This PSEB 10th Class Social Science Notes Civics Chapter 5 Indian Foreign Policy and United Nations will help you in revision during exams.
Indian Foreign Policy and United Nations PSEB 10th Class SST Notes
Aims and objectives of the Foreign Policy:
- Foreign Policy means the policy which a country adopts toward other countries to solve international problems.
- Its main aim is to maintain the country’s security and world peace.
Basis of Foreign Policy of India:
- The main aim of the foreign policy of India is Non-alignment.
- This means that India remains aloof from military alliances or power blocs.
- The basic principle of our foreign policy is to cooperate with the U.N.O. and to have friendly relations with neighbouring countries.
Non-Alignment movement:
- It is the basic principle of India’s foreign policy.
- India was the first country that initiates the policy of Non-alignment.
- The founder members of this movement were India, Yugoslavia, and Egypt.
- The membership of this movement has considerably increased.
- Now, this movement is called Third World.
India and its neighbours:
- Pakistan, China, Bangladesh, and Sri Lanka, Bhutan Myainmare are our neighbouring countries.
- India aims at having good relations with these countries and our country has solved disputes with some countries.
India and Pakistan:
Pakistan has been claiming Kashmir since independence whereas it is an integral part of India.
India and China:
- August 1962 invasion of India by China had created a rift between India and China.
- But now there is some improvement in relations between the two countries as a result of meetings between the prominent leaders of India and China.
Relations with Bangla Desh:
- The causes of disputes between the two countries were the boundary disputes, Farakha barrage, and migration of Bangladeshis to India.
- The boundary disputes between the two countries have been solved by present governments.
Panchsheel:
On April 29, 1954, Pt. Jawaharlal Nehru, the then Prime Minister of India and P.M. of China, Chou-en-Lai formulated five principles of Panchsheel of co-existence for the nations of the world.
India’s relations with the U.S.A.:
- India’s relations with the U.S.A. have been changing from time to time.
- The main cause of tension was India’s refusal to sign a Non-proliferation treaty because this treaty is biased.
- But now India has friendly relations with the U.S.A. Now both countries are fighting to eradicate Islamic terrorism.
India’s relations with Russia:
- India has very good relations with Russia.
- Russia has supported India on every issue.
- Russia has contributed a lot to the improvement of India’s economy.
United Nations Organisation:
- UNO was established on 24 October 1945 to stop wars and establish world peace.
- It has six organs and many specialized agencies.
- They have contributed to the development and progress of backward countries.
India and UNO:
- India has full faith in the aims and principles of the UNO.
- So the aim of the foreign policy in India is to support UNO in the establishment of world peace and solving international disputes through peaceful methods.
भारत की विदेश नीति तथा संयुक्त राष्ट्र PSEB 10th Class SST Notes
→ विदेश नीति का अर्थ तथा उद्देश्य-विदेश नीति से अभिप्राय उस नीति से है जो कोई देश दूसरे देशों के प्रति तथा प्रमुख अन्तर्राष्ट्रीय समस्याओं के प्रति अपनाता है। इसका मुख्य उद्देश्य देश की प्रतिरक्षा तथा विश्व शान्ति को बनाए रखना है।
भारत की विदेश नीति के आधार-भारत की विदेशी नीति का मुख्य आधार गुटनिरपेक्षता है। इसका अर्थ है कि भारत विश्व के सैनिक गुटों से दूर रहता है। हमारी विदेश नीति के आधार हैं-संयुक्त राष्ट्र से सहयोग तथा पड़ोसी राष्ट्रों से मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध स्थापित करना।
→ गुट-निरपेक्ष आन्दोलन-गुट-निरपेक्ष आन्दोलन के आरम्भिक सदस्य भारत, यूगोस्लाविया तथा मिस्र थे। भारत के प्रधानमन्त्री पण्डित जवाहर लाल नेहरू, यूगोस्लाविया के राष्ट्रपति टीटो तथा मिस्र के राष्ट्रपति गमाल अब्दुल नासिर ने गुट-निरपेक्षता की नीति का समर्थन किया।
→ परन्तु आज इस नीति को अपनाने वाले देशों की संख्या बहुत अधिक हो गई है और इस नीति ने एक शक्तिशाली आन्दोलन का रूप धारण कर लिया है। इसी कारण गुट-निरपेक्ष देशों के समूह को ‘तृतीय विश्व’ या ‘तीसरी दुनिया’ कह कर पुकारा जाता है।
→ भारत तथा उसके पड़ोसी देश-हमारे मुख्य पड़ोसी देश पाकिस्तान, चीन, बांग्ला देश तथा श्रीलंका हैं। हमारे अन्य पड़ोसी भृटान, नेपाल तथा बर्मा (म्यनमार) हैं।
→ भारत इनके साथ अच्छे सम्बन्ध स्थापित करना चाहता है। परन्तु इनके साथ हमारे सम्बन्धों के कुछ नकारात्मक पहलू भी हैं।
→ भारत तथा पाकिस्तान-पाकिस्तान के साथ हमारे सम्बन्ध कभी भी सद्भावनापूर्ण नहीं रहे। इसके मुख्य कारण हैं-प्रथम, भारत एक धर्म-निरपेक्ष राज्य है, जबकि पाकिस्तान एक इस्लामी राज्य है। द्वितीय, कश्मीर के मामले पर दोनों देशों में मतभेद हैं।
→ भारत तथा चीन-1962 में चीन द्वारा भारत पर आक्रमण के पश्चात् भारत-चीन सम्बन्धों में कटुता आ गई। आज सीमा पर चीन की घुसपैठ के प्रयासों के कारण दोनों देशों के बीच तनाव बना हुआ है।
→ भारत-बांग्ला देश सम्बन्ध-दोनों देशों में सीमावाद, बांग्ला शरणार्थियों की भारत में घुसपैठ की समस्या तथा फरक्का बांध की समस्या तनाव के कारण थे। परन्तु 1996 में गंगा जल के बंटवारे पर हुए समझौते के पश्चात् दोनों देशों में सहयोग की आशा बढ़ गई।
→ पंचशील-पण्डित जवाहरलाल नेहरू ने विश्व शान्ति के लिए पांच सिद्धान्त बनाए। इसे पंचशील का नाम दिया गया है। इसका उद्देश्य पड़ोसी देशों के बीच सह-अस्तित्व की भावना को बढ़ाना है ताकि उनकी प्रभुसत्ता और अखण्डता बनी रहे।
→ भारत और संयुक्त राज्य अमेरिका-भारत के साथ अमेरिका के सम्बन्धों में उतार-चढ़ाव आता रहा है। तनाव का एक मुख्य कारण है- भारत द्वारा “परमाणु अप्रसार” सन्धि पर हस्ताक्षर न करना, क्योंकि यह सन्धि भेदभावपूर्ण है। फिर भी संयुक्त राज्य अमेरिका भारत को आर्थिक सहायता देने वाला प्रमुख देश है।
→ भारत और रूस-रूस के साथ भारत के सम्बन्ध सदा ही अच्छे रहे हैं। यह देश भारत को हर पक्ष में सहयोग देता रहा है। हमारी स्वतन्त्रता तथा हमारे आर्थिक विकास में रूस का अत्यधिक योगदान रहा है।
→ संयुक्त राष्ट्र-संयुक्त राष्ट्र की स्थापना (24 अक्तूबर, 1945) युद्धों को रोकने तथा विश्व शान्ति बनाए रखने के लिए हुई। इसके छ: अंग तथा इसकी विशिष्ट समितियां विश्व-शान्ति, जनकल्याण तथा पिछड़े राष्ट्रों के आर्थिक विकास में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभा रही हैं।
→ भारत तथा संयुक्त राष्ट्र भारत की संयुक्त राष्ट्र के उद्देश्यों में पूरी आस्था है। इसलिए भारत की विदेश नीति का एक लक्ष्य संयुक्त राष्ट्र को विश्व शान्ति की स्थापना तथा विवादों को आपसी बातचीत द्वारा सुलझाने में समर्थन देना भी है। इस प्रकार भारत संयुक्त राष्ट्र के माध्यम से विश्व शान्ति में महत्त्वपूर्ण योगदान दे रहा है।
ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ PSEB 10th Class SST Notes
→ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਅਰਥ ਤੇ ਉਦੇਸ਼-ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੋਈ ਦੇਸ਼ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਪਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਅਮਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਹੈ ।
→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਗੁੱਟਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਹੋਰ ਆਧਾਰ ਹਨ-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨਾਲ ਦੋਸਤਾਨਾ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ।
→ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਲੇਪ ਲਹਿਰ-ਗੁੱਟ-ਨਿਰਲੇਪ ਲਹਿਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਮੈਂਬਰ, ਭਾਰਤ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਟੀਟੋ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਗਮਾਲ ਅਬਦੁੱਲ ਨਾਸਿਰ ਨੇ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਲੇਪਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ।
→ ਪਰ ਅੱਜ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਲੇਪ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਨੂੰ ਤੀਸਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਜਾਂ ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆਂ ਆਖ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼-ਸਾਡੇ ਮੁੱਖ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼, ਭੂਟਾਨ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਮਾਲਦੀਵ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਤਣਾਅਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹਨ ।
→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧ ਕਦੀ ਵੀ ਸਦਭਾਵਨਾਪੂਰਨ ਨਹੀਂ ਰਹੇ । ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ-ਪਹਿਲਾ, ਭਾਰਤ ਇਕ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੇਖ ਰਾਜ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਇਕ ਇਸਲਾਮੀ ਰਾਜ ਹੈ । ਦੂਜਾ, ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਮਸਲੇ ਉੱਤੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮਤਭੇਦ ਹਨ ।
→ ਭਾਰਤ ਤੇ ਚੀਨ-ਸੰਨ 1962 ਵਿਚ ਚੀਨ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਭਾਰਤ-ਚੀਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਕੁੜੱਤਣ ਆ ਗਈ ਸੀ । ਅੱਜ ਸੀਮਾ ‘ਤੇ ਚੀਨ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੋਵਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਤਣਾਓ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
→ ਭਾਰਤ-ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਸੰਬੰਧ-ਦੋਹਾਂ ਦੋਸ਼ਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੀਮਾ ਵਿਵਾਦ, ਬੰਗਲਾ ਸ਼ਰਨਾਰਥੀਆਂ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਘੁਸਪੈਠ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਅਤੇ ਫ਼ਰੱਖਾ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤਣਾਓ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਨ । ਪਰ 1996 ਵਿਚ ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਤੇ ਹੋਏ · ਸਮਝੌਤੇ ਤੋਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਆਸ ਵੱਧ ਗਈ ।
→ ਪੰਚਸ਼ੀਲ-ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਲਈ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਏ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਚਸ਼ੀਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿ-ਹੋਂਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ ।
→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ-ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਉਤਾਰ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਆਉਂਦਾ ਰਿਹਾ। ਹੈ । ਤਣਾਓ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਹੈ-ਭਾਰਤ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਅਪ੍ਰਸਾਰ ਸੰਧੀ ਉੱਤੇ ਦਸਤਖ਼ਤ ਨਾ ਕਰਨਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੰਧੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਪੂਰਨ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਮੱਦਦ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਮੁੱਖ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਰੂਸ-ਰੂਸ ਦੇ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਦਾ ਹੀ ਚੰਗੇ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਰੂਸ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
→ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 24 ਅਕਤੂਬਰ, 1945 ਨੂੰ ਯੁੱਧਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਹੋਈ । ਇਸ ਦੇ ਛੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਦਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਮੇਟੀਆਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ, ਜਨ-ਕਲਿਆਣ ਅਤੇ ਪੱਛੜੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਸ਼ਰਧਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਮਰਥਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਵਿਸ਼ਵ-ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।