Class 12

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹੋਮ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42th Amendment, 1976) ਨੂੰ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environmental protection) ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A. ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਚਾਉ- ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ-ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ ।
Part IV, Directive Principles of State Policy Section 48-A.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Environmental Impact Analysis) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmenal Impact Analysis) ਇਹ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ (Systematic) ਪ੍ਰੀਖਣ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਈ ਅਗਿਆਤਮਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਐਕਟ (Environment Act) ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Main Purpose of Environment Act) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੰਭਾਲ/ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਐਕਟ 1986 ਨੂੰ ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੇਵਲ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ, ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਵਣ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਦੌਲਤ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਧਾਰਾ 48 A ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਵਣਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਕ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਧਾਰਾ 51 ਦੇ ਭਾਗ IV (g) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼-ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਵੱਧ-ਚੜ ਕੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ (NEP), 2006 ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ 2006 (NEP-National Environment Policy) ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਸ਼ੁੱਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ (ਹੁੰਗਾਰਾ) ਹੈ । ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਇਕੱਲੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਣਮ (Spectrum) ਲਈ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Environment) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1980 ਨੂੰ ਹੋਈ । ਸੰਨ 1985 ਵਿਚ ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of Environment and Forests) ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਿਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਐਕਟ, ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਅਧਿਸੂਚਨਾਵਾਂ (Notifications) ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਹਨ-

1. ਆਮ (General)
2. ਵਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (Forest and Wildlife)
3. ਪਾਣੀ (Water)
4. ਹਵਾ (Air) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਅਨੁਛੇਦ 51A ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਣ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵਿਤ ਰਚੀ ਵਸਤੂ (Creature) ਵੱਲ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲਾ ਰਵਈਆ ਅਪਨਾਉਣਾ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ।” (Part IV A (3) Fundamental Duties, Sections 51-A) ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1986) ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ 1986 (The Environment Protection) Act 1986) – ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1986 ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1986 ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਛਤਰੀ ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ (Umbrella Legislation) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਐਕਟ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ-ਨਾ-ਕੁੱਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

(ੳ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੰਘਟਕ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Environmental Pollutants) – ਅਜਿਹੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਜਾਂ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Environmental Pollution) ।

(ਸ) ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਦਾਰਥ (Processing), ਨਿਰੂਪਣ (Treatment), ਪੈਕ ਕਰਨਾ, ਭੰਡਾਰਣ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ (Collection), ਵਿਘਟਨ, ਪਰਿਵਰਤਨ, ਵੇਚਣ ਵਾਸਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਹ) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Substance) – ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ (Preparation) ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਆਇਨੀ (Ionic) ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ-ਰਸਾਇਣਿਕ (Physico-chemical) ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਛੋਹਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ, ਜਾਇਦਾਦ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਕ) ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ (Occupier) – ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਜਾਂ ਪਰਿਸੀਮਾ (Premises) ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
‘ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਨਾਮੀ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ’ – ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਜੈਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਖਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਵਪਾਰ ਦੇ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਉਪਯੋਗਤਾ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (ਸਮੁਰ/Fur), ਦੰਦ, ਤਵਚਾ (Skin) ਅਤੇ ਸਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚਾ (Frame work), ਸਰਹੱਦੋਂ ਪਾਰਲੇ ਖੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ (20th Century) ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮਾਗਮ ਅਤੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ (Human environment) ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸਟਾਕਹੋਮ (Stockholm) ਵਿਖੇ 1972 ਨੂੰ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਸ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਚੌਥੀ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ (1969-74) (Fourth Five Year Plan) ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁਰਤਾਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਰਬ-ਪੱਖੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਤੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਪੂੰਜੀ ਲੱਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰੀਏ ।

*ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹਾਂਮ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ 5 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ ਕਰ ਲਈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environment Protection) ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵੇ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਵਣਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ, ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ । ਭਾਰਤ-ਸਟੇਟ ਨੀਤੀ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਗ IV, ਅਨੁਛੇਦ 38 (Part IV Directive Principles of State Policy. Section 38) ।

ਰਾਜ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸੈਕਸ਼ਨ 38 (Directive Principles of State Policy, Section-38) – ਇਸ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਾਸਤੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸ਼ੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
(Part IV Directive Principles of State Policy Section 38)

*ਧਾਰਾ 51-A ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ-
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੰਗਲ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਨਰਮਦਿਲੀ ਵੀ ਵਿਖਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਭਾਗ IV A (g) ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਨੁਛੇਦ 51-A (Part IV A (g) Fundamental Duties, Section 51 A)

ਇਸ ਦੇ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ (National Committee on Environment Planning and Co-ordination, NCEPC) ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿਵਾੜੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਫੈਲਾਉਣ ਆਦਿ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪਾਲਿਸੀ 2006’ ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Objectives of National Environment Policy) – ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦਾ ਅੰਕਣ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of Critical Environmental Resources) – ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨ, ਅਤੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ (Invaluable) ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਵਿਰਸਾ, , ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜੀਵਨ-ਸਹਾਇਤਾ, ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ (Livelihood) ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

2. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤੀ/ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ (Livelihood Security for the Poor) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਗ਼ਰੀਬ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜੀਵਕਾ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉਪਲੱਬਧ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੌਜੂਦ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

4. ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ (Integration of Environmental Concerns in Economic and Social Department) – ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਣ ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

5. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ (Efficiency in Environmental Resources use) – ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

6. ਸੁਚੱਜਾ ਰਾਜਬੰਧ (Good Governance) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਵਿਵਦਤਾ, ਜਵਾਬਦੇਹੀ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਭਾਗੇਦਾਰੀ (Participation) ਅਤੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ ।

7. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ (Enhancement of Resources for Environmental Conservation) – ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿੱਤ (Finance) ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਪੂੰਜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇ, ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸਮੁਦਾਇ, ਪੈਸਾ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਤਰਫ਼ੀ (Multilateral), ਜਾਂ ਦੋ ਤਰਫੀ (Bilateral), ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੇ ਕੀ ਪੱਖ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmental Impact Assessment) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ ਪ੍ਰੀਖਣ (Systematic examination) ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (Environmental Impact Statements EIS) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਆਗਿਆਤਮਕ (Mandatory) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । (EIA = Environment Impact Analysis)

ਈ.ਆਈ.ਏ. ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ (Procedures) ਅਤੇ ਪੜਾਅ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਂਟੀ ਕਰਨਾ (Screening) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ (Scope) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Assessment) ਅਤੇ ਮੁੱਲ-ਅੰਕਣ (Evaluation)
4. ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring)
5. ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਏ ਈ.ਆਈ.ਐੱਸ. ਤੇ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ 6. ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੈਂਡਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Environment)
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forest)
3. ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Science and Technology)
4. ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Agirculture and Co-operation)
5.  ਬਾਇਓ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Biotechnology)
6. ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Ocean Development)
7. ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Space)
8. ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of New and Renewable Energy) ਅਪਰੰਪਰਾਗਤ (Non-Conventional) ਊਰਜਾ ਸਰੋਤ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਨਾਮ ਹੈ । (Changed name of Department of Non-Conventional Energy Sources) .
9. ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੇਂਦਰ (Energy Management Centre).

ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board and State Pollution Control Board)
2. ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ (Forestry) ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ (Indian Council of Forestry Research and Education)
3. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute)
4. ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਣ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾ (Forest Survey of India and Wildlife Institute of India)
5. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਰਿਸਰਚ ਸੰਸਥਾ (National Environmental Engineering Research Institute)
6. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Botanical Survey of India)
7. ਜੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Zoological Survey of India)
8. ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ (National Museum of Natural History)
9. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੇਂਦਰ (Centre for Environment Education)
10. ਵਾਡੀਆ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ (Wadia Institute of Himalayan Geology) ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸਫੋਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ (Development) ਦਾ ਅਰਥ ਵਾਧਾ (Growth) ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (Advancement) ਜਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਦੇਸ਼ ਤੈਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਧਿਕਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕੁਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ (Gross Domestic Product, GDP) ਜਾਂ ਕੁੱਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦ (Gross National Product) ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਕੀ ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਹੀ (Source as well as sink) ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਜਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਹਿਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ (Carrying Capacity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜਿਸਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਜਾਂ ਝੱਲਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ, ਉਦਯੋਗਕੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ । ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ-ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਜਾ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੋਤ ਅਤੇ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ (Acts both as a source and sink) ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਲੇ ਛੱਪੜ ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸੋਤ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਏ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੂ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਹੀ (Sink) ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਭੂਮੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਘੋਖ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ (Megaprojects) ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਿਆਂ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਆਯਾਤ ਜਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਪਰ ਲੱਕੜ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਮਾਡਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ, ਉੱਤਮ ਵਜੂਦ (Entity) ਵਜੋਂ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਲਈ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਭੁੱਖ ਵੱਧ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਧੁਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ (ਅਕਲ) ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਕ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼, ਕੇਵਲ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Ecology) ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ ਅਲੱਗ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਲਗਪਗ ਕੁਦਰਤ ਲਈ ਸ਼ੋਸ਼ਣੀ (Exploitive) ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਥੋਂ ਦਾ ਲਗਪਗ 50% ਭਾਗ ਅਪਰਤ (Eroded) ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪੁੱਜੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਾਡੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਦਯੋਗੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦਬਾਉ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਜਲਵਾਯੂ, ਪਾਣੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਮਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਤਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਚਾਲੂ (Current) ਮਾਡਲ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਹ ਮਾਡਲ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਉਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ।
5. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਰਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ।
7. ਗ੍ਰਹਿ ਸੀਮਾ (Sink-limit) ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨੀਕਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਸਨੇਹੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸਿਫਰ ਹੋਵੇ ।
2. ਨਾ-ਨਵਿਆਉਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖਪਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
3. ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਨੂੰ ਸਿੱਝਣ ਦੇ ਲਈ, ਘੱਟ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਬਦਲ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ।
4. ਪਾਣੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
5. ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਜਾਂ ਵਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਆਦਿਕਾਲੀਨ (Pristine) ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਿਤ ।
6. ਸੰਕਟ ਜਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ।
7. ਅਜਿਹੇ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ / ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।
8. ਓਜ਼ੋਨ ਨੂੰ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਾਨ-ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ-ਕਾਰਬਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਬੰਧਣ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਿਲੂ ਕੀ ਹਨ ? ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
ਮਹਿਫੂਜ਼ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Preserve Diversity) – ਟਿਕਾਊ-ਯੋਗਤਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਪਦਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਪਦਾ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ ।ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Languages), ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ।

ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ (To Meet Basic Needs) – ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ · ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ, ਪਨਾਹ (Shelter), ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ । ਗ਼ਰੀਬੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਹ ਹੈ, ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦਾ ਅਜੇ ਤਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੋਤ ਹੈ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਾਲ ਸਿੱਝਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ/ਸਮਾਨਤਾ (Equity) – ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਇਹ ਸੋਸਾਇਟੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਹੈ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾੜ ਨੂੰ ਭਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਮੌਕੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ (Access to Opportunity) – ਸਮਾਨਤਾ (Equity) ਦਾ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮੌਕਿਆਂ (Opportunities) ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਹੈ । ਮੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਵੇਨਿੰਗ, ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਜਾਂ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ (Infrastructure) ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀਕਲ ਜਾਣਕਾਰੀ (Technological Know how) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) – ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਮੇਂ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੰਪੂਰਣ ਅਤੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਇਕੋ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਚਿਰਕਾਲੀ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਟਿਕਾਊ/ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) – ਖਪਤ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਾ ਕਿ ਜਿਉਣ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਦੀ (Standard of living) । ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਥਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਆਇਆ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ 10-20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹਨ । ਟਿਕਾਊ ਖਪਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ, ਆਵਾਸ (Housing), ਵਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਹਾਊਸਿੰਗ, ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਇਸਤਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ (Women Empowerment) – ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਲਿਸੀ (National Policy for the Empowerment of Women) ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਝਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (National Resources Conservation) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil Fuels) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ (Substitute) ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ, ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੀਵ ਪੁੰਜ (Biomass) ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਟਿਕਾਉ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਲੁਪਤ ਹੋਣ (Anthropogenic Extinction) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਪੂਰਤਾ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਹਾਨੀ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਹਾਨੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਿਵਾਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਭਾਜਨ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ (Fragmentation of Habitat) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਖੰਡਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ ਅਤੇ ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਛਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਤਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਲੁਪਤ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੋ-ਡੋ, ਜ਼ੈਬਰਾ (ਅਫ਼ਰੀਕਾ) ਅਤੇ ਤਸਮਾਨੀਆ ਦਾ ਭੇੜੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ (Tiger Project) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸੰਨ 1973 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬਾਘਾਂ (Tigers) ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਿਲੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਜਾਂ
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਤਰਕੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜਿਹੜੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ (Ex-situ) ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੜੀਆ ਘਰ, ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗ਼, ਕਾਇਓ-ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਜੀਨ ਸੰਮ੍ਹ ਆਦਿ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ/ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ (Loss) ਦੇ ਕਾਰਨ-
ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਹਾਨੀ ਅਤੇ ਵਿਖੰਡਣ (Habitat loss and Fragmentation) ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ-

1. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਉਪਨਗਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਆਧਾਰਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ (Infrastructures), ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਿਸਫੋਟ ਹੈ । ਸੋਇਆਬੀਨ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਾਰਨ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਦੇ ਵਰਖਾ-ਵਣਾਂ (Rain forests) ਨੂੰ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉੱਥੇ ਗਾਂਵਾਂ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ ।

2. ਵਿਖੰਡਣਖੰਡਿਤ ਕਰਨਾ (Fragmentation) – ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਨੂੰ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪਤਨ (Degradation) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ, ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛਾਉਣੀਆਂ ਅਤੇ ਡੈਮਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਪਰ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ/ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ (Over-exploitation) – ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਡੋਡੋ (ਮਾਰੀਸ਼ੀਅਸ, ਜੈਬਰਾ ਅਫ਼ਰੀਕਾ), ਤਸਮੇਨੀਆ ਦਾ ਭੇੜੀਆ (Tasmanian wolf) ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

4. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਉਦਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ (ਚਿੱਤਰ 3.3) ਅਤੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਤੇਲ ਦੇ ਖਿਲਰਨਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਬਾਜ਼ (Falcon) ਵਰਗੇ ਪੰਛੀ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ।

5. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ (Introduction of Exotic Species) – ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਵਸਨੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਸ ਨਵੇਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਟਾਪੂ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਾਈਲ ਪਰਚ ((Nile Perch) ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੱਛੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਝੀਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਝੀਲ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਮੱਛੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਕਾਂਗਰਸ ਘਾਹ ਜਾਂ ਗਾਜਰ ਬੂਟੀ (Parthenium) – ਇਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ । (ਚਿੱਤਰ 3.4

6. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ (National and International Trade) – ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਗੰਧੀ ਵਾਲੇ ਇਤਰ (Perfumes), ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਸਰ, ਹੱਡੀਆਂ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ, ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (Musk deer), ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਬਾਘ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਹਿਰਨ ਦਾ ਵਪਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ ਯੂ ਸੀ ਐਨ (IUCN) ਵੱਲੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book) ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ । ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

1. ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ ਤੇ ਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species) – ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚ ਉਹ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤਕ ਘੱਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਤਕ ਘੱਟ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਘ (Tiger), ਗਿੱਧ (Vultures), ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਾਂਦਰ, ਲਾਲ ਲੰਮੜੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਪਾਂਡਾ (Red Panda) ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 80 ਜਾਤੀਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 20 ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਲ-ਥਲੀ ਤੇ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ 18 ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਹਨ ।

2. ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ (Vulnerable Species) – ਉਹ ਜਾਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ । ਨੂੰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂਕਿ ਜੰਗਲੀ ਖੋਤਾ (ਚਿੱਤਰ 3.6.)

3. ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ (Rare Species) – ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਭਾਵੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਰਲਭ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੂਪਿੰਗ ਸਾਰਸ (Whooping Crane) ਇਸ ਵਰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਤਰਕੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਜੁਗਤਾਂ (In-situ strategies) – ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਜੁਗਤਾਂ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਿਸਿਥਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੇ ਜਣਨਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ (Biosphere reserves), ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਲ, ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਜੀਵ-ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ (Biosphere Reserves) – ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਭਾਈਵਾਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । UNESCO ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸੰਨ 1975 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ (Man And Biosphee) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਨ 2002 ਤਕ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਸੀ । ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੰਡ (Zones) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

1. ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਕੋਰ ਜ਼ੋਨ (Core Zone) – ਇਹ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰਲਾ ਖੰਡ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

2. ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਬਫ਼ਰ ਖੰਡ (Buffer Zone) – ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਬਫ਼ਰ ਖੰਡ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਸੀਮਾਂਬੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖੋਜ ਆਦਿ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਛੇੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

3. ਅੰਤਰਕਾਲੀ ਖੰਡ (Manipulative Zone) – ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਫੌਰੈਸਟਰੀ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ (Cropping), ਵਸੇਬੇ ਅਤੇ ਮਨਪ੍ਰਚਾਵੇ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਖੰਡ (Transitional Zone) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) – ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੰਡ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 97 ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ-ਇਕ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ-

• ਗੇਟ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (The Great Himalayan National Park) – ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਬਰਫਾਨੀ ਤੇਂਦੁਆ (Snow Leopard) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Kaziranga National Park) – ਆਸਾਮ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਸ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਆਮ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ (One horned Rhino) ।
• ਸੁੰਦਰਬਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Sunderban National Park) – ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਖੇ ਇਹ ਪਾਰਕ ਬੰਗਾਲ ਬਾਘ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
• ਕਾਲਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Kanha National Park) – ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਪਾਰਕ ਜੰਗਲੀ ਬਾਘ (Wild Tiger) ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
• ਮਾਰੂਥਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Desert National Park) – ਇਹ ਮਾਰੂਥਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਗੇਟ ਇੰਡੀਅਨ ਬਾਸਟਰਡ (The Great Indian Bastard) ਪੰਛੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਪੰਛੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿਚ ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ, ਨੀਲ ਗਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਕਾਰਾ (Chinkara) ਵਰਗੀਆਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
• ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (The Marine National Park) – ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਮੁੰ ਚਟਾਨ ਕਿੱਤੀ (Coral reefs) ਅਤੇ ਮੌਲਸਕਸ (Molluscs) ਦੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) – ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਰੱਖਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ, ਭਾਵ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ, ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ 500 ਰੱਖਾਂ ਹਨ ।
ਕੁੱਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੱਖਾਂ ਹਨ-

• ਡਾਚੀਗਾਮ ਰੱਖ (The Dachigam Sanctuary) – ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਰੱਖ ਹਾਂਗੁਲ (Hangul) ਜਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬਾਰੂ ਸਿੰਗਾ (Kashmiri stag) ਲਈ ਹੈ ।
• ਮਾਨਸ ਰੱਖ (The Manas Sanctuary) – ਇਸ ਰੱਖ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਨਹਿਰੀ ਲੰਗੂਰ (Golden langur), ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲੱਭ ਬੌਣਾ ਸੂਰ (Pygmy hog) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜੰਤੁ ਹੈ, ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਭਰਤਪੁਰ (Bharatpur) – ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਜਲ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੱਖ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤੈਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੱਤਖਾਂ, ਮੁਰਗਾਬੀਆਂ, ਸਾਰਸ ਅਤੇ ਬਗਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਦੇ ਅਤਿ ਸ਼ੀਤ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਪਲਾਇਨ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਇਬੇਰੀਆਈ ਸ਼ੈਨਜ਼ (Siberian Cranes) ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਘਰ ਹੈ ।
• ਬਾਘਾਂ (Tigers) ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰਨਬੰਬੋਰ (Ranthambore) ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।
• ਗੀਰ (Gir) ਰੱਖ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ (Asian lion) ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗਾ ਹੈ ।
• ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ (Westem Ghats) ਦੀਆਂ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲਾਬਾਰ (Malabar), ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਲਿਹਰੀਆਂ (Giant squirrels) ਉੱਡਣੀਆਂ ਗਲਿਹਰੀਆਂ (Flying squirrels), ਪਹਾੜੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਜਲ-ਥਲੀ ਜੀਵਾਂ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਬਾਂਦੀਪੁਰ (Bandipur), ਮੁਦੁਮਲਾਈ (Mudumalai), ਵਿਨਾੜ (Wynad) ਅਤੇ ਭੱਦਰਾ ਰੱਖਾਂ (Bhadra Sanctuary), ਹਾਥੀਆਂ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਇਹ ਰੱਖਾਂ ਨੀਲਗਿਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ (Sacred Forests and Lakes) – ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਪਵਿੱਤਰ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਖਾਸੀ ਅਤੇ ਜੈਨਤੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਸਾਰਗੁਜਾ (Sarguja), ਚਾਂਦਾ (Chanda) ਅਤੇ ਬਸਤਰ (Bastar), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਸਿੱਕਮ ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਖੇਚੀਓ ਪਾਲਰੀ ਝੀਲ (Kacheo palri lake) ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਸ ਝੀਲ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਝਗੜੇ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ (ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਝਗੜੇ ਦਾ ਆਰੰਭ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਦੁਧਾਰੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਕਰਨ/ਪਾਲਤੂ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਝਗੜੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ।

ਝਗੜਾ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਉਪਾਅ (Mitigation Steps) – ਥਵੀ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਅਕਲਮੰਦ ਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਜੁਗਤਾਂ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

• ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਲਾਂਘੇ (Corridors) ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਂਘਿਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉੱਥੇ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਹੀ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ-ਭੈਅ ਅਤੇ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮ ਸਕਣ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਕੇਵਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ । ਮਿਰਚਾਂ ਅਤੇ ਤੰਮਾਕੂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਸੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਦੇਣ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਰੇਂਡ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਵੈਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਵਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਵਾਸ ਦੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਬਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਇਸ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਨਿਪਟਾਉਣ ਵਿਚ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਪਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ, ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਭਾਈਵਾਲੀ (Partnership) ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਸਵੈਸਥਾਨ (In-Situ) ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (ExSitu) ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰਕੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਸਵੈਸਥਾਨ (In-Situ) ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (Ex-Situ)
ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ :-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Protected area) ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ (Biosphere reserves), ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (National Park), ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਸੀਮਾਵਾਂ (Limitations) ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼-ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੰਡ ਹਨ | ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਜਾਂ ਕੋਰ (Core) ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਰਜਿਤ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਬਫ਼ਰ ਜ਼ੋਨ (Buffer Zone) ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਇਸ ਜ਼ੋਨ ਬਫ਼ਰ ਜ਼ੋਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਕੋਰ ਜ਼ੋਨ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਮਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਕਾਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਖੰਡ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਆਦਿ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਵਰਜਿਤ ਹੈ ।

ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ, ਜੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ।

ਸੀਮਾਵਾਂ (Limits) – ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ/ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (Ex-Situ) – ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਂਭਸੰਭਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

1. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗ਼
2. ਚਿੜੀਆ ਘਰ
3. ਆਰਬੋਰੇਟਾ (ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਬਾਗ਼)
4. ਪਵਿੱਤਰ ਪੌਦੇ
5. ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੇ
6. ਬੀਜ ਬੈਂਕ
7. ਕਾਇਓ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ।

ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ – ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾ ਕੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕਰਨ ਤੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਦੇ । ਤਰੀਕੇ ਅਜੇ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਣ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂ (Herbivores) – ਹਿਰਨ, ਬੱਤਖ, ਭੇਡ, ਬੱਕਰੀ ।
ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂ (Carnivores) – ਭੇੜੀਆ, ਸ਼ੇਰ, ਬਿੱਲੀ, ਡਰੈਗਨ ਮੱਖੀ (Dragon fly) ਅਤੇ ਇੱਲਾਂ (Eagles) ।
ਸਰਬ ਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂ (Omnivores) – ਕਾਂ, ਰਿੱਛ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਤੇ ਦੋ ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਜੀਵੀ (Endoparasites) – ਜ਼ਿਆਰਡੀਆ (Giardia), ਐਸਕੈਰਿਸ (Ascaris), ਫੀਤਾਕਿਰਮ (Tapeworm) ਅਤੇ ਲਿਵਰਫਲੂਕ ।
ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀ (Ectoparasites) – ਖਟਮਲ, ਕੁਤਕੀ (Mite) ਅਤੇ ਜੂੰਆਂ (Lice) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਜੈਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਨੌਂ (Nine) ਜੈਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਰਗੀਕਰਨ ਰੋਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਪਨਵਰ (Rodgers and Panwar) ਨੇ ਸੰਨ 1988 ਨੂੰ ਕੀਤਾ । ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੰਸਥਾ (Wildlife Institution of India) ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ।

ਇਹ ਖੇਤਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਲਏ ਗਏ ਹਨ-

1. ਸ-ਹਿਮਾਲਿਆ (Trans-Himalayas)
2. ਹਿਮਾਲਿਆ (The Himalayas)
3. ਭਾਰਤੀ ਮਾਰੂਥਲੀ ਖੇਤਰ (ਬਾਰ ਰੇਗਿਸਥਾਨ) (The Indian Desert Region), (Thar Desert)
4. ਅਰਧ ਏਰਿਡ (ਖੁਸ਼ਕ) ਖੇਤਰ (The Semi-Arid Region)
5. ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ (ਤਪਤਖੰਡੀ ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ (Western Ghats, Tropical Evergreen Forests)
6. ਦੱਖਣ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ (ਪੈਨਿਨਸੂਲਾ) (The Deccan Peninsula)
7. ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ (The Gangetic Plain) ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਕ ਉਪਜਾਊ ਖੇਤਰ (The most fertile area in the world)
8. ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ (North-East India Region).
9. ਟਾਪੂ (Islands) (ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਅੰਡੇਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਟਾਪੂ ਅਤੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਲਕਸ਼ਦੀਪ (Andaman and Nicobar Islands in the Bay of Bengal and Lakshadeeps in the Arabian Sea)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰੋਟੋ ਆਪਦਾਰੀ (Proto-Cooperation) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਟੋ ਆਪਦਾਰੀ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪਰਸਪਰ ਹਿੱਤਵਾਦ ਹੈ । ਇਸ . ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਫਾਇਦਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਕਦੀ-ਕਦਾਈਂ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਲਾਲ-ਚੁੰਝ ਵਾਲਾ ਔਕਸ-ਪੈਕਰ (Red billed Ox-pecker) ਕਾਲੇ ਗੈਂਡੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਚਿੱਚੜਾਂ ਆਦਿ ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਅਤਿ-ਉੱਤਮ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂਅ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੈਸਟਰਨ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੰਜਾਬ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਬੋਰਡ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਬੋਰਡ-ਇਸ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਬਾਇਓਲੋਜੀਕਲ ਡਾਇਵਰਸਿਟੀ ਐਕਟ ਅਧੀਨ ਦਸੰਬਰ 2004 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਦੇਖ-ਰੇਖ, ਜੀਵ ਸੋਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਮੰਤਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਇਸ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਇਸ ਬੋਰਡ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਆਦਿ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਇਸ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਬੋਰਡ ਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਬਾਇਓਡਾਇਵਰਸਿਟੀ/ ਜੀਵਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ‘ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੋਰਡ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਦੀ ਪੱਧਰ : ਤੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰੇਗਾ । ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹਿਸਾਬ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਜ ਹੈ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਥਾਨਕ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਹੀ ਹੋਣਗੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਮਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸ੍ਰੋਤ ਸਥਾਨਕ ਹੋਣਗੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਧਿਆਪਕ, ਡਾਕਟਰ ਅਤੇ ਕਿਸਾਨ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਵੀ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ । ਸਥਾਨਕ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਬਾਰੇ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਣਾ ਵੀ ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਥਾਨਕ ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਇਸ ਰਜਿਸਟਰ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕੀਤੀ ਜਾਇਆ ਕਰੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚਲੀ ਜੰਤੂ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ‘ਪੰਜ ਪਾਣੀਆਂ’ ਦੀ ਧਰਤੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੰਤੁ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੰਜਾਬ ਬੜਾ ਅਮੀਰ ਹੈ । ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁਫ਼ੀਦ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਈ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ :-

1. ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੀਨਯੁਕਤ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਉਦਯੋਗ ਵੀ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਬਠਿੰਡਾ, ਸੁਨਾਮ ਅਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉੱਨ, ਖੱਲਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੂਰ ਪਾਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਖੋਤੇ, ਝੋਟੇ, ਬੈਲ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਖੱਚਰਾਂ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਊਠਾਂ ਤੋਂ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਦਾ ਕੰਮ ਬਠਿੰਡਾ, ਮਾਨਸਾ ਅਤੇ ਫਰੀਦਕੋਟ ਤੇ ਫਿਰੋਜ਼ਪੁਰ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
   ਉਪਰੋਕਤ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੰਤੁ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮਰੱਥਾ-

1. ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ – ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੇਕੜੇ ਅਤੇ ਝੱਗੇ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਤਖਾਂ ਅਤੇ ਮੁਰਗੀਆਂ ਤੋਂ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦਕਿ ਭੇਡ, ਸੂਰ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਖਾਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਾਸ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਵੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

2. ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਦ, ਲਾਖ ਕੀਟਾਂ ਤੋਂ ਲਾਖ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਰੇਸ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ . ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (Musk deer) ਤੋਂ ਕਸਤੂਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ, ਤਿਤਲੀਆਂ, ਭੰਬਟ (Moths) ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਾਗਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਮੱਝਾਂ, ਗਾਂਵਾਂ, ਭੇਡ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਲੋਕ ਕਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਲੁਕ-ਛੁਪ ਕੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਹ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ, ਸਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਧਨ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਚੋਰੀ-ਛੁਪੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਲੁਪਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੰਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਗੈਂਡਿਆਂ (Rhinoceros) ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ (Ivory). ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹਾਥੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੱਝਾਂ, ਗਾਈਆਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜੁੱਤੀਆਂ, ਬੂਟ ਅਤੇ ਜੈਕਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

6. ਭੇਡਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉੱਨ ਤੋਂ ਊਨੀ ਕੱਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਘਟੀਆ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਕੰਬਲ ਅਤੇ ਗਰਮ ਕੱਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਖਰਗੋਸ਼ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਖੱਲਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਟੋਪੀਆਂ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਮਾਸ ਵੀ ਖਾਧਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਿੱਕਾ ਕਮਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਹੋਰਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੀਆਂ ਤਿੱਤਲੀਆਂ ਦਾ ।

8. ਸਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਮੋਤੀਆਂ (Pearls), ਘੋਗਿਆਂ (Shells) ਅਤੇ ਗੇ (Corals) ਦੇ ਨਿਰਯਾਤ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ‘ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਚ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ-

• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ – ਜਾਨਵਰਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੱਕਰੀ, ਭੇਡ, ਟਰਕੀ, ਮੁਰਗੀਆਂ, ਮੱਛੀਆਂ, ਝੀਂਗਾ ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਸੁਰ ਤੋਂ ਮਾਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੁਰਗੀਆਂ ਤੋਂ ਆਂਡੇ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਡਲਿਵਰ ਆਇਲ, ਸਾਨੂੰ ਕੋਡ (Cod) ਨਾਂ ਦੀ ਮੱਛੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੱਲਾਂ ਆਦਿ – ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਕਈ ਪਾਣੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੱਝਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖੱਲਾਂ ਤੋਂ ਚਮੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੂਟ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜੈਕੇਟਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਢੋਆ – ਢੁਆਈ-ਇਸ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਬੈਲ, ਝੋਟੇ, ਊਠ, ਯਾਕ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਖੱਚਰਾਂ ਤੇ ਹਾਥੀਆਂ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਦੀਆਂ ਹਨ । ਮੋਤੀ ਆਇਸਟਰਾਂ (Pearl Oysters) ਤੋਂ ਮੋਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਘੋਗੇ ਤੇ ਸਿੱਪੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਜਾਵਟ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ, ।
• ਦੁਧਾਰੂ ਜਾਨਵਰ-ਦੁਧਾਰੁ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਮੱਝ, ਗਾਂ, ਬੱਕਰੀ ਅਤੇ ਭੇਡ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰੇਗਿਸਥਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਊਠਨੀ ਦਾ ਦੁੱਧ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਉੱਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੇਸ਼ੇ-ਭੇਡਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਉੱਨ ਤੋਂ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਸਵੈਟਰ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੱਕਰੀ ਅਤੇ ਉਠ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਤੋਂ ਮੋਟੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਗਦੇਲੇ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀ ਉਪਜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੋਬਰ ਗੈਸ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਲੇਖ ਨੂੰ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆਖਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਤਾ (Variability) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਕੁੱਤਾ, ਬਿੱਲੀ, ਕਿਰਲੀ, ਟਾਹਲੀ, ਕਿੱਕਰ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਪਣੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਵਿਚਲੇ ਕੁੱਝ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਜਾਂ
ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਫਾਇਦੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਵਾਈਆਂ (ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਪੌਦੇ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਚੌਗਿਰਦੇ ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

