PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2)

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2) Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ (ਭਾਗ-2)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1987 ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਬਰੈਂਡਟਲੈਂਡ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਰਿਪੋਰਟ ਦਾ ਸਿਰਲੇਖ ਸਾਡਾ ਸਾਂਝਾ ਭਵਿੱਖ (Our Common Future) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦਾ ਨਾਂ ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio Declaration) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਕਿੱਥੇ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਜਾਂ
1992 ਨੂੰ ਪਿਥਵੀ ਸੰਮੇਲਨ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਉੱਚ ਸੰਮੇਲਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਰਾਇਓ ਡੇ ਜੈਨੀਰੀਓ (ਬਾਜ਼ੀਲ) ਵਿਖੇ 1992 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਪਦ (Term) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾ-ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਦ ਦੀ (Unsustainable development) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. ਦਾ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਸ. ਡੀ. = ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਾਸਤੇ ਕਮਿਸ਼ਨ (CSD = Commission on Sustainable Development)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ (Agenda) ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਰਜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿਚ ਏਜੈਂਡਾ-21, ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio declaration) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਦਰਜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਜਾਂ ਐੱਸ. ਡੀ. (SD) ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ, ਆਰਥਿਕ ਹੱਦਾਂ, ਸਿਆਸੀ ਪਹੁੰਚਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਵੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਨ ਸੰਘਣਤਾ (Population density) ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
324 ਵਿਅਕਤੀ (Person) ਪ੍ਰਤੀ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਆਰਥਿਕ ਚਿੰਤਨ/ਵਿਚਾਰ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀ. ਡੀ. ਪੀ. (GDP) ਕੁੱਲ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਡਕਸ਼ਨ (Gross Development Production) ਅਤੇ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਪੈਟਰਨ (Consumption pattern) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ (Social approaches) ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤਿੰਨ ਸਿਧਾਂਤ (Three principles) ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ 20; ਸਿਧਾਂਤ 21 ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ 22 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ 21 (Agenda 21) ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 20 ਕੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਸਮਾਨਤਾ (Inequality) ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਰੁਤਬੇ (Status) ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ) . ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਬੜੀ ਅਹਿਮ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ 21 (Agenda 21) ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 22 ਕੀ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (Participation) ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚੰਗੀ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰਿਵਾਜਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਾਂਝਾਂ (Global Commons) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਹੱਦਾਂ ਤੋਂ ਪਾਰ (Trans boundary) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਸਾਂਝਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਂਝਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਵਾ ਘਰ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਜਮਾਉ ਅਤੇ ਮੀਥੇਨ (Methane) । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪਨ (Global Warming). ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ (Chlorofluorocarbons) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ (Agenda) 21 ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 5 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ. (NCEP) ਦਾ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਨ. ਸੀ. ਈ. ਪੀ.-ਵਾਤਾਵਰਣ ਯੋਜਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ (NCEP National Commission on Environment Planning) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਪਹੁੰਚ (Participatory approach) ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management).
2. ਸਾਂਝਾ (ਤਰਲ) ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Common Efficient Treatment Plant) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਵਿਕਾਸ (World Health Day) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 7 ਅਪਰੈਲ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਝਾੜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ (Appropriate Technologies) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ । ‘
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio pesticides) ਅਤੇ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ (Bio fertilizers) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
2. ਕਾਰਬਨੀ ਖੇਤੀ (Organic farming) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਕਿਸ ਸੋਧ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲਈ ਨਵੇਂ ਮਾਪ ਜੋੜੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 1976 ਨੂੰ ਕੀਤੀ ਗਈ 42ਵੀਂ ਸੋਧ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਜਾਰੀ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ 3; ਸਿਧਾਂਤ 5; ਸਿਧਾਂਤ 7; ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤ 8 ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ (Sustainable Development) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮਾਪਾਂ (Dimensions) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਗਰੀਬੀ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ।
2. ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਵਧਾਉਣਾ ।
3. ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ. (CFL), ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. (LED) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ.-ਨਿਪੀੜਤ ਦੀਪਤ ਲੈਂਪ । CFL – Compact Fluorescent Lamp)
ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. (LED) – Light-emitting Diode.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਈਂਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਇਓਐਥੇਨਾਲ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ, ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਧਰਤੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦਰਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
27 ਸਿਧਾਂਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਘਰੇਲੂ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਖ਼ਰਚ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਅਨੁਕੂਲਿਨ (Air Conditioners), ਮਾਈਕ੍ਰੋਵੇਵ (Microwaves), ਪਾਣੀ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹੀਟਰ (Water Heaters) ਅਤੇ ਪ੍ਰੈਸ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਂਝਾਂ (Global Commons) ਕੀ ਹਨ ? ਦੋ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ । ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਸਰਹੱਦਾਂ ਦੇ ਪਾਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸਾਂਝਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਉਸ ਗੈਸਾਂ (Green House Gases) ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨਜ਼ (Chlorofluorocarbons) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਕੀਤਾ ਹੈ । ਰਾਇਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ 7 ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘‘ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਚਾਉ ਅਤੇ ਅਨਿੱਖੜਤਾ (Intergrity) ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ-

1. ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ।
2. ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਦਿਹਾਤੀ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ।
3. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੰਗਾਰਾਂ (Challenges of Globalization) ।
4. ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਤਕ ਰਸਾਈ (Access) ।
5. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ।
6. ਪੀਣ ਲਈ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ।
7. ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਵੰਗਾਰਾਂ-

1. ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ
2. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ।
3. ਗ਼ਰੀਬੀ ।
4. ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ-

1. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਣਨ ਸਮਰੱਥਾ (Fertility) ਘਟਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਪੈਂਦੇ ਭਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
3. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਵੀਆਂ ਤਕਨਾਲੋਜੀਜ਼ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਵਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਰਗੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ।
5. ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਪਹੁੰਚਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਧਾਂਤ ਤੀਜਾ (Principle 3) – ਮੌਜੂਦਾ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਪੂਰਤੀ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਪੰਜਵਾਂ (Principle 5) – ਰਾਜ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਾਂਤ ਰਾਜ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਗੇ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਸੱਤਵਾਂ (Principle 7) – ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਪਰਿਸਬਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਨਰੋਆਪਨ (Health) ਅਤੇ ਪੂਰਨਤਾ ਦੀ ਮੁੜ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਹਰੇਕ ਰਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰੇ ।
ਸਿਧਾਂਤ ਅੱਠਵਾਂ (Principle 8) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਪਤ ਦੀਆਂ ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਬੁਣਤਾਂ (Unsustainable patterns). ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਢੁੱਕਵੀਂ ਜੀਵ ਅੰਕੜਾ ਸੰਬੰਧੀ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮੂਹਿਕ ਕਿਰਿਆ ਪਹੁੰਚ (Collective Action approach) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੂਹਿਕ ਪਹੁੰਚ ਇਹ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ, ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਅਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (NGO’s) ਨੂੰ ਭਾਗੀਦਾਰੀ (Participatory) ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਉਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲੈਣ ਦੇ ਵਕਤ, ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਲਾਗੂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ (Partners) ਵਜੋਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ । ਇਸ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management) (1990) ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਾਂਝਾ ਨਿਕਾਸੀਤਰਲ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ (Common Efficient Treatment Plant CETP), ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ 3R ਪਹੁੰਚ (3R-Approach ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ 3R ਪਹੁੰਚ-ਉਸਲੋ ਵਿਖੇ ਜਨਵਰੀ, 1904 ਨੂੰ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਕਮਿਸ਼ਨ (Commission of Sustainable Development) ਸੰਬੰਧੀ ਹੋਈ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ 4 ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ 3 R ਪਹੁੰਚ ਇਕ ਟੀਚਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਹੁੰਚਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਘਟਾਉਣਾ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨਾ (To Reduce) – ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil Fuels) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
2. ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ (Renewable) ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਕੱਪੜਾ, ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਰੁਮਾਲ, ਹੰਢਣਸਾਰ ਬਰਤਨ, ਮੁਰੰਮਤ ਯੋਗ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਪਟਵੇਅਰ ਡੱਬੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।
3. ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ (Recycling) – ਪੁਰਾਣੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਗੰਨੇ ਦੀਆਂ ਪੱਛੀਆਂ (Beggase) ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਮਰਥਨ (Basic Support) ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਮਰਥਨ-ਟਿਕਾਓ (Sustainability) ਦੇ ਕਈ ਮਾਪ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

1. ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਘਾਟਾਂ (Deprivation) ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ।
2. ਪੱਕੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।
3. ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਨਾ ਕੇਵਲ ਆਰਥਿਕ ਵਿਧੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (Rain water havesting) – ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਧੁੰਦ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ, ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਬਾਰਸ਼ ਹੋਣ ਤੇ ਧੁੰਦ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕੱਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਮੋਟਰਾਂ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਪੰਪਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੈਂਡ ਪੰਪ ਅਤੇ ਪੈਡਲ ਪੰਪਾਂ (Paddle pumps) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਢੁੱਕਵੀਂ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ (ਹੱਥ ਪੰਪ ਅਤੇ ਪੈਡਲ ਪੰਪ) ਪੰਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਡੂੰਘੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਵਕਤ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖਪਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਪਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ-

1. ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂ ਰਹੀ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
3. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਧਿਕ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਘਟਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
4. ਸੋਸਾਇਟੀ ਵੱਲੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਕਮੀ !
5. ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਖਪਤ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਖਪਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਸੰਨ 1992 ਨੂੰ ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਾਇਓ ਡੀ ਜੈਨੇਰੀਓ ਵਿਚ [United Nations Conference Environment & Development (UNCED)] ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਸੰਮੇਲਨ (Earth Summit) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਨੂੰ ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio Declaration) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਤੇ 800 ਪੰਨਿਆਂ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਖਰੜਾ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ-21 (Agenda-21) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਯੋਜਨਾ 21ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰਾਂ ਲਈ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਖਾਕੇ (Blue prints) ਦਰਜ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਜ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ 27 ਸਿਧਾਂਤ (27Principles) ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਲਈ ਅਤੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ ਅਸੂਲ 20’ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ | (P.S.E.B. 2009)
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਸਿਧਾਂਤ-20 ਜੋ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਲਿੰਗ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੂਰ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਉਜਰਤ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ (Rio-Declaration) ਦੇ 22ਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੀਓ ਘੋਸ਼ਣਾ ਦੇ 22ਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿੱਚ ਮੁਲ/ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦੀ ਬੜੀ ਅਹਿਮੀਅਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਾਂ (States) ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਪਛਾਣਨ ਅਤੇ ਰੁਚੀਆਂ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਣ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ‘ਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ – ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਜੀਵਨ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਅਤੇ ਕਾਇਮ-ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ (Sustainability) ਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਸਗੋਂ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੋਵੇਂ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ, ਉਰਜਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਬਾਰੇ ਸੋਚ (Earth thinking) ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
3. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਸੰਬੰਧੀ 3-R ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾ ਕੇ ।
   ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮੇਧਾ ਪਾਟੇਕਰ ਅਤੇ ਸੀ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ ਭੱਟ ਦੀ ਦੇਣ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ |
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ (Bio-pesticides) ਦੀ ਖੋਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਜਨ ਸਿਹਤ ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਹੈ ।
2. ਨਾਸਟੋਕ (Nostoc), ਐਨਾਬੀਨਾ (Anabaena) ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ (No fixing) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਫਰਟੇਲਾਈਜਰਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਝਾੜ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧੀ ਹੈ ।
3. ਸੌਰ (Solar), ਪਣ (Hydro) ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਊਰਜਾ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਕਰੀਬਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਰਹਿਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
4. ਬਾਇਓਗੈਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Biogas programme) ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਜਲ-ਵਿਭਾਜਕਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਦਿ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਟਿਕਾਊ ਸਮਾਧਾਨ (Solutions) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ, ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Biological System), ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Economic System) ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Political System) ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਲਈ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਇਹ ਹਨ

1. ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਜੀਵਕ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਅਤੇ ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਤਸੱਲੀਬਖਸ਼ ਪੂਰਤੀ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਬਰਾਬਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ, ਲਾਹੇਵੰਦ ਵਸਤਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਟੀਚੇ ਹਨ ।
3. ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਝੱਲਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਅਤੇ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਘੇਰੇ ਹੇਠ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਟਿਕਾਊ ਸਮਾਧਾਨ (Sustainable Solutions)-

1. ਝਗੜਿਆਂ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ, ਤਕਨੀਕੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
2. ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਝ ਦਾਅ ‘ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਜਿਹਾ ਮਿਲ-ਬੈਠ ਕੇ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਤਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਲਈ ਟਿਕਾਊ ਵਿਕਾਸ ਬਾਰੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
3. ਝਗੜੇ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਕੇ ਅਜਿਹੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਢੁੱਕਵੇਂ ਹੋਣ ।

ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ, ਵਿੱਤੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫੈਲਾਉਣਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉਪਰੋਕਤ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਆਪਸੀ ਸਹਿਯੋਗ ਲਈ ਕੋਈ ਸੰਗਠਨ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਵੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਅਨੁਵਣ (Monitoring) ਕਰਕੇ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।