This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 1 Physical Features of the Punjab and their influence on its History will help you in revision during exams.
Physical Features of the Punjab and their influence on its History PSEB 10th Class SST Notes
→ Punjab (meaning): The word Punjab is derived from two Persian words, Pan (Five) and Aab (water or river) meaning five glasses of water or rivers. Thus Punjab is the region of five glasses of water.
→ The ancient names of Punjab: Punjab was known by different names during different periods of history. The ancient names of Punjab were: Saptsindhu, Panjnad, Lahore Suba, the North-Western Frontier Province, etc.
→ The Geographical Divisions: From the geographical point of view, Punjab can be divided into three divisions:
- The Himalayas and its North-West ranges
- The foothills or Terai region
- The Plains.
→ The Malwa Region: The Malwa region is surrounded by the rivers Satluj and Ghagghar. In ancient times, the ‘Malava’ tribe lived here. The region is named Malwa after the name of that tribe.
→ The effects of the Himalayas on the history of Punjab: Punjab was the “Gateway of India” due to the existence of a number of passes in the North-West ranges of the Himalayas. During the medieval period, all the invaders came through these passes to invade India.
→ The Plains of Punjab: The plains of Punjab are very fertile. The prosperity of Punjab encouraged foreign invaders to attack India.
→ The influence of the rivers of Punjab on its history: The rivers of Punjab were a hurdle in the path of the invaders. They also played the role of providing natural boundaries. The Mughal rulers had adopted river boundaries as the administrative divisions like Parganas, Sarkars, and Subas.
→ Terai Region: The Terai region is covered with dense forests. The Sikhs took shelter in these forests during their hard times (the Dark Period of their history). They organized themselves and increased their military strength and effectively faced the oppressive rulers.
→ The different Castes and Tribes of Punjab: The people of different castes and tribes lived in Punjab. The prominent tribes, sects, and castes in Punjab were the Jats, Sikhs, Rajputs, Khatris, Aroras, Gujjars, Arians, etc.
पंजाब की भौगोलिक विशेषताएं तथा उनका इसके इतिहास पर प्रभाव PSEB 10th Class SST Notes
→ पंजाब (अर्थ)-पंजाब फ़ारसी भाषा के दो शब्दों ‘पंज’ तथा ‘आब’ के मेल से बना है। पंज का अर्थ है-पांच तथा आब का अर्थ है- पानी, जो नदी का प्रतीक है। अतः पंजाब से अभिप्राय है-पांच नदियों का प्रदेश।
→ पंजाब के बदलते नाम-पंजाब को भिन्न-भिन्न कालों में भिन्न-भिन्न नामों से पुकारा जाता रहा है। ये नाम हैं-सप्तसिन्धु, पंचनद, लाहौर सूबा, उत्तर-पश्चिमी सीमा प्रान्त आदि।
→ भौतिक भाग-भौगोलिक दृष्टि से पंजाब को तीन भागों में बांटा जा सकता है-
- हिमालय तथा उसकी उत्तर-पश्चिमी पहाड़ियां
- उप-पहाड़ी क्षेत्र (पहाड़ की तलहटी के क्षेत्र)
- मैदानी क्षेत्र।
→ मालवा प्रदेश-मालवा प्रदेश सतलुज और घग्घर नदियों के बीच में स्थित है।
→ प्राचीन काल में इस प्रदेश में ‘मालव’ नाम का एक कबीला निवास करता था। इसी कबीले के नाम से इस प्रदेश का नाम ‘मालवा’ रखा गया।
→ हिमालय का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव-हिमालय की पश्चिमी शाखाओं में स्थित दरों के कारण पंजाब भारत का द्वार बना।
→ मध्यकाल तक भारत पर आक्रमण करने वाले लगभग सभी आक्रमणकारी इन्हीं दरों द्वारा भारत आये।
→ पंजाब के मैदानी भाग-पंजाब का मैदानी भाग बहुत समृद्ध था। इस समृद्धि ने विदेशी आक्रमणकारियों को भारत पर आक्रमण करने के लिए प्रेरित किया।
→ पंजाब की नदियों का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव-पंजाब की नदियों ने आक्रमणकारियों के लिए बाधा का काम किया।
→ इन्होंने पंजाब की प्राकृतिक सीमाओं का काम भी किया। मुग़ल शासकों ने अपनी सरकारों, परगनों तथा सूबों की सीमाओं का काम इन्हीं नदियों से ही लिया।
→ तराई प्रदेश-पंजाब का तराई प्रदेश घने जंगलों से घिरा हुआ है।
→ संकट के समय में इन्हीं वनों ने सिक्खों को आश्रय दिया। यहाँ रहकर उन्होंने अपनी सैनिक शक्ति बढ़ाई और अत्याचारियों से टक्कर ली।
→ पंजाब में रहने वाली विभिन्न जातियाँ-पंजाब में विभिन्न जातियों के लोग निवास करते हैं। इनमें से जाट, सिक्ख, राजपूत, पठान, खत्री, अरोड़े, गुज्जर, अराइन आदि प्रमुख हैं।
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਦੇ ਇਸ ਭਾਵ PSEB 10th Class SST Notes
→ ਪੰਜਾਬ (ਅਰਥ)-ਪੰਜਾਬ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਪੰਜ’ ਅਤੇ ‘ਆਬ’ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਪੰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਪੰਜ ਅਤੇ ਆਬ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪਾਣੀ, ਜੋ ਨਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਪੰਜ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਨਾਂ-ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
→ ਇਹ ਨਾਂ ਹਨ-ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ, ਪੰਚ-ਨਦ, ਲਾਹੌਰ ਸੂਬਾ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਆਦਿ ।
→ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
- ਹਿਮਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪਹਾੜੀਆਂ
- ਉਪ-ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਤਲੀ ਦੇ ਖੇਤਰ)
- ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ।
→ ਮਾਲਵਾ ਦੇਸ਼-ਮਾਲਵਾ ਦੇਸ਼ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਘੱਗਰ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ‘ਮਾਲਵ’ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
→ ਇਸੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਲਵਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।
→ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਹਿਮਾਲਾ ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਦੱਰਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਿਆ । ਮੱਧ ਕਾਲ ਤਕ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹਮਲਾਵਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੱਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਭਾਗ-ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੈਦਾਨੀ ਭਾਗ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ । ਇਸ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।
→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੱਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ । ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਪਰਗਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਆ ।