Important Questions

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਝਾੜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋਰ ਕੀ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਨਾੜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਸਿੱਟਿਆਂ ਨੂੰ ਖੜ੍ਹਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਪੱਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ ਤੂੜੀ ਸੁਕਾ ਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
80%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰੁੱਖ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਸੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੜਕੀ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਘਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਾਪਰਨ ਦੇ ਆਸਾਰ ਵਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਝੋਨੇ ਦੀ ਵਾਢੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
20-25 ਦਿਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖਰ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-
ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ, ਰੋਟਾਵੇਟਰ, ਰੀਪਰ, ਜ਼ੀਰੋ-ਟਿਲ ਡਰਿੱਲ ਮਸ਼ੀਨ ਅਤੇ ਚੋਪਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਮਿਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
8-14%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
2006 ਵਿਚ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਦੇ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬਿਜਲੀ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪੂਰਨ ਐਗਰੀਵੇਟਰ ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ ਲਿਮਿਟਿਡ (SAVPL).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚੰਨੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸ੍ਰੀ ਮੁਕਤਸਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ UBEPL ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ ਵਲੋਂ ਕਿੰਨੀ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
14.5 ਮੈਗਾਵਾਟ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ (3.5 ਲੱਖ ਯੂਨਿਟ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ) ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਟੱਬਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਅਨਾਜ (ਕਣਕ, ਬਾਜਰਾ, ਝੋਨਾ) ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਜਿਹੜਾ ਤਿਨਕਾ ਆਦਿ ਪਰਾਲੀ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਪਰਾਲੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ (Stubble Burning) ਅਨਾਜ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੀ ਤੁੜੀ ਜਾਂ ਪਰਾਲੀ ਆਦਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸਾਨ ਜਾਣ-ਬੁਝ ਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਨ 1990 ਤੱਕ ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਇਹ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਜਾਰੀ ਰਹੀ ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਸ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ।

ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨ ਅਗਲੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕੇ ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਣ ਦੀ ਜਗਾ ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਵੀ ਜਲਦੀ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀ ਆਦਿ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਬੂਟੀਆਂ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਹਰਬੀਸਾਇਡਜ਼ ਵੀ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਪਰ ਸਟੱਬਲ ਬਰਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਅੱਗ ਇੰਨੀ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।’
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਪਰਾਲੀ ਦਾ ਜਲਾਉਣਾ ਇੱਕ ਸਸਤਾ ਕੰਮ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨਾਲ ਜੜੀਆਂ-ਬੂਟੀਆਂ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਜੜੀਆਂਬੁਟੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹਰਬੀਸਾਇਡਜ਼ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਸਲੱਗਜ਼ (Slugs) ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਜੋ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਵੀ ਫਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜਿਹੜੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਿਆ ਧੂੰਆਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਉੱਤਰੀ ਸੂਬਿਆਂ (ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਦਿੱਲੀ, ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ) ਵਿਚ ਸਮੋਗ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਮ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਤੋਂ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਪਤਲੇ-ਪਤਲੇ ਬੈਡ (Threads) ਹਵਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਰੋਨਿਕਸ ਉਪਕਰਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਸੁਖਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਫੋਨਾ (Fauna) ਵੀ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਿੱਟੀ ਬਣਤਰ (Soil Structure) ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮਿੱਟੀ ਖੋਰਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਿਕਦਾਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ-ਉੱਤਰੀ ਸੂਬਿਆਂ ਵਿਚ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਾਲ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਦੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਠੰਡ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਉਦੋਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਗਿਰਾਵਟ ਕਾਰਨ ਧੂੰਆਂ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਸਮੋਗ (Smog) ਬਣ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਮ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੀ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (UP) ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਧੰਏਂ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਣ ਜੋ ਹਵਾ ਵਿਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਸਾਲ ਕੋਈ 35 ਮਿਲੀਅਨ ਟਨ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਸਤਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।ਇਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਘੱਟ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਗਾਜ਼ੀਆਬਾਦ, ਗੁਰੂਗ੍ਰਾਮ(ਗੁੜਗਾਂਵ), ਨੋਇਡਾ, ਸੋਨੀਪਤ ਵਰਗੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ‘ਪਦੂਸ਼ਣ ਐਮਰਜੈਂਸੀ (Pollution Emergency) ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਟਰਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਬੱਸਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹਾਲਾਤ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਬੱਦਲਾਂ (Toxic Clouds) ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. (N.G.T.) ਵੱਲੋਂ ਕਈ ਚਿਤਾਵਨੀਆਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵੀ ਕਿਸਾਨ ਅਣਦੇਖੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰੁੱਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸਾਨ ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦਾ ਪਰ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਕਿਉਂ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਵੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਲਾਉਂਦੇ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਬਣੀ ਪਰਾਲੀ ਚਾਰੇ ਦੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਤੂੜੀ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾ (Silica) ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੁ ਸਿਲੀਕਾ ਨੂੰ ਪਚਾ (Digest) ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਕਿਸਾਨ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਜਲਦੀ ਵਿੱਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸਾਨ ਇਹ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਕੀਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਤੇ ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. (N.G.T.) ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਦਿੱਲੀ, ਐੱਨ. ਸੀ. ਆਰ. ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਹਵਾ ਦੀ ਕੁਆਲਟੀ ਵਿਚ ਆਈ ਗਿਰਾਵਟ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੂਬੇ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਟਕਾਰ ਵੀ ਲਗਾਈ । ਉਸਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਲਾਉਣ ਲਈ ਸਖ਼ਤ ਨਿਯਮ ਵੀ ਬਣਾਏ । ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਇਸ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਸਾਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦੇ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਕਿੰਨਾ ਪਾਪ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ ।

ਐੱਨ.ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ । ਐੱਨ. ਜੀ.ਟੀ. ਨੇ ਚਿਤਾਵਨੀ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਕਿ ਜੋ ਅਧਿਕਾਰੀ ਆਪਣੀ ਡਿਊਟੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਈ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲਾਂਟ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ । ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਦਾ ਭਰੋਸਾ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਨਾ ਲਾਉਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਤੇ ਅਸਰ-

1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਕੋਈ 50% ਪਾਣੀ ਦੀ ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੰਚਾਈ ਉੱਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ ਦੀ ਨਮੀ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਿਨਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਕਦਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-

• ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਾਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
• 1%ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਕਿਸਾਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਭਾਲਦੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ਹੀ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੇ ਵੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਿਨਰਲ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਗਰੋਅ (Grow) ਕਰਦੀ ।

2. ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

• ਕਣਕ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟਾਂ (Thermal Power Plants) ਵਿਚ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹੈਪੀ ਸੀਡਰ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਇਸ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਰਤਦੇ । ਇਸ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਲਿਸੀ – ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਪੰਜਾਬ ਫਾਰਮਰ ਕਮਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅਦਾਰੇ ਪੂਰੀ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ, ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਸਾਰੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਾਭ ਮਿਲੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

1. ਸਟੱਬਲ ਨੂੰ ਯੂਰੀਆ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਚਾਰੇ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਵੇ ।
2. ਸਟੱਬਲ ਨੂੰ ਬਾਇਓਮਾਸ (Biomass) ਬਣਾ ਕੇ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਇਓਗੈਸ (Biogas) ਪਲਾਂਟ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਟੱਬਲ ਦਾ ਪਲਪ/ਪਿੱੜ (Pulp) ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।
4. ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਵੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਮਹਿੰਗੀ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੈਪੀ ਸੀਡਰਜ਼, ਰੋਟਾਵੇਟਰ (Rotavator), ਜ਼ੀਰੋ ਟਿਲ ਡਰਿਲਜ਼ (Zero Till Drills) ਅਤੇ ਸਟਰਾਅ ਰੀਪਰਜ਼ (Straw Reapers) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਪੰਜਾਬ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Punjab Pollution Control Board) ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਵੀ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
6. ਰੀਮੋਟ ਸੈਂਸਿੰਗ (Remote Sensing) ਰਾਹੀਂ ਪੀ. ਪੀ. ਸੀ.ਬੀ. (P.P.C.B.) ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਗ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਸਮੁੱਚਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪਲੀਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਮੀਥੇਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ, ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਅਸਰ (Green House Effect) ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਆਲਮੀ ਤਪਸ਼ (Global warming) ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਧੂੜ-ਕਣ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਲਣ, ਸੋਜ਼ਸ਼ ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਬੱਚਿਆਂ, ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-
ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid Rains) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸਦਾ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਵਾਤਾਵਰਨ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਹਾਂ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜੇ ਹਜ਼ਾਰ ਰੁੱਖ, ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਲਗਾਈ ਅੱਗ ਵਿਚ ਝੁਲਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਮੋਗ (Smog) ਨਾਲ ਆਵਾਜਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਘਨ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਰਾਲੀ ਨਾਲ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸੰਤੁਲਨ ਲੜਖੜਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

5. ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ, ਮਿੱਤਰ ਕੀੜੇ ਆਦਿ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ‘ਤੇ ਇਕ ਲੇਖ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਨਾਜ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ, ਝੋਨਾ, ਬਾਜਰੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਹੋਈ ਤੀਲਿਆਂ ਆਦਿ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਣ ਨੂੰ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਝੋਨੇ ਦੀ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣੇ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਠੰਡ ਨਾਲ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਕਣ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਬਹੁਤ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਧੁੰਦ ਅਤੇ ਧੂੰਏਂ ਨਾਲ ਬਣੇ ਸਮੋਗ (Smog) ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਅਸਥਮਾ ਆਦਿ ਦਾ ਅਸਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਣਕ ਬੀਜਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦਾ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਅੜਚਣਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੰਬਾਈਨ ਜੋਤੁ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਪਿੱਛੇ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਕ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਟਾਈ ਵਾਲੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰੇ ਅਤੇ ਵੱਖਰੇ ਅਨਾਜ ਵੀ ਸਫ਼ਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਜ਼ਮੀਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੀ ਜਿਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪਰਾਲੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਮੱਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਇਹ ਵਧੀਆ ਹੈ ਕਿ ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲ ਬੀਜਣ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਪੂਰੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਸਸਤਾਂ ਹੱਲ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾੜ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾਉਣਾ ਹੀ ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਤਕ ਕਿਸਾਨ ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਈ ਪਰਾਲੀ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾੜ ਦੇਣਾ ਹੀ ਠੀਕ ਮੰਨਦੇ ਸਨ ਪਰ ਹੁਣ ਹਾਲਾਤ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ | ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਵਧਣਾ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੇਂ ਸਟੱਬਲ ਬਰਨਿੰਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਤਕਨੀਕ, ਟਰਬੋ ਹੈਪਰ ਸੀਡਰ (THS) ਲਗਦਾ ਹੈ, THS ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਟਰੈਕਟਰ ਤੇ ਮਾਉਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਚਪੇਟ ਨੂੰ ਉਤਾਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਕਣਕ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵੀ ਮਿਲਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਕੰਬਾਈਨ ਹਾਰਵੈਸਟਰ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰੀ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਗਿੱਲੀ ਕਵਰ (Mulch cover) ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

THS ਦੀ ਲਾਗਤ ਲਗਪਗ 1.3 ਲੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਐੱਸ.ਐੱਸ.ਐੱਮ.ਐੱਸ. ਦੀ ਲਗਪਗ 1.2 ਲੱਖ ਹੈ, ਫਿਰ ਕੰਬਾਈਨ ਦੀ ਲਾਗਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ 18 ਲੱਖ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ, ਪਰ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਦੂਜੀਆਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਬਿਜਾਈ, ਬਸਤਰ ਨੂੰ ਸਾੜਨ ਤੋਂ 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁੱਟੇ ਜਾਣ ਨਾਲ 34 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਸਰਵੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਸੌਖਾ ਵਿਕਲਪ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਨਾ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦੀ ਲੌੜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਖਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਲੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ-

