Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 16 ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.
PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 16 ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ
SST Guide for Class 8 PSEB ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ Textbook Questions and Answers
ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਨਵੀਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਲ ਵੀ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੁੱਡ ਡਿਸਪੈਚ ਕਿਸ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
1854 ਈ: ਵਿਚ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਚਾਰਲਸ ਵੱਡ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡ ਡਿਸਪੈਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁਸਲਿਮ ਐੱਗ ਤੇ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੋਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਸਲਿਮ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1875 ਈ: ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਖੇ ਹੋਈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਮਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਸਰ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਕਦੋਂ ਮਿਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਰ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ 1898 ਈ: ਵਿਚ ਮਿਲੀ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਅਰਥਾਤ 1898 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਬੰਗਾਲੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗਰੀਕ ਯੂਨਾਨੀ) ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ ਨੇ ਕਿਹੜੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਮਰ ਵਰਨਾ ਪੀਚਿਆ’ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ਗਈ-
- ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਜਾਣਨ ਲਈ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ਜਿਹੜੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰ ਸਕਣ ।
- ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਈਸਾਈ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੰਟਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੰਟਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ 1882 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਈ । ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਖ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
- ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ।
- ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ।
- ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖ਼ਲ ਅਧਿਕ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ-
- ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀਆਂ ਦਾ ਉੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲੋਂ ਸੰਪਰਕ ਟੁੱਟ ਗਿਆ ।
- ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਿਆ ।
- ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ ।
- ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ । ਅੰਤ ਉਹ ਗੁਲਾਮੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਰਹੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
(ਉ) ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ
(ਅ) ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ
(ੲ) ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ
(ਸ) ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ – ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਵਾਉਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਚਾਰ-ਪੱਤਰ ਕੱਢੇ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਭੂਗੋਲ, ਖ਼ਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨ, ਵਿਆਕਰਨ, ਬੀਜ ਗਣਿਤ ਆਦਿ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ‘ਤੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਖ਼ਰਚ ‘ਤੇ ਕਲਕੱਤਾ ਵਿਚ ਇਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਇਕ ਵੇਦਾਂਤ ਕਾਲਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।
(ਅ) ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ – ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਵੈਦਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੀ ਸਮਰਥਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰੂਕੁਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । 1886 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੇਹਾਂਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ-ਵੈਦਿਕ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । 1889 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਨਾਲ ਦਯਾਨੰਦ ਐਂਗਲੋ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇੱਥੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਸਾਹਿਤ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਵੇਦਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਜਲੰਧਰ ਅਤੇ ਕਾਨਪੁਰ ਵਿਚ ਵੀ ਡੀ. ਏ. ਵੀ. ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ ! ਮੇਰਠ ਵਿਚ ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਜੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਕੰਨਿਆ ਮਹਾਂਵਿਦਿਆਲਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
(ੲ) ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ – ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਅਨੇਕ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਲਾਇਬ੍ਰੇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹੇ । ਸਵਾਮੀ ਜੀ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।
(ਸ) ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ – ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਮਰ ਵਰਨਾ ਚਿਆ’ ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ । ਇਸਨੇ ਭਾਸ਼ਾ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਸਿਖਾਉਣ ਦਾ ਨਵਾਂ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤ।
PSEB 8th Class Social Science Guide ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ Important Questions and Answers
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪਰਵਰਤਿਕ ਕਿਸਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਰਡ ਮੈਕਾਲੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ
(i) ਲਾਰਡ ਮੈਕਾਲੇ ਕੌਣ ਸੀ ?
(ii) ਉਸਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਦੋਂ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਲਾਰਡ ਮੈਕਾਲੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਸੀ ।
(ii) ਉਸ ਨੇ 1835 ਈ: ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੰਬਈ, ਕਲਕੱਤਾ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਕਦੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
1857 ਈ: ਵਿਚ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
(i) ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ, 1904 ਕਿਸਨੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ?
