Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.
PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3)
ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝਾਂ, ਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਜਾਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਦੋ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
- ਗੰਨਾ ਅਤੇ ਗੁਆਰਾ
- ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਰਦਿਆਂ ਕਣਕ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
- ਸਰੋਂ
- ਮਸਰ (Chick pea) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ (Mixed Cropping) ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁ ਫ਼ਸਲੀ ਕਾਸ਼ਤ ਜਾਂ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਕਿਰਤ (Labour) ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਪਸ਼ਨ 6.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter-cropping) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਈ. ਪੀ. ਐੱਮ. (I.P.M.) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
IPM = Integrated Pest Management.
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ (Bio-fertilizers) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਉਹ ਸਜੀਵ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) – ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਈਓ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Bio herbicides) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਅਜ਼ੋਟੋਬੈਕਟਰ (Azotobacter),
- ਬਾਈਜਰਇਨਕੀਆ (Beijerinckia) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐਢੋਲਾ (Azolla) ਦੇ ਨਾਲ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕਿ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿਹੜਾ ਸਾਇਨੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ (Cyanobacterium) ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨਾਬੀਨਾ ਐਜੋਲੀ (Anabaena azollae) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵੀ. ਏ. ਐੱਮ. (V.A.M.) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
V.A.M. = Vascular-arbuscular Mycorrhizae
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹਰੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਣ (Crotolariajuncea, Sun Hemp) ਅਤੇ ਸੇਂਜੀ (Melilotus parviflora) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਮਾ (Asthma), ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ, ਜਿਗਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਦਿਮਾਗੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਅਤੇ ਅਧਰੰਗ (Paralysis) ਆਦਿ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਡੈਰਿਸ ਇਲਿਪਟੀਕਾ (Derris elliptica) ਤੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਟੀਨੋਨਜ਼ (Rotenones) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਐਜ਼ਾਡਾਇਰੈੱਕਟਿਨ (Azadiractin) ਕਿਸ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਨਿੰਮ (Azadirachtindica, Neem) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਸ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚ ਰਵਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਜਿਹੜੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਸੀਲੱਸ ਬਿਊਰੈਂਜੀਐੱਸਿਸ (Bacillus thuringiensis) ।
ਪਸ਼ਨ 19.
ਸੰਗਠਿਤ ਪੈਸਟ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Integrated Pest Management, IPM) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਗਠਿਤ (ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ) ਪੈਸਟ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸਜੀਵ) ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਉਠਾਇਆ ਗਿਆ ਇਹ ਕਦਮ ਸ਼ਲਾਘਾਯੋਗ ਹੈ । ਇਸ ਕਦਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ‘‘ਕਲਚਰਲ ਕੰਟਰੋਲ’ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਿਊਨਤਮ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਜੀ. ਐੱਮ. ਸੀ. (G.M.C.) ਅਤੇ ਜੀ. ਆਈ. ਪੀਜ਼ (G.I.Ps) ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
G.M.C. = Genetically modified crops.
ਜੀ. ਐਮ. ਸੀ. : ਜਣਨਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੋਧੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ।
G.I.P.s = Genetically Improved Plants
(ਜੀ. ਆਈ. ਪੀਜ਼ = ਜਣਨਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਪੌਦੇ ) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ (Pheromones) – ਮਦੀਨ ਕੀਟਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸੰਚਾਰਨ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਫੈਰੋਮੋਨਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਜੀ. ਈ. ਸੀ. (G.E.C.) ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
G.E.C. = Genetically Engineered Crop.
(ਜੀ. ਈ. ਸੀ. = ਜਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਕੀਤੀ ਗਈ ਫ਼ਸਲ) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਜੀ. ਐੱਮ. ਫ਼ਸਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
Bt cotton (Bt-ਕਪਾਹ) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
Bt-ਕਪਾਹ (Bt cotton) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਪਾਹ ਦੀ ਜਣਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸੋਧੀ ਹੋਈ ਕਿਸਮ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਅਮਰੀਕਨ ਟਾਂਡਾ ਛੇਦਕ (American Bool Borer) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕਪਾਹ ਦੀ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦਾ 50% ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਬੈਕੂਲੋਵਾਇਰਸਾਂ (Baculoviruses) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ? ”
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕੂਲੋਵਾਇਰਸਿਜ਼, ਵਾਇਰਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਐਂਟੀਵਾਸ਼ਪਸ ਅਤੇ ਐਂਟੀ-ਮਧੂਮੱਖੀਆਂ ਵਰਗੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁੰਡੀ ਸਟੇਜ (Larval stage) ਤੇ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
- ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27. ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਰੰਭ ਜੈਵਿਕ ਹੈ ? ਉੱਤਰ-ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਉਸ ਰਸਾਇਣ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜਾ ਕੀਟਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਇਸ਼ਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਰੋਮਾਂਨਜ਼ (Pheromones) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਕਪਾਹ ਦੀ ਉਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਣਨਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੁਧਾਰਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
Bt-ਕਪਾਹ (Bt-Cotton) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟ ਫੀਰੋਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਕੀਟ (Female Insects) ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਫੀਰੋਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ (Mixed Cropping) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਖੇਤੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਲਾਭ (Advantages)-
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਹਿਨਤਾਨਾ ਬਚਦਾ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਦੇ ਘੱਟ ਪੈਣ ਜਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਦਮ ਹੈਂ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
- ਕਿਸਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਘਰ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਆਮ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਧੀਆਂ-
- ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਗੁਆਰਾ
- ਕਪਾਹ ਅਤੇ ਮੂੰਗੀ
- ਮੂੰਗਫਲੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜਮੁਖੀ
- ਕਣਕ ਅਤੇ ਮਸਰ
- ਕਣਕ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਕ ਸਾਲਾ, ਦੋ ਸਾਲਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
| ਸਮਾਂ | ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ |
| 1. ਇਕ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ | (i) ਮੱਕੀ-ਤੋਰੀਆ/ਮਸਟਰਡ
(ii) ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਕਣਕ |
| 2. ਦੋ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ | (i) ਮੱਕੀ-ਸਰੋਂ-ਗੰਨਾ-ਮੇਥੀ
(ii) ਮੱਕੀ-ਆਲੂ-ਗੰਨਾ-ਮਟਰ |
| 3. ਤਿੰਨ ਸਾਲਾ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ | (i) ਚਾਵਲ, ਕਣਕ, ਮੂੰਗੀ, ਸਰੋਂ, -ਗੰਨਾ-ਬਰਸੀਮ
(ii) ਕਪਾਹ-ਗੰਨਾ-ਮਟਰ-ਮੱਕੀ-ਕਣਕ । |
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition)-ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ, ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਇੰਟਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਆਖਦੇ ਹਨ | ਕਤਾਰਾ ਨੂੰ 1 : 1, 1:2 ਜਾਂ 1 : 3 ਦੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਤਾਰ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲੀ ਨੂੰ ਪਰਸਪਰ ਫ਼ਸਲੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Inter Cropping)-
- ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
- ਇਹ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
- ਇਹ ਖੇਤੀ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਣ ਕਾਰਨ ਥਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
- ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
- ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
- ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-
| ਲੱਛਣ | ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫਸਲੀ | ਅੰਤਰ ਫਸਲੀ |
| 1. ਉਦੇਸ਼ (Aim) | ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘਟਾਉਣਾ । | ਪਤੀ ਇਕਾਈ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ । |
| 2. ਪੈਟਰਨ (Pattern) | ਕਤਾਰਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬੁਣਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । | ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ 1 : 1, 1 : 2 ਅਤੇ 1 : 3 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । |
| 3. ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਵਿਚ ਰਲਾਉਣਾ (Mixing of seeds) | ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । | ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬੀਜ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲਾਏ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੇ । |
| 4. ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ (Harvesting & Thrashing) | ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਜਾਂਦੀ । | ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਛਟਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤੀ ਸਕਦੀ ਹੈ । |
| 5. ਵਿਕਾਸਕਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ (Application of pesticides) | ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱ ਖਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ । | ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । |
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop rotation) ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲੀ ਹੇਰ-ਫੇਰ ਦੇ ਲਾਭ-
- ਜੇਕਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇੱਕੋ ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਹਰ ਸਾਲ ਬੀਜਣ ਕਾਰਨ ਹੋਈ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜੀ ਗਈ ਫ਼ਸਲ ‘ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
- ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਖਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
- ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੋਗ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟ ਆਦਿ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
- ਜਦੋਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਾਲ ਵਿਚ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਵਕਤ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਮੋਟਾ ਆਹਾਰ ਅਤੇ ਚਾਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰੂੜੀ ਦੀ ਖਾਦ (Manure) ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Bio-fertilizers) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੈਵ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Bio fertilizers) ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕੀ ਫਾਇਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਖਾਦ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਫਾਇਦੇ-
- ਅਜ਼ੋਟੋਬੈਕਟਰ (Azotobacter) ਅਤੇ ਨਾਈਟੋ-ਫਾਸ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ 15-35 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧੂ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜ ਵਿਚ ਇਹ ਵਾਧਾ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਖਾਸ ਹੈ ।
- ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਸਾਇਐਲੋਬੈਕਟੀਰੀਆ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਕਸਿਨ ਅਤੇ ਐਨਕਾਰਬਿਕ ਤੇਜ਼ਾਬ) ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ B-12 ਆਦਿ । ਇਹ ਸ਼ਹਿ ਉਪਜਾਂ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
- ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ, ਭੈੜੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
- ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
- ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਸਸਤੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
- ਕਈ ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਜੀਵਨਰੋਧੀ (Antibiotics) ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
- ਜੈਵ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਬਫਰ ਸਮਰੱਥਾ (Bufer Capacity) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Bio pesticides) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Bio pesticides) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੈੱਸਟ ਨਾਸ਼ਿਕ (Pesticides) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗ ਜਨਕ ਜਾਂ ਸਜੀਵ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਸਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੂਰਬੀ ਸਾਈਡਜ ਜਾਂ ਹਰਬਨਾਸ਼ਕ ਜਿਹੜੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਫੌਜੀਸਾਈਡਜ ਜਾਂ ਉੱਲੀ ਨਾਸ਼ਿਕ-ਉੱਲੀਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨਾਸ਼ਿਕ (Bacteriocides) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides) ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਕਿਰਮ/ਨਿਮੈਟੋਨਾਸ਼ਕ (Nematocides) ਨੈਮਾਟੋਡਜ਼ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਾਸ਼ਕ, ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (Rodenticides) ਅਤੇ ਐਕੋਰੀਨਾਸ਼ਿਕ (Acricides) ਚਿਚੜਾਂ । ਅਤੇ ਮਾਈਟਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ (Ideal pesticides) ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਿਕ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ਕ ਦੇ ਲੱਛਣ-
- ਇਕ ਆਦਰਸ਼ਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਮਹਿੰਗਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
- ਇਸ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
- ਇਸ ਨਾਸ਼ਿਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਜੀਵ ਉੱਪਰ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ।
- ਇਹ ਜੀਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-
- ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
- ਭੰਡਾਰ . ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਦੁਰ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
- ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਸਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਵਾਰ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲੋੜ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਹੀ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
- ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਛੇਤੀ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨਾਲ ਇਸ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
- ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਦਾਣੇ ਇਕ ਬਫਰ ਸਟਾਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਕਟ ਦੀ ਹਾਲਤ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
- ਵਾਧੂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਟੋਰੇਜ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਕੁੱਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ 10% ਭਾਗ ਜ਼ਾਇਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਢੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਹਨ । ਕਣਕ, ਚੌਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-
- ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
- ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈੱਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਲਾਭ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅੱਗੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ-
- ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਖੇਤਰ ਓਨਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਮੋਟੇ ਆਹਾਰ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
- ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਰੋਕੜ/ਪੈਸਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
- ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੋਈਆਂ (Rotated Crops) ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
- ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਦੀਨਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਹੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਲਾਭ-
- ਫ਼ਸਲੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਪਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਕੂਮਬੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਾਲ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਉ (Crop alteration) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਲਾਭ-
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਮਿਹਨਤ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਚੋਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੁਣਿਆਉਣਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਬੀਜੀ ਗਈ ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਵੱਖਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਦੂਸਰੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਕੰਮ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
- ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾ ਵੱਖਰੇਵੱਖਰੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੇਕਰ ਮੀਂਹ ਨਾ ਵੀ ਪਵੇ ਤਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਾਣੇ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਆਦਿ ।
- ਜੇਕਰ ਦਾਣੇ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ।
- ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੀਜਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਕਰੋਪੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ (Mixed Cropping) ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ-
- ਲੋੜ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਹੀ ਚਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਖ਼ਰਚੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਦ ਨੂੰ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
- ਪੱਕੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦੂਸਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਜੇ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
- ਕਈ ਵਾਰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਕਸਟੈਰ ਅਰਿੰਡਾ ਅਤੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕੈਸਟਰ ਸੈਮੀ ਲੂਪਰ ਪੈਸਟ (Caster Semi-looper pest) ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ (Mixed Farming) – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ (Farming) ਕੇਵਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਾਂਤ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਪਾਲਣ (Single Crop husbandary) ਦੇ ਕਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ।
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਦੁਧਾਰੂ ਪਸ਼ੂਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝ, ਗਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮੁਰਗੀ ਅਤੇ ਸੂਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪਾਲਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਗਾਈਆਂ, ਮੱਝਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਆਪਣੀ ਆਮਦਨੀ ਵਿਚ ਚੋਖਾ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ, ਲੱਸੀ, ਮੱਖਣ ਅਤੇ ਦੇਸੀ ਘਿਓ ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਖਾਣ ਦੇ ਲਈ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ੳ) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Mixed Farming) –
- ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵਰਤ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
- ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਕਿਰਸਾਣੀ ਤੋਂ ਉਪਲੱਬਧ ਚਾਰੇ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਡੰਗਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
- ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਾਲ ਭਰ ਵਾਸਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਾਜ ਕਰਨ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ-
- ਜਿੱਥੇ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਭਾਵ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉੱਥੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਕਾਮਯਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਖੇਤੀ ਲੋਕ ਪ੍ਰਿਯ ਹੀ ਹੈ ।
- ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਘਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸਫਾਈ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
- ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈ ਵੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਵਿਚ ਮੁਵੈਸ਼ੀ ਰੱਖ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Crop-rotation) ਕੀ ਹੈ ? ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾਬਦਲੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ (Crop-rotation – ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਵੱਖਵੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਪੁਨਰ ਵਰਣਨ, ਅਨੁਕਰਮਣ (Succession) ਜਾਂ ਅੱਗੜ-ਪਿੱਛੜ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਲੋੜਾਂ (Requirements of Crop-rotation)
- ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ, ਉਹ ਖੇਤਰ ਹਰ ਸਾਲ ਉੱਨਾ ਹੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਮੁਵੈਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਮੋਟਾ ਆਹਾਰ ਅਤੇ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਲਈ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਰੋਕੜ/ਨਕਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।
- ਅਦਲ-ਬਦਲ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਫ਼ਸਲ ਹੀ ਬੀਜੀ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜੀ ਨਦੀਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਨਾ ਬਣੇ ।
- ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾ ਆਵੇ ।
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Crop rotation)-