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ।
2. ਸੂਚਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਨੁਵਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environment Indicators) ਦਾ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਅਰਥ ਲੈਂਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਟੋਸਫ਼ੀਅਰ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹੁੰਚਾਂ (Approaches) ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ, ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਅਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਜੀ ਪੱਖ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ (Status) ਨੂੰ ਉੱਚਿਆ ਕਰਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । (ਸਿਧਾਂਤ-20) (Principle-20)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦਾ ਸੂਚਕਾਂ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਨਜ਼ (Lickens) ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੂਟੀਕੁਲੇਰੀਆ (Utricularia), ਕਾਰਾ (Chara) ਅਤੇ ਵਲਫ਼ੀਆ (Wolffia) ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਿੱਧਾਂ (Vultures) ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਝਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਡਾਈਕਲੋਰੋਫੈਨਿਕ ਦਵਾਈ (Dichlorophenic medicine) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਦਾ ਸੂਚਕ ਵਜੋਂ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਵਿਚ ਇਸ਼ਰੀਸ਼ੀਆ ਕੋਲਾਈ (Eschrichia coli) ਨਾਂ ਦੇ ਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਟਰੈਸ ਪੋਟੀਨਜ਼ (Stress proteins) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਬੈਨਜ਼ੀਨ ਵਰਗੇ ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਨੂੰ ਸਟਰੈਸ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. (MOEF) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ. ਓ. ਈ. ਐੱਫ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ।
(MOEF) = Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ (Parameters) ਦੀਆਂ ਮੰਨਣਯੋਗ ਪੱਧਰਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਮਿਆਰ (Ambient standards) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ (Emission Standards) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਡਿਸਚਾਰਜ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀਯੋਗ (Permissible) ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸ ਦੇ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) ਅਤੇ ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਐੱਮ. (SPM) = ਨਿਲੰਬਿਤ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ/ਪਦਾਰਥ ।
(SPM = Suspended Particulate Matter) ।
ਆਰ. ਪੀ. ਐੱਮ. (RPM) = ਸਾਹ ਲੈਣ ਯੋਗ ਕਣਦਾਰ ਮਾਦਾ |
(RPM = Respirable Particulate Matter)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. hitp://www.inc.in/eniro/envis.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. = ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
(ENVIS = Environment National Information System)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
eNREE ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
eNVIS ਵਲੋਂ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਮੁੱਲ ਰਹਿਤ ਇਲੈੱਕਟਰੋਨਿਕ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ (Electronic newletter) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਐੱਨ. ਜੀ. ਓ. ਡੀ. (NGOD) ਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਵਧਾਊ (Backup) ਸਮਰਥਨ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ) ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ।
2. ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. (CPR) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ-ਚਿਨੱਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਈਕੋ ਕਲੱਬਾਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬਾਂ (Eco-clubs)
2. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਹਿਨੀਆਂ (Paryavarn Vahinis) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਸੂਚਕ (Bio-indicators), ਲਾਈਨਜ਼, ਕਾਰਾ, ਯੂਟਰੀਕੁਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਨੇਹੀ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅੰਕ (Mark) ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਅੰਕ ਨੂੰ ਈਕੋਮਾਰਕ (Ecomark) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੂਚਨਾ ਕਿਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
http:/www.punenvis.nic.in.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
I.S.O. ਅਤੇ E.N.V.I.S. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
I.S.O. = International Organisation for Standardization.
E.N.V.I.S. = National Environmental Information System.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
S.N.D.P. ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
S.N.D.P. = Sustainable Development Networking Programme.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਆਈ. ਐੱਸ.ਓ. 14,000 (I.S.O. 1400) ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ.ਐੱਸ.ਓ. 14000 ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ (Eco-Mark) ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਘੜਾ ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਮਾਰਕ ਭਾਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰਜਮਾਨੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਖ਼ਪਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤ ਆਮਦਨੀ ਦੀ ਪੱਧਰ, ਵਸੋਂ ਦੀ ਕਿਸਮ, ਸੁਭਾ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦਾ ਉਹ ਤਰੀਕਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਵੇ, ਉਸ ਖ਼ਪਤ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖ਼ਪਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਰਥਿਕ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁੱਲ ਨਿਰਧਾਰਣ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣਾ ।
3. ਨਵੀਆਂ ਲੱਗ ਰਹੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਲਈ ਉਚੇਰੀ ਉਦਾਰ ਦਰ ।
4. ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ‘ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਉਪਦਾਨ (Subsidy) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਕੀ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਇਹ ਸੂਚਕ ਭੌਤਿਕ (Physical), ਜੈਵਿਕ (Biological) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ (Chemical) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੂਚਕ ਮਾਨਵ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਵਾਂਘਰ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਜਿਵੇਂਕਿ ਸੀਵੇਜ਼ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ-

1. ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ (Stratosphere) ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ।
2. ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜੇ ।

ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕ (Environmental Indicators) ਅਜਿਹੇ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ (Parameters) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲੇਖਾਕਰਨ (Accounting) ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ (Environmental Indicators) ਦੇ ਫਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਫਾਈਦੇ-

1. ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
2. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੰਤਵਾਂ ਲਈ ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦਾਂ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਕੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੂਰੇ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦੇਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਚਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸੂਚਕ ਅੰਕ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ (5) ਸੂਚਕਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ, ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
2. ਓਜ਼ੋਨ ਸਖਣਿਆਉਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਖਪਤ ਦੇ ਅਪਵਰਤਕ ਅੰਕ (Indices)	ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤੇ
3. SO2ਅਤੇ NO2 ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਹਵਾ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਖਰਾਬੀ
4. ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ	ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ/ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ
5. ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ (Treatment) ਦੇ ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੀ ਦਰ	ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਜਾਂ ਗੁਣਵੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-Indicators) ਵਜੋਂ ਲਾਈਕੇਨ (Lickens) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨ, ਐਲਗੀ (Algae) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungis) ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਜੀਵਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਈਕੇਨ ਹਵਾ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਗੈਸਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਕਸਬਿਆਂ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ , ਨੇੜੇ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਦੇ ਬਾਰੇ ਵੀ ਲਾਈਨਜ਼ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (Grasslands) ਅਤੇ ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ (Evergreen forests) ਕੀ ਸੰਕੇਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਅਧਿਕ ਮੀਂਹ ਦੇ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਘੱਟ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸੰਕੇਤਕ ਹਨ ।
ਸਦਾ ਬਹਾਰ ਵਣ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੋਵਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ (Bio-inidicators) ਦੇ ਕੀ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ-ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵੀ ਲਾਭ (Potential uses of Bio-indicators)

1. ਲਾਗ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ (Contaminant) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣਾ ।
2. ਵਿਸ਼ੈਲੇਪਨ (Toxicity) ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਅਗੇਤੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣੀਆਂ ।
4. ਜੈਵ-ਸੂਚਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) ਅਤੇ ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO) = ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਮਿਆਰ ਸੰਗਠਨ (International Standards Organisation)

ਆਈ. ਏ. ਐੱਫ. (IAF) – ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਭਾ-ਸਥਾਨ (International Accerdition Forum) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਤਸਦੀਕ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮਾਣਿਕ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਸਲੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ-ਕਿਤਾਬ ਰੱਖਣਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. (ISO 19011) ਅਤੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 ISO 14000) ’ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 19011 (ISO-19011) – ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਸੰਗਠਨ (International Organisation for Standardisation) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਗਠਨ ਦੁਆਰਾ ਵਕਤ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ (To save time), ਯਤਨ (Effort) ਅਤੇ ਰਾਸ਼ੀ (Money) ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਚਾਰ ਸਾਧਨ ਸੁਝਾਏ ਹਨ ।

• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ (Auditing) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਆਖਿਆ ।
• ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਦਰਲੇ) ਅਤੇ ਬਾਰੂਨੀ (ਬਾਹਰੀ) ਲੇਖਾ ਪੜਤਾਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅਗਵਾਈ ।
• ਲੇਖਾਕਾਰਾਂ (Auditors) ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਬਾਰੇ ਸਲਾਹ ਦੇਣਾ ।

2. ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14000 (ਲੜੀ) ISO 14000) (Series) – ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਦੀ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਸੀ. ਈ. ਐੱਨ. (CEN) (Committee de Normalization), ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਯੂਰਪੀ ਯੂਨੀਅਨ ਦੀ ਮਾਪਦੰਡ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ (European Unions Standardisation Body) ਹੈ, ਦੀ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ ਤੇ ਇਸ ਲੜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਵਿਉਂਤਪਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ | ਪਰ ਇਹ ਲੜੀ ਉੱਤਮਤਾ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਮੁਤਾਬਕ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਨਾਲੋਂ ਬਿਹਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲੜੀ ਦਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਅੰਤਮ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬੀ. ਐੱਸ. 7750 ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
BS 7750-ਇਹ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਟੈਂਡਰਜ਼ 7750 ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਰਣ ਵਜੋਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਮਾਪਦੰਡ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੇ ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 14001 ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਉਂਤਪਨ (Derived) ਆਈ. ਐੱਸ. ਓ. 9000 ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਈਕੋ ਮਾਰਕ (Ecomark), ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਅਤੇ ਪੀ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਐੱਸ. ਟੀ. (PSCST) ਦੇ ਲੋਗੋ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਉਲੀਕੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (ENREE) ਕੀ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਈ-ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਉਰਜਾ , ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ
(E-Newletter on Renewable Energy and Environment)

ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Renewable Energy and Environment) ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਛਪਣ ਵਾਲੀ ਤਿਮਾਹੀ (Quarterly) ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ (New Letter) ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (The Energy and Research Institute, TERI) ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਚਾਲੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦੀ ਕੋਈ ਕੀਮਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਲੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਲਿਜੀਟੀ ਸ਼ਕਲ (Ligitized form) ਵਿਚ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੈ ।ਈ. ਐੱਨ. ਵੀ. ਆਈ. ਐੱਸ. (ENVIS) ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਜਨਰਲ/ਪੱਤਿਕਾ ਜਿਸ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਟਾਇਡੀ (TYDEE) (ਟੀ. ਈ. ਆਰ. ਆਈ. ਡਾਈਜੈਂਸਟ TERI Digest, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. (eNREE) ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਫੈਲਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਹੁਣ ਈ. ਐੱਨ. ਆਰ. ਈ. ਈ. ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਪੀ. ਡੀ. ਐੱਫ. ਫਾਰਮੇਟ (PDF Format) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।

ਮੰਤਵ – ਇਹ ਪੱਤ੍ਰਿਕਾ ਪਾਲਿਸੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ, ਖੋਜ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ, ਸਲਾਹਕਾਰਾਂ (Consultants) ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਆਦਿ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਦੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ (Environmental Standards) ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਨੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆ ਰਹੇ ਜ਼ਵਾਲ (Decline) ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਦੁਸ਼ਣ ਦੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਦੇ ਲਈ ਖਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪ-ਦੰਡ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
2. ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੇ ਲਈ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਘੜੇ (Earthen pot) ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ-ਮਾਰਕ ਸਕੀਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਰਮਨੀ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਸਕੀਮ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਸੰਨ 1978 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।ਇਸ ਸਕੀਮ ਨੂੰ (Uni weltzeichen OR Blue Angel System) ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸ਼ੋਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰ-ਚੁਫੇਰੇ ਦੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰਨੀ-
(Central Pollution Centrol Board STANDARDS WITH RESPECT TO NOISE IN AMBIENT AIR)

Limits in dB (A) Leq*
Area Code Category of Area/Zone	Day Time	Night Time
(ੳ) ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ (Industrial area)	75	–
(ਅ) ਵਪਾਰਕ ਖੇਤਰ (Commercial area)	65	55
(ੲ) ਆਵਾਸ ਖੇਤਰ (Residential area)	55	45
(ਸ) ਚੁੱਪ ਦਾ ਖੇਤਰ (Silence Zone)	50	40

ਸਰੋਤ-ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ

ਪਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ (Awareness Generation) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰੱਥਾ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਪਹਿਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਾਲੂ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਜੈਕਟ ਤੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹਨ । ਅਧਿਆਪਕਾਂ । ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਕੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਲਾਹੇਵੰਦ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਅਤੇ ਸੀ.ਪੀ.ਆਰ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (Environment Education Centre) ਚੇਨੱਈ ਤੋਂ ਗ਼ੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਉੱਤਮਤਾ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰ ਹਨ ।

ਗੈਰ ਰਸਮੀ (Non-formal) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ।
2. ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਕਲੱਬ (Eco-clubs) ।
3. ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਾਹਿਨੀ (Paryavaran Vahinis) ।
4. ਸੈਮੀਨਾਰ/ਸਿੰਪੋਜ਼ੀਆ/ਸੰਮੇਲਨ/ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾ (Workshops) ।
5. ਰਾਜ ਸਪੋਰਟ ਬੱਸ ਪੈਨਲਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਪਬਲੀਸਿਟੀ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਫਿਲਮਾਂ ।
7. ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।
8. ਪੜ੍ਹਾਈ ਵਿੱਚੇ ਛੱਡਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਕੂਲ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿੱਦਿਆ ਪੱਖੋਂ ਪਿੱਛੜੇ ਹੋਏ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਵਿਖੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਕੋ = ਕਲੱਬ (ECO-CLUB)
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਵੈ-ਇੱਛਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਗਰੁੱਪ, ਜਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੈ, ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਨੂੰ ਗ੍ਰੀਨ-ਕਲੱਬ (Green Club) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਈਕੋ ਕਲੱਬ ਦੀ ਲੋੜ (Need for Eco-Club)
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ – ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਵਿਗੜ ਰਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੌਗਿਰਦੇ ਬਾਰੇ ਬੜੇ ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਯੁਵਕ ਈਕੋ-ਕਲੱਬਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੜੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਅ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਫ਼ੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ੌਕ ਅਤੇ ਰੁਚੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਨਾਲ ਵਿਗਾੜ ਅਤੇ ਪਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਹੱਲਾ ਸ਼ੇਰੀ ਦੇਣਾ ਸੰਗਠਨ (Organiser) ਦੀ ਡਿਊਟੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ (For Teacher) – ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿੱਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਜੁੰਮੇਵਾਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਆਮ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Formal education) ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਾਲਤਾ ਲਿਆਉਣ, ਨਿਰਣਾਤਮਕ ਰੁਚੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਤੇ ਯੁਵਕਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚੁਗਿਰਦੇ ਦੀ ਹਵਾ (Ambient air) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ental Standard) ਦੀ ਸਾਰਨੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-


* AnnuaI Arithmatic mean of minimum 104 measurements in a year taken twice a week 24 hourly at uniform interval.
** 24 hourly /8 hourly values should be met 98% of the time in a year. However, 2% of the time, it may exceed but not on two.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ (Criteria) ਦੀ ਮਾਰਨੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਿਆਰਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਕਸਵੱਟੀਆਂ-

Designated-Best-Use	Class of Water	Criteria
Drinking Water Source without conventional treatment but after disinfection.	A	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 50 or less. 2. pH between 6.5 and 8.5. 3. Dissolved Oxygen 6mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 2 mg/1 or less.
Outdoor bathing (Organised)	B	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 500 or less. 2. pH between 6.5 and 8.5. 3. Dissolved Oxygen 5 mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 3 mg/1 or less.
Drinking water source after conventional treatment and disinfection.	C	1. Total Coliforms Organisms MPN/100 ml shall be 5000 or less. 2. pH between 6 to 9 3. Dissolved Oxygen 4 mg/1 or more. 4. Biochemical Oxygen Demand 5 days 20°C 3 mg/1 or less.
Propagation of Wild life ID and Fisheries.	D	1. pH between 6.5 and 8.5 2. Dissolved Oxygen 4 mg/1 or more. 3. Free ammonia (as N) 1.2 mg/1 or less
Irrigation, industrial Cooling, Controlled Waste disposal.	E	1. pH between 6.0 to 8.5 2. Electrical Conductivity at 25°C micro mhos/cm. Max 2250. 3. Sodium absorption ratio Max. 26 4. Boron Max. 2 mg/1 Below-E Not Mecting A,B, C, D & E Criteria.

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਾ 48-A ਦੇ ਭਾਗ IV ਵਿਚ ਦਰਜ ਰਾਜ ਪਾਲਿਸੀ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ (Directive Principles of State Policy) ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਵਾਸਤੇ, ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੁਨਿਆਦੀ ਡਿਊਟੀਆਂ (Fundamental Duties) ਬਾਰੇ ਧਾਰਾ 51-A ਭਾਗ IV (g) ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਰਾ 51-A ਦੇ ਭਾਗ IV (g) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਣਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰੇ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਹਮਦਰਦੀ ਰੱਖੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ. ਸੀ. (NCEPC) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
NCEPC = (National Committee on Environment Planning and Co-ordination) ਵਾਤਾਵਰਣ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ ਕਮੇਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (Environment Protection Act, EPA) ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਸੰਨ 1986 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਈ. ਪੀ. ਐਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸਨੇ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ (Bhopal Gas Tragedy) ਨੇ ਈ. ਪੀ. ਐਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ (Hazardous Wastes) (ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਮੰਤਵ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਇਕੱਤਰਣ (Collection), ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਦਰਾਮਦ (Import), ਭੰਡਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਇਓ ਮੈਡੀਕਲ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Bio Medical Waste) (ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਕਾਨੂੰਨ 2000 ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੀਆਂ ਹੋਰ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮੂੰ, ਸਰਿੰਜਾਂ ਅਤੇ ਸੂਈਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਐਟਮੀ ਉਰਜਾ ਐਕਟ (1982) (The Atomic Energy Act, 1982) ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਐੱਨ. ਈ.ਪੀ. (NEP) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਨ.ਈ.ਪੀ. = ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੀਤੀ ।
(NEP = National Environment Policy).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਈ. ਆਈ. ਏ. ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖਈ-
(E) = ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment)
ਆਈ (I) = ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਾਂ ਇਮਪੈਕਟ (Impact)
ਏ (A) = ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Analysis)
(EIA = Environment Impact Analysis) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ s1987 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੀਤੀ (National Environment Policy) ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਜੀਵਿਕਾ (Livelihood) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Environment)
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਐੱਮ.ਓ.ਈ. ਐੱਫ਼. (MOEF) ਅਤੇ ਸੀ. ਪੀ. ਸੀ. ਬੀ. (CPCB) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ.ਓ.ਈ.ਐੱਫ. (MOEF) = ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forests) |
ਸੀ.ਪੀ.ਸੀ.ਬੀ. = ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (CPCB = Central Pollution Control Board)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐੱਡ. ਐੱਸ. ਆਈ. (ZSI) ਅਤੇ ਬੀ. ਐੱਸ. ਆਈ. (BSI) ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਡ.ਐੱਸ.ਆਈ. = ਜ਼ੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (ZSI =Zoological Survey of India)
ਬੀ.ਐੱਸ.ਆਈ. = ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (BSI = Botanical Survey of India)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਣ ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਿਲ (Indian Council of Forestry Research and Education)
2. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute, (FRI).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ, 1972 (Wildlife (Protection) Act 1972)
2. ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ, 1974 (Water (Prevention & Control of Pollution) Act. 1974.
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ (ਈ. ਪੀ. ਏ.) 1986 (Environmental Protection Act (EPA) 1986.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਐਟਮੀ ਊਰਜਾ ਐਕਟ (The Atomic Energy Act) ਇਕ ਨਾਲ ਵਿਹਾਰ (Deal) ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ 1951 ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਾਣੀ/ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਸੰਬੰਧੀ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ ਸਾਲ 1974 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਐਕਟ 1986 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42nd Amendment) ਦੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੋਧ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

42ਵੀਂ ਸੋਧ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ (Directive Principle) ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 48-A) ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਅਨੁਛੇਦ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਇਸਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਧਾਰਾ 51 A (g) ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਦਿਲ ਵਿਚ ਰਹਿਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਡਿਊਟੀਆਂ (Fundamental Duties) ਵਾਲੇ ਅਧਿਆਇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (wildlife Protection Act) ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਮੰਤਵ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਾਰਲੀਮੈਂਟ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ – ਇਹ ਐਕਟ 9 ਸਤੰਬਰ, 1972 ਵਿਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਟਾਇਗਰ ਪਾਜੈਕਟ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬੰਦੀਨਸਲਕਸ਼ੀ (Breeding)
4. ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਖੇ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1980 ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 25 ਅਕਤੂਬਰ, 1980 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਮੰਤਵ ਹਨ-

1. ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਣਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਣ, ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ (Protected Forests) ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਵਣਮਈ (Forested) ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
2. ਵਣਾਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਅਸੰਬੰਧਿਤ (Unforested) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ।
3. ਜੰਗਲ ਵਿਹੂਣੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਣਰੋਪਣ ।
4. ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਖੇ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੇ ਕੀ ਮਨੋਰਥ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ (Water (Pollution, Prevention & Control) Act) 23 ਮਾਰਚ, 1974 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਹਨ-

1. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਸਤੱਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਸੁਰਜੀਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ 1988 ਵਿਖੇ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੋਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board) ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (State Pollution Control Board) ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰੂਪਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 29 ਮਾਰਚ, 1981 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡਾਂ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ 1987 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੋਧ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise Pollution) ਨੂੰ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਈ. ਪੀ. ਏ. (EPA) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ ? ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿਹੜਾ ਨਵਾਂ ਐਕਟ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ (Environment Protection Act, EPA) 19 ਨਵੰਬਰ, 1986 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਪਾਂਤਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਹਿਫਾਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਸੰਨ 1989 ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ) ਨਿਯਮ ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬਣਾਏ ਗਏ । ਈ. ਪੀ. ਏ. ਨੂੰ 1994 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmental Impact Assessment) ਦੇ 29 ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਇਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅਪਰਦਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਹੋਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਰੀਕੇ-

1. ਸਖਣਿਆਉਣ (ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੋਲਾ)
2. ਅਰਦਨ (ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ, ਤਾਰੀਖੀ ਇਮਾਰਤਾਂ)
3. ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ (ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਦੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (EIA = Environmental Impact Analysis)
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਈ.ਆਈ.ਏ. ਨੂੰ 1974 ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਲਾਜ਼ਮੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੰਤਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਅਸਰਾਂ ਬਾਰੇ ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ;
2. ਭੈੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨਾ ;
3. ਸਥਾਨਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ;
4. ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਪੂਰਵ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਭਾਗ (Department of Environment) .
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment & Forest)
3. ਸਾਇੰਸ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Science and Technology)
4. ਜ਼ਰਾਇਤ (ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Agriculture and Co-operation)
5. ਬਾਇਓ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Biotechnology)
6. ਸਮੁੰਦਰ (ਸਾਗਰ) ਵਿਕਾਸ ਵਿਭਾਗ (Department of Ocean Development)
7. ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Space)
8. ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦਾ ਨਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਹੁਣ ਇਸਦਾ ਨਾਂ ਹੈ-ਅਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਵਿਭਾਗ (Department of NonConventional Energy Resources).
9. ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੇਂਦਰ (Energy Management Centre) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਾ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Logo) ਉਲੀਕੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਮੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਮੀਆਂ-

1. ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਾਂ ਵਿਚ ਐਕਟ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਨਿਗੁਣਾ ਜਿਹਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ।
3. ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸੂਚਨਾ ਦਾ ਹੱਕ (Right to information) ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
4. ਪਰਸਪਰ ਵਿਆਪੀ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਜ਼ਰਮ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਜ਼ੁਰਮਾਨਾ ਦੇ ਕੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
1972 ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਦੋ ਖਾਮੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਮੀਆਂ-

1. ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਐਕਟ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਹਨ, ਪਰ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਪ੍ਰਾਂਤ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ ।
2. ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਨਜ਼ਾਇਜ਼ ਤਿਜਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੋਕਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਿਆ ।
3. ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਬੰਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਾਰਜ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਹਨ

1. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਇਖਤਿਆਰ ਬੜੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹਨ ।
2. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ (ਖੰਡ) ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਾਲਾ ਖੰਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਇਸ ਬੋਰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ।
4. ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਜੇਕਰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981 ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਜੁਰਮਾਨਾ ਵੀ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਜਨ ਸਾਧਨਾਂ (Mass-Media) ਦੁਆਰਾ ਸਿਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ।
6. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1972 ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ (1972).
ਇਹ ਐਕਟ 1972 ਨੂੰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਸੰਨ 1976 ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਸੂਚੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
ਐਕਟ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਉਪਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯਮਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ ।
4. ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
5. ਬੰਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ ।
   ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਧਾਰਾਵਾਂ (Legal Provisions) ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
(i) ਵਣ ਐਕਟ 1980 (Forest Act 1980)
(ii) ਸੋਧਾਂ (Amendments) ਅਤੇ
(iii) ਖਾਮੀਆਂ (Drawbacks) ।
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ 25 ਅਕਤੂਬਰ, 1980 ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਣਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਖਵੇਂ ਵਣ (Reserved Forests) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ (Protected Forests) ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ, ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਵਣਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੇਵਲ ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ (Forestry) ਵਜੋਂ ਕਰਨਾ ।
2. ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਣ, ਰਾਖਵੇਂ ਵਣ ਅਤੇ ਵਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ।
3. ਵਣ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗ਼ੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ੈਰ-ਵਣੀ (Un-Forest) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਤੇ ਪੂਰਨ ਰੋਕ ।
4. ਚੁੱਕਵੀਂ ਖੇਤੀ/ਸਥਾਨੰਤਰੀ ਖੇਤੀ (Shifting Cultivation) ਅਤੇ ਵਣ ਤੋਂ (Forest Land) ਤੇ ਨਾਜਾਇਜ਼ ਕਬਜ਼ਿਆਂ ਤੇ ਰੋਕ । ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਝੂਮਿੰਗ (Jhuming) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ।
6. ਗੈਰ ਵਣਿਤ ਤੋਂ (Unforested Land) ਤੇ ਮਜਰਾਈ ਵਣ ਰੋਪਣ (Compensatory Afforestation) ।
7. ਪਾਣੀ ਬੋਚ ਖੇਤਰਾਂ (Water Catchment Areas), ਤਿੱਖੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ (Steep Slopes) ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ।

ਸੋਧਾਂ (Amendments) – ਵਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ ਨੂੰ 1992 ਵਿਚ ਸੋਧਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਪੂਰਵ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈ ਕੇ ਸੰਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛਾਉਣੀਆਂ, ਪਣ ਊਰਜਾ ਘਰਾਂ (ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਵਣ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੈਰ ਵਣੀ (NonForest) ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਰੋਕਾਂ ਲਾਉਣੀਆਂ ।
2. ਵਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਮਕਸਦ ਨਾਲ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ਪਾਲਣਾ (Sericulture) ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਖਾਣਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਗੋਲ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਚੁਕਾਈ ਗ਼ੈਰ ਵਣੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਰਾਖਵੇਂ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਚਾਹ, ਕੌਫੀ ਅਤੇ ਰਬੜ ਵਰਗੀਆਂ ਰੋਕੜ ਨਕਦੀ ਫ਼ਸਲਾਂ (Cash Crops) ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਫਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ, ਔਸ਼ਧੀ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁਲੇ ਤੇ ਨਰਮ ਤਣਿਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ (Herbs) ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਖਾਮੀਆਂ (Drawbacks)-

1. ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਰੋਸੇ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਸੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ।
2. ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਆਗਿਆ ਲੈ ਕੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਵਣੀ (Non Forest) ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(i) ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1974 ਅਤੇ
(ii) ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981 ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1974 (Water (Prevention & Control of Pollution Act 1974) – ਇਹ ਐਕਟ 23 ਮਾਰਚ, 1974 ਨੂੰ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ-

1. ਸਤੱਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ।
2. ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬੋਰਡਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਜਲ-ਮਲ (Sewage) ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਜੁਗਤਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਨਾ ।
4. ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਪ੍ਰਚਾਰ ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।

ਇਸ ਐਕਟ ਦੀ ਸੋਧ 1988 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਸੋਧ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

(ii) ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ 1981-

1. ਇਹ ਐਕਟ 29 ਮਾਰਚ, 1981 ਨੂੰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਨੂੰ ਐਕਟ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (Power) ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।
3. ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੰਡ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਾਲਾ ਖੰਡ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਲੋਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ।
5. ਇਸ ਐਕਟ ਵਿਚ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਦੀ ਧਾਰਾ ਮੌਜੂਦ ਹੈ · ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸੁਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ । (Central Pollution Control Board and State Pollution Control Board)
2. ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ ਬਰਾਏ ਵਣ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ । (Indian Council of Forestry Research & Education.)
3. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute)
4. ਭਾਰਤੀ ਵਣ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੰਸਥਾ । (Forest Survey of India and Wildlife Institute.)
5. ਕੌਮੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ | (National Environmental Engineering Research Institute.)
6. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Botanical Survey of India.)
7. ਜੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Zoological Survey of India)
8. ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ) ਬੰਜਰ ਤੋਂ ਵਿਕਾਸ ਬੋਰਡ । (National Wastelands Development Board)
9. ਰਾਸ਼ਟਰੀ (ਕੌਮੀ) ਅਜਾਇਬ ਘਰ ਜਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ (National Museum or Natural History)
10. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ । (Centre for Environmental Education)
11. ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੂ ਵਿਗਿਆਨ ਵਾਡੀਆ ਸੰਸਥਾ (Wadia Institute of Himalayan Geology) ।

ਇਹ ਹੁਣ ਸਾਡਾ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਕਸੁਰਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੇ ਵਿਰਸੇ ਅਤੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਰੱਖੀਏ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਜੋੜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Healthy Environment) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾਂ ਜਾਂ ਨਰੋਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਦੋ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਸੰਬੰਧੀ ਦੋ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਵੇਰਵਿਆਂ (Scenerio) ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉੱਜਲਾ ਭਵਿੱਖ ।
2. ਘਟਦੇ ਹੋਏ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹੈਂਡਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪਦ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Environmental Management) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ, ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ, ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਪੱਖ
2. ਨੀਤੀ ਘੜਨਾ ਅਤੇ
3. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅਨੁਵਣ (Environment Monitoring) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ (Environmental Ethics) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੇਤ ਸਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਫਰਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ
ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲਾਲਚ ਅਤੇ ਐਸ਼-ਅਰਾਮ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਮਾਰੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ ਲਾਲਚ ਦੇ ਮਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (G.N.P.) ਕੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਜੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. (G.N.P.) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਰੂਪ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ ਐੱਨ ਪੀ = ਕੁੱਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦ (GNP = Gross National Product)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. (GD.P.) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਰੂਪ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. = ਗੋਥ ਡੋਮੈਸਟਿਕ (ਘਰੇਲੁ) ਪਾਡਕਟ, (GDP = Gross Domestic Product) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਕੁੱਝ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ ਕਸਵੱਟੀਆਂ (Criteria) ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. ਅਤੇ ਜੀ. ਐੱਨ. ਪੀ. ਦਾ ਉੱਚਾ ਹੋਣਾ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਸਵੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੂਚਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ
2. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14
ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਭਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਕੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨਾਲ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਣ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ, ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਾਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੈਰ-ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ (Non Chlorofluoro Carbon Technology)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹਰ ਸਾਲ ਕਿੰਨੇ ਨਵੇਂ ਡੈਮ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 160 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 230 ਤੱਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਹਿਣ ਸਮਰੱਥਾ (Carrying Capacity) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹਿਣ ਸਮਰੱਥਾ-ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਾਧਨ ਦੁਆਰਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਝਲਣ ਜਾਂ ਸਹਿਣ ਸਮਰੱਥਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ – ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ (Environmental Ethics) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਜੀਵਾਂ ਵੱਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਦੋ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਆਰਥਿਕ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ
2. ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨਾ ।
   ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਰਹਿ ਸਕਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
CFCs ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
CFCs = ਕਲੋਰੋ ਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (Chloroflowro carbon).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਭਾਖੜਾ ਨੰਗਲ ਡੈਮ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੁ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Environmental Management) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਬੰਧਣ (Environmental Management) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਸ਼ਬਦ ਫਰਾਂਸੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਐਨਮਾਇਰੋਨਿਰ (Environier) ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਜੋ ਘੇਰੇ (Something that surrounds) ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਲਾ ਦੁਆਲਾ ਜਾਂ ਚੌਗਿਰਦਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਚਾਓ, ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀਤੀਆਂ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ (Human Environment) ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਵਧਦੀ ਹੈ । ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ/ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਮਬੰਦ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਜੈਵਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ (Abiotic or Physical) ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ (Biotic) ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਪਿਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਸਗੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਹ ਘਟਕ ਆਪਸੀ ਨਿਕਟ ਵਰਤੀ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਉਤਪਾਦਕ (Producers) ਹਨ ਜਦਕਿ ਪ੍ਰਾਣੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ (Biotic) ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ (Abiotic) ਅੰਸ਼ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਚੱਕਰਣ (Material Cycling), ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ, ਭੋਜਨ ਜਾਲ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਵਹਿਣ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਇਕ ਪੜਾਅ ਦੇ ਅਪਘਟਣ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰਜੀਵਤਾ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ (Environmental Ethics) ਕੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨੈਤਿਕ ਪੱਖ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਲ ਮਾਨਵਤਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੈਤਿਕਤਾ (Earth Ethics) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਇਆ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਵੇ ।
2. ਦੁਸਰਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲੋਪ ਕਰਨ ਦਾ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹੱਕ ਨਹੀਂ ।
3. ਧਰਤੀ ਮਾਂ (Mother. Earth) ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨੀ ।
4. ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਸਾਥੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹੇ ਨਾ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਮਾਲਕ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਏਗੀ ਤਾਂ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਰਹਿ ਸਕਣ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਜਾਂ
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਚਾਰ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਦੱਸੋ । (P.S.E.B. 2009, 10, 17)
ਉੱਤਰ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੱਚੇ ਮਾਲ (Raw Material) ਨੂੰ ਵਰਤਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ · ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪਾਣੀ, ਆਕਸੀਜਨ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਜੀਵਨ-ਸਹਾਇਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਮਨ ਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸ਼ਾਹੀ ਵਜੋਂ (As a Sink) ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. (G.D.P.) ਕੀ ਹੈ ? ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. (G.D.P.) – Growth Domestic Product ਵਾਸੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਵਾਸੀਆਂ (Non-Residents) ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਮਾਨ (Goods) ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਂ ਬਾਹਰਲੇ ਕਲੇਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀ.ਡੀ.ਪੀ. ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਸੰਮਲਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੱਤ (Elements Which include Development)

1. ਜੀਅ ਪ੍ਰਤੀ ਅਸਲ ਆਮਦਨ (Real Income) ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
2. ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਜੀਵਨ ਨਿਰਬਾਹ ਲਈ ਮੌਕੇ ।
3. ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਆਹਾਰ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ।
4. ਸਿੱਖਿਆ ਸੁਧਾਰ ।
5. ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ।
6. ਆਮਦਨ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵੰਡ (Fair Distribution)
7. ਬੁਨਿਆਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਯਕੀਨਹਾਨੀ ।
8. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਟੈਕਨੋਸਫੀਅਰ (Technosphere) ਕੀ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੈਕਨੋਸਫੀਅਰ ਜਾਂ ਟੈਕਨੋਮੰਡਲ (Technosphere) – ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ/ਸੰਗਠਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਟੈਕਨੋਸਫੀਅਰ ਜਾਂ ਟੈਕਨੋਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਣ- ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਛੱਪੜ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਲਣ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਉੱਪਰ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਛੱਪੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਸ਼ਕਾਂ, ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗਾਹੀ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਨਵਾਂ ਸੈਂਟ-ਅਪ (Set up) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੈਂਟ-ਅਪ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਅਭਾਵੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ (Negative) ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਨ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਭੈੜਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਡੈਮ ਕਿਉਂ ਉਸਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਯੋਜਨਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

1. ਸਿੰਜਾਈ,
2. ਬਿਜਲੀ ਪਣ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ,
3. ਜਲ-ਪਾਰਕ (WaterPark)
4. ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।

ਡੈਮਾਂ ਦੇ ਨਕਾਰਾਤਮਕ (Negative) ਪ੍ਰਭਾਵ (Negative Impact of Dams)

1. ਵਣ ਭੂਮੀ ਦਾ ਗੁੰਮ ਹੋਣਾ ।
2. ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਗੁੰਮਸ਼ੁਦਗੀ
3. ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ
4. ਡੈਮ ਨੇੜਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਭੂਚਾਲਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਹਿਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ (Carrying Capacity) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Eco System) ਦੁਆਰਾ ਵਸੋਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਮਰਥਨ ਨੂੰ ਸਹਿਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ-

1. ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
2. ਵਸੋਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ।
3. ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਜਗ ਵਿਚਾਰ (World View) ਅਤੇ ਈਕੋ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਜਗ ਵਿਚਾਰ (Eco-centric world view) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ । ਉੱਤਰ-

ਲੱਛਣ (Characteristics)	ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਵਿਚਾਰ (Anthropogenic View)	ਈਕੋ-ਕੇਂਦਰਿਤ ਵਿਚਾਰ (Eco-Centric View)
1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition)	ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਨਰੋਈ ਆਰਥਿਕਤਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ  ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਉੱਤੇ  ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।	ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕਤਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਿਆਂ-ਪੂਰਵਕ ਵਰਤੋਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Status of Natural Resources)	ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਸੀਮਿਤ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ (Most Important Component)	ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ	ਕਿਰਤੀ (Nature)
4. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਅੰਤਮ  ਅਵਸਥਾ (Fate of Environment)	ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪਤਨ	ਨਰੋਆ ਵਾਤਾਵਰਣ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਜਾਂ
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ
2. ਬੁਨਿਆਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ
3. ਨਿਆਇ ਸੰਗਤੀ (Equity)
4. ਮੌਕੇ ਦਾ ਫਾਇਦਾ ਉਠਾਉਣਾ ਅਥਵਾ ਮੌਕੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ।
5. ਰੋਜ਼ਗਾਰ
6. ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ
7. ਇਸਤਰੀ ਸ਼ਕਤੀ
8. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਤਿੰਨ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖ-

1. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਲੈਡ ਰਹਿਤ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨਿਲੰਬਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰੋਸਟੈਟਿਕ ਅਵਖੇਪਕਾਂ (Electrostatic precipators) ਅਤੇ ਮਾਜਿਆਂ (scrubbers) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
3. ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ SO₂, CO₂ ਅਤੇ NO₂, ਆਦਿ ਨੂੰ ਗਿੱਲੇ ਮਾਜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ।
4. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਲਾਟਾਂ (Efficient treatment plants) ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Question)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ (Need of Environmental Preservation) – ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ (Non Living) ਤੇ ਜੀਵਿਤ (Living) ਜੀਵ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸੰਘਟਕ ਹਨ । ਜੀਵਿਤ ਘਟਕਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦੇ (ਉਤਪਾਦਕ), ਪ੍ਰਾਣੀ (ਉਪਭੋਗਤਾ) ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ (ਨਿਖੇੜਕ) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਘਟਕ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ, ਭੋਜਨ ਜਾਲ, ਮਾਦੇ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਸੰਚਾਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

ਨਿਰਜੀਵ ਸੰਘਟਕਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲੀ ਕਾਰਕ ਜ਼ਮੀਨ/ਭੁਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਕ (Edaphic Factors) ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਕੁਦਰਤ (Nature) ਵਿਚ ਨਿਰਜੀਵ ਅਤੇ ਜੀਵਿਤ ਘਟਕ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਘਟਕ ਜਾਂ ਉਪਸੰਘਟਕ (Sub-Component) ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਹੋਮੀਓਸਟੈਸਿਸ (Homeostasis) ਵਿੱਚ ਗੜਬੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਰਜੀਵਤਾ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਰੋਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੀ ਭੋਜਨ, ਉਰਜਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਰਗੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ (Extinction) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਜੀਵ ਦਾ ਜਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਾ ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ।

1. ਚੋਰੀ-ਛੁਪੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ।
2. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਲੋਪਨ (Extinction) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹਾਨੀ ਜਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਖ਼ਾਤਮਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਅਲੋਪਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਉਣ ਵਾਲੇ 20 ਤੋਂ 30 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ 25% ਭਾਗ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਦੇ ਵਰਖਾ ਵਣ (Amazon rainforests) ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਿਉਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਇਆਬੀਨ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਵਰਖਾ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼, ਅਨੇਵਾਹ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨੇ, ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਣ ਦੀ ਅੱਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਅਲੋਪ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੀਸ਼ੀਅਸ ਦਾ ਡੋਡੋ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਚੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਬੱਤਖਾਂ ਅਤੇ ਹੰਸਾਂ (Swan) ਅਤੇ ਕੇਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਲੈਂਡ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾਪਨ (Lead poisoning) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਲੋਪਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੱਦ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੋ-ਡੋ, ਅਮਰੀਕੀ ਜ਼ੈਬਰਾ ਅਤੇ ਤਸਮਾਨੀਆ ਭੇੜੀਆ (Tasmanian Wolf), ਭਾਰਤੀ ਚੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉੱਤਰੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦੀ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਝੀਲ ਵਿਚ ਨੀਲ ਪਰਚ (Nile perch) ਦੇ ਦਾਖ਼ਲ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਅਸਰ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੀਲ ਪਰਚ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਝੀਲ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਨਾਲ ਕਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਰ (Perfumes), ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ, ਫਰ (Fur), ਹੱਡੀਆਂ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ (Tusks) ਅਤੇ ਸਿੰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਆਈ. ਯੂ. ਸੀ. ਐੱਨ. (IUCN) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਯੂਨੀਅਨ
(IUCN = International Union for Conservation of Nature and Natural Resources)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰੈੱਡ ਡੈਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਰੈਡ ਡੈਟਾ ਕਿਤਾਬ (Red Data Book) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ, ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਅਜਿਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਫਰਿਸਤ (Catalogue) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਦਰਜ ਕੀਤੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪੁਸਤਕ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 561 ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 5485 ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ 224 ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ 215 ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਈਮੇਟਸ (Primates) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੇ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੰਮੀ ਪੂਛ ਵਾਲਾ ਮੈਕਾਕੇ ਬਾਂਦਰ [Lion tailed macaque (Monkey)] ਅਤੇ ਸੂਰ ਦੀ ਪੂਛ ਵਰਗੇ ਮੇਕਾਕੇ (Pigtailed macaque)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰਾਂ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਚੋਰੀ-ਛੁਪੇ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਘਟਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਆਮ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. Carbeo roluta,
2. Wallano attu.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪਾਇਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. Cyprinus Carbio ਅਤੇ
2. Catlacatla.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਯੂ. ਐਨ. ਈ. ਪੀ. (UNEP) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (United Nation Environment Programme) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਡਬਲਯੂ. ਆਰ. ਆਈ. (WRI) ਅਤੇ ਡਬਲਯੂ. ਡਬਲਯੂ. ਐੱਫ. (WWF) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਬਲਯੂ. ਆਰ. ਆਈ. = ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਧਨ ਸੰਸਥਾ
(WRI = World Resources Institute)
ਡਬਲਯੂ. ਡਬਲਯੂ. ਐਫ. = ਵਿਸ਼ਵ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਫੰਡ ਕੁਦਰਤ ਲਈ
(WWF = Worldwildlife Fund for Nature)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬਰਫਾਨੀ ਤੇਂਦੂਏ (Snow leopard) ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਨ ਹਿਮਾਲਿਆਈ (Great Himalayan) ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਆਸਾਮ ਦੀ ਕਾਜ਼ੀ ਰੰਗਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਕਿਸ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਜ਼ੀ ਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਗੈਂਡੇ (One hormed Rhino) ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਾਰਬੈਟ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Corbett National Park) ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਨੈਨੀਤਾਲ (ਉਤਰਾਖੰਡ) ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਘ (Tiger) ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ (World Environment Day) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ (Biospheres) ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 14 ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ (Flora) ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੁਹ (Fauna) ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਪੁੱਤ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਮੀਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ (Bio-geographical) ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਮਾਲਿਆ (42,000 ਜਾਤੀਆਂ) ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਭਾਰਤ (Peninsular India) (2,600 ਜਾਤੀਆਂ) ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੰਡ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਸਫੈਦ ਬਾਘਾਂ (White tigers) ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਚਿੜੀਆ ਘਰ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੜੀਸਾ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਨਾਨਾਡਾਕਨ ਚਿੜੀਆ ਘਰ (Nanadakan Zoo) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਡਬਲਯੂ. ਡਬਲਯੂ. ਐੱਫ. (WWF) ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਕੀ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਲ ਪਾਂਡਾ (Red Panda) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਕਿ ਕੇਵਲ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਰਾਖਵਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੌਮੀ ਪਾਰਕ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵ-ਵਿਗਿਆਨ (Forestry), ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਅਤੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Biosphere reserve) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਖੰਡ ਵਿਚ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ-ਕਾਜ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਖੰਡ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਜੀਵ-ਅਨੇਕਪੂਰਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੌਕੇ-ਉੱਪਰ (in-situ) ਸੁਰੱਖਿਅਣ
2. ਸਥਾਨ-ਬਾਹਰ (ex-situ) ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਮੌਕੇ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਸਵੈ-ਸਥਾਨ (In-situ) ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਸਥਾਨ ਬਾਹਰ (Ex-situ) ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਉਸਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਫੁੱਲ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੈਫਲੀਸੀਆ ਆਰਨਾਲਡਾਈ (Rafflesia arnoldii) । ਇਸ ਨੂੰ ਫਲੈਸ਼ ਫਲਾਵਰ (Flesh flower) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਯੂ. ਐੱਨ.ਈ. ਪੀ. (UNEP ਅਤੇ MAB) ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂ. ਐੱਨ. ਈ. ਪੀ. = ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ।
(United nations Environment Programme)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 38.
ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉੱਗ ਰਹੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਾਜਰ ਬੂਟੀ (Parthenium) ਅਤੇ ਸਫੈਦਾ, ਜਲ ਕੁੰਬੀ ਅਤੇ ਲੈਟਿਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 39.
ਉਸ ਏਜੰਸੀ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲਾਲ ਡੈਟਾ ਬੁੱਕ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-
IUCN (International Union for Conservation of Nature and Natural Resource)

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਵਾਸ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Eco-diversity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋ ਵਿਭਿੰਨਤਾ-ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਜਟਿਲਤਾ (Ecological complexity) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਆਹਾਰੀ ਬਣਤਰਾਂ (Trophic structure), ਭੋਜਨ ਜਾਲ (Food Web) ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਣ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਸਿੱਲ੍ਹ, ਤਾਪਮਾਨ, ਉੱਚਾਈ Attitude), ਵਰਖਾ ਆਦਿ ਬਿੰਦੂ ਪ੍ਰਮਾਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਥਲੀ (Terrestrial) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ, ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
2. ਜਲ-ਜਲੀ (Aquatic) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
3. ਸੇਜ਼ਲ ਜ਼ਮੀਨ/ਜਲਗਾਹਾਂ (Wet lands) ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂਗੋਵਜ ਅਤੇ ਮੁਹਾਣਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ।

ਕੁੱਝ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਦਿੱਖ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਨੁਵਰਤੀ (Tropic) ਪੱਧਰਾਂ, ਉਰਜਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਣ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਕੌਮੀ ਪਾਰਕ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹੀ ਰਾਖਵਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ,
ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੌਮੀ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ (ਪ੍ਰਾਈਵੇਟ) ਮਲਕੀਅਤ ਦੇ ਹੱਕਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਨ 1988 ਵਿਚ ਕੌਮੀ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 66 ਸੀ, ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਰਕ 33,98,814 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕੇਵਲ 1% ਭਾਗ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 89 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (National Park) ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ (Sanctuary) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ-

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ (Characters)	ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (National Park)	ਰੱਖਾਂ (Sanctuary)
1. ਮੰਤਵ (Aim)	ਸਮੱਚੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ।	ਕੇਵਲ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਰਾਖਵੀਂ ਜਗ੍ਹਾ ।
2. ਰੇਂਜ ਦਾ ਆਕਾਰ (Size of the range)	0.04 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 3162 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਤਕ ।	0.6 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 7818 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. (ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 100-500 ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ਘੇਰੇ ਵਿਚ)
3. ਮਨੁੱਖੀ ਦਖ਼ਲ (Human-interference)	ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ, ਪਸ਼ੂਆਂ  ਦੇ ਚਾਰਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ।	ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਮਾਮੂਲੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁਗਣ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀ-ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਸੰਖਿਆ (Number)	1992 ਵਿਚ ਸੰਖਿਆ 392, 1993 ਵਿਚ ਸੰਖਿਆ 421 ਵਿਚ) ।	1998 ਵਿਚ ਸੰਖਿਆ 368, ਹੁਣ ਸੰਖਿਆ 500 (ਭਾਰਤ ਭਾਰਤ ਵਿਚ) ।
5. ਕੱਜਿਆ ਖੇਤਰਫਲ (Covered area)	ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕੇਵਲ 1 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ।	ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕੇਵਲ 3.2%

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ/ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (Ex-situ) ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜੁਗਤਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗਾਂ (Botanical gardens), ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਰੇਸ਼ੇ (DNA Strands) ਅਤੇ ਜੀਨ (Gene), ਪਰਾਗ (Polten), ਬੀਜ, ਪੌਦ (Seedlings), ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਬੈਂਕ (DNA Banks) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਨੋਟ ਕਰਨ ਯੋਗ ਕੁੱਝ ਬਿੰਦੂ ਇਹ ਹਨ-

• ਬੀਜ ਜੀਨ ਬੈਂਕ (Seed gene banks) – ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਜਣਨ ਪਦਾਰਥ (Germ plasm) ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।
• ਫੀਲਡ ਜੀਨ ਬੈਂਕ (Field gene bank) – ਵਧਣਸ਼ੀਲ ਦੀਆਂ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਜਣਨਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲਤਾ (Genetic variability) ਨੂੰ ਫੀਲਡ ਜੀਨ ਬੈਂਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਭਾਇਓ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Cryp-Conservation) – ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਤਰਲ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ (Liquid Nitrogen) ਜਿਸ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ, – 196°C ( 196°C) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗ਼ (Botanical Gardens) – ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਆਰਬੋਰੇਟਾ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 1500 ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬੀਜ ਬੈਂਕਾਂ, ਟਿਸ਼ੁ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ।
  ਆਰਬੋਰੇਟਾ (Arborata) – ਉਹ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਹੀ ਉਗਾਏ ਜਾਣ, ਆਰਬੋਰੇਟਾ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਗਾਂ ਵਿਚ 80,000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ।
• ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਚਿੜੀਆ ਘਰ (Zoos in the World) – ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ 800 ਦੇ ਲਗਪਗ ਚਿੜੀਆ ਘਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਵਿਚ 3000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਰੀਧਾਰੀ (Vertebrates) ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਇਕ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਬੰਦੀ ਨਸ਼ਲਕਸ਼ੀ (Captive breeding) ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Biosphere reserve) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਦੇ ਜੀਨ ਸੰਹਿ (Gene pool) ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਐਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਧਾਰਨਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
(ਉ) ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਮੌਜੂਦਾ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ (Races) ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਸਮਦਾਇ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Evolution) ਇਸੇ ਧਾਰਨਾ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ (Ecological) ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਖੋਜ ਲਈ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣਾ ।

(ੲ) ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਲਈ ਮੌਕੇ ਦੇਣਾ ।

(ਸ) ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖਾਂ (Biosphere reserves) ਦੀ ਸੰਖਿਆ 14 ਹੈ । ਮਈ, 2002 ਤਕ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ 94 ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 94 ਸੀ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖ ਨੀਲਗਿਰੀ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰੱਖ (1986) (Nilgiri Biosphere Reserve) ਸੀ ।

ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖ (Nanda Devi Biosphere Reserve) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1988 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖ (Uttrakhand Biosphere Reserve) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁਣੇ ਜਿਹੇ ਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਰੱਖ ਵਿਚ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ (Valley of flowers) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖਾਂ
(Biosphere Reserves In India)

ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼	ਰਾਜ (ਪ੍ਰੀਤ)
1. ਨੀਲਗਿਰੀ (Nilgiri)	ਕੇਰਲ, ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ
2. ਨਮਡਾਫਾ (Namdapha)	ਅਰੁਨਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
3. ਨੰਦਾ ਦੇਵੀ (Nanda Devi)	ਉੱਤਰਾਖੰਡ
4. ਉਤਰਾਖੰਡ ਫੁੱਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟੀ) (Uttrakhand, Valley of flowers)	ਉੱਤਰਾਖੰਡ
5. ਅੰਡੇਮਾਨ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਟਾਪੂ	ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ
6. ਮਾਨਾਰ ਦੀ ਖਲੀਜ (Gulf of Manar)	ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ
7. ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ (Kaziranga)	ਆਸਾਮ
8. ਸੁੰਦਰਬੰਨ (Sundarbans)	ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ
9. ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ (Thar Desert)	ਰਾਜਸਥਾਨ
10. ਮਾਨਾਸ (Manas)	ਆਸਾਮ
11. ਕਾਨ੍ਹ (Kanha)	ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
12. ਨਾਂਕਰੈਕ (Nokrek) (ਟੂਰਾ ਰੇਂਜ)	ਮੇਘਾਲਿਆ
13. ਗੇਟ ਨਿਕੋਬਾਰ (Great Nicobar)	ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ
14. ਛੋਟਾ ਰਣ ਆਫ਼ ਕੱਛ (Little Rann of Kuchchh)	ਗੁਜਰਾਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ।
2. ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ।
3. ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ।
4. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਅਵੈਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਆਦਿ ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਦੁਸ਼ਣ ।
6. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਿਉਂ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਬਾਘਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ-

1. ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਿਖੰਡਨ ਅਤੇ ਪਤਨ
2. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ
3. ਵਧ ਰਹੇ ਸ਼ਿਕਾਰਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਉਪਾਅ :-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ।
2. ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਮੁਵੈਸ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ।
3. ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰਨ ਵਾਸਤੇ ਥਾਂ-ਟਿਕਾਣੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ‘
4. ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਵਸਨੀਕ ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਅਮਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਹਨਾਂ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਪਾਰ ਕਾਰਨ ਕਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਚੀਤਾ-ਇਸ ਦੀ ਚਮੜੀ (Skin) ਦੇ ਲਈ
2. ਗੈਂਡਾ-ਇਸ ਦੇ ਸਿੰਗ ਦੇ ਲਈ
3. ਹਾਥੀ-ਇਸ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਲਈ
4. ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ-ਕਸਤੂਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ” ਲਈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ (Biosphere Reserves) ਕੀ ਹਨ ? ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ ਖੰਡਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨਾਂ (Biosphere Reserves-ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Man and Biosphere Programme) ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗਿਣਤੀ ਅੰਦਰ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

( MAB = MAN AND BIOSPHERE PROGRAMME)
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ MAB (Man and Biosphere Programme) ਵੱਲੋਂ 1975 ਵਿਚ ਆਰੰਭੀ ਗਈ । ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੰਤਵ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ (Eco system) ਅਤੇ ਜਣਨਿਕ ਸਾਧਨਾਂ (Genetic resources) (ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ/ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ) ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੈ । MAB ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਯੂਨੈਸਕੋ ਨੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਕਿ ਜੀਵਤ (Biotic) ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ (Abiotic) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦਖ਼ਲਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਉਪਾਵਾਂ ਦੀ ਹੁਣ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਕੀ ਅਸਰ ਪਵੇਗਾ ।
(MAB = ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ)

1. ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ – ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼, ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ‘ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਖੰਡ (Zones of a Biosphere Reserve) – ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

• ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਕੋਰ ਜੋਨ (Core Zone)ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰਲੇ ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
• ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਬਫ਼ਰ ਖੰਡ (Buffer Zone) – ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੇ ਕੇਂਦਰੀ ਖੰਡ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਸੀਮਾ ਬੁੱਧ (Limited) ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਅੰਤਰਕਾਲੀ ਖੰਡ (Munipulative) ਜਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਖੰਡ (Transitional Zone) – ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਪੱਖੀ (Multiple), ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਕਰਨ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਬਾਰੇ ਉਠਾਏ ਜਾਂਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਤਰਕੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਉਪਾਅ-

• ਸੁਰੱਖਿਆ ਜਾਂ ਰਾਖੀ (Protection) – ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ, ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਸਜੀਵ ਪੌਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ) ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਗਾਂ ਜਾਂ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ।
• ਨਾਜੁਕ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of Critical habitats) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਜ਼ੁਕ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਥਾਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
• ਪਹਿਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ (Priority) – ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕਤਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

• ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾਵੇ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਐਕਟ 1992 ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਪਾਅ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿੱਚ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਤਰਤੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਹੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Insitu Conservation) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਾਸਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

1. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ
2. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਆਂ
3. ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਅਥਵਾ ਜੀਵਨ ਮੰਡਲ ਮੁੱਖ ਰਾਖਵੇ ਸਥਾਨ ।

I ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਕੇਵਲ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰਨਾ, ਫੋਰੈਸਟਰੀ ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਨਿੱਜੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦੇ ਹੱਕ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 89 ਹੈ । ਦਾ ਗੇਟ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਪਾਰਕ (The Great Himalayan Park) ਬਰਫਾਨੀ ਚੀਤੇ ਦੇ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

II. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ (wild Life Sanctuaries) – ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਰੱਖਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨ, ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਕੀਆਂ-ਮੋਟੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । ਇੱਥੇ ਵਸਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਜਿਹੇ ਜਾਤੀ ਮਲਕੀਅਤ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਸੁੰਦਰ ਬਨ ਰੱਖ (Sundar Ban Sanctuary) ਬਾਘਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

III. ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ (Biosphere Reserves) – ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਜਾਂ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਖੰਡ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਦੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ (Core Zone) ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਜਿਤ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 14 ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਹਨ ।

ਨੀਲਗਿਰੀ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ (Nelgiri Biospheric Reserve) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪੱਛਮੀ ਪਾਸੇ ਵਿਖੇ ਹੈ, ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਾਇਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਲੇਠਾ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਤੇ ਊਰਜਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਇਨੋ-ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਜਿਹੜੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਪਕੜਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਪਦ ਘੜੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੇ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਾਇਨੋ-ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਲਈ ਉਤਪਾਦਕਾਂ (Producers) ਦਾ ਪਦ ਘੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ (Herbivores) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜਾਨਵਰ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਭੇਡਾਂ, ਹਿਰਨ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ-

1. ਗਾਂ,
2. ਹਿਰਨ,
3. ਮੱਝ,
4. ਬੱਕਰੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੇੜੀਆ (Wolf), ਬਾਘ (Tiger), ਬਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰਬਆਹਾਰੀ (Omnivores) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਕਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਰਾਗਣ (Pollination) ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੀਟਾਂ (Insects) ਅਤੇ ਇਕ ਪੰਛੀ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਮਧੂਮੱਖੀ ਅਤੇ ਤਿੱਤਲੀਆਂ ।
ਪਰਾਗਣ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ-ਮਿੰਗ ਪੰਛੀ (Humming bird) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਨੁਕਰਣ ਜਾਂ ਨਕਲ (Mimicry) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਵਰਤ ਕੇ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ/ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਰੂਪ, ਸ਼ਕਲ, ਰਚਨਾ, ਰੰਗਤ ਜਾਂ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲ ਕੇ ਹੋਰਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਰਗੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੀ ਦਿੱਖ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਅਨੁਕਰਣ ਜਾਂ ਨਕਲ (Mimicry) ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਲਾਭਕਾਰੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ (Beneficial Interactions) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਸਪਰਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism),
2. ਸਹਿਆਹਾਰਤਾ (Commencelism),
3. ਪੋਟੋ-ਸਹਿਯੋਗ (Proto-cooperation) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਫੰਜਾਈ (ਉੱਲੀਆਂ) ਵਿਚਲੇ ਪਰਸਪਰ-ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism) ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨਜ਼ (Lichens), ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਫੰਜਾਈ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ (Negative Interaction) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ (Harmful interaction) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋਵਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨਾਂਹਵਾਚਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ (Negative interaction) ਦੇ, ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ-

1. ਸ਼ਿਕਾਰ (Predation),
2. ਪਰਜੀਵਤਾ (Parasitism) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਇਕ-ਇਕ ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀਆਂ (Ectoparasites) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀ-ਅਮਰ ਬੇਲ (Cuscuta), ਵਿਸਕਮ, ਲੋਰੈਂਥਸ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀ-ਖਟਮਲ, ਕੁਤਕੀ (Mite) ਅਤੇ ਜੂਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਐਂਟੀਬਾਇਓਸਿਸ (Antibiosis) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟੀਬਾਇਓਸਿਸ (Antibiosis) – ਇਹ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਗੁਪਤ ਬੀਜੀ ਪੌਦਿਆਂ (Angiosperms) ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 15,000 ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਕੇਵਲ 6% ਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ (Hot Spots) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਹੁਲਤਾ ਵਾਲੇ (Richest) ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ (Western Ghats) ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਾਲਿਆ (Eastern Himalays) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? (PSEB. 2020)
ਉੱਤਰ-
ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism) – ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਉੱਤਰਜੀਵਤਾ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੀ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ (Obligatory) ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮਾਈਕੋਰਾਈਜ਼ੀ Mycorrhiaae) ਕੀ ਹੈ ? |
ਉੱਤਰ-
ਫੰਜਾਈ ਦੇ ਹਾਈਫ਼ੀ (Fungal hyphae) ਅਤੇ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ (Higher plants) ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ (ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਾਈਕੋਝਾਈਜ਼ੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੈਂਗੋਵਜ਼ (Mangroves) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਪਤ ਖੰਡੀ (Tropical) ਅਤੇ ਉੱਪ ਤਪਤਖੰਡੀ (Sub-tropical) ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਲੁਣ ਸਹਿ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ (Salt tolerant vegetation) ਨੂੰ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਭੋਜਨ – ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦੁਸ਼ਮਣੀ ਵਾਲੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਪੰਛੀ/ਜੰਤੂ (ਸ਼ਿਕਾਰੀ) ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਜੋਬੀਅਮ ਲੈਗਨਿਉਨੋ ਸੌਰਮ (Rizobium leguminosorum)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਐਪੀਫਾਈਟ ਜਾਂ ਅਪਜੀਵੀ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਪੌਦੇ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਅੱਡਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਇੱਕਦੁਸਰੇ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਕਰਨ ਉਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਐਪੀਫਾਈਟ ਜਾਂ ਅਪਜੀਵੀ ਪੌਦੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਕਿਡਜ਼ ਅਤੇ ਲਾਈਕਨਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪੰਜਾਬ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਸੰਨ 2004 ਨੂੰ ਹੋਈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism) ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ-
1. ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਿਚਾਲੇ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism between Animal & Bacteria) – ਮੁਵੇਸ਼ੀਆਂ (Cattle) ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਠ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸੰਯੁਕਤ (Compound) ਮਿਹਦੇ (Stomach) ਵਿਚ ਰਿਊਮਨ (Rumen) ਨਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪੋਟਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਿਊਮੀਨੋਕਾਂਕਸ (Ruminococcus) ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਾਣੁ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਸੈਲੂਲੇਜ਼ (Cellulase) ਨਾਂ ਦਾ ਐੱਨਜ਼ਾਈਮ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਹੋਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿਚ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਐੱਲਗੀ ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism between Plants and Fungus) ਲਾਈਨਜ਼ (Lichens) ਇਸ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਲਾਈਕਨਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਅੰਸ਼ ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਫੰਜਾਈ (ਉੱਲੀਆਂ) ਹਨ । ਐਲਗਲ ਅੰਸ਼ (Algal component) ਨੂੰ ਫਾਈਕੋਬਾਇਔਟ (Phycobiont) ਅਤੇ ਉਲੀ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਮਾਈਕੋ ਬਾਈਔਟ (Mycobiont) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਲਾਈਨਜ਼ ਦਾ ਅੰਦਰਲਾ ਭਾਗ ਐਲਗੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਉੱਲੀ ਦੇ ਤੰਦਾਂ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਫ਼ੀ (Hyphae) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਵਿਚ ਐਲਗੀ ਦੇ ਸੈੱਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉੱਲੀ ਨੂੰ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਉੱਲੀ ਦੇ ਹਾਈਫ਼ੀ, ਐੱਲਗੀ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਵਾਸ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋ-ਡਾਈਵਰਸਿਟੀ (Eco-diversity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਸ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ – ਉਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਜਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜਟਿਲਤਾ ਵਿਚ ਆਹਾਰੀ ਬਣਤਰਾਂ (Trophic structures), ਭੋਜਨ ਜਾਲ (Foodweb) ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਚੱਕਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਸਿੱਲ, ਤਾਪਮਾਨ, ਉੱਚਾਈ (Altitude), TJHT (Rainfall) wife füE-UJHTET (Parameters) È dido ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
(ੳ) ਸਥਲੀ (Terrestrial) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ, ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ।
(ਅ) ਜਲ-ਜਲੀ (Aquatic) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ।
(ੲ) ਜਲਗਾਹ/ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ (Wetlands) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਅਤੇ ਮੁਹਾਣੇ (Estuaries) ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ।

ਕੁੱਝ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਦਿੱਖ (Physical Appearance) ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਨੁਵਰਤੀ (Tropic) ਪੱਧਰ, ਊਰਜਾ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਕੀ ਹਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਂਗੋਵਜ਼ (Mangro-ves) -ਤਪਤ-ਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਤਪਤ-ਖੰਡੀ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ, ਲੂਣ ਸਹਿ ਸਕਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਗੰਗਾ, ਮਹਾ ਨਦੀ ਕਾਵੇਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਗੋਦਾਵਰੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਛਾਰੀ ਮੁਹਾਣਿਆਂ (Alluvial estuaries) ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਮੈਗੋਜ਼ ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਪਾਏ (ਚਿੱਤਰ 2.2 ) ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਈਜ਼ੋ ਫੋਰਾ (Rhizophora), ਹੈਰੀਟੀਰੀਆ (Heritieria) ਅਤੇ ਐਵੀਸੀਨੀਆ (Avecenia) ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ (Genera) ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ (Hot spot) ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ । ਕਿਸ ਆਧਾਰ ‘ ਤੇ ਕਿਸੇ ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 1988 ਨੂੰ ਨਾਰਮਨ ਮੇਜਰ (Norman Major) ਨੇ ਕੀਤੀ । ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਲੱਛਣ ਹਨ-

1. ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਉਕਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । (ਲਗਪਗ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ 0.5%) ।
2. ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਜੋਂ (Mega biodiversity) ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਲਤਾ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਇਕ ਵੱਡੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ 45,000 ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ (Animals) ਦੀਆਂ 81,000 ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੱਡੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਤੇ ਰੋਚਕ ਤੱਥ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਭਾਰਤ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਯੁਮੰਡਲੀ ਹਾਲਤਾਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁ ਸੰਖਿਆ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲ ਹਨ ।
2. ਪੇ ਆਰਕਟਿਕ (Palearctic) ਅਤੇ ਇੰਡੋ-ਮਲਾਇਅਨ (Indo-Malayan) ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਖੰਡ ਹਨ, ਤਪਤਖੰਡੀ ਸਿੱਲ੍ਹੇ ਵਣ ਅਤੇ ਤਪਤ-ਖੰਡੀ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਪਤਝੜੀ ਵਣ ਅਤੇ ਤਪਦੇ ਮਾਰੂਥਲ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ) 10 ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ (Biogeographic) ਖੇਤਰ ਵੀ ਹਨ ।
3. ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ 12 ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਵੀ ਇਕ ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਹੈ ਤੇ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ 12 ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਵੀ ਇਕ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ।
4. ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ 2.4 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਹੀ ਭਾਰਤ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਜਾਣੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਦੇਣ ਲਗਪਗ 10.53% ਹੈ ।
5. ਸਥਾਨਕ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਕਾਫ਼ੀ ਅਮੀਰ ਹੈ ।
6. ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦੇ 25 ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 2 ਅਤੀ ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਹਨ ।
7. ਭਾਰਤ ਵਿਚ 26 ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੇਂਦਰ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਫੁੱਲਦਾਰ 6000 ਪੌਦਿਆਂ (Flowering plants) ਦੀ ਅੱਜ ਤਕ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।
8. ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵ/ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਪੱਖੋਂ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਬੜਾ ਅਮੀਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਟ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ ਮੂੰਗਾ ਚੱਟਾਨ ਥਿੱਤੀ (Coral reefs) ਮੈਂਗੋਵਜ਼, ਮੂੰਗਿਆਂ ਵਾਲੀ ਝੀਲ/ਖਾਰੀ ਝੀਲ (Lagoon) ਅਤੇ ਮੁਹਾਣੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮੈਂਵਜ਼ ਦੀਆਂ 392 ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਜਾ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।
9. ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 88 ਕੌਮੀ ਪਾਰਕਾਂ, 490 ਮੁਹਾਣਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ 5 ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਦੇ ਵਿਰਾਸਤ (Heritage) ਸਥਾਨ, 12 ਜੀਵਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼ ਅਤੇ 6 ਜੈਵਕ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਪਰਜੀਵਤਾ ’ਤੇ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਫਾਈ ਕਰਨ (Scavanging) ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ (Predation) ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਕੈਵੈਂਜਿੰਗ (Scavanging)-
(i) ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition-ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨ ਜਾਂ ਸਕੈਵੈਂਜਿੰਗ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਫਾਈ ਕਰਤਾ (Scavanger) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦਕਿ ਸਫਾਈਕਰਤਾ ਨੂੰ ਸੈਪ੍ਰੋਬਾਇਔਟ (Saprobiont) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਜਾਂ ਤਾਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਦੂਸਰੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਮੌਤ ਮਰੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜਾਨਵਰ ਨੇ ਮਾਰਿਆ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਉਦਾਹਰਨ-ਗਿੱਦੜ ਅਤੇ ਲਕੜਬੱਗਾ (Hyena) । ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਬਾਘ . ਦੁਆਰਾ ਮਾਰੇ ਗਏ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਛੱਡਿਆ ਹੋਇਆ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਗਿੱਧਾਂ (Vultures) – ਮਰੇ ਹੋਏ ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਕਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜੀਆਂ ਮਰੇ ਹੋਏ ਕੀੜਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ 2.3). ਸ਼ਿਕਾਰ (Predation)

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਡੇਸ਼ਨ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਜਾਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਡੇਟਰ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਨਾਲੋਂ ਛੋਟੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਖਾਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰ (Prey) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਚਿੱਤਰ 2.5)

ਇਹ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖਾਧੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਤਕੜੇ ਵਲੋਂ ਮਾੜੇ ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੈ । ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਉੱਤਰਜੀਵਤਾ ਦੇ ਲਈ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ –
(ੳ) ਝੋਸਿਰਾ ਰੋਟੈਂਡੀਫੋਲੀਆ (Drosera rotundifolia) (ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੰਨਡਿਓ (Sundew) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ) ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਹੈ । ਸਾਰਸੀਨੀਆ (Saracenia), ਡਿਸਕਿਡੀਆ (Dischidia) ਅਤੇ ਨਿਪੈਥੀਜ਼ (Nepenthes) (ਜੋ ਸੁਰਾਹੀ ਪੌਦਾ (Pitcher plant) ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਡਾਇਓਨੀਆ (Dionea) ਅਤੇ ਯੂਟਰੀ ਕੁਲੇਰੀਆ (Utricularia) ਸਾਰੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਪੌਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੌਦੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਕੁੜਿੱਕੀ ਵਿਚ ਫਸਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਸੋਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਜੈਵਿਕ ਕੰਟਰੋਲ (Biological Control) – ਨਦੀਨਾਂ ਦਾ ਜੈਵਿਕ ਕੰਟਰੋਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਛਿੱਤਰ ਠੋਹਰ (Opuntia) ਨਦੀਨ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਲਈ ਕੋਕੀਨੀਅਲਕੀਟ (Cocheneal insect), ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਂ ਕੈਕਟੋਬਲਾਸਟਿਕਸ (Cactoblastics) ਹੈ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪਰਜੀਵਤਾ (Parasitism) ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਲਾ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਜਾਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵ (Parasite) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲੀ ਜਾਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਧੇਸੀ (Host) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਤੇ ਸਰੀਰ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਅੰਦਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰ ਕੇ, ਆਪਣੀ ਖੁਰਾਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਮਰਵੇਲ (Amarbel) ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੋਡਰ (Dodder) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਪਰਜੀਵੀ ਜਾਤੀ ਹੈ । (ਵੇਖੋ ਚਿੱਤਰ 2.4)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਹਿ ਆਹਾਰਤਾ (Commencelism) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਣ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹਿ ਆਹਾਰਤਾ (Commencelism)-ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮੂਲ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ (Latin) ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਕੋਮ (Com) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਥ/ਨਾਲ (With) ਅਤੇ ਮੈਂਸਾ (Mensa) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਮੇਜ਼ (Table) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਸਹਿ ਆਹਾਰਤਾ ਅੰਤਰਜਾਤੀਅਤ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਰਲ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਮੈਂਬਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹਿ ਆਹਾਰੀ (Commensal) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੀ (Host) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫ਼ਾਇਦਾ ਹੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਬਦ (Commencelism) ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਅਰਥ ਹੈ ਇੱਕੋ ਹੀ ਮੇਜ਼ ਤੇ ਖਾਣਾ ।
ਜਾਤੀ ਉ (ਸਹਿਆਹਾਰੀ) = (+)
ਜਾਤੀਆਂ (ਪੇਸ਼ੀ) = (0)
ਉਦਾਹਰਨ-ਐਪੀਫਾਈਟ/ਪੌਦੇ ਉੱਤੇ ਉੱਗਿਆ ਪੌਦਾ (Epiphyte)

ਜਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚਿੰਬੜਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉੱਗਦੇ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਐਪੀਫਾਈਟ ਆਖਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ 2.7) ਇਹ ਐਫਾਈਟੀ ਪੌਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪੌਦੇ ‘ਤੇ ਕੇਵਲ ਆਸਰੇ ਲਈ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪੋਸ਼ੀ ਤੋਂ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਐਪੀਫਾਈਟ ਆਮ ਕਰਕੇ ਤਪਤਖੰਡੀ ਵਰਖਾ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਹਨ | ਆਰਕਿਡਜ਼, ਲਟਕਵੀਆਂ ਮੌਸਿਜ਼ (Hanging mosses) ਕਾਠ ਵੇਲਾ (Lianas) ਅਸਨੀਆਂ (Usnea) ਅਤੇ ਐਲਿਕਟੋਰੀਆਂ (Alectoria) ਐਪੀਫਾਈਟਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਐਪੀਫਾਈਟਸ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਦੀ ਐਪੀਡਰਸਿਸ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਲਾਮਿਨੂ (Velamin) ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਟਿਸ਼ੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਾਯੁਮੰਡਲੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਜ਼ਬ ਕਰਨ/ਸੋਖਣ ਦੀ ਸਮੱਰਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਪੇਨਿਸ਼ਮੋਸ (Spanish moss) (Tillandsia) ਸ਼ਾਹ ਬਲੂਤ ਅਤੇ ਚੀਲ ਦੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਉੱਗਦੀ ਹੈ ।

ਬੈਸੀਕਲੈਡੀਆ (Basieladia) ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਪੌਦੇ (ਐਲਗਾ) ਕੱਛੂਆਂ ਦੇ ਉਪਰ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਬੇਸੀਕਲੈਡੀਆ ਹਰਾ ਐਲਗਾ ਹੈ ।

ਐਪੀਜ਼ੋਓਨਜ਼ (Epizoans) ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਉੱਪਰ ਉੱਗਦੇ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਐਪੀਜ਼ੋਓਜ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

1. ਐਸਆ ਫਰੌਜ਼ (Ostrea frous) – ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਲਾਲ ਮੈਂਗੋਵਾਜ਼ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਬਾਰਨੇਕਲਜ਼ (Barnacles) ਅਤੇ ਨਲੀ ਕਿਰਮ (Tube worms), ਲਿਮੂਲਸ ਪਾਲੀਫੀਮਸ (Lumulus polyphemus) ਨਾਂ ਦੇ ਕੇਕੜੇ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਰਗੀਕਰਨ (Bio-geographical classification) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।

ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੁਦਾਇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਈਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਮੁਹਾਂਦਰਿਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਨਜ਼ਰ ਆਉਣਗੇ ।

ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਵੰਡ ਨੂੰ ਜੀਵ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਗਿਆਨ (Bio-geography) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੀਵ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੰਡਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 10 ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖੰਡ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਾਰ (Trans-Himalayas) – ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਟਾਂਵੀਂਟਾਂਵੀਂ ਅਤੇ ਪਹਾੜੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਉਗਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਦੂਸਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਬਰਫਾਨੀ ਪੇਂਦੁਆ (Snow leopard) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਜਣ ਵਾਲਾ/ਇਰੀਗੇਟਰ ਕਾਲੀ ਗਰਦਨ ਵਾਲਾ ਬ੍ਰੇਨ (Irrigator black necked crane) ਵੀ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਹਿਮਾਲਿਆ (Himalayas) – ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵਲ ਨੀਫਾ (NEFA) ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ, ਪੱਛਮੀ, ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਪ੍ਰਾਂਤ ਹਨ । ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਸ ਖੰਡ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ੳ) ਉੱਪ ਪਹਾੜੀ/ਹੇਠਲਾ ਤਪਤਖੰਡੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਤਪਤਖੰਡੀ ਭਾਗ-ਇਹ ਭਾਗ 50006000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਟਾਹਲੀ, ਕੱਥਾ (Acacia catechu ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹਨ ।
(ਅ) ਉੱਤਰੀ ਖੰਡ (Northern zone) – ਇਹ ਖੰਡ 5000-12,000 ਫੁੱਟ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਰੁੱਖ – ਪਾਈਨਸ ਐਕਸੈਲਸਾ (Pinus excelsa), ਆਰ (Cedrus deodara) ।
(ੲ) ਐਲਪਾਈਨ (Alpine-12,000 ਫੁੱਟ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉੱਚਾਈ ਵਾਲੇ ਖੰਡ ਨੂੰ ਐਲਪਾਈਨ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀ ਖੰਡ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਖੰਡ ਰੁੱਖਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਉੱਗਣ ਦੀ ਸੀਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੰਡ ਨੂੰ ਟਿੰਬਰ/ਟੀ (Timber/tree) ਰੇਖਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

3. ਮਾਰੂਥਲ ਖੰਡ (Desert Zone) – ਕੱਛ (Kutch), ਥਾਰ ਅਤੇ ਲਦਾਖ ਮਾਰੂਥਲ ਖੰਡ ਦੇ ਤਿੰਨ ਜੈਵਿਕ ਪਾਂਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਹਨ । ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 700 ਮਿਲੀ ਲਿਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਥਲ-ਪੌਦੇ (Xerophytes) ਹਨ । ਕਿੱਕਰ ਅਤੇ ਟੈਕੋਮੇਲਾ (Tecomella) ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹਨ ।

4. ਅਰਧ-ਖੁਸ਼ਕ ਖੰਡ (Semi-arid Zone) – ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਮੱਧ-ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਖੇਤਰ ਅਰਧ-ਖੁਸ਼ਕ ਖੰਡ ਹਨ । ਮੀਂਹ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਪਤਝੜੀ (Mixed deciduous) ਅਤੇ ਸਾਲ (Sal) ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਗਵਾਨ (Tectonalatifolia) ਡਲਬਰਜੀਆ ਲੈਟੀਫੋਲੀਆ (Delberggia latifolia) ਇਸ ਖੰਡ ਦੇ ਮੁੱਖ ਰੁੱਖ ਹਨ ।

5. ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਖੰਡ (Western Ghat Zone) – ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਗੁਜਰਾਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰੀਪ ਕਾਮੋਰਨ (Cape-Comorin) ਤਕ ਇਹ ਖੰਡ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਮਾਲਾਬਾਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟ (Malabar Coast) ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਬਰਸਾਤ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਨਸਪਤੀ ਤਪਤ ਖੰਡੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਲ੍ਹ ਸਹਾਰਨ ਵਾਲੇ ਸਦਾਬਹਾਰ (Evergreen) ਵਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉਪ
ਤਪਤਖੰਡੀ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤ-ਉਸ਼ਣ (Temperate), ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਪਤਝੜੀ ਵਣ. ਅਤੇ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਵਣ ਸ਼ਾਮਿਲ, ਆਮ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

6. ਦੱਖਣ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਖੰਡ (Deccan Penninsula Zone) – ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ (Deccan plateau) (ਪੱਛਮ, ਕੇਂਦਰੀ ਪਠਾਰ, ਪੂਰਬੀ ਪਠਾਰ, ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਉੱਚ ਜ਼ਮੀਨ (Central highland) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮੀਂਹ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਮਾਤਰਾ 100 ਮਿਲੀ ਲਿਟਰ ਹੈ ।

7. ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ (The Gangetic Plain) – ਇਹ ਖੰਡ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਪੱਬੀ (Foot hills) ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

8. ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ (The North-East India) – ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਹੀ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਚਿਰਾਪੂੰਜੀ ਸਥਾਨ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ 10,000 ਮਿਲੀ ਲਿਟਰ ਬਾਰਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

9. ਟਾਪੂ (The Islands) – ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂਆਂ ‘ਤੇ ਤੱਟਵਰਤੀ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਆਮ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਚ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ ।

10. ਤੱਟ (Coast) – ਭਾਰਤ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 7, 516.5 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ । ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਤੇ ਮਹਾਣਿਆਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਹੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਜਾਂ
ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ’ਤੇ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਚਾਣਨਾ ਪਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜ, ਫਲ, ਚਾਰਾ, ਰੇਸ਼ੇ, ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜ (Timber) ਲੱਕੜ/ਕਾਠ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਸਤੂ ਹੈ । ਲੱਕੜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਈਂਧਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਲੱਕੜੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਗਜ਼ ਸਾਜ਼ੀ, ਲੱਕੜੀ ਚੀਰਨ ਵਾਲਾ ਆਰਾ ਉਦਯੋਗ, ਅਤੇ ਪਲਾਈਵੁੱਡ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦੋਯਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮਦਨੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ ਕਲ੍ਹ ਕ੍ਰਿਸ਼ੀ ਫੋਰੈਸਟਰੀ (Agro-Forestry) ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ-ਫੋਰੇਸਟਰੀ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਵਾਧੂ ਆਮਦਨੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਭੋਜਨ/ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ (food) – ਰੁੱਖ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਐੱਨ. ਮਾਇਰਜ਼ (N. Meyers) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ, ਦੇ ਅਨੁਮਾਨ ਮੁਤਾਬਿਕ 85,00 ਜੰਗਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ/ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਦਵਾਈਆਂ (Drugs and Medicines) – ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਦਵਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਤੁਲਸੀ, ਨਿੰਮ ਅਤੇ ਹਲਦੀ ਵਰਗੇ ਸਥਾਨਕ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦਵਾਈ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਣੀ (Animals) – ਸਾਡੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।

1. ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮੁਰਗੀ ਖ਼ਾਨੇ ਅੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।
3. ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹਨਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਮਾਸ ਅਤੇ ਭੇਡਾਂ ਤੋਂ ਉੱਨ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਸੂਰਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
5. ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦੇ ਲਈ ਖੋਤੇ, ਘੋੜ ਬਲਦ ਅਤੇ ਝੋਟਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਲਦਾਂ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
   ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਤਰੱਕੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Bio-diversity) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਉਲੇਖ (ਕਰਨ) ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਜਾਂ
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Ecosystem) ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪੌਦਿਆਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਵਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸੰਕੇਤ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਪਦ (Term) ਕਿਸ ਨੇ ਘੜਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਪਦ ਵਾਲਟਰ ਜੀ. ਰੋਜ਼ਨ ਨੇ 1986 ਵਿਚ ਘੜਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਹਿ ਤੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਕਰੀਬਨ 30 ਮਿਲੀਅਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਧਨ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜੀਵਿਤ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸਾਧਨ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਹੇਠ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਕਿੱਥੇ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕਾਨਫਰੰਸ ਸਟਾਕਹੋਮ (Stockholm) ਵਿਖੇ 1972 ਨੂੰ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਦੋ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਲਵੈਸ ਮੇਜਰ (Calvais major) ਨਾਂ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਗਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਪੌਦੇ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਡੋ-ਡੋ (Dodo) ਨਾਮ ਦੇ ਪੰਛੀ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਰ ਡੋ-ਡੋ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪੌਦਾ ਵੀ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਪੁੱਜ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੁਣੇ-ਹੁਣੇ ਅਲੋਪ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੀਸ਼ੀਅਸ ਦਾ ਪੰਛੀ ਡੋ-ਡੋ (Dodo) ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਚੀਤਾ (Indian Cheetah)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ, ਬਗੈਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੰਗਣਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ (World Environment Day) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
5 ਜੂਨ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੀਵਮੰਡਲ (Biosphere Reserves) ਕਿੰਨੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੀਵਮੰਡਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 14 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ (Flora) ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ (Fauna) ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਲੇਰੀਆ ਬੁਖਾਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਦਵਾਈ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਨੀਨ (Quinine) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਡਿਜੀਟਾਕਸਿਨ (Digitoxin) ਨਾਮ ਵਾਲੀ ਦਵਾਈ ਕਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦਵਾਈ ਫੌਕਸ ਗਲੋਵ (Fox glove) (Digitalis purpurea) ਨਾਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਮੈਂਗੋਵਜ਼ (Mangroves) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਪਤ-ਖੰਡੀ (Tropical) ਅਤੇ ਉੱਪ-ਤਪਤਖੰਡੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਮੁੰਦਰੀ/ਸਾਗਰੀ, ਬਨਸਪਤੀ, ਜਿਹੜੀ ਲੂਣ (Salt) ਨੂੰ ਸਹਾਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Species Diversity) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ/ਖੰਡ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜਾਤੀ ਬਹੁਲਤਾ (Species Richness) ਤੋਂ ਕੀ ਮੁਰਾਦ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ (Per unit) ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜਾਤੀ ਬਹੁਲਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਜੀਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Genetic Diversity) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਨਜ਼ ਵਿਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਜੈਵਿਕ ਜੀਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋਡਾਇਵਰਸਿਟੀ (Eco diversity) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਜਟਿਲਤਾ (Ecological complexity) ਵਿਚ ਖਾਧ ਪੱਧਰਾਂ (Trophic levels) ਭੋਜਨ ਜਾਲੇ (Food webs) ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਚੱਕਰਣ ਆਦਿ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਦੋ ਪਵਿੱਤਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਤੁਲਸੀ (Tulsi)
2. ਪਿੱਪਲ (Peepal).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਖਲਬਲੀ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ (Large scale shifting of plates)
2. ਭੂਚਾਲ (Earthquakes)
3. ਜੰਗਲ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਮਿੱਟੀ/ (Soil) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ-ਪੇਪੜੀ (Crust) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਅੰਸ਼ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਤੋਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਗੈਮਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Gamma Diversity) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਾਪੂਆਂ ਵਿਚ ਤੋਂ ਦਿਸ਼ (Landscape) ਅਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਗੈਮਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਜੀਵ/ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ
2. ਵਣਾਂ/ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣਾ
3. ਡੈਮਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ‘ਤੇ ਬੰਦਿਸ਼ਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕੁਨੀਨ ਕਿਸ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਨੀਨ ਸਿਨਕੋਨਾ (Cinchona) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਮਾਰਫੀਨ (Morphine) ਕਿਸ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰਫੀਨ (Popayer somniferous) ਪੌਪੀ (Poppy) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦਰਦਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Biodiversity) ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ (Aesthetic value) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ, ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਤਿੱਤਲੀਆਂ, ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ ਅਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਬੜੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।
ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿੱਪਲ, ਤੁਲਸੀ ਅਤੇ ਖਿਜਰੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਮਹੱਤਤਾ (Ethical Value) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ (Organic Evolution) ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ । ਇਸ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਰੰਭ 3.5 ਬਿਲੀਅਨ (3.5 billion) ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਡਾ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਕਿ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੇ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖੀਏ ।

ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਵਤੇ/ਦੇਵੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੁਰੜ (Garuda) ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਨਾਲ, ਬੈਲ (Bull) ਨੂੰ ਸ਼ਿਵਜੀ ਨਾਲ, ਚੂਹੇ ਨੂੰ ਗਣਪਤੀ/ਗਨੇਸ਼ ਨਾਲ, ਮੋਰ ਸ਼ੁਭਰਾਮਾਨੀਅਮ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਦੁਰਗਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਮਸੱਤਿਆ (Mastya), ਨਰਸਿੰਮਾ (Narsimha) ਅਤੇ ਹਨੂੰਮਾਨ (Hanumann) ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਣੀ ਦੇਵਤਿਆਂ ਵਜੋਂ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Genetic Diversity) ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Genetic Diversity) ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਜੀਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ (Variations) ਹਨ । ਜੀਨਜ਼ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity) ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਬੁਨਿਆਦੀ ਇਕਾਈ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਨਜ਼) ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (Genes represent the basic units of heredity which are passed down to coming generations) ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਰਵਿਆਂ (Breeds), ਨਸਲ (Race), ਕਿਸਮਾਂ (Varieties) ਅਤੇ ਰੂਪ/ਸ਼ਕਲ/ਆਕਾਰ (Forms) ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਮੈਂਗਲਾਇਡਜ (Mongloids) ਪ੍ਰੋਟੋਆਟਰਾਇਡ (Protoautroid), ਨਾਰਡਿਕ (Nordic) ਅਤੇ ਨਾਗਰਿਟੋ (Negrito) ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਸਲਾਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਧਾਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਨਾਮ ਓਰਾਈਜ਼ਾ ਸੈਟੀਵਾ (Oryzasativa) ਹੈ, ਪਰ ਧਾਨ ਦੀਆਂ ਖੁਦ ਰੌ (ਆਪਣੇ ਆਪ ਉਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਣਨਿਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਆਪਣੇ ਰੰਗ, ਆਕਾਰ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਸੁਗੰਧ (Aroma) ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭਿੰਨ ਹਨ । ਇਹ ਹਾਲਤ ਧਾਨ ਵਿਚਲੀ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Species diversity) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Species Diversity) – ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਇਕ ਖੰਡ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਤੋਂ ਹੈ । ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਬਹੁਲਤਾ (Species richness) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਾਤੀ (Species) ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ, ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ੇਰ, ਬਰਫਾਨੀ ਤੇਂਦੂਆ (Snow leopard) ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਨਜ਼ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਨ ।

ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ (Per unit area) ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜਾਤੀ ਬਹੁਲਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਬਰਾਬਰੀ ਅਤੇ ਉੱਚਿਤੜਾ (Equitability) ਵਿਚ ਫਰਕ ਕਿਸੇ ਖੰਡ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਫਰਕ । ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖੰਡ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ (Area) ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਾਤੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਾਧਾ ਜਾਤੀ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਉੱਤਮਤਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ/ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖੋ ।.
ਉੱਤਰ-

1. ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖੋ ।
ਜਾਂ
ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਉੱਨ (Wool) ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
2. ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਾਸ (Meat), ਅੰਡਿਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
3. ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋ-ਡਾਈਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋ-ਡਾਈਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਆਹਾਰੀ ਪੱਧਰਾਂ (Trophic levels), ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੋਜਨ ਲੜੀ (Food Chain) ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਜਾਲ (Food Web) ਤੇ ਭੋਜਨ ਚੱਕਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਂ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਲ੍ਹ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਉਚਾਈ ਆਦਿ ਇਸ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਬਿੰਦੂ ਪਰਮਾਣਾਂ (Parameters) ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਥੱਲੀ (Terrestrial) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ, ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲ ਆਦਿ ।
2. ਜਲ-ਜਲੀ (Aquistic) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਆਦਿ !
3. ਜਲਗਾਹਾਂ ਜਾਂ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ (Wet lands) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੈਂਗੋਵਜ਼ (Mangroves) ਅਤੇ ਮੁਹਾਣੇ (Estuaries) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਮਹੱਤਤਾ (Ethical Values) ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਨ ਪਾਣੀ ਤੇ ਪੌਦੇ ਆਦਿ) ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਜੀਵਨ ਵਿਕਾਸ (Organic evolution) ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਹੋਣ ਦੇ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਇਹ ਨੈਤਿਕ ਫਰਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣ ਸਕਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੁਚੱਜੀ ਵਰਤੋਂ-

1. ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬੇਸਮਝੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੇਕਰ ਲੋੜ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਨਲਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਬੰਦ ਰੱਖਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਧਿਕ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
4. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵਰਤਦਿਆ। ਹੋਇਆਂ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ/ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਪੌਦੇ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪਨਾਹ ਸਥਾਨ ਹਨ ।
4. ਜਾਨਵਰ ਵੀ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ ।
   • ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
   • ਗੰਡੋਏ ਅਤੇ ਚੂਹੇ ਆਦਿ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੋਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵਾਯੂ ਸੰਚਾਰਨ ਠੀਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
   • ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਛੱਡੀ ਹੋਈ CO₂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪਹਿਲੂ-

1. ਪਸ਼ੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝਾਂ, ਗਾਈਆਂ, ਭੇਡ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਦੁੱਧ, ਮਾਸ ਅਤੇ ਖੱਲਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਬੈਲਾਂ, ਝੋਟਿਆਂ, ਊਠ, ਘੋੜਿਆਂ, ਗਧਿਆਂ, ਖੱਚਰਾਂ ਅਤੇ ਹਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਢੋਆਢੁਆਈ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਮੁਰਗੀਆਂ, ਬੱਤਖਾਂ, ਤਿੱਤਰ ਅਤੇ ਟਰਕੀ ਆਦਿ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ ਮਾਸ ਅਤੇ ਆਂਡੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰ-
ਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ (Balance in Nature)-ਜਿਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਵੱਖਵੱਖ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਆਈ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਗੜਬੜੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਦੋ ਸੰਘਟਕ, ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵਅਜੈਵਿਕ ਹਨ ।

(ਉ) ਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕ (Biotic Components) – ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਘਟਕਾਂ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ, ਪੌਦੇ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (Virus) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਹਨ ।

(ਅ) ਅਜੈਵਿਕ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ ਸੰਘਟਕ (Abiotic Components) – ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਹਵਾ ਅਤੇ ਸਿੱਲ੍ਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਅਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕ ਹਨ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘਟਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸੁਹਾਵਣੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਛੇੜਛਾੜ ਬੰਦ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਜਾਂ
ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜੀਵਿਕਾ ਲਈ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗਏ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

• ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਹਾਰ ਵਜੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਦੁਨੀਆ ਭਰ ਦੀ 75% ਵਸੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਰਕਾਂ (Extracts) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ/ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਵਜੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਈਂਧਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੇਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਵਰਗੇ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil fuels) ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਪਥਰਾਟ ਦੀ ਹੀ ਉਪਜ ਹਨ ।
• ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਥੀ ਦੰਦ (Ivory) ਮਸਹਿਰਨ (Muskdeer) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਸਤੂਰੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੀ ਵਪਾਰਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।
• ਜੈਵਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਲਾਜਵਾਬ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਅਤੇ ਖੰਡਿਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਲਈ ਇਕ ਘੋਰ ਸੰਕਟ ਹੈ । ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵੰਗਾਰ (Challenge) ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਹਾਨੀ ਅਤੇ ਜੀਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ (Genepool) ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੁਸੀਂ ਸਾਧਨ ਸੀਮਾ ਨਿਰਧਾਰਨ (Resource limitations) ਬਾਰੇ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ (Resource) – ਜਿਹੜੀ ਵਸਤੂ ਅਸੀਂ ਜੀਵਿਤ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵ ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਸ ਸਾਧਨ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਕ ਸਾਧਨ (Material resources) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਤਾਜ਼ੀ ਹਵਾ, ਤਾਜ਼ਾ ਸਈ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਸਾਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਇਕ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

ਸਾਡੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਇਕ ਬੜਾ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਵਿਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਾਧਾ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ।ਵਣਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਾਨ (Paddy) ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ ਹੈ । ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ, ਆਰਕਿਡਜ਼ (Orchids) ਅਤੇ ਸੁਰਾਹੀ ਪੌਦਾ (Pitcher plant) ਵਰਗੇ ਨਿਆਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਔਸ਼ਧੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ । ਤਪਤਖੰਡੀ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਸਖ਼ਤ ਲੋੜ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਹੈ । ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਪੰਜ ਕਾਰਨ ਹਨ-

1. ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ,
2. ਮੌਜੂਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਾਖ਼ਲਾ,
3. ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ,
4. ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ
5. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ।

ਸਾਡੇ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਖਜ਼ਾਨਾ (Open treasure house) ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਇਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਫਿਰ-ਤੁਰ ਕੇ ਈਂਧਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਡੰਗਰਾਂ ਨੂੰ ਚਰਾਉਣਾ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜੋ ਦਿਲ ਕਰੇ ਲੈ ਜਾਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੱਕ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਠ ਲੱਕੜ (Wood) ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਚੋਰੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿਚ ਸਭ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਬੁਨਿਆਦ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ (Wild places) ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਵਿਹਾਰਕ (Practical) ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜੀ ਕੀਮਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਹੜਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਆਫ਼ਤਾਂ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬੜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਬਦਲ (Replacement) ਬੜਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਵਿਲੱਖਣ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੰਡਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਲਈ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸੰਕਟ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਜੀਨ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਠੱਲ ਪਾਈ ਜਾਵੇ, ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਵੰਗਾਰ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖ (Ecological aspect), ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖ (Ecological aspect) – ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਵਣ, ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਮਾਰੂਥਲ, ਪਹਾੜ ਅਤੇ ਜਲਗਾਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ | ਜਲ-ਜਲੀ (Aquatic) ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਦਰਿਆ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਲਿੰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਨਾ ਛੇੜਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੇ ਛੇੜਛਾੜ ਕਰਕੇ ਬਦਲਾਓ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ‘ਸੁਧਾਰੀ ਹੋਈ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੁਧਾਰੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਤੋਂ ਹੋਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮਾਪ ਕਿਸੇ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਵਣ, ਰੇਗਿਸਥਾਨ, ਸੇਜ਼ਲ ਜ਼ਮੀਨ, ਵਰਖਾ, ਵਣ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਤੇ ਝੀਲਾਂ ਆਦਿ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪਣਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਜੀਵ ਰਹਿੰਦੇ, ਵੱਧਦੇ-ਫੁਲਦੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਭਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੰਡਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜਾ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।

ਚਿੱਤਰ 1.9. (ਉ-ਸ) () ਵਰਖਾ ਵਣ, (ਅ) ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨ, (ਬ) ਮਾਰੂਥਲ, (ਸ) ਮੈਂਗਰੋਵਜ਼