(ii) ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਦੋਸ਼ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ, 1904 ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਨੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।
(ii) ਇਸ ਦਾ ਦੋਸ਼ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵੱਧ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੇਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਦਿੱਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੇਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਸੁਝਾਅ 1937 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯਤਨ ਕੀਤੇ । ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਝੂਠੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਅਤੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਵਾਮੀ ਦਯਾਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਨੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਗੁਰੂਕਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਰ ਚਾਰਲਸ ਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਈ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਦਿਆਲੇ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਕੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
(i) ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
(ii) ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤੀ।
(ii) ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਕਈ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
(i) ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਕੌਣ ਸਨ ?
(ii) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਉਂ ਰੱਖੀ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਪਹਿਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ ।
(ii) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸਲਾਮੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।
(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡ ਡਿਸਪੈਚ ਕਿਹੜੇ ਸਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਹੋਈ ?
(i) 1813 ਈ: .
(ii) 1833 ਈ:
(iii) 1854 ਈ:
(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) 1854 ਈ:
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ਕਾਨੂੰਨ 1904 ਈ: ਕਿਸਨੇ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ?
(i) ਲਾਰਡ ਕਾਰਨਵਾਲਿਸ
(ii) ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ
(iii) ਵਾਰੇਨ ਹੇਸਟਿੰਗਜ
(iv) ਜੋਨਾਥਨ ਡੰਕਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ।
(i) ਇੰਦੂਲੇਖਾ
(ii) ਗੋਦਾਨ
(iii) ਪੀਅਰ ਵਰਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ
(iv) ਮਣੀ ਰਤਨਮ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪੀਅਰ ਵਰਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜਾ ਰਾਮਮੋਹਨ ਰਾਏ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ-
(i) ਉਰਦੂ
(ii) ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ
(iii) ਬ੍ਰਿਕ (ਯੂਨਾਨੀ)
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :
1. ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ……………….. ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
2. 1898 ਈ: ਵਿਚ (ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾ) ਨੂੰ ……………………….. ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ।
3. ਸਵਾਮੀ ਦਇਆਨੰਦ ਸਰਸਵਤੀ ਸਮੇਂ ………………….. ਵਿਚ ਕੰਨਿਆ ਮਹਾਂਵਿਦਿਆਲਾ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਕਾਲਜ,
2. ਸਰ,
3. ਮੇਰਠ ।
(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :
1. 1875 ਈ: ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ।
2. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ।
3. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਅਤੇ ਰਵਿੰਦਰ ਨਾਥ ਟੈਗੋਰ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (√)
3. (√)
(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :
| 1. ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ | ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਪੀਅਰ ਵਰਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ’ ਨਾਮੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ । |
| 2. ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ | ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । |
| 3. ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ | ਬੰਗਾਲੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗਰੀਸ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । |
ਉੱਤਰ-
| 1. ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ | ਬੰਗਾਲੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ‘ਪੀਅਰ ਵਰਨਾ ਪ੍ਰੀਖਿਆ’ ਨਾਮੀ ਕਿਤਾਬ ਲਿਖੀ । |
| 2. ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿੱਦਿਆਸਾਗਰ | ਰਾਮ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । |
| 3. ਸਵਾਮੀ ਵਿਵੇਕਾਨੰਦ ਨੇ | ਬੰਗਾਲੀ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਉਰਦੂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਅਤੇ ਗਰੀਸ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ । |
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸਨੇ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਿੰਸੀਪਲ ਮਿ: ਬੈਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਭਾਰਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ, ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।
- ਮਸਜਿਦਾਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਮਕਤਬ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਤੇ ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਕੂਲ ਸਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਪੜ੍ਹਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
- ਮਕਤਬ ਵਿਚ ਉਰਦੂ, ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਅਰਬੀ, ਗੁਰਦਵਾਰਿਆਂ ਵਿਚ ਗੁਰਮੁਖੀ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪੜ੍ਹਾਈ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵੀ ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
- ਉੱਚ ਵਿੱਦਿਆ ਲਈ ਵੱਡੇ ਸਕੂਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਦਵਾਨ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
- ਜਿਹੜੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਅਰਬੀ ਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਦਰੱਸੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਸਭ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਸਕਦੇ ਸਨ ।
- ਹਿੰਦੀ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਦੀ ਉਚੇਰੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਲਈ ਬਨਾਰਸ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੀ ।
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਕੂਲਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਉਪਾਰ ਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਕੂਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਜਨੀ ਸਕੁਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲੀਗੜ ਅੰਦੋਲਨ ਇਕ ਮੁਸਲਿਮ ਅੰਦੋਲਨ ਸੀ । ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਚਲਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨਗੇ, ਤਦ ਤਕ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਦਾ ਉੱਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1875 ਈ: ਵਿਚ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਡਲ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਕਾਲਜ ਅੱਗੇ ਚਲ ਕੇ ਮੁਸਲਿਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । 1898 ਈ: ਵਿਚ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਅੱਜ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਨਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੈਡਲਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਡਲਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ 1917 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ-
- ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ ।
- ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਹਰੇਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਰਟੋਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ 1928 ਈ: ਵਿਚ ਹਰਟੋਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ-
- ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖ਼ਾਹਾਂ ਵਧਾਈਆਂ ਜਾਣ ।
- ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਫਜ਼ੂਲ ਖ਼ਰਚ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਰਜੈਂਟ ਸਕੀਮ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰਜੈਂਟ ਨੇ 1943 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਜੈਂਟ ਸਕੀਮ . ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
- ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਰਸਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- 6 ਤੋਂ 15 ਸਾਲ ਤਕ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਸੀਮਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਯੋਗਦਾਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਲਈ ਸਕੂਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਹਾਈ ਸਕੂਲ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਹ ਸਕੂਲ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ੍ਰੀਮਤੀ ਐਨੀ ਬੇਸੈਂਟ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ) ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲੀਗੜ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ । ਇੱਥੇ 1875 ਈ: ਵਿਚ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹਿਦਾਇਤੁੱਲਾ ਖ਼ਾ ਵਰਗੇ ਮੁਸਲਿਮ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ‘ਅਲੀਗੜ ਅੰਦੋਲਨ’ ਦਾ ਨਾਂ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 1920 ਈ: ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਚਾਂਸਲਰ ਸੁਲਤਾਨ ਜਹਾਂ ਬੇਗ਼ਮ ਸੀ । ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ । ਇਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ 80 ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 30,000 ਹੈ ।
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਅਤੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖਾਂ ਪਹਿਲੇ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ-ਸੁਧਾਰਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਇਸਲਾਮੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ ।
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ-
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਸੀ ਕਿ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ।
- 1875 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇੱਥੇ ਮੁਸਲਿਮ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਲਜ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਣ ਗਿਆ । 1920 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਕਾਲਜ ਨੇ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ।
- ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਡਨ ਐਂਗਲੋ ਓਰੀਐਂਟਲ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਪਿੰਸੀਪਲ ਮਿ: ਬੈਕ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ।
1878 ਈ: ਵਿਚ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸੇਵਾ ਆਯੋਗ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1882 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਇਸਰਾਏ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । 1898 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਸਰ’ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ – ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਸਰ ਸੱਯਦ ਅਹਿਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਅੰਦੋਲਨ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਕੇਂਦਰ ਅਲੀਗੜ੍ਹ ਸੀ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਰਾਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਪਨਾਉਣ ਅਤੇ ਝੂਠੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਛੱਡਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਨੀਂਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਰੱਖੀ ।1715 ਈ: ਵਿਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਸੇਂਟ ਮੈਰੀ ਚੈਰਿਟੀ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲਾਰਡ ਵਾਰੇਨ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ਨੇ ਕਲਕੱਤਾ ਮਦਰੱਸਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇੱਥੇ ਉੱਚ ਘਰਾਣਿਆਂ ਦੇ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋਨਾਥਨ ਡੰਕਨ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਬਨਾਰਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜਿਹੜਾ ਹਿੰਦੂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਹਾਣੀ 1813 ਈ: ਤੋਂ ਆਰੰਭ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
I. 1813 ਈ: ਤੋਂ 1854 ਈ: ਤਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ – ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1813 ਈ: ਦੇ ਚਾਰਟਰ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹਰ ਸਾਲ ਇਕ ਲੱਖ ਰੁਪਇਆ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਈ ਪਰ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨੀਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਧਨ ਨੂੰ ਖ਼ਰਚ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ । 1823 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਕਮੇਟੀ (ਸਮਿਤੀ ਬਣਾਈ ਗਈ । ਪਰ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਮਤਭੇਦ ਸਨ । ਇਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮੈਂਬਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ, ਫ਼ਾਰਸੀ, ਅਰਬੀ ਆਦਿ ਸਥਾਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 1835 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਰਡ ਮੈਕਾਲੇ ਸਿੱਖਿਆ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਣਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਨੇ ਵੀ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਪਣਾਉਣ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ।
ਵੁੱਡ ਡਿਸਪੈਚ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਲਈ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਚਾਰਲਸ ਵੱਡ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਇਕ ਸਮਿਤੀ ਬਣਾਈ ਗਈ । ਚਾਰਲਸ ਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡ ਡਿਸਪੈਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਿਤੀ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ-
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਾਗ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਕਲਕੱਤਾ, ਮੁੰਬਈ, ਮਦਰਾਸ ਆਦਿ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਜਾਣ ।
- ਹਰੇਕ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਕਾਰੀ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਜਾਵੇ ।
- ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਨਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਅਲੱਗ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹੇ ਜਾਣ ।
ਚਾਰਲਸ ਵੁੱਡ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ 1857 ਈ: ਵਿਚ ਕਲਕੱਤਾ, ਬੰਬਈ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਸੇ ਸਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਮੈਡੀਕਲ ਕਾਲਜ ਵੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । 1864 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਗਵਰਨਮੈਂਟ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
II. 1854 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-
ਹੰਟਰ ਕਮਿਸ਼ਨ – ਹੰਟਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ 1882 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਖ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
- ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗ੍ਰਾਂਟਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ।
- ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ।
- ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਿਕ ਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਹੰਟਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੀਆਂ ।
ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ 1904 – 1904 ਈ: ਵਿਚ ਲਾਰਡ ਕਰਜ਼ਨ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਦਖ਼ਲ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ।
ਸੈਡਲਰ ਕਮੇਟੀ – 1917 ਈ: ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੈਡਲਰ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ
- ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਹੋਵੇ ।
- ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ‘ਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
- ਹਰੇਕ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਵਾਈਸ ਚਾਂਸਲਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਹਰਟੋਗ ਕਮੇਟੀ, 1928 – ਸਿੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ 1928 ਈ: ਵਿਚ ਹਰਟੋਗ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ-
- ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀਆਂ ਤਨਖ਼ਾਹਾਂ ਵਧਾਈਆਂ ਜਾਣ ।
- ਸਿੱਖਿਆ ‘ਤੇ ਵਿਅਰਥ ਖ਼ਰਚਾ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਬੇਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, 1937 ਈ: – 1937 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ਬੇਸਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ 14 ਸਾਲ ਤਕ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤਕਾਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਸਾਰਜੈਂਟ ਯੋਜਨਾ – ਸਾਰਜੈਂਟ ਨੇ 1943 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਰਜੈਂਟ ਯੋਜਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
- ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਰਸਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- 6 ਤੋਂ 15 ਸਾਲ ਤਕ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਬਾਲਗ਼ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਸੀਮਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਦਾਖ਼ਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜ਼ੀਰਾਓ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੜੌਦਾ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਹਿਰ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਹਿਰ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜ਼ੀਰਾਓ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1948 ਈ: ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜ਼ੀਰਾਓ ਤੀਸਰੇ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ।
ਮਹਾਰਾਜਾ ਦੇ ਕੰਮ – ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜ਼ੀਰਾਓ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦਵਾਨ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ | ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕੀਤੇ-
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਜਾਤ-ਪਾਤ ਅਤੇ ਛੂਤਛਾਤ ਆਦਿ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੀ ਕਰੜੀ ਨਿੰਦਾ ਕੀਤੀ ।
- ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਸਕੂਲ, ਲਾਇਬਰੇਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹੇ ।
- 1881 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੌਦਾ ਵਿਚ ਇਕ ਕਾਲਜ ਖੋਲਿਆ ਜਿਹੜਾ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲਾ ਬਣ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ।
ਬੜੌਦਾ ਦੇ ਮਹਾਰਾਜਾ ਸਿਆਜ਼ੀਰਾਓ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਨਾਲ 20 ਪਬਲਿਕ ਅਤੇ 100 ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਸਕੂਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿਚ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਦੇਸ਼ਾਂ-ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 3000 ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।