Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 13 ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.
PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 13 ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ
SST Guide for Class 8 PSEB ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Textbook Questions and Answers
ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਵਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧੰਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧੰਦੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ, ਮੇਘਾਲਿਆ, ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1820 ਈ: ਵਿਚ ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਕਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹਨ । 1991 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 1600 ਲੱਖ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 23.22% ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ-ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਸਿੱਕਿਮ, ਗੋਆ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ, ਦਾਦਰਾ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਬਿਹਾਰ (ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕਾ) ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਦੂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮੁੰਡਾ ਲੋਕ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਚੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਣ ।
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ | ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ।
ਪਸ਼ਨ 9.
ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੰਡਾ ਵਿਦਰੋਹ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਸੀ ।ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗੀ । ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲੇ-
- ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਐਕਟ 1908 ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲ ਗਏ ।
- ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਤੀ ਆਈ । ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
- ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ।
- ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਸੀ ਵਿਦਰੋਹ – ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਦਰੋਹ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਕੀਤਾ | ਪੂਰਬ ਵਿਚ · ਐੱਤੀਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 5 ਮਈ, 1829 ਈ: ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਰੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਯੂਰਪੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਭੋਟਸ, ਸਿੰਗਠੋਸ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ 10,000 ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਬਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਖਾਸੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕਇਕ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਤ ਵਿਚ 1833 ਈ: ਵਿਚ ਤਿਰੂਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ।
ਸਿੰਗਫੋਸ ਵਿਦਰੋਹ – ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਿੰਗਫੋਸ ਨਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਖਪਤੀ, ਗਾਰੋ, ਨਾਗਾ ਆਦਿ ਕਬਾਇਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ । ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ।
ਹੋਰ ਵਿਦਰੋਹ-
- 1839 ਈ: ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੁਤ ਕਰਨਲ ਵਾਈਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
- 1844 ਈ: ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਨਾਮਕ ਇਕ ਹੋਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੋਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ।
- ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 7000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1826, 1844 ਅਤੇ 1849 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ । ਫੜੇ ਗਏ ਕੁਕੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।
PSEB 8th Class Social Science Guide ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Important Questions and Answers
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਸਾਧਨ ਖੋਏ ਗਏ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ? ਇਹ ਕਦ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਵਿਦਰੋਹ 1844 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹਥਿਆ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕੀ ਸੋਚ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਵਣਜੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਅਫੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਬਾਇਲੀ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿਰੂਤ ਸਿੰਘ (ਖਾਸੀਸ), ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਕਾਲ੍ਹਾ (ਸੰਥਾਨ) ਅਤੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ (ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਾ) ।
(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(i) ਕੋਰੋਮੰਡਲ ਵਿਚ
(ii) ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਚ
(iii) ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ
(iv) ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਚ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ?
(i) 1906 ਈ:
(ii) 1846 ਈ:
(iii) 1908 ਈ:
(iv) 1919 ਈ:
ਉੱਤਰ-
(iii) 1908 ਈ:
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਬੀਲਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ?
(i) ਨਾਗਾ
(ii) ਸਿੰਗਫੋਸ
(iii) ਕੂਕੀ
(iv) ਬਕਰਵਾਲ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਬਕਰਵਾਲ ।
(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :
1. ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ………………….. ਹਿੱਸਾ ਹਨ ।
2. ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ …………………… ਜਾਂ ………………………. ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਜੈਂਤੀਆ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ……………….. ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ।
4. ਜਦੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸੈਨਿਕ ਖ਼ਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲੇ ……………… ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ,
2. ਇਕ, ਦੋ,
3. ਖਾਸੀ,
4. ਸਿੰਗਫੋਸ ।
(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :
1. ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੋਂਡ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।
2. ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ।
3. ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਅਫੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਲਿਆ ।
4. ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੇ ਦੇਣ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (√)
3. (√)
4. (×)
(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :
| 1. ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1855 ਈ: |
| 2. ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1846 ਈ: |
| 3. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1899-1900 ਈ: |
| 4. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1820 ਈ: । |
ਉੱਤਰ-
| 1. ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1846 ਈ: |
| 2. ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1855 ਈ: |
| 3. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1899-1900 ਈ: |
| 4. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ | 1820 ਈ: । |
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਬਣੀਆਂ ਇਕ-ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਲਾਇਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਭੇਡ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਾਨਿਕ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਲੱਕੜੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨਾ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ ਹੈ । ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ, ਬੀਜ ਬੀਜਣਾ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ’ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਦਰੋਹ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਕੀਤਾ । ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਜੈਂਤੀਆ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ।ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ (ਮੋਢੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ! 5 ਮਈ, 1829 ਈ: ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਰੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਯੂਰਪੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਖਾਸੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਤ ਵਿਚ 1833 ਈ: ਵਿਚ ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ।
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ – ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 1600 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 23.22% ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਕਿਮ, ਗੋਆ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ, ਦਾਦਰਾ-ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ 63% ਲੋਕ ਪਹਾੜੀ ਭਾਗਾਂ, 2.2% ਲੋਕ ਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 1.6% ਲੋਕ ਅਰਧਖੰਡ ਦੇ ਠੰਡੇ ਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਬਣੀਆਂ ਇਕ-ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਭੇਡ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੰਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
ਪਰਿਵਾਰ – ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਲਕੜੀਆਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ ਹਨ । ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ, ਬੀਜ ਬੀਜਣਾ, ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ – 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਸਨ । ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ | ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ’ਤੇ ਪਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰੀਕਰਨ ਵਣਜੀਕਰਨ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਫ਼ੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹ ਲਈ । ਫਲਸਰੂਪ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸਾ ਉਧਾਰ ਲੈਣਾ ਪਿਆ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ।
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੋਖ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
1. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1820 ਈ: ਵਿਚ ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਜਲਾ ਦਿੱਤੇ । ਕੋਲ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1827 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ ।
2. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – 1830-31 ਈ: ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਰਾਂਚੀ, ਹਜ਼ਾਰੀ ਬਾਗ, ਪਲਾਮੂ ਅਤੇ ਮਨਭੂਮ ਤਕ ਫੈਲ ਗਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਲਗਪਗ 1000 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਬਾ ਨਾ ਸਕੀ । ਅੰਤ ਅਨੇਕ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1832 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ।
3. ਖਰੋੜ ਜਾਂ ਖਰੋਧਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 1846 ਈ: ਵਿਚ ਖਰੋਧਾ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੈਪਟਨ ਮੈਕਫਰਸਨ ਦੇ ਕੈਂਪ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ 170 ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਖਰੋਧਾ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੇ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਕ ਖਰੋਧੀ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਖਰੋਧਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖਰੋਧਾ ਨੇਤਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਏ ।
4. ਸੰਥਾਲ ਵਿਦਰੋਹ – ਸੰਥਾਲਾਂ ਨੇ 1855 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 10,000 ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਿੱਧੂ ਅਤੇ ਕਾਨ੍ਹ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਸੰਥਾਲਾਂ ਨੇ ਭਾਗਲਪੁਰ ਅਤੇ ਰਾਜਮਹੱਲ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਰੇਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਠੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੰਗਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1856 ਈ: ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।
5. ਮੁੰਡਾ ਜਾਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਾ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਬੀਲਾ ਸੀ । ਬਿਟਿਸ਼ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਕਬਾਇਲੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹ ਲਈ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਰੋਹ 1899-1900 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਂਚੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਉੱਥੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਉੱਥੇ ਮੁੰਡਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮੁੰਡਾ ਲੋਕ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਚੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਣ ।
ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ । ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ।