Class 11

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 12 ਉਰਜਾ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸ੍ਰੋਤ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 12 ਉਰਜਾ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸ੍ਰੋਤ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਊਰਜਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਰੇਲੂ ਗੈਸ, ਜਿਸਨੂੰ ਐਲ.ਪੀ.ਜੀ. (Liquified Petroleum Gas) ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
L.P.G. ਅਤੇ C.N.G. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• L.PG. – ਲਿਕਵੀਫਾਇਡ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ/ਵਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ॥
• C.N.G. – ਕੰਪਰੈਸਡ ਨੈਚੁਰਲ ਗੈਸ/ਨਿਪੀੜਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਲੇ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਾਰਬਨ ਤੱਤ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਾਰਬਨ ਕੋਲੇ ਦੀ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਥਰੇਸਾਈਟ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ 95% ਕਾਰਬਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ। ‘

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ ਦੇ ਖੂਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਗਏ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਵ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਸ਼ਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਕਿਸ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਲਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਅੰਸ਼ਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਹਿਉੱਪਜਾਂ (By products) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਡੀਜ਼ਲ
• ਪੈਟਰੋਲ
• ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
• ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ, ਈਥੇਨ, ਪੇਨ, ਬਿਊਟੇਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੱਤ, ਮੀਥੇਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਲਿਕਵੀਫਾਇਡ (ਵਿਤ) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਦੀ ਲੀਕੇਜ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਵਿਚ ਕੀ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਈਥਾਈਲ ਮਰਕੈਪਟੋਨ (C₂H₅SH) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਮੀਥੇਨ, ਈਥੇਨ, ਪੇਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
C.N.G. ਗੈਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ‘ਤੇ ਵੱਧ ਦਬਾਓ ਪਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਰਲ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ C.N.G. ਗੈਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਰਜਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ
2. ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਉਰਜਾ ਸਾਧਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਜਿਹੜੇ ਇਕ ਵਾਰੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਤੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬਾਲਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਝਾਰਖੰਡ, ਉੜੀਸਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਸੁਧਾਈ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-13.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ ਦਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਜੀਰਾ-ਵਿਜੇਪੁਰ-ਜਗਦੀਸ਼ਪੁਰ ਗੈਸ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨ। ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 1750 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕੋਲੇ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸਮ ਵਿਚ ਗੰਧਕ (Sulphur) ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਟੂਮਿਨਸ ਕਿਸਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ ਦੇ ਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਗੰਧਕ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਘੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ (Greek) ਭਾਸ਼ਾ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ਪੈਣਾ (Petra), ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਚੱਟਾਨ (Rock) ਅਤੇ ਓਲੀਅਮ (Oleam) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਤੇਲ (Oil)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ| ਮੀਥੇਨ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਗੈਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੇਨ (Propane) ਅਤੇ ਬਿਊਟੇਨ (Butane) ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਕ (Coke) ਇਕ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ ਹੈ। ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ (Coke) ਇਕ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਧੂੰਆਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੀ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਲਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਘੱਟ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਦਾ ਬਲਣ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
L.P.G. (Liquified Petroleum Gas) ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
LP.G. ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਕ ਚੰਗਾ ਬਾਲਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

1. ਇਸ ਦਾ ਤਾਪ ਕਲੋਰੀਮਾਨ 50 kj/g ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੱਧ ਤਾਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਗੈਸ ਬਲਣ ਵੇਲੇ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।
3. ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਬਲਦੀ ਹੈ।
4. ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ।
5. ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
6. ਇਸ ਨੂੰ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਲਿਜਾਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
L.P.G. (Liquified Petroleum Gas) ਇਕ ਰੰਗਹੀਨ ਅਤੇ ਗੰਧਹੀਨ ਗੈਸ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿਚ ਕੀ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
L.P.G. ਗੈਸ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਈਥਾਈਲ ਮਰਕੈਪਟਨ (C,HASH) ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਇਕ ਤੇਜ਼ ਧ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (Natural Gas) ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਵਾਲੇ ਖੂਹਾਂ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਤਹਿ ‘ਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ ਬਾਲਣ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਇਕ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਬਾਲਣ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ’ਤੇ ਕੋਈ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦੀ ਸਵਾਹ ਬਚਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਪਹਿਲੂਆਂ (ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ। ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਰੌਸ਼ਨੀ ਲਈ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਲਈ, ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੋਲੇ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਕੋਲਾ, ਗੈਸ, ਕੋਕ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕਾਰਬਨਿਕ ਤੱਤਾਂ; ਜਿਵੇਂ-ਬੈਨਜ਼ੀਨ (Benzene), ਟਾਈਨ (Toluene), ਐਨੇਲੀਨ (Aniline), ਐਨਥਰਾਸੀਨ (Anthracene) ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਿਵੇਂ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਜਲਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਤੇਲ ਸੋਧਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਅਤੇ ਤੇਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਪਿੱਛੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –

1. ਵਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ (L.P.G. ਇਸ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਗੈਸ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਪੈਟਰੋਲ (Petrol)-ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਾਰ, ਸਕੂਟਰ ਵਰਗੇ ਹਲਕੇ ਵਾਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ (Kerosene Oil)-ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਸਟੋਵ ਅਤੇ ਲੈਂਪ ਜਗਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੈ, ਕੁਵੈਤ, ਸਾਉਦੀ ਅਰਬ ਇਰਾਨ, ਇਰਾਕ, ਸੰਯੁਕਤ ਅਰਬ ਅਮੀਰਾਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ 2/3 ਭਾਗ ਹੈ। ਅਮਰੀਕਾ, ਰੂਸ, ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿਚ ਵੀ ਤੇਲ ਦੇ ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰ ਹਨ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੇਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਖੂਹ 1867 ਵਿਚ ਮੁਕੁਮ (ਅਸਾਮ) ਵਿਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ। , ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੇਲ ਦੇ ਭੰਡਾਰ, ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦਾ 0.4% ਭਾਗ ਹੈ। ਘਰੇਲੂ ਤੇਲ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 33 ਮਿਲੀਅਨ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਹੈ ਜੋ ਸਾਲਾਨਾ ਮੰਗ ਦੀ 35% ਭਾਗ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ (ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਆਸਾਮ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ Organisation of Petroleum Exporting Countries ਅਰਥਾਤ 0PEC ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀਆਂ ਪੈਟਰੋਲ ਸੰਬੰਧੀ 77% ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ‘ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੁੱਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ 60% ਭਾਗ ਕੇਵਲ ਚੀਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਭੂਤਪੂਰਵ ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਕੋਲ, ਸੰਸਾਰ ਦਾ 1.7 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਕੋਲਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਲੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹਨ –

• ਗੋਂਡਵਾਨਾ ਕੋਲਾ ਖੇਤਰ (Gondwon of coal area)
• ਟਰਸ਼ਰੀ ਕੋਲਾ ਖੇਤਰ (Tertiary coal area) ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਿਓਲੌਜੀਕਲ ਸਰਵੇ (Geological survey of India) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਵਰੀ 2001 ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੋਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 84.41 ਬਿਲੀਅਨ ਟਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਦੇ ਇਹ ਭੰਡਾਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਿਹਾਰ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਿੱਚ 66 ਕੋਲਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਸ ਕੋਲੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੋਲੇ ਦੀ ਮੰਗ ਹਰ ਸਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸੁਧਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਬਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ, ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਹੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੋਬਾਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬਾਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ (Fire Wood) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਉਰਜਾ (Renewable Energy) ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਉੱਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਲਈ 15 ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਧਾ-ਧੁੰਦ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੱਕੜੀ ਬਲਣ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਸੋਮਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖਣਿਜ ਤੇਲਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਨਾਲੋਂ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

1. ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਸੌਖਾ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਸਤਾ ਹੈ।
2. ਕੋਲੇ ਨਾਲੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਆਸਾਨ ਹੈ।
3. ਇਸ ਦੀ ਬਲਣ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
4. ਤੇਲ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
5. ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੇਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
1. ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ (Oil deposits of Assam)- ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਤੇਲ ਉਤਪਾਦਕ ਥਾਂਵਾਂ-ਲਖੀਮਪੁਰ, ਡਿਬਰੁਗੜ੍ਹ, ਡਿਗਈ ਮੁੱਕੁਮ ਅਤੇ ਸੁਰਮਾਘਾਟੀ ਵਿਚ ਬਦਰੁਪੁਰ, ਮਸੀਮਪੁਰ ਪਥਰੀਆ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਤੇਲ ਦੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੜੌਦਾ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਕਾਲੋਲ, ਨਵਗਾਂਵ ਅਤੇ ਲਿਊਨੇਜ਼ਮੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

2. ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਤੇਲ ਖੇਤਰ (Oil deposits of Gujarat)-ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਤੇਲ ਬੜੌਦਾ, ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ, ਨਵਰਾਂਵ ਕਤਲੋਲ, ਅੰਕਲੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਲੁਨੇਜ ਤਕ 15360 ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੰਕਲੇਸ਼ਵਰ ਅਤੇ ਖੰਭਾਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

3. ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ (Coastal Oil deposits)- ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਸੌਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿਚ ਭਾਵਨਗਰ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਮਾਲਿਆ ਬੇਟ ਅਤੇ ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਨਿਮਚ ਤੱਟ ਤੋਂ ਮੁੰਬਈ ਤੋਂ 167 KM. ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹੈ। ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਦੇ ਤੇਲ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ 1500 ਮੀਟਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੋਂ ਤੇਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (Natural Gas) ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ (Natural Gas) ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (Fossil Fuel) ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ · ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਦੱਬੇ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਉੱਪਰ ਜਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਈਡੋਕਾਰਬਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੀਥੇਨ 95% ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਸੋਮਾ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੋਪੇਨ ਅਤੇ ਬਿਉਟੇਨ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੱਝ ਵੀ ਬਾਕੀ ਨਹੀਂ ਬਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੁਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵਿਚੋਂ ਬਿਉਟੇਨ, ਪ੍ਰੋਪੇਨ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਵਾਲੇ ਟੈਂਕਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਿਲੰਡਰਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਕੀ ਬਚੀ ਹੋਈ ਮਿਥੇਨ ਗੈਸ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਲਈ ਪਾਇਪ ਲਾਈਨ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਵਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਵਿਚ ਬਦਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਉੱਚ ਦਬਾਅਤੇ C.N.G. ਵਿਚ ਬਦਲ ਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਪਯੋਗ (Uses of Natural Gas)-ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਊਰਜਾ (ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਵਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਯੰਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਸੀਮੇਂਟ, ਕੱਚ, ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਖਾਦਾਂ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੈਟਰੋ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ, ਦਵਾਈਆਂ, ਡਿਟਰਜੈਂਟ, . ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• C.N.G. (Compressed Natural Gas) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
  ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ (ਵੇਲੇ) 638 ਅਰਬ ਘਣ ਮੀਟਰ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਭੰਡਾਰ ਅਸਾਮ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਵਿਚ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 11 ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 11 ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਫਟੇ ਉੱਤਰਾਂ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਊਰਜਾ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਜਾਂ ਮੁੱਢਲਾ ਸਾਧਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲੱਕੜੀ ਵਿਚੋਂ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
47% ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੇਲ ਉਪਯੋਗ ਦੀ, 2010-2020 ਤਕ ਦੀ ਅਨੁਮਾਨਿਤ ਦਰ ਦੱਸੋ ।’
ਉੱਤਰ-
80 ਕਰੋੜ ਬੈਰਿਲ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਅਤੇ ਸੂਰਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿਸਰ (Egypt) ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੇਲ ਦਾ ਉਪਯੋਗ 2000-01 ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
656 ਕਿਲੋਗਰਾਮ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਵੀਂ ਵਿਧੀ ਦੇ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਊਰਜਾ, ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ, ਪਣ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਤਾਪ ਊਰਜਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਊਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਤੋਂ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਜ਼ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਊਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਬਾਲਣ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
40% ਲੋਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉਰਜਾ ਦੀ ਮੰਗ ਵੱਧਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਊਰਜਾ ਦਾ 95% ਭਾਗ ਕਿਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ, ਤੇਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਘਰੇਲੂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਬਨਾਉਣ, ਬਿਜਲੀ ਚਲਾਉਣ, ਘਰ ਨੂੰ ਗਰਮ ਜਾਂ ਠੰਡਾ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਆਦਮੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਬਾਰੇ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨੀ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਤੋਂ ਆਦਮੀ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਲਗਪਗ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਨੀਆ ਦੀ ਕੁੱਲ ਅਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਚੌਥਾਈ ਹਿੱਸਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਕੁੱਲ ਉਰਜਾ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
75% ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸ਼ਵ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
16%

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਊਰਜਾ ਖ਼ਪਤ ਵਿਸ਼ਵ ਊਰਜਾ ਖ਼ਪਤ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.5% 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉੱਨਤ ਸਾਧਨ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹਿੱਸਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ? :
ਉੱਤਰ-
90% |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਗਾਮੀਣ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਰਾਇਤ/ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਗੋਬਰ ਗੈਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ (Non-renewable) ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ (Renewable) ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੌਰ ਊਰਜਾ, ਤਾਪ ਊਰਜਾ, ਭੂ-ਰਸਾਇਣ ਉਰਜਾ, ਪੌਣ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਛੋਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਊਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਪੱਧਰ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਕੀਮਤ ਆਦਿ ਕਾਰਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ (Non-renewable) ਉਰਜਾ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਦੇ ਉਹ ਸਾਧਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵਾਰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਉਪਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਜਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਣਨ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਊਰਜਾ ਖ਼ਪਤ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਦਾ ਵਾਧਾ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ (Non-conventional) ਸਾਧਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਉਰਜਾ ਸਾਧਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਵੀਨੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਿਵੇਂ- ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ, ਹਵਾ ਊਰਜਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ (Developing) ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼-ਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਤਰ ਕਿਵੇਂ ਸੁਧਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਤਰ ਪਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਵਧ ਕੇ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਸੋਧੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ (Fossil Fuels) ਦਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹੈ ? ‘
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈਂ ਤਾਂ ਕਿ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕੇ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ- CO₂, SO₂, SO₃, ਆਦਿ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (ਤੇਲ) ਸੀਮਿਤ ਹਨ, ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵਾਂ, ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਤਕ ਸੁਖਮ, ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਸ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਬਣਨਾ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਨ ਲਈ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਾ ਲੱਭਿਆ ਗਿਆ ਤਾਂ ਇਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਸੀਮਿਤ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਥਨ ਨੂੰ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਜੋੜ ਕੇ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦਾ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਸਰੋਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸੀਮਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਯੋਗ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਇਹ ਅਗਲੇ ਲਗਭਗ 50 ਤੋਂ 100 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ‘ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਔਖਾ ਹੋਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ | ਸਾਨੂੰ ਭਰੋਸਾ ਹੈ ਕਿ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸਾਇੰਸਦਾਨ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਲੱਭ ਲੈਣਗੇ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਊਰਜਾ ਸੰਕਟ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਕਲੀਫ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਊਰਜਾ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਰੋਤ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਣ ਊਰਜਾ (Wind Energy), ਪਣ ਊਰਜਾ (Hydel Energy), ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਊਰਜਾ (Biomass Energy) ਅਤੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ (Solar Energy), ਬਾਓ ਗੈਸ ਊਰਜਾ (Biogas Energy) ਅਤੇ ਨਾਭਿਕੀ ਉਰਜਾ (Nuclear Energy) ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਦੇ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ।

ਸੌਰ ਊਰਜਾ (Solar Energy) -ਊਰਜਾ ਦਾ ਅੰਤਲਾ ਸਰੋਤ ਸੂਰਜ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਵਿਚ ‘ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਕਾਰਨ, ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਨਾਲਿਕਾਂ ਵਿਚ ਵਿਖੰਡਨ ਕਿਰਿਆ (Nuclear fisson) ਦਾ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇਹ ਊਰਜਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਤੇ ਫੈਲਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਇਸ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਦੀ ਇਹ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਗਰਮਾਇਸ਼, ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦਾ ਗਰਮ ਹੋਣਾ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੈ । | ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਕਾਢ ਕੱਢੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੋਲਰ ਹੀਟਰ, ਸੋਲਰ ਕੁੱਕਰ ਆਦਿ ।

ਸੌਰ ਜਲ/ਪਾਣੀ ਹੀਟਰ (Solar Water Heater)- ਸੌਰ ਹੀਟਰ ਦੀ ਬਣਤਰ (Construction of Solar Heater)-ਸੌਰ ਹੀਟਰ ਇਕ ਨਿਵੇਕਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਉਪਕਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਾਂ ਬੰਦੇ ਇਕ ਕੁੰਡਲਿਤ ਨਲੀ (Coiled copper pipe) ਕਾਲੀ ਰੰਗਤ ਧਾਤਵੀ ਗਰਮੀ ਰੋਧੀ (Insulated) ਬਕਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਬਕਸੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੱਚ (Glass) ਲਗਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਗਰਮੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਨਲੀ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹਵਾ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰ ਦਿੱਦੀ ਹੈ ।

ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਬਿਜਲੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨੂੰ ਥਰਮਲ (ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ (Thermal electricity generation) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਕ ਯੰਤਰ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ (Mirrors) ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਕੀਰਣਾਂ ਦੀ ਅਨੁਕੂਲਤਮ ਮਾਤਰਾ (Optimum quantity) ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇਲ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਨਲੀਆਂ (Pipes) ਅੰਦਰਲਾ ਤੇਲ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 390°C ਤਕ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੋਏ ਇਸ ਤੇਲ ਨੂੰ ਜਲ ਭੰਡਾਰਕ ਕਰਨ-ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਭਾਫ਼ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਭਾਫ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਟਰਬਾਈਨਜ਼ (Turbines) ਚਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕਹਿਣਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੈ | ਅਮਰੀਕਾ, ਕੈਨੇਡਾ, ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ ਅਤੇ ਨਾਰਵੇ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਤਕਰੀਬਨ 22.60% ਭਾਗ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈ. ਉਰਜਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਦਾ 74% ਹੈ ।

ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਦੇ ਨਾਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ (ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਦਾ 90% ਭਾਗ ਇਹ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਣ ਊਰਜਾ, ਪੌਣ ਊਰਜਾ, ਬਾਇਓਗੈਸ ਊਰਜਾ ਆਦਿ ਦਾ ਕੇਵਲ 10% ਹੀ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਚੀਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਉਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 41% ਅਤੇ 59% ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਦੀ ਖਪਤ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 10 ਆਫ਼ਤਾਂ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 10 ਆਫ਼ਤਾਂ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡਿਜ਼ਾਸਟਰ ਜਾਂ ਆਫ਼ਤ (Disaster) ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣ ਇਛਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਘਟਨਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਲ ਅਸਬਾਬ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਫ਼ਤ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੂਚਾਲ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਵੇਟਾ ਵਿਚ ਭੂਚਾਲ ਕਦੋਂ ਆਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1935 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਾਲ ਵਿਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਆਏ ਭੂਚਾਲ ਦੀ ਤਾਰੀਖ ਅਤੇ ਸਾਲ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
10 ਅਕਤੂਬਰ, 2005 ਸ਼ਹਿਰ ਮੁਜ਼ਫ਼ਰਾਬਾਦ, ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਾਲਾ ਕਸ਼ਮੀਰ (POK)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੂਚਾਲ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਕਟਰ ਸਕੇਲ (Richter Scale) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੂਚਾਲ ਮਾਪਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੀਜਮੋਗਰਾਫ (Seismograph) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਢਿੱਗਾਂ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ ਤੇ ਸੁਨਾਮੀ ਲਹਿਰਾਂ, ਅੱਗਾਂ ਲੱਗਣੀਆਂ, ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਢਹਿਣਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੋਕਾ ਕਿਨਾ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ 15-20° ਦੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੋਕੇ ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੁੱਖਮਰੀ, ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਚਾਰੇ ਦੀ ਘਾਟ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ 70% ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ, ਸਤਲੁਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਮੀਂਹ ਵਰ੍ਹਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹੋਰ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਇਫੂਨ, ਵਿਲੀ ਵਿਲੀਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਭ ਤੋਂ ਗੰਭੀਰ ਸੋਕਾ ਕਿੱਥੇ ਪਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਗਰੇਟ ਪਲੇਨਜ਼ ਵਿਚ, 1930 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
W.H.O. ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (World Health Organisation) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਕੀ ਸੀਮਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0 ਤੋਂ 12 ਤੱਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਭੂਚਾਲ ਆਉਣ ਨਾਲ ਵੱਡੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਾਮੀ ਲਹਿਰਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਭੂਪਾਲ ਵਿਖੇ ਮੀਥਾਈਲ ਆਈਸੋਸਾਇਨੇਟ ਗੈਸ ਰਿਸਣ ਨਾਲ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਨਾਲ 2300 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 14000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਵੇਲੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
120 ਕਿ. ਮੀ. ਤੋਂ 250 ਕਿ. ਮੀ. ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵੈਸਟਇੰਡੀਜ਼ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਰੀਕਨਜ਼ (Hurricanes) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਲਈ ਕੀ ਨਾਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਲੀ-ਵਿਲੀਜ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਲਈ ਤਾਪਮਾਨ 26°C ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੁਚਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ

• ਭੂਮੀ ਹੇਠ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਵਿਸਫੋਟ,
• ਪਾਣੀ ਦੀ ਖੁਦਾਈ,
• ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਆਮ ਕਰਕੇ ਔੜ/ਸੋਕਾ ਕਿਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਕਾ/ਔੜ 15-20° ਵਿਚਕਾਰ (Latitude) ਵਾਲੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੂੰ (Vilyvillies) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਭੂਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ , ਕਦੋਂ ਵਾਪਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ 3 ਦਸੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਵਾਪਰਿਆ ।

(ਅ) ਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੋਕੇ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਸੋਕੇ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਨਮੀ ਦੀ ਕਮੀ, ਸੋਕੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਂਸ਼ਿਕ ਸੋਕਾ, ਗੰਭੀਰ ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਂਸ਼ਿਕ ਸੋਕਾ ਕੇਵਲ ’14 ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਗੰਭੀਰ ਸੋਕਾ ਇਕ ਸਾਲ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮੇਂ ਤਕ ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਮੌਨਸੂਨ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਸਾਮ, ਬਿਹਾਰ ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਹੜ੍ਹ ਆਉਣਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਰਨੋਬਾਇਲ ਪਰਮਾਣੂ ਡਿਜ਼ਾਸਟਰ ਕਦੋਂ ਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਰਨੋਬਾਇਲ ਪਰਮਾਣੂ ਡਿਜ਼ਾਸਟਰ 26 ਅਪਰੈਲ, 1986 ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ, ਭੂਚਾਲ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸਫੋਟ ਆਦਿ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖੀ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਕਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਤਰੁੱਟੀਪੂਰਨ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਅਨੁਚਿਤ ਸੰਭਾਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਸਾਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮੌਸਮ ਦਾ ਹਾਲਚਾਲ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜਾਨ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ (Cyclones) ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 26°C ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਚੱਕਰਵਾਤ ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਸੜਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਾਗਲੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ, ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਅ, ਹਵਾਈ ਧਮਾਕੇ, ਬੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਪੁਲ ਆਦਿ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਮੁੱਖ ਹਨ । ਵਧੀਆ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ, ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਨਿਰਮਾਣ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ , ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਵਿਚ ਅਸਫਲ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ |

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਜਾਂ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਢੇਰ ਦਾ ਅਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਫਿਸਲਣਾ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਨ ਤੇ ਰਗੜ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਅੰਦਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਜਾਨ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿਚ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣਾ, ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪੁਲਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਾਰਾਂ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਬੰਨਣਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ। ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਨਿਕਾਸ ਵੀ ਢਿੱਗਾਂ ਡਿੱਗਣ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਤੁ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜ੍ਹ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਵੱਡੇ ਭੂਮੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਨੇਕ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੰਕਟ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਟੈਲੀਫੋਨ ਸੇਵਾਵਾਂ, ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਪਰਿਵਹਿਣ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਮ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਨੂੰ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਵਿਲੀ ਵਿਲੀਜ, ਚੀਨ ਵਿਚ ਟਾਇਫੁਨਜ, ਵੈਸਟਇੰਡੀਜ਼ ਵਿਚ ਹਰੀਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਘਟਨਾ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘਟੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਘਟਨਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 3 ਦਸੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਭੋਪਾਲ ਸਥਿਤ ਯੂਨਾਈਟਡ ਕਾਰਬਾਈਡ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਹੋਈ। ਇਹ ਘਟਨਾ ਅਧਿਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਮੀਥੇਨ ਆਇਸੋਸਾਇਨੇਟ ਗੈਸ ਦੇ ਲੀਕ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਵਿਚ 2300 ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ 14000 ਲੋਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਉੱਪਰ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਉਹ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੇ ਅਗਿਆਨਤਾ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦਾ ਹੋਣਾ। ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੰਚਾਲਨ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਿਯਮ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਅਣਦੇਖੀ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ, ਜੈਵਿਕ ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ (Control of Industrial Accidents)ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਨਿਯਮਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਉਣਾ, ਅੱਗ ਲਈ

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਇਕ ਅਣੂ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਅਣੂ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਲੱਖ ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਖ ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂, N₂O, CH₄, CFCs.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
CFC’s ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲ 2100 ਤਕ ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
1.400 ਤੋਂ 5.8°C ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Radiations) ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ –

• ਆਇਤ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Ionising Radiations)
• ਅਣਿਆਇਤ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Non-ionising Radiations) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਨੀਮਾਤਾ ਰੋਗ (Minimata Disease) ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਰਕਰੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਮਰਕਰੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੈਨਜੀਨ (Benzene) ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿਊਕੀਮੀਆ (ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕੈਂਸਰ)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਾਂਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ ਸੰਧੀ (Montreal Protocol Agreement) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੰਧੀ 1987 ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਸਤਾਖਰਿਤ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CFCs ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ, ਫਰਿੱਜ਼ਾਂ, ਏਰੋਸੋਲ ਕੈਨ ਦੇ ਪ੍ਰੇਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮੀਥੇਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਲਦਲੀ ਭੂਮੀ, ਚਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤ, ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
PM ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਕਾਸ਼ਿਤ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵ ਪਬੰਧ (Integrated Pest Control) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੁੱਲ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
19.27%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਣ ਜੀਵਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਨਿਯਮ ਕਦੋਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1972 ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪਹਿਲੀ ਧਰਤੀ ਸ਼ਿਖਰ ਵਾਰਤਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੀ ਧਰਤੀ ਸ਼ਿਖਰ ਵਾਰਤਾ ਰਿਓ-ਡੀ-ਜਨੇਰੀਓ, ਬਾਜ਼ੀਲ ਵਿਖੇ 1992 ਵਿਚ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਪਰਤ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਫੀਅਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਓਜ਼ੋਨ, ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਇਕ ਅਪਰੁਪ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
CO₂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
CH₄ ਮੀਥੇਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਜੈਵਿਕ/ਜੈਵ ਖਾਦ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਖਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵਧਣ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਝੱਲ ਰਹੇ ਕੁੱਝ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਂਕਾਕ, ਢਾਕਾ, ਵੀਨਸ, ਸਾਨ-ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ, ਸਿਡਨੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰਤ ਵਿਚਲੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਥਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਲ-ਪੱਧਰ ਵਧਣ ਨਾਲ ਡੁੱਬ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਕਸ਼ਦੀਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ. 21.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਕਦੋਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
1978 ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਰਾਇਤੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਕਾਗਜ਼, ਭੋਜਨ ਦਾ ਬਚਿਆ ਹਿੱਸਾ, ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ, ਟਾਹਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਮਾਂਟੀਅਲ ਟੋਕਾਲ ਸਮਝੌਤੇ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਹਸਤਾਖ਼ਰ ਕੀਤੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ 175 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਧਿਨਿਯਮ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1968 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਧਿਨਿਯਮ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1972 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਧਿਨਿਯਮ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
2003 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਾਲੀ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਕਸੋਸਫੀਅਰ (Exosphere)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸੂਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਜ਼ੋਨ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਐਟਮ (Atoms) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ , ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. (CFCS) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਰੋਕ ਲਗਾਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਫ. ਸੀ. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਸੰਨ 1978 ਤੋਂ ਲਾਗੂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ (Global Warming) ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਦੀ ਕਮੀ, ਵਰਖਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

(ਅ) ਛੋਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਹਿਲੀ ਧਰਤੀ ਸ਼ਿਖਰ (First Earth Summit) ਵਾਰਤਾ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਓ-ਡੀ-ਜਨੇਰੀਓ, ਬਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ 1992 ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਧਰਤੀ ਸ਼ਿਖਰ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਵਿਧਤਾ ਦਾ ਗ਼ੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਤਨ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ (Environmental Awareness) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਹਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਰਬਨਿਕ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕੰਟਰੋਲ (Pesticide Control) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜਾਂ, ਜੈਵਿਕ ਢੰਗਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕੰਟਰੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਟਾਂਸਜੈਨਿਕ ਫ਼ਸਲਾਂ (Transgenic Crops) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਾਣੂ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਆਦਿ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਉਸ ਵਿਚ ਰੋਗ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਦਾ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ, ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਂਸਜੈਨਿਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ, ਏਅਰਕੰਡੀਸ਼ਨਰ, ਫਰਿੱਜ਼ਾ, ਹੇਅਰ ਸਪੇ, ਨਰਮ ਭੂਮੀ, ਚਾਵਲ ਦੇ ਖੇਤ, ਕੋਲਾ ਤੇ ਤੇਲ ਆਦਿ ਸਭ ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹਨ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (One)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤਕਨੀਕੀ ਉੱਨਤੀ (Technological Upgradation) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉੱਨਤ ਤਕਨੀਕਾਂ ਤੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ; ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ –

1. ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਨਾਲ ਵਰਖਾ ਤੇ ਹਵਾ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨਾ।
2. ਗਿੱਲੇ ਸਕਰਬਰ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਗੈਸੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਿਲੰਬਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੋਸਫੀਅਰ (Troposphere) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਫੀਅਰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੀ ਪਰਤ ਹੈ। ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਪੁੰਜ ਦਾ 80% ਭਾਗ ਧੂਲ ਕਣਾਂ, ਪਰਾਗ ਕਣ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ, ਹਵਾ ਦੀ ਹਲਚਲ, ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਬਣਨਾ, ਮੌਸਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਕਿੱਥੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਸਟਰੈਟੋਸਫੀਅਰ ਪਰਤ (Stratosphere) ਵਿਚ 0, ਦੇ ਤਿੰਨ ਅਣੂਆਂ ਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਸੂਰਜੀ ਰੋਸ਼ਨੀ 203 ਸਟਰੈਟੋਸਫੀਅਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ, ਓਜ਼ੋਨ ਮੰਡਲ ਕਾਰਨ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਤ, ਪੋਸਫੀਅਰ ਤੋਂ ਉੱਪਰ 35 – 40 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਓਜ਼ੋਨ ਛੇਦ (Ozone hole) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਅਤੇ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਛੇਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1985 ਵਿਚ ਅੰਟਾਰਕਟਿਕਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਸੂਰਜੀ ਤਾਪ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਆਉਣ ‘ਤੇ CO₂, ਦੀ ਪਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾ ਜਾਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਦੀਆਂ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਰਣਨੀਤੀਆਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਵਿਅਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ
• ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ
• ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਨਿਯੰਤਰਨ
• ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣਾ
• ਤਕਨੀਕੀ ਉੱਨਤੀ
• ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਨੂੰਨ
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਅਸੰਤੁਲਨ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੁਕਤਾ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ, ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣਾ ਆਦਿ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ।

ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਭਾਵਾਂ, ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਇਸ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦੁਆਰਾ ਜੂਨ 1972 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਹਿਲਾ ਸੰਮੇਲਨ ਗੰਭੀਰ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ ਵਾਧੇ ਜਾਂ ਜੈਵ-ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Bio magnification) ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਾਧੇ (Bio magnification) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Primary Pollutants) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣ ਜੋ ਸਿੱਧੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ Primary Pollutants) ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
CO₂, NO₂, SO₂, CH₄.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਨਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤੂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਪਿਥਵੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਘੱਟਾ, ਧਾਤੁ ਚੂਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਨਾਸ਼ਕ, ਘਾਹ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ, ਰਸਾਇਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
CO₂, CO, SO₂ SO₃, CH₄, NO, SPM, S.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ (Communicable Diseases) ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਪਰਜੀਵੀ ਕਿਰਮ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਜਾਂ ਗੈਰ ਸੰਚਾਰੀ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦਾ ਦੌਰਾ, ਕੈਂਸਰ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਦੀ ਸੋਜ਼, ਐਪੀਸੀਮਿਆ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1000°C.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚਰਨੋਬਿਲ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
26 ਅਪਰੈਲ, 1986.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
PCB ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਲੀਕਲੋਰੀਨੇਟਿਡ ਬਾਈਫਿਨਾਈਲ ਜਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ-ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
PAN ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
PAN ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪਰਆਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਟੇਟ (Peroxy Acyl Nitrates) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਅਮਲ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹੈ ਜਾਂ ਸੈਕੰਡਰੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਠੋਸ, ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਸਵਾਹ, ਪੈਕਿੰਗ ਸਾਮਾਨ ਦੀਆਂ ਲਕੜੀਆਂ, ਸੁਤੀ, ਉਨੀ ਅਤੇ ਨਾਇਲਾਨ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਘਰੇਲੁ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ |
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪੋਲੀਥੀਨ ਬੈਗ, ਕੱਚ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਭਾਂਡੇ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਰਬੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਕਾਗਜ਼, ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਫਟੇ-ਪੁਰਾਣੇ ਕੱਪੜੇ, ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਪੈਕਿੰਗ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉੱਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਰੱਸੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦਖੂੰਹਦ, ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਗੋਹਾ, ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਸ਼ੀਸ਼ੀਆਂ, ਸੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ, ਬਚੀ ਹੋਈ ਨੂੰ, ਪੱਟੀਆਂ, ਦਵਾਈਆਂ, ਪੈਕਿੰਗ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡੀਕਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Medical Pollutants) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਖਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਠੋਸ ਪਦੁਸ਼ਕ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਮਿੱਟੀ, ਪੱਥਰ, ਗਾਰਾ, ਚਿੱਕੜ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਘਰੇਲੂ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਮੂਤਰ, ਸਾਬਣ, ਡਿਟਰਜੈਂਟ, ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਘੋਲ, ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ।

ਪਸ਼ਨ 22.
ਤੇਲ ਦੇ ਰਿਸਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਾਜਾਈ ਵੇਲੇ, ਲਿੰਗ ਵੇਲੇ, ਰਿਫਾਇਨਰੀ ਵਿਚੋਂ ਲੀਕੇਜ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਪਰਜੀਵੀ, ਕਿਰਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਰੇਡੀਓ ਨਿਉਕਲਾਈਡਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ-131, ਕਾਰਬਨ-14 ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਇਡ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਸਯੰਤਰ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਪਾਲ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਦੋਂ ਵਾਪਰੀ ?
ਉੱਤਰ-
1984 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭੌਤਿਕ ਇਲਾਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਮਾਂ ਕਰਨਾ, ਛਾਨਣਾ, ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਉਪਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਟਾਰਚ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1000°C ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਠੋਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਸਮੀਕਰਨ ਠੋਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਇਕ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Industrial Pollutants) ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ . ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (ਕਲੋਰਾਈਡ, ਸਲਫਾਈਡ, ਜ਼ਿੰਕ, ਸੀਸਾ, ਮਰਕਰੀ, ਆਰਸੈਨਿਕ), ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਵਿਅਰਥ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Seconday Pollutants) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Secondary Pollutants) ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ (H₂SO₄), ਓਜ਼ੋਨ (O₃)। ਪਿਰੋਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ , (PAN)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Wastes) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਪਚਾਰ (Chemical Treatment) ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਖਣ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸੋਖਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵਿਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਿਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮੋਮ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿਕਣੇ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ ਲੇਪ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਛੂਤ ਜਾਂ ਅਸੰਚਾਰੀ (Non-Communicable) ਰੋਗ ਕੀ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਰੋਗ ਜੋ ਬੀਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦੇ, ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਂਸਰ, ਐਪੀਸੀਮਿਅਮ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਵਿਚ ਸੋਜ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਜਾਂ ਲੈਂਡਫਿਲ (Landfill) ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਲਈ ਢੁੱਕਵੀਂ ਜਗਾ ਚੁਣ ਕੇ ਉੱਥੇ ਟੋਏ ਪੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਸ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕੀ ਇਸ ਥਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਸਥਿਰ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀ ਇਸ ਥਾਂ ਤੇ ਭੁਚਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤਾਂ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ | ਟੋਏ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿਛਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਰਿਸਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ ਦਬਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਮਕਾਨਸਾਜੀ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ! ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕੇ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਉਸਾਰੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਦੀਆਂ ਕੀ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਧੀ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ

• ਖੱਡਾ ਖੋਦਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
• ਇਹ ਮਹਿੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
• ਇਹ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਸਭ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਨਾ-ਜਲਾਉਣ ਯੋਗ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਹੀ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਦੇ ਲਾਭਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ-
ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਦੇ ਲਾਭ-ਇਸ ਦੇ ਲਾਭ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ –

1. ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਫੋਕਟ ਜਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਅਕਾਰ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
3. ਬ੍ਰਿਟੇਨ ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਭਸਮੀਕਰਨ ਨਾਲ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
5. ਇਸ ਨਾਲ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦਾ ਘੱਟ ਖੇਤਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ (Recycling) ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ। ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਹਨ।

• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਢੰਗ ਹੈ।
• ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਹਿੰਗੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਪੁਨਰ ਚਕਰਣ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਪ ਦਾ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਚਾਰੀ ਰੋਗਾਂ Communicable Diseases) ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਉਹ ਰੋਗ ਜੋ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੋਗ ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਤੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਰੋਗਵਾਹਕ ਪਦੁਸ਼ਿਤ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁੱਝ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਘੋਟੋਜ਼ੋਆ ਵਰਗ ਦੇ ਸੁਖਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਾਇਲੇਰੀਅਲ ਕਿਰਮੀ ਨਾਲ ਹਾਥੀ ਪੈਰ ਦਾ ਰੋਗ, ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਮਲੇਰੀਆ, ਸਿਜਟੋਸਮਾ ਦੁਆਰਾ ਸਿਜਟੋਸੋਸੀਏਸਿਸ, ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਈਡ ਬੁਖਾਰ ਆਦਿ । ਕੁੱਝ ਰੋਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਬਿਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ, ਟੀ.ਬੀ., ਹੈਜ਼ਾ ਆਦਿ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰੋਗਵਾਹਕ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।’

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਔਰਗੈਨਿਕ ਫਾਰਮਿੰਗ (Organic Farming) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ·
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਖੇਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਗੋਬਰ ਤੋਂ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਕਿਰਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਖਾਦ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖਾਦ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਫਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣਾ ਕਾਰਬਨ ਖੇਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਹੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਗਾੜ ਆਇਆ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਏ ਵਿਗਾੜ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੁਝਾਨ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ (Biofertilizers) ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਦੇ ਬਦਲ ਵਜੋਂ ਸਿੱਧ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਜਾਂ ਕੰਪੋਸਟ (Compost) ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਰਾਇਤ ਦੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ, ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ, ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । | ਕਾਰਬਨਿਕ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਗੰਡੋਇਆਂ (Earthwom) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਮ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਜੀਵ-ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਅਤੇ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਕਾਰਬਨੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਫੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮੰਗ ਹਰ ਸਾਲ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ (Biopesticides)- ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਟਾਂਸਜੈਨਿਕ ਪੌਦੇ (Transgevic Plants)-ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਰੋਗ ਜਨਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਲੇ ਜੀਨਜ਼ ਦਾਖਲ ਕਰਕੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਵੀ ਹਨ ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ Bt ਕਪਾਹ (Bt Cotton). ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਜਾਂ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Organic Farming)

• ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਨਾਲ ਉਪਜ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
• ਅਗਲੀ ਫ਼ਸਲੇ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਉੱਪਰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਉੱਪਰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ।
  ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of Organic Farming) –

1. ਇਹ ਖੇਤੀ ਪਹਿਲੇ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ।
2. ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾ ਪੱਧਰ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੀ ਮਹਿੰਗੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੈਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਉੱਪਰ ਇਕ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਖਾਈ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੰਹਿਤ ਕਰਕੇ ਰੱਖਣਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੇ ਭੂਮੀ ਸੰਕਟਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਜਿੱਥੇ ਇਕ ਪਾਸੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ, ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵੀ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of Landfill Methods)

• ਇਹ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੇ ਬੰਧਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੜੇ-ਕਰਕਟ ਨੂੰ ਖਾਈ ਵਿਚ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਦਬੂਦਾਰ ਗੈਸਾਂ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੀਆਂ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਆਵਾਰਾ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ।
• ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਇਹ ਆਵਾਸ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਲੈਂਡਫਿਲ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of Landi Methods),

1. ਲੈਂਡਫਿਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
2. ਜੇਕਰ ਲੈਂਡਫਿਲ ਨੂੰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
3. ਇਹ ਇਕ ਮਹਿੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।
4. ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਸਫੋਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਫੈਲ ਸਕਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ

(ਓ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ
• ਮਨੁੱਖੀ ਸੋਮੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
SPM ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਵਿਚ ਲਟਕਦੇ ਹੋਏ ਅਵਸ਼ਿਸ਼ਟ ਕਣ ਰੂਪੀ ਪਦਾਰਥ (Suspended Particulate Matter) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ‘
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ, ਕਾਰਬਨ-ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਲੈਂਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧੁਆਂਖੀ-ਧੁੰਦ ਜਾਂ ਸਮੋਗ (Smog) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੂੰਏਂ ਤੇ ਧੁੰਦ ਦਾ ਮੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਵਾ ਵਿਚ ਬਰੋਮੀਨ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0.1 ਪੀ.ਪੀ.ਐੱਮ | p pm = Part per million.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਸਤਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
74% ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. (DDT) ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਈਕਲੋਰੋ ਡਾਈਫਿਨਾਈਲ ਈਕਲੋਰੋ ਇਥੇਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇਤਾਈ-ਇਤਾਈ (tai-Itai) ਦੋਸ਼ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਡਮੀਅਮ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਖਾਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ, ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੈਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਬਾਹਰੀ ਵਾਯੁਮੰਡਲ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਸਮਿਕ ਕਿਰਨਾਂ, ਪਰਾ-ਵੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਆਕਸੀਜਨ ਹੀਣਤਾ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਕਾਈ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਘੱਟ ਮਿਲਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Thermal Pollution) ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਗਰਮ ਪਾਣੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੱਟੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ, ਸੀਵਰੇਜ ਦਾ ਜਮਾਂ ਹੋਣਾ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਬੇੜੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਕੱਚੇ ਤੇਲ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਸਾਇਣ, ਘਰੇਲੁ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸ਼ੋਰ (Noise) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲ ਆਵਾਜ਼।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚ ਰਕਤ ਦਬਾਅ, ਪੈਪਟਿਕ ਅਲਸਰ, ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਰੇਡਿਓਥਰਮੀ ਪਰਮਾਣੁ ਰਿਐਕਟਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਲੀਕੇਜ਼।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਵਿਸਫੋਟ,
• ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ,
• ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਭੁਰਨਾ,
• ਭੂਚਾਲ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ

• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪਦੁਸ਼ਕ ਅਤੇ
• ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਪਾਰਾ (Mercury) ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ
ਉੱਤਰ-
ਮਰਕਰੀ ਦੀ ਲਾਗ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਰੋਗ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਨੀ ਮਾਟਾ (Minimata) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਹਿਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਹਿਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਬੰਜਰ ਜਾਂ ਉਪਯੋਗਹੀਣ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਹੇਲ ਵਸਣ ਕਿਉਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਵਿਚ ਵਪਾਰਕ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਰਿਸਣ ਵਾਲਾ ਤੇਲ, ਭੂਮੀ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੇ ਹੋਰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬੰਦਰਗਾਹਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਹੇਲ ਪ੍ਰਵਸਣ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿੱਟੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਆਕਨਿਕ ਖਣਿਜਾਂ (ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ, ਸਿਲਟ ਤੇ ਧੂਲ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਤੱਤਾਂ, ਪਾਣੀ ਤੇ ਹਵਾ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਪੇਪੜੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਵਾਜ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਦੇ ਕੰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਮਾਨਸਿਕ ਥਕਾਨ ਤੇ ਤਤਕਾਲ ਜਾਂ ਸਥਾਈ ਬੋਲਾਪਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤ ਆਪਣੀ ਅਸਥਿਰ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਸਥਿਰ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਵਾਸਤੇ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵਿਟੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਸ਼ਨ 7.
ਦੋ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
U-235, P-239. Iodine-131, Strontium Colsium-137 ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਹਾਲਾਂਕਿ ਉਰਜਾ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੋਮੇ ਹਨ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ਇਹ ਉਰਜਾ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਸੋਮੇ ਵੀ ਹਨ | ਪਰੰਤੁ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ। ਇਹ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੋਮੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿਚ, ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਣਗੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੀਵੇਜ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਵੇਜ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਗੰਦਗੀ, ਸਾਬਣ ਤੇ ਹੋਰ ਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਧਾਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਹਵਾ ਵਿਚੋਂ CO₂, ਲੈ ਕੇ O₂, ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਜੰਤੁ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਾਰਨ ਵਰਖਾ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਪਰੰਤੂ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੇ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ, ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਤੇ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਕਾਰਨ, ਵਰਖਾ ਦੇ ਆਗਮਨ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ 1982 ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਕੀ ਤੈਅ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਮੇਲਨ ਦੀ ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ 1982 ਦੀ ਬੈਠਕ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਕਿ ਤੱਟੀ ਰਾਜ, ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮੁਦਾਇ ਨਾਲ ਆਮਦਨ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਵੰਡਣਗੇ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤਲ ਤੋਂ ਖਨਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਗੇ। ਅਮਰੀਕਾ ਸਹਿਤ ਕਈ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸਨੂੰ ਅਜੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Construction Works) ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਵਨਾਂ ਤੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਸਕਰੈਪਰਾਂ, ਬੁਲਡੋਜਰਾਂ, ਰੋਡ ਰੋਲਰਾਂ, ਡਰਿੱਲ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਟੋਰਟ ਨਿਯਮ (Tort Law) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਟੋਰਟ ਦਾ ਕਾਨੂੰਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਨੂੰਨ ਹੈ, ਜੋ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਨਿਉਸੈਂਸ, ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਦੇ ਕੇਸਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। ਸੈਕਸ਼ਨ 268 IPC ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ, ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਬੇਚੈਨੀ ਤੇ ਸਰਵਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਸਜ਼ਾ ਯੋਗ ਅਪਰਾਧ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਦੱਸੋ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਚਲਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਨਿਆਂਪੂਰਨ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇਣਾ ।
• ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
• ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ |
• ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਰਥਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਤਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦੇਣਾ ।
• ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਖਨਣ ਵੇਲੇ ਖਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਤਿਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਲੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਗੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CEE) ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ!
• ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CPR EEC), ਚੇਨੱਈ।
• ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ (CES) ਬੰਗਲੌਰ
• ਖੁਦਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੇਂਦਰ (CME) ਧਨਬਾਦ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ (World Environment Day) ਕਿਸ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਹਫ਼ਤਾ (Wildlife Week) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸਪਤਾਹ ਹਫਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਿਆ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸਨੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਸੰਨ 1890 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਾ ਕਲੱਬ (Sierra Club) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ (Public Environment Awareness) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਾਰਨ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ (Eco Club) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੋ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈਕੋ ਮੰਡਲੀ (Eco Club) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ , ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ –

1. Bombay National History Society (BNHS)
2. Wild Life Preservation Society of India (WPSI)
3. World Wild Life Fund for Nature (WWFN) I

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਰਮਦਾ ਬਚਾਉ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਸ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਪਰਿਕਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ/ਜੀਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਟਰੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ, ਰਾਸ਼ਟਰੀਕ੍ਰਿਤ ਬੈਂਕ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ . ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਗਨੋਈਆ (Signoia) ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਕੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੈਲੀ, ਜਲੂਸ, ਜਨ ਸੰਚਾਰ, ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ, ਨਾਰਾ ਤਿਯੋਗਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਮੰਚਨ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨ-ਸਹਿ-ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੋਲ ਸੁਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਚਰਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪ ਲਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ., ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਆਦਿ ਜਨਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਲੋਕ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਸਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
CES ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ । ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਸ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਕਠਪੁਤਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਮੇਲ, ਵਿਗਿਆਨ ਮੇਲੇ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਰਾਹੀਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਬੇਹਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਜਾਗਰਿਤ ਕਰਨਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ।
• ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁੱਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਟਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ। ਭੂਮੀ ਖੋਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਸਲ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣਾ।
• ਮੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ।
• ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੋਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ –

1. ਮੂਲਭੂਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
2. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣਾ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਚਲ-ਚਿੱਤਰ, ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਸਵੈ-ਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ (Workshops) ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਨੀਤੀ ਨਿਰਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਨਾਲ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ Public Awareness) ਕਿਵੇਂ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਕੱਲ ਦਾ ਜੁਆਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲ-ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਜਨ-ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਕਾਰਕ ਤਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਜਿਵੇਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਭਾਫ਼ । ਆਮ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਪਰ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਵੇਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ।

(ੲ) ਛਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ, ਇਸਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ –

• ਸਿੱਖਿਆ
• ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਕਲੱਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
• ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ
• ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ! ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਉ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਜੇਕਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਘੱਟ ਪੈ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਰੁਕੇਗਾ ਹੀ, ਪਰੰਤੂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। | ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ 27 ਮਾਰਚ, 1973 ਨੂੰ ਚੱਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੰਡਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭੱਟ (Chandi Parsad Bhatt) ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ (Sunder Lal Bahuguna) ਨੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਗੋਰੀ ਦੇਵੀ (Gauri Devi) ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਕੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।

ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ 10 – 25 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਜੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ 60 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਢਾਲਦਾਰ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਖ਼ਾਦ, ਚਾਰਾ, ਬਾਲਣ, ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ।ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਭਾਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ, ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Areas of Environmental Education ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਸੰਸਾਧਨ (Resources)
• ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ (Population Education)
• ਵੱਲੋਂ ਵਾਧਾ (Population Growth)
• ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ (Physical Health)
• ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ (Food and Nutrition)
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main Objectives of Environmental Education) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
• ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣਾ ਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
• ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗਾੜਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨਾ।
• ਜੈਵ, ਭੌਤਿਕ (Bio-physical) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਵਿਚ ਸਹਿਭਾਗੀ ਬਣਨ ਹੇਤੁ ਜਨਤਾ ਦੀ ਮਨੋਵਿਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਉਣਾ।
• ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਿਰਮਿਤ ਜੈਵ ਭੌਤਿਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ · ਸਮਝਾਉਣਾ ।

(ਸ) ਚ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪਸ਼ਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ? ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸਦੀ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਦਤੀ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਹਨ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Environmental Education)-ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਅੱਜ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
1. ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ (Public Awareness ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ … ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪਰੂਨ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. EBEDE Ågut famio (Knowledge Related with Environment), ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪੂਰੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

3. ਜਨ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ (Public Attitude-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਕੌਸ਼ਲ ਸਿਰਜਨ {Skill Development)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਲਾਹ/ਉਪਾਅ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ (Involvement)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਤਰਦਾਇਤਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।

6. ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਯੋਗਤਾ (Evaluation Ability)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਪਰਿਸਥਿਕੀ, ਆਰਥਿਕ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।

7. ਸਮਾਜਿਕ, ਚਰਿੱਤਰ ਜਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Social Character Developmentਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਪਿਆਰ, ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

(ੳ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalisation) ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ, ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਬਹੁਤੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭੂ-ਮੰਡਲੀਕਰਨ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalisation) ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ, ਖੁਰਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ (F.A.0.), ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (W.H.O.), ਯੂਨਾਈਟੇਡ ਨੇਸ਼ਨ ਸੰਗਠਨ (U.N.O.)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
M.I.G.A. ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ (Multinational Investment Guarantee Agency)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਥਿਕ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Economic Liberalisation)ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ (Economic Reforms) ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1991 ਈ: ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੰਟਰਨੈਟ (Internet) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੰਟਰਨੈਟ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਈ ਵੀ ਸੂਚਨਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ‘ਤੇ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਦੂਰ-ਸੰਚਾਰ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਪਾਰੀ ਵਰਗ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਧਿਕ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਕਲਪ ਅਤੇ ਲਾਭ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਰਥ ਮੁਕਤ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ, ਕੰਪਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਤੀਮਾਪ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਅਰਥ ਮੁਕਤ ਬਜ਼ਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਦਹਜ਼ਮੀ, ਕੈਂਸਰ, ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਨਾੜਾਂ ਦੇ ਰੋਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਪੱਛੜਿਆਪਨ, ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਦਰ, ਅਰਥਹੀਣ ਸਿੱਖਿਅਕ ਢਾਂਚਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ਕਿ ਉਦਯੋਗਪਤੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਦਲਾਅ ਛੇਤੀ ਹੀ ਕਰ ਸਕਣ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਲਾਈਸੈਂਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਜੇਕਰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈਸੈਂਸੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
F. A. 0. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਸਥਾ (Food and Agriculture Organisation)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਧਰਤੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਦੋ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਇਕ ਵੱਡਾ ਪਿੰਡ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੀ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੇਵਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੇਵਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
FERA ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
FERA ਤੋ ਭਾਵ ਹੈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਐਕਟ (Foreign Exchange Regulatory Act)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਦੇ MIGA ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਣ ਨਾਲ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਜਬਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਬੀਮਾਵਿਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
1960 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ 1960 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
1950 ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀ ਸੀ ਅਤੇ 1985 ਵਿਚ ਇਹ ਵੱਧ ਕੇ ਕੀ ਹੋ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ 1950 ਵਿਚ 50 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਸੀ ਅਤੇ 1985 ਵਿਚ ਇਹ ਵੱਧ ਕੇ 150 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਕਈ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਏ । ਕਿਸੇ ਇਕ ਬਾਰੇ ਦੱਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸਾਵੀਂ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਿਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਾਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧ ਬਿਗੜ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਕੱਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕਸੁਰੱਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
SAARC ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
SAARC = South Asian Association for Regional Co-operation.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਸੰਗਠਨ ਜੁੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ (World Bank),
• ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਾਨੇ ਫੰਡ ਅਤੇ
• ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੀਤੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ

1. ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ।
2. ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ।
3. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁੱਦਰਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ।
4. ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਬਾਡ ਬੈਡਿੰਗ ਪ੍ਰਥਾ ਦਾ ਆਰੰਭ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ ।

• ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ।
• ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਘੱਟ ਹੋਈ ਹੈ।
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਸਹਿਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
• ਉਦਯੋਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਰ ਕਈ ਕੰਮ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਦੂਰ-ਸੰਚਾਰ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਪਿੱਛੜੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੀ ਨਕਾਰਾਤਮਕ (Negative) ਭੂਮਿਕਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਜੀਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਰੀਰਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤਾਂ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਬਦਲਾਅ ਆ ਰਹੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਹੱਕ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂਆਂ (ਗੱਲਾਂ) ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ |
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕੁਝ ਨੌਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੁ ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
2. ਵੱਡੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਦੁਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ
• ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਦਾ ਦਹਿਨ
• ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਵਰਤੋਂ
• ਜੀਵ ਨਾ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕਚਰਾ ।
• ਖੇਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਸਾੜਨਾ
• ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਈ ਕਿਸਮ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ –

1. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਚੰਗੀਆਂ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ |
2. ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜ਼ੁਲਮਾਂ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
3. ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
4. ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਇਕ ਪਿੰਡ ਵਾਂਗ ਛੋਟੀ ਜਾਪਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਤੀ ‘ਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ’ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਅਨਾਜ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਪਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੇ ਹੋਏ ਅਨਾਜ਼ ਨੂੰ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਵੇਚ ਕੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਕਮਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
2. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨ ਸਬਜੀਆਂ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਿਸਮ, ਫੁੱਲ-ਫੁੱਲ, ਮਸਾਲੇ ਅਤੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਆਦਿ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਉਗਾ ਕੇ ਬੀਜ ਕੇ) ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰ ਕੇ ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ |
4. ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਲਾਭ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਨੇ ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾ ਤਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਪੰਤੁ ਕੁਝ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਚਾਰਗਾਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ, ਪੁਰਾਣੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਭੂਮੀ ਖੋਰ, ਰੇਗਿਸਤਾਨ, ਹੜ੍ਹ, ਲੁਨੀਕਰਨ ਆਦਿ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮੰਡਰਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ, ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ। ਜਲਵਾਯੂ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੱਜ ਵਿਸ਼ਵ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੇ ਘਟਣ ਕਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਲੜ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਯੋਗ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇਣ ਲਈ ਆਈ ਅਸਮਰਥਾ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ , ਹੈ। ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਮਾਈ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਨਵੀਂ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਦੇ ਕਾਰਣ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਵੱਧ ਮੌਕੇ ਹਾਸਿਲ ਹੋਏ ਹਨ। ਪਰੰਤੁ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁੱਗ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਨਵ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਬੇਕਾਰ ਹੋਣ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਸ਼ਿਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਆਪਣੇ ਆਪ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਕਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਫ਼ਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਬੈਂਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਲਈ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸੇਵਾ ਮੁਕਤੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ ਨੇ ਬੈਂਕਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਿਚ ਕਮੀ ਲਿਆਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਕੰਮ ਤੋਂ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਮਦਨੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੇ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਕਈ ਮੌਕੇ ਦਿੱਤੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਣ ਲੋਕ ਚੰਗੀ ਨੌਕਰੀ ਲੱਭਣ ਦੀ ਖ਼ਾਤਿਰ ਇਕ ਨੌਕਰੀ ਛੱਡ ਕੇ ਦੁਸਰੀ ਲੱਭ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਯੋਗ ਅਤੇ ਨਿਪੁੰਨ ਲੋਕ ਸੁਨਹਿਰੀ ਭਵਿੱਖ ਦੀ ਆਸ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਚੱਲ ਪਏ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੁਚਾਰੂ ਉਪਯੋਗ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਦਲਾਅ ਆਏ ਹਨ । ਚੰਗੇ ਬਦਲਾਅ (Positive Changes) -ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਮੋਬਾਇਲ, ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਫੋਨਾਂ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਰਾਹੀਂ ਸੰਚਾਰ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੁਣ ਕੁੱਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਪੁਰੀ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
• (FERA) ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਐਕਟ ਬਣਨ ਨਾਲ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਚੱਲ ਸੰਪੱਤੀ ਖ਼ਰੀਦਣ, ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਮਿਲੀ ਹੈ ।
• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਅਤੇ ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਰੁਕੀ ਹੈ ।

ਮਾੜੇ ਬਦਲਾਅ (Negative Changes) -ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

1. ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧੀ ਹੈ ।
3. ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਬੇਤਹਾਸ਼ਾ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
4. ਅੱਤਵਾਦ ਅਤੇ ਦਹਿਸ਼ਤਗਰਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (50 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ। ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ –
1. ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ (Abolishing Licensing System-ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ 1978 ਵਿਚ 3 ਕਰੋੜ ਦੇ ਵਪਾਰ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 1988-89 ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲਈ 55 ਕਰੋੜ ਅਤੇ ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ 50 ਕਰੋੜ ਤਕ ਦੇ ਵਪਾਰ ਲਾਈਸੈਂਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ।

2. ਨਿਰਯਾਤ ਯੋਗ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ (Encouragement for Import of Goods-ਉਹਨਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ, ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ 5% ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ।

3. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (Foreign Investment-ਉਦਯੋਗਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਏ ਸੁਧਾਰਾਂ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਧਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ।

4. ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Backward Sectors-ਟੈਕਸ ਦੀ ਧਾਰਾ 80-I ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਇਹ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਜਿਹੜੇ ਉਦਯੋਗ ਪਿੱਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 8 ਸਾਲ ਤਕ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਵਿਚੋਂ 25% ਤਕ ਦੀ ਟੈਕਸ ” ਮਾਫ਼ੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

5. MR.T.P. ਅਤੇ F.E.R.A. ਕੰਪਨੀਆਂ ਲਈ ਛੂਟ (Relief for MRTP and FERA Companies)-Monopolies and Restrictive Trade Practices Act 3 Foreign Exchange Regulation Act (FE.R.A.) ਵਿਚ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਛੂਟ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

6. ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ-ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ MIGA (Multinational Investment Guarantee Agency) ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ (Relief for MRTP and FERA Companies)-ਭਾਰਤ ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ (MIGA) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਮਾਣਿਤ ਨਿਵੇਸ਼, ਸੰਪੱਤੀ ਦਖਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬੀਮਾਕ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ (Greater Transperancy) -ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਮੋਟਰ, ਗੱਡੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਪਕਰਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਧੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਚੁਨਣ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਕਦਮ ਰੱਖ ਲਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਬਜ਼ਾਰ ਉਦਯੋਗ, ਦਫ਼ਤਰ, ਬੈਂਕ, ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵੱਧਦੇ ਅਰਥ-ਤੰਤਰ ਲਈ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਰਥ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ, ਖਾਦ ਨਿਰਮਾਣ, ਖਣਨ ਆਦਿ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੀ ਸੰਸਥਾ ਸੰਪਰਕ ਤੋਂ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (W.H.O.) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਦੌਰਾਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਸੁਧਾਰ ਆਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਉਪਕਰਨਾਂ, · ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ, ਸਿੰਜਾਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ, . ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ, ਸਮਾਜਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਪਰਦਾ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ, ਸਿੱਖਿਆ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਅਣ-ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਵਸਰਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਕਿੱਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੜਕੀ ਦੀ ਉਮਰ ਕਿੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
18 ਸਾਲ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਿਹਤ (Health) ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਹਤ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਰੋਗ ਜਾਂ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ, ਸਿੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਏਡਜ਼ (AIDS) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਕੁਆਇਰਡ ਐਮੀਨੋ ਡੈਫੀਸੈਂਸੀ ਸਿੰਡਰੋਮ (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕਤਾ ਵਾਇਰਸ (HIV) HIV = Human Immuno deficiency Virus |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਏਡਜ਼ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਡਜ਼ ਇਕ ਉਪ-ਅਰਜਿਤ (Acquired) ਰੋਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
HIV ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
HIV ਦੀ ਜਾਂਚ ਏਲੀਸਾ ਟੈਸਟ (ELISA Test) ਅਤੇ ਵੈਸਟਰਨ ਬਲੋਟ ਟੈਸਟ (Western Blot Test) ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਿਸ਼ਵ ਏਡਜ਼ ਦਿਵਸ ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਸਾਲ 1 ਦਸੰਬਰ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਰੋਗ (Disease) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਧਾਰਨ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੇਸ਼ ਆਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸ਼ਥਾ ਨੂੰ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਮਜਾਤ ਰੋਗ (Inbom) ਅਤੇ ਉਪ-ਅਰਜਿਤ (Acquired) ਰੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਡਜ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲੱਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
1959 ਈ: ਵਿਚ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਏਡਜ਼ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Communicable Diseases) ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜੋ ਕਿਸੇ ਸੰਕ੍ਰਮਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੰਚਾਰੀ ਜਾਂ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਜ਼ਾ, ਚੇਚਕ, ਖਸਰਾ, ਦਾਦ, ਟੀ.ਬੀ. ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਅਣ-ਸੰਚਾਰੀ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦਾ ਰੋਗ, ਕੈਂਸਰ, ਐਲਰਜ਼ੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਿਕ ਉਪਚਾਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਸੰਵੇਦਨਾਤਮਿਕ ਉਪਚਾਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ (Agribusiness) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਘਾਟ,
(ii) ਗਰੀਬੀ ।

(ਅ) ਛੋਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ –

• ਦੇਸ਼ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ
• ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਦਰ
• ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ
• ਭੂਮੀ-ਵਿਅਕਤੀ ਅਨੁਪਾਤ
• ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਾਧਾ
• ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਿੱਖਿਅਕ ਪਿਛੋਕੜ
• ਜਨਤਾ ਦਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਗਠਨ
• ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ
• ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ (Social Development) ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ, ਸਭਿਅਕ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗਿਆਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਭਿੰਨ ਵਿਉਪਾਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਨਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਦਯੋਗ (Industries) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਅਰਥ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਤਿਆਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਾ ਹੈ ।ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਮੌਕੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਵੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉੱਨਤ ਸਿਹਤ ਪਬੰਧ ਬਣ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਵੇਂ ਵਿਕਾਸਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਉਦਯੋਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Economy) ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ –

1. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
2. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯੋਜਨਾਬੱਧ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ।
3. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
4. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੋਗ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
5. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਹੌਲੀ-ਉੱਨਤੀ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਪਿੱਛੜਾਪਨ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main objective of Education) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਕੁੱਝ ਜਾਨਣ ਦੀ ਇੱਛਾ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਕਾਸ, ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਲ ਵਿਆਹ (Child Marriage) ਦੇ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਹੋਣਾ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ। ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਜਿਵੇਂ ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਮੋਹਨ ਰਾਏ ਅਤੇ ਈਸ਼ਵਰ ਚੰਦਰ ਵਿਦਿਆਸਾਗਰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਲਈ ਸ਼ਰਾਪ ਦੱਸਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ | ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਵੀ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਇਆ । ਇਸ ਕਾਨੂੰਨ ਦੁਆਰਾ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਹ ਯੋਗ ਉਮਰ 15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਲਈ 18 ਤੋਂ 21 ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ! ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿਚ ਗਰਭਧਾਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਖੂਨ ਦੀ ਕਮੀ, ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮੌਤਾਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ (Cultural) ਅਤੇ ਨੀਤੀਗਤ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਨੀਤੀਗਤ ਕਾਰਕ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਵਸਥਾ
• ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਨਿਯਮ
• ਸਮਾਜਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ
• ਵਿਆਹਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ
• ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ।
• ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਿਊਣ ਦੀਆਂ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ
• ਨੀਵੀਂ ਸੋਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਲੱਛਣ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਡਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ –

1. ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ।
2. ਚਮੜੀ ਦਾ ਕੈਂਸਰ
3. ਲਿਮਫ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਾ ਫੁੱਲਣਾ
4. ਭਾਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣਾ
5. ਲਗਾਤਾਰ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਤੇ ਪੇਚਿਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
HIV ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
HIV ਫੈਲਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਦੂਸ਼ਿਤ ਸੂਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ।
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਖੂਨ, ਅੰਗ ਬਦਲਾਉਣ ਜਾਂ ਵੀਰਜ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ।
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਾਂ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਨੂੰ, ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਦੁੱਧ ਪਿਆਉਣ ਨਾਲ
• ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸੰਭੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਮੀਟ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਕਰਨ, ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਸ਼ੀਤ ਸੰਗ੍ਰਿਕ, ਫਰਿਜ਼ ਅਤੇ ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰੋਗ (Disease) ਕੀ ਹੈ ? ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
W.H.0 ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰੋਗ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜੋ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਧਾਰਨ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਜਨਮਜਾਤ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Inborn) Diseases)-ਜਿਵੇਂ ਹੀਮੋਫਿਲੀਆ ਅਤੇ ਅੰਧਰਾਤਾ ਆਦਿ ।
• ਉਪ-ਅਰਜਿਤ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Acquired Diseases)-ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਸੰਚਾਰੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Communicable Diseases)-ਇਹ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਹੈਜ਼ਾ (Cholera), ਚੇਚਕ (measles), ਦਾਦ, ਜ਼ੁਕਾਮ ਅਤੇ ਫਲੂ (Flu) ਆਦਿ ।

(ਖ ਅਣ-ਸੰਚਾਰੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ (Non-communicable Diseases)-ਇਹ ਰੋਗ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਜਿਵੇਂ-ਮਧੁਮੇਹ (Diabeties), ਕੈਂਸਰ (Cancer), ਐਲਰਜ਼ੀ (Allergy) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ (Affluence) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਧਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ | ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਧਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਧਨੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੋਲ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਧਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੰਗੀਆਂ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਸੜਕਾਂ, ਸੰਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ, ਊਰਜਾ, ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵੰਡ ਆਦਿ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਧਨਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਧਨ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਧਨ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਜਾਂ ਉੱਨਤੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ (Value Education) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।.
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮੰਤਵ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ
• ਯੋਗ ਸਿੱਖਿਆ ।
• ਸਿਹਤ ਸਿੱਖਿਆ
• ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ।
• ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸਿੱਖਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੱਛੜਨ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪੱਛੜਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

• ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਦੀ ਘਾਟ
• ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋਣਾ
• ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ
• ਬਹੁਤ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੋਣੀ
• ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੀ ਕਮੀ
• ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕਰਨੀ
• ਖੇਤੀਯੋਗ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪੱਛੜਿਆਪਣ,
• ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਖਪਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। । ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਥੰਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸਾਧਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨ ਘਟਕਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ ਹੈ ।

ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕੁਦਰਤੀ ਅਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ | ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । | ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਗ਼ੈਰ-ਵਿਘਟਿਤ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ | ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਜਾਂ ਉਪਭੋਗ’ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ।
• ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨਹੀਨਤਾ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਲਈ ।
• ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਮਨੁੱਖੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰਨਾ ।
• ਭਾਰਤੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪੱਧਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ।
• ਸਕੂਲ ਪੱਧਰ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾ ਦੇਣਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਚਰਿੱਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਲਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸਭਿਅਕ ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਮੂਲ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ (Unemployment) ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਹੈ । ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕੇ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੀ ਉੱਨਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੁ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਘੱਟ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਿਆ ਹੈ । | ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਮੌਸਮੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਚਾਹ ਉਦਯੋਗ, ਪਟਸਨ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਮਿੱਲਾਂ ਆਦਿ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਮੱਧ ਵਰਗ ਵਿਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਘੱਟ ਦਰ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ, ਖੇਤੀ ਦਾ ਪਿਛੜਾਪਨ ਅਤੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹਨ ।

ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਬੋਝ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ | ਅੱਜ ਕੱਲ੍ਹ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਘੱਟ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨੌਜੁਆਨ ਸਵੈ-ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਹਨ । | ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੁਧਾਰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਚਹੁ-ਮੁਖੀ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹਨ ।

ਇਸ ਪੱਖ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਵੀਂ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਨੀਤੀ ਬਣਾਈ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸਮਿਤੀ ਨੇ ਸਰਵਸੰਮਤੀ ਨਾਲ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ, ਪੜੇ-ਲਿਖੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰਾਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾ, ਮਹਿਲਾ ਸਮਰਿਧੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ-ਮੰਤਰੀ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਯੋਜਨਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 4 Principle of Mathematical Induction Ex 4.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 4 Principle of Mathematical Induction Ex 4.1

Question 1.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 + 3 + 3² + …………. + 3^{n – 1} = \(\frac{3^{n}-1}{2}\)
Answer.
Step I: Let P( n) be the given statement.
i.e., 1 + 3 + 3² + …………. + 3^{n – 1} = \(\frac{3^{n}-1}{2}\)

Step II: For n = 1, we have
LHS = 3^{1 – 1}
= 3⁰ = 1
Thus, P(n)is true form = 1

Step III: For n = k, assume that P( k) is true. Then,
1 + 3 + 3² + …………. + 3^{k – 1} = \(\frac{3^{k}-1}{2}\)

Step IV: For n = k + 1,
We have to show that P(k + 1) is true, whenever P(k) is true.
i.e., 1 + 3 + 3² + …………… + 3^{k – 1} + 3^k = \(\frac{3^{k+1}-1}{2}\)
L.H.S. = 1 + 3 + 3² + …………… + 3^{k – 1} + 3^k

= \(\frac{3^{k+1}-1}{2}\) + 3^k

= \(\frac{3^{k}-1+2.3^{k}}{2}=\frac{3^{k}(1+2)-1}{2}\)

= \(\frac{3^{k} \cdot 3-1}{2}=\frac{3^{k+1}-1}{2}\)

= R.H.S
Thus, P(k + 1) is true, whenever P(k) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 2.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1³ + 2³ + 3³ + …………. + n³ = \(\left(\frac{n(n+1)}{2}\right)^{2}\).
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) = 1³ + 2³ + 3³ + …………. + n³ = \(\left(\frac{n(n+1)}{2}\right)^{2}\).
For n = 1, we have
P(1) : 1³ = 1
= \(\left(\frac{1(1+1)}{2}\right)^{2}=\left(\frac{12}{2}\right)^{2}\)
= 1² = 1 which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1³ + 2³ + 3³ + …………. + k³ = \(\left(\frac{k(k+1)}{2}\right)^{2}\)
We shall now prove that P(k+1) is true.
Consider 1³ + 2³ + 3³ + …………. + k³ = \(\left(\frac{k(k+1)}{2}\right)^{2}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 3.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(1+\frac{1}{(1+2)}+\frac{1}{(1+2+3)}+\ldots+\frac{1}{(1+2+3+\ldots n)}=\frac{2 n}{(n+1)}\).
Answer.
Step I : Let the gven statement be P(n).

Step II: For n = k, assume the P(k) is true.

i.e., \(1+\frac{1}{1+2}+\frac{1}{1+2+3}+\ldots+\frac{2}{k(k+1)}=\frac{2 k}{k+1}\) ……………(i)

Step IV: For n = k + 1, we have to show that P(k + 1) is true whenever, P(k) is true.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, the statement is true for all natural numbers n.

Question 4.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for ail n ∈ N:
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + n (n + 1) (n + 2) = \(\frac{n(n+1)(n+2)(n+3)}{4}\)
Answer.
Let the given statement be P(n),
i.e., P(n) :
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + n (n + 1) (n + 2) = \(\frac{n(n+1)(n+2)(n+3)}{4}\)
For n = 1, we have
P(1): 1 . 2 . 3 = 6
= \(\frac{1(1+1)(1+2)(1+3)}{4}=\frac{1.2 .3 .4}{4}\) = 6, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + k (k + 1) (k + 2) = \(\frac{k(k+1)(k+2)(k+3)}{4}\) …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider 1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + k (k + 1) (k + 2) + (k + 1) (k + 2) (k + 3)
= {1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………… + k (k + 1) (k + 2)} + (k + 1) (k + 2) (k + 3)
= \(\frac{k(k+1)(k+2)(k+3)}{4}\) + (k + 1) (k + 2) (k + 3) [using eq. (i)]
= (k + 1) (k + 2) (k + 3) [\(\frac{k}{4}\) + 1]

= \(\frac{(k+1)(k+2)(k+3)(k+4)}{4}\)

= \(\frac{(k+1)(k+1+1)(k+1+2)(k+1+3)}{4}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 5.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 3 + 2 . 3² + 3 . 3³ + ……….. + n . 3ⁿ = \(\frac{(2 n-1) 3^{n+1}+3}{4}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 3 + 2 . 3² + 3 . 3³ + …………… + n . 3ⁿ = \(\frac{(2 n-1) 3^{n+1}+3}{4}\)
For n = 1,
we have P(1) : 1 . 3 = 3
= \(\frac{(2.1-1) 3^{1+1}+3}{4}=\frac{3^{2}+3}{4}=\frac{12}{4}\) = 3, which is true.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 6.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ……………. + n . (n + 1) = \(\left(\frac{n(n+1)(n+2)}{3}\right)\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ……………. + n . (n + 1) = \(\left(\frac{n(n+1)(n+2)}{3}\right)\)
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 2 = 2
= \(\frac{1(1+1)(1+2)}{3}=\frac{1 \cdot 2 \cdot 3}{3}\) = 2, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ………………. + k . (k + 1) = \(\left(\frac{k(k+1)(k+2)}{3}\right)\) …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider 1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + …………. + k . (k + 1) + (k + 1) . (k + 2)
= [1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + …………….. + k . (k + 1)] + (k + 1) . (k + 2)

= \(\frac{k(k+1)(k+2)}{3}\) + (k + 1) (k + 2)

= (k + 1) (k + 2) + (\(\frac{k}{3}\) + 1)

= \(\frac{(k+1)(k+2)(k+3)}{3}\)

= \(\frac{(k+1)(k+1+1)(k+1+2)}{3}\)
Thus, P(k+1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 7.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2n – 1) (2n + 1) = \(\frac{n\left(4 n^{2}+6 n-1\right)}{3}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2n – 1) (2n + 1) = \(\frac{n\left(4 n^{2}+6 n-1\right)}{3}\)
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 3 = 3
= \(\frac{1\left(4.1^{2}+6.1-1\right)}{3}=\frac{4+6-1}{3}=\frac{9}{3}\) = 3, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, Le.,
1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + ………………. + (2k – 1) (2k + 1) = \(\frac{k\left(4 k^{2}+6 k-1\right)}{3}\) ……………(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider (1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2k – 1) (2k + 1) +{2 (k + 1) – 1} {2(k + 1) + 1}

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, .statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 8.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n eN:
1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + n.2ⁿ = (n – 1) 2^{n + 1} + 2
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + n.2ⁿ = (n – 1) 2^{n + 1} + 2
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 2 = 2
= (1 – 1) 2^{k + 1} + 2
= 0 + 2 = 2, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + k.2^k = (k – 1) 2^{k + 1} + 2 ……………(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider {1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + k.2^k} + (k – 1) 2^{k + 1} + 2
= (k – 1)2^{k + 1} + 2 + (k + 1)2^{k + 1}
= 2^{k + 1} {(k – 1) + (k + 1)} + 2
= 2^{k + 1} . 2k + 2
= k . 2^{(k + 1) + 1} + 2
= {(k + 1) – 1} 2^{(k + 1) + 1} + 2
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 9.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
\(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{n}}=1-\frac{1}{2^{n}}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) : \(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{n}}=1-\frac{1}{2^{n}}\)

For n = 1, we have
P(1) : \(\frac{1}{2}\)
= 1 – \(\frac{1}{2^{1}}\)
= \(\frac{1}{2}\), which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
\(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{k}}=1-\frac{1}{2^{k}}\)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider \(\left(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{k}}\right)+\frac{1}{2^{k+1}}\)

= \(\left(1-\frac{1}{2^{k}}\right)+\frac{1}{2^{k+1}}\)

= \(1-\frac{1}{2^{k}}+\frac{1}{22^{k}}=1-\frac{1}{2^{k}}\left(1-\frac{1}{2}\right)\)

= \(1-\frac{1}{2^{k}}\left(\frac{1}{2}\right)=1-\frac{1}{2^{k+1}}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 10.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 n-1)(3 n+2)}=\frac{n}{(6 n+4)}\)
Answer.
Let the given statement e P(n), i.e.,

P(n) : \(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 n-1)(3 n+2)}=\frac{n}{(6 n+4)}\)

For n = 1, we have P(1) = \(\frac{1}{2.5}=\frac{1}{10}=\frac{1}{6.1+4}=\frac{1}{10}\), which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,

\(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 k-1)(3 k+2)}=\frac{k}{6 k+4}\) …………..(i)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 11.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{n(n+1)(n+2)}=\frac{n(n+3)}{4(n+1)(n+2)}\)

Answer.
Let the given statement p(n), i.e.,
P(n) : \(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{n(n+1)(n+2)}=\frac{n(n+3)}{4(n+1)(n+2)}\)

For n = 1, we have

P(1) : \(\frac{1}{1.2 .3}=\frac{1 .(1+3)}{4(1+1)(1+2)}=\frac{1.4}{42.3}=\frac{1}{1.2 .3}\), which is true.

Let P(k) e true for some positive integer k, i.e.,

\(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{k(k+1)(k+2)}=\frac{k(k+3)}{4(k+1)(k+2)}\) ………………(i)

we shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 12.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
a + ar + ar² + …………… + ar^{n – 1} = \(\frac{a\left(r^{n}-1\right)}{r-1}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) : a + ar + ar² + …………… + ar^{n – 1} = \(\frac{a\left(r^{n}-1\right)}{r-1}\)

For n = 1, we have

P(1) : a = \(\frac{a\left(r^{1}-1\right)}{(r-1)}\) = a, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,

a + ar + ar² + …………… + ar^{k – 1} = \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)}{r-1}\) …………..(i)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider
a + ar + ar² + …………… + ar^{k – 1}} + ar^{(k + 1) – 1} = \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)}{r-1}\) + ar^k [Using eQuestion (i)]

= \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)+a r^{k}(k-1)}{r-1}\)

= \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)+a r^{k+1}-a r^{k}}{r-1}\)

= \(\frac{a r^{k}-a+a r^{k+1}-a r^{k}}{r-1}=\frac{a r^{k+1}-a}{r-1}\)

= \(\frac{a\left(r^{k+1}-1\right)}{r-1}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 13.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\left(1+\frac{3}{1}\right)\left(1+\frac{5}{4}\right)\left(1+\frac{7}{9}\right) \cdots\left(1+\frac{(2 n+1)}{n^{2}}\right)\) = (n + 1)²

Answer.

= (k + 1)² + 2k + 3
= k² + 2k + 1 + 2k + 3
= k² + 4k + 4
= (k + 2)²
= (k + 1 + 1)²
= R.H.S.
So, P( k + 1) is true, whenever P( k) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 14.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\left(1+\frac{1}{1}\right)\left(1+\frac{1}{2}\right)\left(1+\frac{1}{3}\right) \cdots\left(1+\frac{1}{n}\right)\) = (n + 1)
Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 15.
Prove the following by using the principle of mathematical indcution for all n ∈ N:
1² + 3² + 5² + … + (2n – 1)² = \(\frac{n(2 n-1)(2 n+1)}{3}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) = 1² + 3² + 5² + … + (2n – 1)² = \(\frac{n(2 n-1)(2 n+1)}{3}\)
For n = 1, we have

P(1) = 1² = 1
= \(\frac{1(2.1-1)(2.1+1)}{3}=\frac{1.1 .3}{3}\) = 1, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
P(k) = 1² + 3² + 5² + … + (2k – 1)² = \(\frac{k(2 k-1)(2 k+1)}{3}\)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider {1² + 3² + 5² + ………… + (2k – 1)² } + {2(k + 1) – 1}²

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical indcution, statement P{n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 16.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{1.4}+\frac{1}{4.7}+\frac{1}{7.10}+\ldots+\frac{1}{(3 n-2)(3 n+1)}=\frac{n}{(3 n+1)}\)

Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 17.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{3.5}+\frac{1}{5.7}+\frac{1}{7.9}+\ldots+\frac{1}{(2 n+1)(2 n+3)}=\frac{n}{3(2 n+3)}\)

Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 18.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 + 2 + 3 + ………… + n < \(\frac{1}{8}\) (2n + 1)²
Ans.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 + 2 + 3 + ………… + n < \(\frac{1}{8}\) (2n + 1)²

It can be noted that P(n) is true for n = 1 since 1 < \(\frac{1}{8}\) (2.1 + 1)² = \(\frac{9}{8}\)

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 + 2 + 3 + ………… + k < \(\frac{1}{8}\) (2k + 1)²

We shall now prove that P(k+1) is true whenever P(k) is true.
Consider

Thus P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 19.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : n (n + 1) (n + 5) which is a multiple of 3.
It can be noted that P(n) is true for n=l since 1 (1 + 1) (1 + 5) = 12, which is a multiple of 3.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e., k (k + 1) (k + 5) is a multiple of 3.
∴ k (k + 1) (k + 5) = 3m, where m ∈ N ……………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider (k + 1) {(k +1 ) + 1} {(k + 1) + 5}
= (k + 1) (k + 2) {(k + 5) + 1}
= (k + 1) (k + 2) (k + 5) + (k + 1) (k + 2)
= {k (k + 1) (k + 5) + 2 (k + 1) (k + 5)} + (k +1) (k + 2)
= 3m + (k + 1) {2 (k + 5) + (k + 2)}
= 3m + (k + 1) {2k +10 + k + 2}
= 3m + (k + 1) (3k + 12)
= 3m + 3 (k + 1) (k + 4)
= 3 {m + (k + 1) (k + 4)}
= 3 × q, where, q = {m + (k +1) (k + 4)} is some natural number.
Therefore, (k +1) {(k +1) +1} {(k +1) + 5} is a multiple of 3.
Thus, P(k + 1) is trtie whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 20.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n GN : 102″ 1 + 1 is divisible by 11.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 10^{2n – 1} + 1 is divisible by 11.
It can be observed that P(n) is true for n = 1 since
P(1) = 10^{2 . 1 – 1} + 1 = 11, which is divisible by 11.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
10^{2 – 1} + 1 is divisible by 11.
∴ 10^{2k – 1} + 1 = 11 m, where m ∈ N …………..(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider 10^{2k + 1} + 1
= 10^{2k + 2 – 1} + 1
= 10^{2k + 1} + 1
= 10² (10^{2k – 1} + 1 – 1) + 1
= 10² (10^{2k – 1} + 1) – 10² + 1
= 10² . 11m – 100 + 1 [using eq. (i)]
= 100 × 11m – 99
= 11 (100m – 9)
= 11r, where r = (100m – 9) is some natural number.
Therefore, 10^{2(k + 1) – 1} + 1 is divisible by 11.
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 21.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N: x²ⁿ – y²ⁿ is divisible by x + y.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : x²ⁿ – y²ⁿ is divisible by x + y.
It can be observed that P(n) is true for n = 1.
This is so because x^{2 × 1} – y^{2 × 1}
= x² – y²
= (x + y) (x – y) is divisible by (x + y).
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e., x^2k – y^2k is divisible by x + y.
∴ x^2k – y^2k = m (x + y), where m ∈ N ………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider x^{2(k + 1)} – y^{2 (k + 1)}
= x^2k . x² – y^2k . y²
= x² (x^2k – y^2k + y^2k) – y^2k. y²
= x² {m (x + y) + y^2k} – y^2k . y² [using eq. (i)]
= m (x + y) x² + y^2k x² – y² . y²
= m (x + y) x² + y^2k (x² – y²)
= m (x + y) x² + y^2k (x + y)(x – y)
= (x + y) {mx² + y^2k (x – y)}, which is a factor of (x + y).
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e.,n.

Question 22.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N: 3^{2n + 2} – 8n – 9 is divisible by 8.
Answer.
Step I: Let P(n) be the given statement. Then,
P(n): 3^{2n + 2} – 8n – 9 is divisible by 8.

Step II: For n = 1, we have
P(1) : 3^{2 + 2} – 8 . 1 – 9
= 3⁴ – 8 – 9
= 81 – 17
= 64, which is divisible by 8.

Step III: For n = k, assume that P(k) is true.
Then, P(k): 3^{2k + 2} – 8k – 9 is divisible by 8.
⇒ 3^{2k + 2} – 8k – 9 where m ∈ N.
⇒ 3^{2k + 2} = 8m + 8k + 9 …………..(i)

Step IV: For n = k + 1, we have to show that P(k +1) i.e.,
3^{2(k + 1) + 2} + 2 – 8(k + 1) – 9 is divisible by 8.
Now, P(k + 1): 3^{2(k + 1) + 2} – 8(k + 1) – 9
= 3^{2k + 2 + 2} – 8k – 8 – 9
= 3² – 3^{2k + 2} – 8k – 17
= 9 (8m + 8k + 9) – 8k – 17 [from eq. (i)]
= 72m + 72k + 81 – 8k – 17
= 72m + 64 k + 64 = 8 [9m + 8k + 8] which is divisible by 8.
So, P(k + 1) is true whenever PCk) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 23.
Prove the following by using the principle of mathematical indcution for all it e N: 41″ – 14″ is a multiple of 27.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 41ⁿ – 14ⁿ is a multiple of 27.
It can be observed that P(n) is true for n=l since 41¹ – 14¹ = 27
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
41^k – 14^k is a multiple of 27
∴ 41^k – 14^k = 27m, where m ∈ N …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider 41^{k + 1} – 14^{k + 1}
= 41^k . 41 – 14^k . 14
= 41 (41^k – 14^k + 14^k) – 14^k .14
= 41 (41^k – 14^k) + 41 . 14^k – 14^k . 14
= 41 . 27m + 14^k (41 – 14)
= 41 . 27m + 27 . 14^k = 27 (41m – 14k)
= 27 × r, where r = (41m – 14k) is a natural number.
Therefore, 41^{k + 1} – 14^{k + 1} is a multiple of 27.
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 24.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
(2n + 7) < (n + 3)²
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e., P(n) : (2n + 7) < (n + 3)²
It can be observed that P(n) is true for n = 1 since
2 . 1 + 7 = 9 < (1 + 3)² = 16, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
(2k + 7) < (k + 3)² …………..(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider {2 (k +1) + 7} = (2k + 7) + 2
{2 (k + 1) + 7} = (2k + 7) + 2 < (k + 3)² + 2 [using eq. (i)]
2 (k + 1) + 7 < k² + 6k + 9 + 2
2 (k + 1) + 7 < k² + 6k + 11
Now, k² + 6k + 11 < k² + 8k + 16
2 (k + 1) + 7 < (k + 4)²
(k + 1) + 7 < {(k + 1) + 3}²
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.