This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 2b Punjab: Physical Features or Physiography will help you in revision during exams.
Punjab: Physical Features or Physiography PSEB 9th Class SST Notes
→ After looking at the physical map of Punjab, it seems Punjab is a plain but there are many differences in its physiographic features.
→ The plains of Punjab are one of the most fertile plains in the world.
→ The plains of Punjab can be divided into five parts – the plains of Cho region, the flood plains, Naili, Alluvial plains, and Sand Dunes.
→ The meaning of Doab is the region between two rivers.
→ Shiwalik hills touch the Himalayan region of Punjab.
→ For studying the Shiwalik range, it is divided into many parts such as Gurdaspur-Pathankot, Hoshiarpur, Ropar, etc.
→ The meaning of Kandi is that region of Terai which is surrounded by Chaos.
→ Another name for Bari Doab is Majha.
→ Mano, Bet, Changar, Ghad, Bela, etc. are the names of lower areas near the rivers.
→ Nail is the local name for alluvial plains made by the Ghagar river.
→ The peasants of Punjab have completely changed the natural form of the southern-western region.
→ Now people do agriculture on this land with different means of irrigation.
→ Two types of soil, Khadar, and Bhangar are available in the alluvial plains.
→ Khadar is the new alluvial soil that is quite fertile.
→ Bhangar is the old soil where stones and pebbles are scattered everywhere.
→ The regions of Bari and Bist Doab are made up of alluvial soil. Here both Khadar and Bhangar soil are available.
→ The Flood plains are the areas made by the soil brought up by the floods in the rivers which get scattered on the banks of the river.
→ Shivalik are the hills of the outer Himalayas. These are situated in the East and North-East directions of Punjab.
→ Punjab Government has notified Dera Bassi, Chandigarh-Ropar-Balachaur-Hoshiarpur-Mukerian, and the whole of the Kandi region.
पंजाब : धरातल/भू-आकृतियां PSEB 9th Class SST Notes
→ पंजाब का भौतिक मानचित्र देखने में पंजाब मुख्य एक मैदानी प्रदेश दिखाई देता है। परंतु यहाँ अन्य भी कई भू-आकार देखने को मिलते हैं।
→ पंजाब के मैदान संसार के सबसे उपजाऊ मैदानों में से एक हैं।
→ भौतिक दृष्टि से पंजाब के मैदानों को पांच भागों में बांटा जा सकता है : चोअ वाले मैदान, बाढ़ के मैदान, नैली, जलोढ़ मैदान तथा बालू (रेत) के टिब्बे।
→ दोआब का अर्थ है दो नदियों के बीच का प्रदेश।
→ पंजाब के पूर्वी तथा उत्तर-पूर्वी भाग में शिवालिक की पहाड़ियां स्थित हैं।
→ शिवालिक श्रेणी के अध्ययन के लिए इसे गुरदासपुर-पठानकोट शिवालिक, होशियारपुर शिवालिक तथा रोपड़ शिवालिक आदि भागों में बांटा गया है।
→ पंजाब का कंडी क्षेत्र विच्छेदित लहरदार मैदानों से बना है। इसमें काफी चोअ हैं।
→ पंजाब सरकार ने डेरा बस्सी, चंडीगढ़, रोपड़-बलाचौर, होशियारपुर तथा मुकेरियाँ के पूरे क्षेत्र को कंडी क्षेत्र घोषित किया हुआ है।
→ बारी दोआब का एक और नाम माझा भी है।
→ मंड, बेट, चंगर, घाड़, बेला आदि नदियों के समीप पड़ने वाले निचले क्षेत्रों के नाम हैं।
→ नैली, घग्गर नदी द्वारा बनाए गए जलोढ़ मैदानों का स्थानीय नाम है।
→ पंजाब के किसानों ने सुदूर दक्षिण-पश्चिम के टीलों को लगभग समाप्त कर दिया है। अब इस भाग में सिंचाई द्वारा सफल खेती की जाने लगी है।
→ जलोढ़ मैदानों में खादर तथा बांगर दो प्रकार की मिट्टियां मिलती हैं।
→ खादर नई जलोढ़ मिट्टी होती है जो बहुत ही उपजाऊ होती है। बांगर पुरानी जलोढ़ होने के कारण कंकड़-पत्थरों से भरी होती है।
→ बारी तथा बिस्त दोआब के प्रदेश जलोढ़ी मिट्टी से बने हैं। इन मैदानों में खादर तथा बांगर दोनों प्रकार की मिट्टियां पाई जाती हैं।
→ मैदान बाढ़ के मैदान नदियों के किनारे पर निचले भागों में मिलते हैं। इनका निर्माण बाढ़ के पानी द्वारा मिट्टी के जमाव से होता है।
ਪੰਜਾਬ: ਧਰਾਤਲ ਭੂ-ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ PSEB 9th Class SST Notes
→ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਨਕਸ਼ਾ ਦੇਖਣ ‘ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਮੁੱਖ ਇੱਕ ਮੈਦਾਨੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇੱਥੇ ਹੋਰ ਵੀ । ਕਈ ਭੂ-ਆਕਾਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਜਾਉ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਹਨ ।
→ ਭੌਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਚੋ ਵਾਲੇ ਮੈਦਾਨ, ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਨੈਲੀ, ਜਲੌਢ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਬਾਲੁ (ਰੇਤ) ਟਿੱਬੇ ।
→ ਦੋਆਬ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਲਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
→ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ-ਪਠਾਨਕੋਟ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ, ਰੋਪੜ ਆਦਿ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਵਿਛੇਤ ਲਹਰਦਾਰ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਚੋ ਹਨ ।
→ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਮਾਝਾ ਵੀ ਹੈ ।
→ ਮੰਡ, ਬੇਟ, ਚੰਗਰ, ਘਾੜ, ਬੇਲਾ ਆਦਿ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੇਠਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਹੀ ਨਾਂ ਹਨ । ਨੈਲੀ, ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜਲੋਢੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਨਾਂ ਹੈ ।
→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ-ਪੱਛਮੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਟਿੱਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲਗਭਗ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੁਆਰਾ ਸਫਲ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਹੈ ।
→ ਜਲੋਢ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਦਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ।
→ ਖ਼ਾਦਰ ਨਵੀ ਜਲੋਢ ਮਿੱਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਂਗਰ ਪੁਰਾਣੀ ਜਲੋਢ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ । ਰੋੜੇ-ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
→ ਬਾਰੀ ਅਤੇ ਬਿਸਤ ਦੋਆਬ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਲੋਢੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਡਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ ਦੋਵੇਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
→ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਮਾਓ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
→ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ, ਬਾਹਰੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੂਰਬ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਡੇਰਾ ਬੱਸੀ, ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ, ਰੋਪੜ-ਬਲਾਚੌਰ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਮੁਕੇਰੀਆ ਦੇ ਪੂਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਕੰਢੀ ਖੇਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
→ ਨੈਲੀ, ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਜਲੋਢ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਨਾਂ ਹੈ ।