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੁਆਰਾ ਤੋਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਓਹੀ ਫ਼ਸਲ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕੀਟਾਂ ਲਈ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
- ਬਦਲਵੀਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਮਬੱਧ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਲੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬਦਲਾਉ (Rotation) ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
- ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਤੋਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਾਣਿਆਂ (Grains) ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ? ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭੰਡਾਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੱਛਣ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦਾਣੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ 10% ਭਾਗ ਹਰ ਸਾਲ ਜਾਇਆ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਅਢੁੱਕਵਿਆਂ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
- ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
- ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਚੈਕਿੰਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ ।
- ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਜਲ ਰੋਧੀ (Water proof) ਅਤੇ ਸਿੱਲ੍ਹ ਰੋਧੀ (Moisture proof) ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
- ਇਹ ਬਣਤਰਾਂ ਚੂਹਿਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
- ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
- ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਸਟੋਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੋਵੇ ।
- ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ/ਵਸਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਧੂਣੀਕਰਣ (Funrigation) ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕੇ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਠਿਨਾਈ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਆਵੇ ।
- ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਲਾਗ਼ ਲਗਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ (Infection sources) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੰਦ ਦੇ ਢੇਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ, ਬੁੱਚੜ ਖਾਨੇ (Slaughter houses) ਅਤੇ ਆਟੇ ਦੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਹਟਵੇਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
- ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਢੋਲ (Bin) ਆਦਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਤੇ ਬਣੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੀ ਕਰ ਸਕਣ ।
ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ (Methods of scientific storage of grains) – ਦਾਣਿਆਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਿਰ ਸਥਾਈ ਰਹਿਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । · ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਾ-ਖਰਾਬ ਹੋਣੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੇਕਰ ਕਮਰਾ, ਤਾਪਮਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਵੀ ਇਹ ਖਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
ਮੱਛੀ, ਮੀਟ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ ਛੇਤੀ ਖਰਾਬ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਕਮਰਾ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਛੇਤੀ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਫ਼ਰਿਜ਼ ਆਦਿ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ (Pests) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ (ਚੂਹੇ), ਅਤੇ ਕੀਟ ਆਦਿ ਖਰਾਬ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭਾਵੇਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਅਸੰਭਵ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਚੂਹਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਨੁਕਸਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕੀਤੀਆਂ ਬਗ਼ੈਰ ਹੀ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈਕਿੰਗ ਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-
ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਮੂਨੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੈਕਿੰਗ ਇਹ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿ ਕਿਤੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਕੀਟ ਤਾਂ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪੜਤਾਲ ਬੜੀ ਗੌਹ ਅਤੇ ਹੁਸ਼ਿਆਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲਾਗ਼ ਲੱਗਣ (Infestation) ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
(ਉ) ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ-
- ਦਾਣਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਲੇ, ਕੋਕੂਨਜ਼ (Cocoons), ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਜੀਵਤ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
- ਛੇਦ ਕੀਤੇ ਹੋਏ (Weevilled) ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
- ਬੋਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਫਰਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਫੈਦ ਰੰਗਤ ਦੇ ਪਾਊਡਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ।
- ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
(ਅ) ਚੂਹਿਆਂ (ਕੁਤਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਸੰਕੇਤ-
- ਦਾਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਬੋਰੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਛੇਦ ।
- ਗੁਦਾਮ ਦੇ ਫਰਸ਼ ‘ਤੇ ਕੁਤਰੇ ਗਏ ਦਾਣਿਆਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਅਤੇ ਬੋਰੀ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
- ਗੁਦਾਮ ਦੇ ਫਰਸ਼ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮੇਂਗਣਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
- ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਚੂਹਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ।
ਇਕ ਵਾਰ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ਕਿ ਗੁਦਾਮ ਵਿਚ ਚੂਹੇ ਅਤੇ ਕੀਟ ਆਦਿ ਮੌਜੂਦ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।