• ਨਿੰਮ (Neem) – ਨਿੰਮ ਦੇ ਸੁਕੇ ਹੋਏ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀੜਿਆਂ ਅਤੇ ਭੰਬਟਾਂ (Moths) ਦੇ ਅਪਕਰਸ਼ਨ (Repelling) ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਫੂਫ ਪਾਊਡਰ) ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਲੇਵੀ ਪੁਲਟਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਟਾਣੂ ਰੋਧਕ (Antibacterial) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਿੰਮ ਦੀਆਂ ਨਰਮ-ਨਰਮ ਅਤੇ ਕੁਲੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਂ ਨੂੰ ਦਾਤਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।
• ਤੁਲਸੀ (Tulsi) – ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਂਸੀ ਅਤੇ ਜ਼ੁਕਾਮ ਆਦਿ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਕੁਆਰ-ਗੰਦਲ ਜਾਂ ਅਲੋਵੀਰਾ (Aloe-vera) – ਇਸ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਚਮੜੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਗੁਣਕਾਰੀ ਕਰੀਮਾਂ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਸ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਅਚਾਰ ਵੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਹ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਹਨ, ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਵਿਚ ਹੜ੍ਹ, ਹਨੇਰੀਆਂ, ਅੱਗ (ਲੱਗਣਾ) ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਜੰਤੂ (Pests) ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਨਾਲ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਵਤੀਰਾ, ਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਲੱਗ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਦੇ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਪਾੜ (Gap) ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਜਗ੍ਹਾ (ਪਾੜ) ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉੱਗ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੁੜ ਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਜੇਕਰ
ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਪਾੜ ਆਦਿ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਰੁੱਖ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦੇ, ਜਿਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਹ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਰ ਇਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਦੇ ਤਿਆਗ ਕਰਨ (Abandon) ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਹ ਜ਼ਮੀਨ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (ਸਵਾਨਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਤਬਦੀਲ ਤਾਂ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਨਾ ਹੋ ਸਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Resource Limitations) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Resource Limitations) – ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੀ ਵੀ ਵਸਤੂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਉਤਰਜੀਵਤਾ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਧਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਹੱਦ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਭੂਮੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Limitations of Land Resources) – ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਖੇਤਰਫਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਖੇਤਰਫਲ ਹੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਬੜਾ ਦਬਾਅ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Limitations of Water Resources) – ਸਾਡੇ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਪੇਸ਼ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਰਤੋਂ ਠੀਕ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੰਗ ਹਰ ਦਿਨ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਖਣਿਜੀ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Limitations of Mineral Resources) – ਕੋਲਾ, ਲੋਹਾ, ਅਤੇ ਤਾਂਬਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖਣਿਜ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੀਮਿਤ ਹੈ । ਜਿਸ ਦਰ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਉਸ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਜੈਵਿਕ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸੀਮਾਬੱਧਤਾ (Limitations of Biological Resources) – ਵਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਹੀ ਸਾਡੇ ਜੈਵਿਕ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਲਾਹੇਵੰਦ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਈਂਧਨ, ਔਸ਼ਧੀਆਂ, ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ । ਜੰਗਲ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਣ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਰਖਾ ਵਣ (Rain forests) ਪਾਣੀ ਦੇ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜੀਵਕਾ ਉਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਛੋਟਾ ਠਿਕਾਣਾ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਨਿਚ (Ecological niche) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਦੇ ਲਈ ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਯੋਗ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਉੱਥੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਰੁੱਖਾਂ (ਪੌਦਿਆਂ) ਦੀਆਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਵਰਖਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਉਪਜ ‘ਤੇ ਵੀ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਜੇਕਰ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ (Variation) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅੰਤਰ ਹੋਣਗੇ । ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜੇਗੀ ਅਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਪਜ (ਝਾੜ) ਵੀ ਤਸੱਲੀਬਖ਼ਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਤੁਹਾਡਾ ਪਿੰਡ/ਕਸਬਾ/ਸ਼ਹਿਰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਜਾਤੀ ਲਈ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡਾ ਕਸਬਾ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪੌਦੇ (Plants) – ਅੰਬਾਂ ਦੇ ਬਾਗ, ਕੁੱਝ ਇਕ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਬੇਰੀਆਂ ਦੇ ਝੁੰਡ, ਟਾਹਲੀਆਂ ਦੇ ਅਤੇ ਸਫੈਦਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਖੀਰੇ, ਖਜੂਰਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਆਦਿ ।
ਪ੍ਰਾਣੀ – ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੱਝਾਂ, ਗਾਵਾਂ, ਕੁੱਤੇ, ਬਿੱਲੀਆਂ, ਮੁਰਗੇ-ਮੁਰਗੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਛੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਇਸ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਮਾਨਣ ਦੇ ਲਈ ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ । ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਿਸ ਦਾ ਮਨ ਪਸੰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਮੋਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਹਰੇਕ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ।

ਕਲਕੱਤਾ ਦੇ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਬੋਹੜ ਦੇ ਰੁੱਖ (Banyan Tree) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਆਦਮੀ ਦੇਖਦਾ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਰੁੱਖ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤਣਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਨੀਨ ਕਿਸ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਨੀਨ ਪੀਲੇ ਸਿਨਕੌਨਾ (Yellow Cinchona) ਨਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਛਾਲ (Bark) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਲੇਰੀਆ ਬੁਖਾਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪਹਿਲੂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਲਈ ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਇਕ ਵੱਡਮੁੱਲੀ ਸੰਪਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਫਰ ਦਾ ਕੋਈ ਵੀ ਪੜਾਅ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਭਲਾਈ ਵਿਚ । ਆਪਣੀ ਭੁਮਿਕਾ ਨਾ ਨਿਭਾਈ ਹੋਵੇ ।

(ਉ) ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Ecological Value).

1. ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਕਾਰਬਨ । ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ, ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਥੋਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਰਗੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ਰਚੇ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਅਲੋਪ ਹੋਇਆ ਪੰਛੀ । ਕਰਵਾਈਆਂ ਹਨ ।
2. ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਕ ਜਾਤੀ ਦੀ ਉੱਤਰਜੀਵਤਾ (Survival) ਕਈ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ (System) ਜਾਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਥਨ ਨੂੰ ਡੋ-ਡੋ (Do-Do) ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਕੈਲਵੇਰਸ (Calvaris) ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Genetic Values) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਕਿਸਾਨ ਬਨਾਉਟੀ ਚੋਣ (Artificial selection) ਦੁਆਰਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਜੀਨਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਘਰੇਲੂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ (Domesticated) Histni nied ਦਾਖ਼ਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੀਨਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਟਾਂਦਰੇ (Gene exchange) ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਅਸੀਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋਏ ਹਾਂ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਧਾਨ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਕਿਸਮ (Wild variety of Orya sativa) ਤੋਂ ਜੀਨਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਧਾਨ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮ, ਜਿਸਦੀ ਖੇਤੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ । ਖੇਤੀ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਜੀਨ ਸੰਮ੍ਹਾਲਿਆਂ ਜੀਨ ਬੈਂਕ (Gene bank) ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ੲ) ਆਰਥਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Economic Values) – ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਾਸੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ-ਲੱਕੜੀ, ਭੋਜਨ, ਤਨ ਢੱਕਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥ, ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਲਈ ਵਣਾਂ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮਛੇਰੇ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਜਲ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਅਨੇਕਾਂ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Scientific values) – ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਯੋਗਤਾ ਵਰਗ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀਆਂ ਕਦਰਾਂਕੀਮਤਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਣਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਾਇਓ-ਤਕਨੋਲੋਜਿਸਟ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਸਕੇ ਹਨ । ਵਧੇਰੇ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਬੀਟੀ-ਕਪਾਹ (Bt-cotton) ਦਾ ਬਾਇਓਟੈਕਨੋਲੋਜਿਸਟਾਂ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਵਿਕਾਸ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

(ਹ) ਦਵਾਈਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Medicinal Value) – ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੀਮਤੀ ਦਵਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਕੁੱਝ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

• ਕੁਕੀਨ (Quinine) – ਇਸ ਦਵਾਈ ਦਾ ਸਰੋਤ ਪੀਲਾ ਸਿਨਕੋਨਾ (Yellow (Cinchona) ਰੁੱਖ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਵਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਲੇਰੀਆ ਤਾਪ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੈਨਸੀਲੀਨ (Penicillin) – ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਪਰਾਣਾ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ (Anti-biotic) ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਵਾਈ ਪੈਨੀਸੀਲੀਅਮ (Penicillium) ਨਾਂ ਦੀ ਉੱਲੀ (Fungus) ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਡਿਜੀਟੋਕਸਿਨ (Digitoxin) – ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਇਹ ਦਵਾਈ ਆਮ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਸਗਲੋਵ (Foxglove) ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਤੁਲਸੀ (Tulsi) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਾਪ ਨਿਵਾਰਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਾਬ ਗਲੇ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।
• ਟੈਕਸੋਲ (Taxol) – ਇਹ ਦਵਾਈ ਥਿਊ ਪੌਦੇ (Yew plant, Taxus spp) ਦੀ ਛਿਲੜ/ਛਿਲਕੇ (Bark) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਕ) ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ (Social values) – ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸਮੁਦਾਇ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬੜਾ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮੁਦਾਇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਉਤਰਜੀਵਤਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਫੇਲ ਨਾ ਹੋਣ ।

(ਖ) ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Cultural Values) – ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਣੀ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤੁਲਸੀ, ਪਿੱਪਲ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਈ ਲੋਕ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਕਈ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਸੱਪਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲੋਕ ਪੁਜਦੇ ਹਨ । ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ਸੱਪਾਂ ਦਾ ਪੂਜਨ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਾਗ ਪੰਚਮੀ ਦਾ ਉਤਸਵ ਬੜੀ ਸ਼ਰਧਾ ਅਤੇ ਧੂਮ ਧਾਮ ਨਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਛੋਟੇ ਵਣਾਂ (Groves) ਜਾਂ ਝਿੜੀਆਂ ਨੂੰ ਲੋਕ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ।

(ਗ) ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Aesthetic and Recreational Values) ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਰੰਗਤ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਬੜੇ ਖੁਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨੱਚਦਾ ਹੋਇਆ ਮੋਰ ਸਭ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਸੈਰ ਸਪਾਟੇ ਲਈ ਰਮਣੀਕ ਪਹਾੜ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਥਾਨ ਖਿੱਚ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਹਨ । ਸੈਰ ਸਪਾਟਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਕਾਫੀ ਸੁਨੇਹ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਨੈਤਿਕ ਮਹੱਤਤਾ (Ethical Value) – ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਜੀਵਨ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ (Organic evolution) ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਹੋਣ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਹ ਫ਼ਰਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਣ ਸਕਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਦਮੀ ਤਰਤੀਬ (Hierarchial level) ਦੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਨ
(i) ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ,
(ii) ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ /ਜਾਤੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਅਤੇ
(iii) ਪਰਿਆਵਰਣ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ।

(i) ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Genetic diversity) – ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਜਣਨਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ) ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮੋਸੋਮਜ਼ (Chromosomes) ਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ (Subspecies) ਅਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ii) ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ /ਜਾਤੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Species diversity) – ਕਿਸੇ ਖਿੱਤੇ (Region) ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਉਲੇਖ ਨੂੰ ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਗਿਆਨੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ 1.8 ਮਿਲੀਅਨ ਜੀਵਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹਾ ਅੰਸ਼ ਹੀ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਖੋਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਲੱਭ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (Eco-system diversity) – ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਚੀ ਗਈ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਿਆਵਰਣ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਦਰਿਆ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪੂਰਕ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਦਖ਼ਲ-ਅੰਦਾਜ਼ੀ ਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਦਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੋਧਿਆ ਹੋਇਆ (Modified) ਪਰਿਆਵਰਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
‘ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ’ ਉੱਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ (Balance in Nature) – ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸੰਤੁਲਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿੱਚ ਆਈ ਕੋਈ ਵੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਦੋ ਹੀ ਅੰਸ਼ ਹਨ ।

ਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ (Biotic Components) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ, ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਪੰਛੀ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। | ਜੇਕਰ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਅਜੇ ਵੀ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ (Abiotic Components) – ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਖਣਿਜ, ਹਵਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਸਿੱਲ੍ਹ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਅੰਸ਼ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਜ਼ਾ ਕਰਕੇ ਆਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਬੜਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਜੀਵ ਭਾਵੇਂ ਸਵੈ-ਨਿਰਭਰ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਹੀ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਾਧਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਲਈ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦਾ ਉੱਜਲ ਭਵਿੱਖ ਲੋਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਬੇਲੋੜੀ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਅਤੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਸ ਦੇ ਬੜੇ ਗੰਭੀਰ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੀਮਿਤ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭਸੰਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੀਮਿਤ ਸਰੋਤ :

1. ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ),
2. ਪਾਣੀ,
3. ਖਣਿਜ,
4. ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਤਰੀਕੇ – ਪਾਣੀ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਪਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦਾ 70.8% ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਨੇ ਮੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ 97% ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕੇਵਲ 1.0% ਹੀ ਹੈ ।2% ਪਾਣੀ ਹਿਮ ਟੋਪੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿਮ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਕੈਦ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਬੇਰਹਿਮੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੇ ਇਹ ਡਰ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਛੇਤੀ ਦੁਰਲੱਭ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ – ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸੁਝਾਅ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਗਏ ਹਨ-

1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
2. ਪੀਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਕੀਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।
4. ਘਰੇਲੂ ਨਲਕਿਆਂ ਦੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ । ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਟੂਟੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਵਹਿਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਆਦਿ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
6. ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕੰਮ ਦੇ ਲਈ ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
7. ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੁਨਰ ਸੁਰਜੀਤੀ ਲਈ ਛੱਪੜਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
8. ਮੀਂਹ ਆਦਿ ਦਾ ਵਾਧੂ ਪਾਣੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਥੁੜ੍ਹ ਹੈ ।

ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ ‘ਪਹਿਲਾ ਪਾਣੀ ਜਿਉ ਹੈ ਜਿਤ ਹਰਿਆ ਸਭ ਕੋਇ ।’
ਇਸ ਤੁਕ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਦੇ 5 ਦਵਾਈਆਂ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਲੱਭੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸ ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਉਪਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਪੌਦੇ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਆਯੁਰਵੈਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮੰਗ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪੌਦੇ ਦਾ ਨਾਂ	ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹਿੱਸਾ	ਬਿਮਾਰੀ ਦਾ ਨਾਂ
1. ਤੁਲਸੀ ਪੱਤੇ	ਪੱਤੇ	ਬੁਖਾਰ, ਗਲੇ ਦੀ ਖਰਾਬੀ
2. ਬ੍ਰਹਮੀ ਬੂਟੀ	ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਤਣਾ	ਦਿਮਾਗੀ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ
3. ਅਜਵਾਇਣ	ਬੀਜ	ਪੇਟ ਦਰਦ ਅਤੇ ਜੀ ਮਤਲਾਉਣਾ
4. ਨਿੰਮ	ਪੱਤੇ, ਫਲ ਅਤੇ ਬੀਜ	ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਕਾਹੜਾ ਪੀਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਪੱਤੇ ਚੱਬਣ ਨਾਲ ਫੋੜੇ ਫਿਨਸੀਆਂ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਲ ਖਾਣ ਨਾਲ ਖੂਨ ਸਾਫ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਛਾਲ ਮੋਗਰਾ ਤੇਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਸ਼ਟ ਰੋਗ (Leprosy) ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੌਂਫ	ਬੀਜ (ਫਲ)	ਪੇਟ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲਈ
6. ਪੁਦੀਨਾ	ਪੱਤੇ	ਪੇਟ ਦਰਦ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ਾਬ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲਈ
7. ਫੋਕਸ ਗਲੋਵ	ਬੀਜ ਅਤੇ ਪੱਤੇ	ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਮੁਫੀਦ ਹੈ ।
8. ਕੁਆਰ ਗੰਦਲ	ਗੁੱਦੇਦਾਰ ਪੱਤੇ	ਪੇਟ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਨਿਖਾਰ ਦੇ ਲਈ ।

 

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Probability Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 13 Probability Miscellaneous Exercise

Question 1.
A and B are two events such that P(A) ≠ 0. Find P(B/A), if
(i) A is a subset of B
(ii) A ∩ B = Φ
Solution.
It is given that, P(A) ≠ 0
A is a subset of B.
⇒ A ∩ B = A
∴ P(A ∩ B) = P(B ∩ A) = P(A)
∴ P(B/A) = \(\frac{P(B \cap A)}{P(A)}=\frac{P(A)}{P(A)}\) = 1

(ii) A ∩ B = Φ
⇒ P(A ∩ B) = 0
⇒ P(B/A) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(A)}\) = 0.

Question 2.
A couple has two children,
(i) Find the probability that both children are males, if it is known that at least one of the children is male.
(ii) Find the probability that both children are females, if it is known that the elder child is a female.
Solution.
If a couple has two children, then the sample space is
S = {(b, b), (b, g), (g, b), (g, g)}
(i) Let E and P respectively denote the events that both children are males and atleast one of the children is a male.
E ∩ F = {(b, b)}
⇒ P(E ∩ F) = \(\frac{1}{4}\)

P(E) = \(\frac{1}{4}\);

P(F) = \(\frac{3}{4}\)

P(E/F) = \(\frac{P(E \cap F)}{P(F)}=\frac{\frac{1}{4}}{\frac{3}{4}}=\frac{1}{3}\)

(ii) Let A and B respectively denote the events that both children are females and the elder child is a female.
A = {(g, g)}
⇒ P(A) = \(\frac{1}{4}\)
B = {(g, b), (g, g)}
⇒ P(B) = \(\frac{2}{4}\)
A ∩ B = {(g, g)}
⇒ P(A ∩ B) = \(\frac{1}{4}\)
P(A/B) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(B)}=\frac{\frac{1}{4}}{\frac{2}{4}}=\frac{1}{2}\)

Question 3.
Suppose that 5% of men and 0.25% of women have grey hair. A gray haired person is selected at random. What is the probability of this person being male?
Assume that there are equal number of males and females.
Solution.
Probability of selecting a male = P(E₁)
= \(\frac{1}{2}\)

Probability of selecting a female = P(E₂)
= \(\frac{1}{2}\)

5% men are grey haired P(A/E₁) = 5% = 0.05
0.25% women have grey hair
i.e., P(A/E₂) = 0.25% = 0.0025

Now, P(E₁/A) = \(\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(\frac{\frac{1}{2} \times 0.05}{\frac{1}{2} \times 0.05+\frac{1}{2} \times 0.0025}\)

= \(\frac{0.05}{0.0525}=\frac{500}{525}=\frac{20}{21}\)

Question 4.
Suppose that 90% of people are right-handed. What is the probability that at most 6 of a random sample of 10 people are right-handed?
Solution.
A person can be either right-handed or left-handed.
It is given that 90% of the people are right-handed.
∴ p = P (right-handed) = \(\frac{1}{10}\)
q = P (left-handed)
= 1 – \(\frac{1}{10}\)
= \(\frac{9}{10}\)

Using binomial distribution, the probability that more than 6 people are right-handed is given by,
\(\sum_{r=7}^{10}{ }^{10} C_{r} p^{r} q^{n-r}=\sum_{r=7}^{10}{ }^{10} C_{r}\left(\frac{9}{10}\right)^{r}\left(\frac{1}{10}\right)^{10-r}\)

Therefore, the probability that at most 6 people are right-handed
= 1 – P (more than 6 are right-handed)
= 1 – \(\sum_{r=7}^{10}{ }^{10} C_{r}(0.9)^{r}(0.1)^{10-r}\)

Question 5.
An urn contains 25 balls of which 10 balls bear a mark ‘X’ and the remaining 15 bear a mark T\ A ball is drawn at random from the urn, its mark is noted down and it is replaced.
If 6 balls are drawn in this way, find the probability that
(i) all will bear ‘X’ mark.
(ii) not more than 2 will bear ‘Y’ mark.
(iii) at least one ball will bear ‘Y’ mark.
(iv) the number of balls with ‘X’ mark and ‘Y’ mark will be equal.
Solution.
Total number of balls in the urn = 25
Balls bearing mark ‘X’ = 10
Balls bearing mark ‘Y’ = 15
p = P (ball bearing mark ‘X’)
= \(\frac{10}{25}=\frac{2}{5}\)

q = P (ball bearing mark ‘Y’)
= \(\frac{15}{25}=\frac{3}{5}\)

Six balls are drawn with replacement.
Therefore, the number of trials are Bernoulli trials.
Let Z be the random variable that represents the number of balls with ‘Y’ mark on them in the trials.
Clearly, Z has a binomial distribution with n = 6 and p = \(\frac{2}{5}\)
∴ p(Z = z) = \({ }^{n} C_{z} p^{n-z} q^{z}\)

(i) P(all will bear ‘X’ mark) = P(Z = 0)
= \({ }^{6} C_{0}\left(\frac{2}{5}\right)^{6}=\left(\frac{2}{5}\right)^{6}\)

(ii) P (not more than 2 ear ‘Y’ mark)
= P(Z ≤ 2) = P(Z = 0) + P(Z= 1) + P(Z = 2)

(iii) P (at least one ball bears ‘T mark) = P(Z ≥ 1)
= 1 – P(Z = 0) = 1 – \(\left(\frac{2}{5}\right)^{6}\)

(iv) P (equal number of balls with ‘X’ mark and ‘Y’ mark) = P(Z = 3)

= \({ }^{6} C_{3}\left(\frac{2}{54}\right)^{3}\left(\frac{3}{5}\right)^{3}\)

= \(\frac{20 \times 8 \times 27}{15625}=\frac{864}{3125}\)

Question 6.
In a hurdle race, a player has to cross 10 hurdles. The probability that he will clear each hurdle is 5/6. What is the probability that he will knock down fewer than 2 hurdles?
Solution.
Let p and q respectively be the probabilities’that the player will clear and knock down the hurdle.
∴ p = \(\frac{5}{6}\)
⇒ q = 1 – p
= 1 – \(\frac{5}{6}\) = \(\frac{1}{6}\)
Let X be the random variable that represents the number of times the player will knock down the hurdle.
Therefore, by binomial distribution, we get
P(X = x) = \({ }^{n} C_{x} p^{n-x} q^{x}\)
P (player knocking down less than 2 hurdles) = P(X < 2) = P(X = 0) + P(X = 1)
= \({ }^{10} C_{0}(q)^{0}(p)^{10}+C_{1}(q)(p)^{9}\) = \(\left(\frac{5}{6}\right)^{10}+10 \cdot \frac{1}{6} \cdot\left(\frac{5}{6}\right)^{9}\)

= \(\left(\frac{5}{6}\right)^{9}\left[\frac{5}{6}+\frac{10}{6}\right]=\frac{5}{2}\left(\frac{5}{6}\right)^{9}\)

= \(\frac{(5)^{10}}{2 \times(6)^{9}}\)

Question 7.
A die is thrown again and again until three sixes are obtained. Find the probability of obtaining the third six in the sixth throw of the die.
Solution.
The probability of getting a six in a throw of die is \(\frac{1}{6}\) and not getting a six is \(\frac{5}{6}\).
Let p = \(\frac{1}{6}\) and
q = \(\frac{5}{6}\) The probability that the 2 sixes come in the first five throws of the die is \({ }^{5} C_{2}\left(\frac{1}{6}\right)^{2}\left(\frac{5}{6}\right)^{3}=\frac{10 \times(5)^{3}}{(6)^{5}}\)

Probability that third six comes m the sixth throw = \(\frac{10 \times(5)^{3}}{(6)^{5}} \times \frac{1}{6}\)
= \(\frac{10 \times 125}{(6)^{6}}=\frac{10 \times 125}{46656}=\frac{625}{23328}\)

Question 8.
If a leap year is selected at random, what is the chance that it will contain 53 Tuesdays?
Solution.
A leap year has 366 days which contain 52 full weeks and 2 extra days.
The extra days may occur as (Mon, Tue), (Tue, Wed), (Wed, Thu), (Thu, Fri), (Fri, Sat), (Sat, Sun), (Sun, Mon)
Now the favourable cases are (Mon, Tue), (Tue, Wed)
∴ Probability that a leap year will have 53 Tuesdays = \(\frac{2}{7}\).

Question 9.
An experiment succeeds twice as often as it fails. Find the probability that in the next six trials, there will be at least 4 successes.
Solution.
The probability of success is twice the probability of failure. Let the probability of failure be x. ∴ Probability of success = 2x x + 2x = 1
⇒ 3x = 1
⇒ x = \(\frac{1}{3}\)
∴ 2x = \(\frac{2}{3}\)
Let p = \(\frac{1}{3}\) and q = \(\frac{1}{3}\)
Let X be the random variable that represents the number of successes in six trials.
By Binomial distribution, we get
P(X = x) = \({ }^{n} C_{x} p^{n-x} q^{x}\) Probability of at least 4 successes
= P(X ≥ 4) = P(X = 4) + P(X = 5) + P(X = 6)

Question 10.
How many times must a man toss a fair coin so that the probability of having at least one head is more than 90%? Solution.
Let the man toss the coin n times.
The n tosses are n Bernoulli trials.
Probability (p) of getting a head at the toss of a coin is \(\frac{1}{2}\).
It is given that, 90 P (getting at least one head) > \(\frac{90}{100}\)
P(x ≥ 1) > 0.9
∴ 1 – P(x = 0) > 0.9
1 – \({ }^{n} C_{0}\), \(\frac{1}{2^{n}}\) > 0.9
\({ }^{n} C_{0}\), \(\frac{1}{2^{n}}\) < 0.1
\(\frac{1}{2^{n}}\) < 0.1,
2ⁿ > \(\frac{1}{0.1}\),
2ⁿ > 10 …………….(i)
The minimum value of n that satisfies the given inequality is 4.
Thus, the man should toss the coin 4 or more than 4 times.

Question 11.
In a game, a man wins a rupee for a six and loses a rupee for any other number when a fair die is thrown. The man decided to throw a die thrice but to quit as and when he gets a six. Find the expected value of the amount he wins/loses.
Solution.
In a throw of a die, the probability of getting a six is 1/6 and the probability of not getting a 6 is 5/6.
Three cases can occur.

(i) If he gets a six in the first throw, then the required probability is 1/6.
Amount he will receive = ₹ 1

(ii) If he does not get a six in the first two throws and gets a six in the second throw, then
Probability = \(\left(\frac{5}{6} \times \frac{1}{6}\right)=\frac{5}{36}\)
Amount he will receive = – ₹ 1 + ₹ 1 = 0

(iii) If he does not get a six in the first two throws and gets a six in the third throw, then
Probability = \(\left(\frac{5}{6} \times \frac{5}{6} \times \frac{1}{6}\right)=\frac{25}{216}\)
Amount he will receive = – ₹ 1 – ₹ 1 + ₹ 1 = – ₹ 1
Expected value he can win = \(\frac{1}{6}(1)+\left(\frac{5}{6} \times \frac{1}{6}\right)(0)+\left[\left(\frac{5}{6}\right)^{2} \times \frac{1}{6}\right](-1)\)

= \(\frac{1}{6}=\frac{25}{216}=\frac{36-25}{216}=\frac{11}{216}\)

Question 12.
Suppose we have four boxes. A, B, C and D containing coloured marbles as given below.

One of the boxes has been selected at random and a single marble is drawn from it. If the marble is red, what is the probability that it was drawn from box A? box B? box C?
Solution.
Let R be the event of drawing the red marble.
Let E_A, E_B and E_C respectively denote the events of selecting the box A, B and C.
Total number of marbles = 40
Number of red marbles = 15
∴ P(R) = \(\frac{15}{40}=\frac{3}{8}\)
Probability of drawing the red marble from box A is given by P(E_A/R).

∴ P(E_A/R) = \(\frac{P\left(E_{A} \cap R\right)}{P(R)}=\frac{\frac{1}{40}}{\frac{3}{8}}=\frac{1}{15}\)

Probability that the red marble is from box B is P{E_B/R)

⇒ P(E_B/R) = \(\frac{P\left(E_{B} \cap R\right)}{P(R)}=\frac{\frac{6}{40}}{\frac{3}{8}}=\frac{2}{5}\)

Probability that the red marble is from box C is P(E_C/R)

⇒ P(E_C/R) = \(\frac{P\left(E_{C} \cap R\right)}{P(R)}=\frac{\frac{8}{40}}{\frac{3}{8}}=\frac{8}{15}\).

Question 13.
Assume that the chances of a patient having a heart attack is 40%. It is also assumed that a meditation and yoga course reduce the risk of heart attack by 30% and prescription of certain drug reduces its chances by 25%. At a time a patient can choose any one of the two options with equal probabilities.

It is given that after going through one of the two options the patient selected at random suffers a heart attack. Find the probability that the patient followed a course of meditation and yoga?
Solution.
Let A, E₁ and E₂ respectively denote the events that a person has a heart attack the selected person followed the course of yoga and meditation, and the person adopted the drug prescription.
∴ P(A) = 0.40, P(E₁) = P(E₂) = \(\frac{1}{2}\)
P(A|E₁) = 0.40 ×0.70 = 0.28,
P(A|E₂) = 0.40 × 0.75 = 0.30
Probability that the patient suffering a heart attack followed a course of meditation and yoga is given by P(E₁/A).

P(E₁/A) = \(\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(\frac{\frac{1}{2} \times 0.28}{\frac{1}{2} \times 0.28+\frac{1}{2} \times 0.30}=\frac{14}{29}\).

Question 14.
If each element of a second order determinant is either zero or one, what is the probability that the value of the determinant is positive? (Assume that the individual entries of the determinant are chosen independently, each value being assumed with probability 1/2).
Solution.
The total number of determinants of second order with each element being 0 or 1 is (2)⁴ = 16
The value of determinant is positive in the following cases
\(\left|\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
0 & 1
\end{array}\right|\left|\begin{array}{ll}
1 & 1 \\
0 & 1
\end{array}\right|\left|\begin{array}{ll}
1 & 0 \\
1 & 1
\end{array}\right|\)
∴ Required probability = \(\frac{3}{16}\)

Question 15.
An electronic assembly consists of two subsystems, say A and B. From previous testing procedures, the following probabilities are assumed to be known
P(A fails) = 0.2
P(B fails alone) = 0.15
P(A andB fail) = 0.15
Evaluate the following probabilities
(i) P(A fails / B has failed)
(ii) P(A fails alone)
Solution.
Let the event in which A fails and B fails be denoted by E_A and E_B.
P(E_A) = 0.2, P(E_A and E_B) = 0.15

P (B fails alone = P(E_B) – P(E_A and E_B)
0.15 = P(E_B) – 0.15
∴ P(E_B) = 0.3
(i) P(E_A/E_B) = \(\frac{P\left(E_{A} \cap E_{B}\right)}{P\left(E_{B}\right)}=\frac{0.15}{0.3}\)
= 0.5

(ii) P (A fails alone) = P (E_A) – P(E_A and E_B)
= 0.2 – 0.15 = 0.05.

Question 16.
Bag I contains 3 red and 4 black halls and Bag II contains 4 red and 5 black halls. One hall is transferred from Bag I to Bag II and then a ball is drawn from Bag II. The ball so drawn is found to be red in colour. Find the probability that the transferred ball is black.
Solution.
Let E₁ and E₂ respectively denote the events that a red ball is transferred from bag I to II and a black ball is transferred from bag I to II.
P(E₁) = \(\frac{3}{7}\) and

P(E₂) = \(\frac{4}{7}\)

Let A be the event that the ball drawn is red.
When a red ball is transferred from bag I to II,

P(A/E₁) = \(\frac{5}{10}=\frac{1}{2}\)

When a black ball is transferred from bag I to II,
P(A/E₂) = \(\frac{4}{10}=\frac{2}{5}\)

Direction (17 – 19) : Choose the correct answer.
Question 17.
If A and B are two events such that P(A) ≠ 0 and P(B/A) = 1, then
(A) A ⊂ B
(B) B ⊂ A
(C) B = Φ
(D) A = Φ
Sol.
Given, P(A) ≠ 0 and P(B/A) = 1

⇒ P(B/A) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(A)}\)

⇒ 1 = \(\frac{P(B \cap A)}{P(A)}\)

P(A) = P(A ∩ B) ⇒ A ⊂ B
Thus, the correct answer is (A).

Question 18.
If P(A/B) > P(A), then which of the following is correct
(A) P(B/A) < P(B)
(B) P(A ∩ B) < P(A) . P(B) (C) P(B/A) > P(B)
(D) P(B/A) = P(B)
Solution.
Given, P(A/B) > P(A)
⇒ \(\frac{P(A \cap B)}{P(B)}\) > p(A)
⇒ P(A ∩ B) > P(A) . P(B)

⇒ \(\frac{P(A \cap B)}{P(A)}\) p(B)
⇒ P(B/A) > P(B)
Thus, the correct answer is (C).

Question 19.
If A and B are any two events such that P(A) + P(B) – P (A and B) = P (A), then
(A) P(B/A) = 1
(B) P(A/B) = 1
(C) P(B/A) = 0
(D) P(A/B) = 0
Sol.
Given, P(A) + P(B) – P(A and B) = P(A)
⇒ P(A) + P(B) – P(A ∩ B) = P(A)
⇒ P(B) – P(A ∩ B) = 0
⇒ P(A ∩ B) = P(B)
∴ P(A/B) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(B)}=\frac{P(B)}{P(B)}\) = 1
Thus, the correct answer is (B).

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Probability Ex 13.5 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 13 Probability Ex 13.5

Question 1.
A die is thrown 6 times. If ‘getting an odd number’ is a success, what is the probability of
(i) 5 successes?
(ii) at least 5 successes?
(iii) at most 5 successes?
Solution.
The repeated tosses of a die are Bernoulli trials.
Let X denote the number of successes of getting odd numbers in an experiment of 6 trials.
Probability of getting an odd number in a single throw of a die is,
P = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)

q = 1 – p = \(\frac{1}{2}\)
X has a binomial distribution.

Question 2.
A pair of dice is thrown 4 times. If getting a doublet is considered a success, find the probability of two successes.
Solution.
The repeated tosses of a pair of dice are Bernoulli trails.
Let X denote the number of times of getting doublets in an experiment of throwing two dice simultaneously four times.
Probability of getting doublets in a single throw of the pair of dice is
p = \(\frac{6}{36}=\frac{1}{6}\)

q = 1 – \(\frac{1}{6}\)
= \(\frac{5}{6}\)
Clearly, X has the binomial distribution with, n = 4, p = \(\frac{1}{6}\) and q = \(\frac{5}{6}\)

Question 3.
There are 5% defective items in a large bulk of items. What is the probability that a sample of 10 items will include not more than one defective item?
Solution.
Let X denote the number of defective items in a sample of 10 items drawn successively.
Since the drawing is done with replacement the trials are Bernoulli trials.

Question 4.
Five cards are drawn successively with replacement from a well-shuffled deck of 52 cards. What is the probability that
(i) all the five cards are spades?
(ii) only 3 cards are spades?
(iii) none is a spade?
Solution.
Let X represent the number of spade cards among the five cards drawn.
Since the drawing of card is with replacement the trials are Bernoulli trials.
In a well shuffled deck of 52 cards, there are 13 spade cards.

Question 5.
The probability that a bulb produced by a factory will fuse after 150 days of use is 0.05. Find the probability that out of 5 such bulbs
(i) none
(ii) not more than one
(iii) more than one
(iv) at least one will fuse after 150 days of use.
Solution.
Probability that a bulb gets fuse after 150 days of its use = 0.05
Probability that the bulb will not fuse after 150 days of its use
=1 – 0.05
= 0.95
(i) Probability that no bulb will fuse after 150 days of its use
= P(none) = (0.95)
(ii) P (not more than one)
= P(0) + P(1)
= (0.95)⁵ + \({ }^{5} C_{1}\) × (0.95)⁴ × (0.05)
= (0.95)⁴ [0.95 + 5 × 0.05]
= (0.95)⁴ (0.95 + 0.25)
=(0.95) × 1.2

(iii) P(more than one) = P(2) + P(3) + P(4) + P(5)
= [P(0) + P(1) + P(2) + P(3) + P(4) + P(5)] – [P(0) + P(1)]
= 1 – [P(0) + P(1)]
= 1 – (0.95) × 1..2 [see part (ii)]
(iv) A(at least one) = P(1) + P(2) + P(3) + P(4) + P(5)
= 1 – P(0)
= 1 – (0.95)⁵ [From part (i)].

Question 6.
A bag consists of 10 balls each marked with one of the digits 0 to 9. If four balls are drawn successively with replacement from the bag, what is the probability that none is marked with the digit 0.
Solution.
Let X denote the number of balls marked with the digit 0 among the 4 balls drawn.
Since the balls are drawn with replacement, the trials are Bernoulli trials. X has a binomial distribution with n = 4 and p = \(\frac{1}{10}\)
∴ q = 1 – p
= 1 – \(\frac{1}{10}\) = \(\frac{9}{10}\)

Question 7.
In an examination, 20 questions of true-false type are asked Suppose a student tosses a fair coin to determine his answer to each question. If the coin falls heads he answers, ‘ture’. If it falls tails he answers ‘false’. Find the probability that he answers at least 12 questions correctly.
Solution.
Let X represent the number of correctly answered questions out of 20 questions.
The repeated tosses of a coin are Bernoulli trails.
Since “head” on a coin represents the true answer and “tail” represents the false answer, the correctly answered questions are Bernoulli trials.

Question 8.
Suppose X has a binomial distribution B (6, \(\frac{1}{2}\)). Show that X = 3 is the most likely outcome.
[Hint : P(X = 3) is the P(X_i), X_i = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6]
Solution.
X is the random variable whose binomial distribution is B
Therefore, n = 6 and p = \(\frac{1}{2}\)
∴ q = 1 – p
= 1 – \(\frac{1}{2}\)
= \(\frac{1}{2}\)

The value of \({ }^{6} C_{3}\)is maximum.
Therefore, for x = 3, P(X = x) is maximum.
Thus, X = 3 is the most likely outcome.

Question 9.
On a multiple choice examination with three possible answers for each of the five questions, what is the probability that a candidate would get four or more correct answers just by guessing?
Solution.
The repeated guessing of correct answer from multiple choice questions are Bernoulli trials.
Let X represent the number of correct answers by guessing the the set of 5 multiple choice questions.
Probability of getting a correct answer is, p = \(\frac{1}{3}\)
∴ q = 1 – p
= 1 – \(\frac{1}{3}\)
= \(\frac{2}{3}\)
Clearly, X has a binomial distribution with n = 5 and p = \(\frac{1}{3}\)

= \(5 \cdot \frac{2}{3} \cdot \frac{1}{81}+1 \cdot \frac{1}{243}\)

= \(\frac{10}{243}+\frac{1}{243}=\frac{11}{243}\)

Question 10.
A person buys a lottery ticket in 50 lotteries, in each of which his chance of winning a prize is \(\frac{1}{100}\). What is the probability that he will in a prize
(a) at least once
(b) exactly once
(c) at least twice?
Solution.
Let X represent the number of wining prizes in 50 lotteries.
The trials are Bernoulli trials.
Clearly, X has a binomial distribution with n = 50 and p = \(\frac{1}{100}\).

Question 11.
Find the probability of getting 5 exactly twice in 7 throws of a die.
Solution.
The repeated tossing of a die are Bernoulli trials Let X, represent the number of times of getting 5 in 7 throws of the die.
Probability of getting 5 in a single throw of the die, p = \(\frac{1}{6}\)
q = 1 – p
= 1 – \(\frac{1}{6}\) = \(\frac{5}{6}\)
Clearly, X has the probability distribution with n = 7 and p = \(\frac{1}{6}\)
∴ p(X = x) = \({ }^{n} C_{x} q^{n-x} p^{x}\)

= \({ }^{7} C_{x}\left(\frac{5}{6}\right)^{7-x} \cdot\left(\frac{1}{6}\right)^{x}\)
p(getting 5 exactly twice) = P(X = 2)
= \({ }^{7} C_{2}\left(\frac{5}{6}\right)^{5} \cdot\left(\frac{1}{6}\right)^{2}\)

= \(21 \cdot\left(\frac{5}{6}\right)^{5} \cdot \frac{1}{36}=\left(\frac{7}{12}\right)\left(\frac{5}{6}\right)^{5}\).

Question 12.
Find the probability of throwing at most 2 sixes in 6 throws of a single die.
Solution.
When a die is thrown, probability of getting a six = \(\frac{1}{6}\)
Probability of not getting a six = 1 – \(\frac{1}{6}\) = \(\frac{5}{6}\)
Probability of getting atmost 2 sixes in 6 throws of a single die.
= P(0) + P(1) + P(2)

Question 13.
It is known that 10% of a certain articles manufactured are defective. What is the probability that in a random sample of 12 such articles, 9 are defective?
Solution.
The repeated selections of artides in a random sample space are Bernoulli trails.
Let X denote the number of times of selecting defective articles in a random sample space of 12 articles.
Clearly, X has a binomial distribution with n = 12 and p = 10%

Question 14.
In a box containing 100 bulbs, 10 are defective. The probability that out of a sample of 5 bulbs, none is defective is
(A) 10^-1

() \(\left(\frac{1}{2}\right)^{5}\)

(C) \(\left(\frac{9}{10}\right)^{5}\)

(D) \(\frac{9}{10}\)
Solution.
The repeated selections of defective bulbs from a box are Bernoulli trials. Let X denote the number of defective bulbs out of a sample of 5 bulbs.

Probability of getting a defective bulb, p = \(\frac{10}{100}=\frac{1}{10}\)
q = 1 – p
= 1 – \(\frac{1}{10}\)
= \(\frac{9}{10}\)
Clearly, X has a binomial distribution with n = 5 and p = \(\frac{1}{10}\)

Hence, the correct answer is (C).

Question 15.
The probability that a student is not a swimmer is \(\frac{1}{5}\). Then the probability that out of five students, four are swimmers is
(A) \({ }^{5} C_{4}\left(\frac{4}{5}\right)^{4} \frac{1}{5}\)

(B) \(\left(\frac{4}{5}\right)^{4} \frac{1}{5}\)

(C) \({ }^{5} C_{1} \frac{1}{5}\left(\frac{4}{5}\right)^{4}\)

(D) None of these
Solution.
The repeated selection of students who are swimmers are Bernoulli trials.
Let X denote the number of students, out of 5 students, who are swimmers.
Probability of students who are not swimmers, q = \(\frac{1}{5}\)
p = 1 – q
= 1 – \(\frac{1}{5}\)
= \(\frac{4}{5}\)
Clearly, X has a binomial distribution with n = 5 and p = \(\frac{4}{5}\)
P(X = x) = \({ }^{n} C_{x} q^{n-x} p^{x}\)

= \({ }^{5} C_{x} \cdot\left(\frac{1}{5}\right)^{5-x} \cdot\left(\frac{4}{5}\right)^{x}\)
P (four students are swimmers) = P(X = 4)
= \({ }^{5} C_{4}\left(\frac{1}{5}\right) \cdot\left(\frac{4}{5}\right)^{4}\)
Hence, the correct answer is (A).

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Probability Ex 13.4 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 13 Probability Ex 13.4

Question 1.
State which of the following are not the probability distributions of a random variable. Give reasons for your answer.
Solution.
It is known that the sum of all the probabilities in a probability distribution is one.

(i)

Solution.
Sum of the probabilities = 0.4 + 0.4 + 0.2 = 1
Therefore, the given table is a probability distribution of random variables.

(ii)

Solution.
It can be seen that for X = 3, P(X) = – 0.1
It is known that probability of any observation is not negative.
Therefore, the given table is not a probability distribution of random variables.

(iii)

Solution.
Sum if the probabilities = 0.6 + 0.1 + 0.2 = 0.9 < 1. Therefore, the given table is not a probability distribution of random variables.

(iv)

Solution.
Sum of the probabilities = 0.3 + 0.2 + 0.4 + 0.1 + 0.05 = 1.05 > 1.
Therefore, the given table is not a probability distribution of random variables.

Question 2.
An urn contains 5 red and 2 black balls. Two balls are randomly drawn. Let X represent the number of black balls. What are the possible values of X? Is X a random variable?
Solution.
The two balls are selected can be represented as BB, BR, RB, RR, where B represents a black ball and R represents a red ball.
X represents the number of black balls
∴ X(BB) = 2; X(BR) = 1; X(RB) = 1 and X(RR) = 0
Therefore, the possible values of X are 0, 1, and 2.
Thus, X is a random variable.

Question 3.
Let X represent the difference between the number of heads and the number of tails obtained when a coin is tossed 6 times. What are possible values of X?
Solution.
A coin is tossed six times and X represents the difference between the number of heads and the number of tails.
∴ X (6H, 0T) = | 6 – 0 | = 6,
X (4H, 2T) = |4 – 2| = 2,
X (2H, 4T) = |2 – 4| = 2,
X (0H, 6T) = |0 – 6| = 6
X (5H, IT) = | 5 – 1 | = 4
X (0H, 3T) = |3 – 3 | = 0
X(1H, 5T) = |1 – 5| = 4
Thus, the possible values of X are 6, 4, 2 and 0.

Question 4.
Find the probability distribution of
(i) number of heads in two tosses of a coin.
(ii) number of tails in the simultaneous tosses of three coins.
(iii) number of heads in four tosses of a coin.
Solution.
(i) When one coin is tossed twice, the sample space is
S = {TT, HT, TH, HH}
Let X represent the number of heads
∴ X(HH) = 2, X(HT) = 1, X(TH) = 1 and X(7T) = 0
Therefore, X can take the value of 0, 1, or 2. It is known that,
P(HH) = P(HT) = P(TH) = P(TT) = \(\frac{1}{4}\)
∴ P(X = 0) – P(TT) = \(\frac{1}{4}\)
P(X = 1) = P(HT) + P(TH)
= \(\frac{1}{4}\) + \(\frac{1}{4}\) = \(\frac{1}{2}\)
and P(X = 2) = P(HH) = \(\frac{1}{4}\)
Thus, the required probability distribution is as follows

(ii) When three coins are tossed simultaneously, the sample space is
S = {HHH, HHT, HTH, HTT, THH, THT, TTH, TTT}
Let X represent the number of tails. It can be seen that X can take the value of 0, 1, 2, or 3. ]
P(X = 0) = P{HHH) = \(\frac{1}{8}\)

P(X = 1) = P(HHT) + P{HTH) + P(THH)
= \(\frac{1}{8}+\frac{1}{8}+\frac{1}{8}=\frac{3}{8}\)

P(X = 2) = P(H7T) + P(THT) + P(TTH)
= \(\frac{1}{8}+\frac{1}{8}+\frac{1}{8}=\frac{3}{8}\)

P(X = 3) = P(TTT) = \(\frac{1}{8}\)
Thus, the probability distribution is as follows.

(iii) When a coin is tossed four times, the sample space is

Let X be the random variable, which represents the number of heads.
It can be seen that X can take the value of 0, 1, 2, 3, or 4.
P(X = 0) = P(TTT) = \(\frac{1}{6}\)

P(X = 1) = P(TTTH) + P(TTHT) + P(THTT) + P(HTTT)
= \(\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}=\frac{4}{16}=\frac{1}{4}\)

P(X = 2) = P(HHTT) + P(THHT) + P(TTHH) + P(HTTH) + P(HTHT)
= \(\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}=\frac{6}{16}=\frac{3}{8}\)

P(X = 3) = P{HHHT) + P(HHTH) + P(HTHH) + P(THHH)
= \(\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}+\frac{1}{16}=\frac{4}{16}=\frac{1}{4}\)

P(X = 4) = P(HHHH) = \(\frac{1}{16}\)
Thus, the probability distribution is as follows.

Question 5.
Find the probability distribution of the number of successes in two tosses of a die, where a success is defined as
(i) number greater than 4
(ii) six appears on atleast one die
Solution.
When a die is tossed two times, we get (6 × 6) = 36 number of sample points.
(i) Let X be the random variable, which represents the number of successes. Here, success refers to the number greater than 4.
P(X = 0) = P (number less than or equal to 4 on both the tosses)
= \(\frac{4}{6} \times \frac{4}{6}=\frac{4}{9}\)

P(X = 1) = P (number less than or equal to 4 on first toss and greater than 4 on second toss) + P (number greater than 4 on first toss and less than or equal to 4 on second toss)
= \(\frac{4}{6} \times \frac{2}{6}+\frac{4}{6} \times \frac{2}{6}=\frac{4}{9}\)

P(X = 2) = P (number greater than 4 on both the tosses)
= \(\frac{2}{6} \times \frac{2}{6}=\frac{1}{9}\)

Thus, the probability distribution is as follows.

(ii) Here, success means six appears on at least one die.

P(X = 0) = P (six does not appear on any of the dice)
= \(\frac{5}{6} \times \frac{5}{6}=\frac{25}{36}\)

P(X = 1) = P (six appears on at least one of the die)
= \(\frac{11}{36}\)

Thus, the required probability distribution is as follows.

Question 6.
From a lot of 30 bulbs which include 6 defectives, a sample of 4 bulbs is drawn at random with replacement. Find the probability distribution of the number of defective bulbs.
Solution.
It is given that out of 30 bulbs 6 are defective.
Number of non-defective bulbs = 30 – 6 = 24
4 bulbs are drawn from the lot with replacement
Let X be the random variable that denotes the number of defective bulbs in the selective bulbs.
∴ P(X = 0) = P (4 non-defective and 0 defective)
= \({ }^{4} C_{0}\)
= \(\frac{4}{5} \cdot \frac{4}{5} \cdot \frac{4}{5} \cdot \frac{4}{5}=\frac{256}{625}\)

P(X = 1) = P (3 non-defective and 1 defective)
= \({ }^{4} C_{1}=\left(\frac{1}{5}\right) \cdot\left(\frac{4}{5}\right)^{3}=\frac{256}{625}\)

P(X = 2) = P (2 non-defective and 2 defective)
= \({ }^{4} C_{2}=\left(\frac{1}{5}\right)^{2} \cdot\left(\frac{4}{5}\right)^{2}\)

= \(6 \times \frac{16}{25} \times \frac{1}{25}=\frac{96}{625}\)

P(X = 3) = P (1 non-defective and 3 defective)
= \({ }^{4} C_{3}=\left(\frac{1}{5}\right)^{3} \cdot\left(\frac{4}{5}\right)\)

= \(4 \times \frac{4}{5} \times \frac{1}{125}=\frac{16}{625}\)

P(X = 4) = P (0 non-defective and 4 defective)
= \({ }^{4} C_{4}=\left(\frac{1}{5}\right)^{4} \cdot\left(\frac{4}{5}\right)^{0}=\frac{1}{625}\)

Therefore, the required probability distribution is as follows.

Question 7.
A coin is biased so that the head is 3 times as likely to occur as tail. If the coin is tossed twice, find the probability distribution of number of tails.
Solution.
Let the probability of getting a tail in the biased coin be x.
∴ P(T) = x
⇒ P(H) = 3x
For a biased coin, P(T) + P(H) = 1
⇒ x + 3x = 1
⇒ 4x = 1
⇒ x = \(\frac{1}{4}\)
∴ P(T) = \(\frac{1}{4}\) and P(H) = \(\frac{3}{4}\)
When the coin is tossed twice the sample space is S = {HH,TT,HT,TH}
Let X be the random variable representing the number of tails
∴ P(X = 0) = P (no tail) = P(H) x P(H)
= \(\frac{3}{4} \times \frac{3}{4}=\frac{9}{16}\)

P(X = 1) = P (one tail) = P(HT) + P(TH)
= \(\frac{3}{4} \cdot \frac{1}{4}+\frac{1}{4} \cdot \frac{3}{4}=\frac{3}{16}+\frac{3}{16}=\frac{3}{8}\)

P(X = 2) = P (two tails) = P(TT)
= \(\frac{1}{4} \times \frac{1}{4}=\frac{1}{16}\)

Therefore, the required probability distribution is as follows.

Question 8.
A random variale X has the following proaility distribution.

Determine
(i) k
(ii) P(X < 3) (iii) P(X > 6)
(iv)P(0 < X < 3)
Solution.
(i) It is known that the sum of probabilities of a probability distribution of random variables is one
∴ 0 + k + 2k + 2k + 3k + k² + 2 k² + (7k² + k) = 1
⇒ 10k² + 9k – 1 = 0
(10k -1) (k + 1) = 0
k = – 1, \(\frac{1}{10}\)
k = – 1 is not possible as the probability of an event is never negative.
∴ k = \(\frac{1}{10}\)

(ii) P(X < 3) = P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2) = 0 + k + 2k = 3k = 3 × \(\frac{1}{10}\) = \(\frac{3}{10}\) (iii) P(X > 6) = P(X = 7)
= 7k² + k
= 7 × (\(\frac{1}{10}\))² + \(\frac{1}{10}\)
= \(\frac{7}{100}+\frac{1}{10}=\frac{17}{100}\)

(iv) P(0 < X < 3) = P(X = 1)
= P(X = 1) + P(X = 2)
= k +2k = 3k
= 3 × \(\frac{1}{10}\) = \(\frac{3}{10}\)

Question 9.
The random variable X has a probability distribution P(X) of the following form, where k is some number.

(a) Determine the value of k.
() Find P(X < 2), P(X ≤ 2), P(X ≥ 2).
Solution.
(a) It is known that the sum of probabilities of a probability distribution of random variables is one.
∴ k + 2 k + 3k + 0 = 1
⇒ 6k = 1
⇒ k = \(\frac{1}{6}\)

(b) P(X ≤ 2) = P(X = 0) + P(X = 1)
= k + 2k = 3k
= 3 × \(\frac{1}{6}\)
= \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}/latex]

P(X < 2) = P(X = 0) + P(X = 1) + P(X = 2) = k + 2k + 3k = 6k = [latex]\frac{6}{6}\) = 1 P(X ≥ 2) = P(X = 2) + P(X > 2)
= 3k + 0 = 3k
= \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}/latex]

Question 10.
Find the mean number of heads in three tosses of a fair coin.
Solution.
Let X denote the success of getting heads.
Therefore, the sample space is
S = {HHH, HHT, HTH, HIT, THH, THT, TTH, TTT}
It can be seen that X can take the value of 0, 1, 2 or 3.
∴ P(X = 0) = P(TTT)
= P(T) . P(T) . P(T)
= [latex]\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{1}{8}\)

∴ P(X = 1) = P(HHT) + P(HIH) + P(THH)
= \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}+\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}+\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{3}{8}\)

∴ P(X = 2) = P(HHT) + P(HTH) + P(THH)
= \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}+\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}+\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{3}{8}\)

P(X = 3) = P(HHH)
= \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{1}{8}\)

Therefore, the required probability distribution is as follows

Mean of Σ X P(X) = \(0 \times \frac{1}{8}+1 \times \frac{3}{8}+2 \times \frac{3}{8}+3 \times \frac{1}{8}\)

= \(\frac{3}{8}+\frac{3}{4}+\frac{3}{8}=\frac{3}{2}\) = 1.5

Question 11.
Two dice are thrown simultaneously. If X denotes the number of sixes, find the expectation of X.
Solution.
Here, X represents the number of sixes obtained when two dice are thrown simultaneously.
Therefore, X can take the value of 0, 1 or 2.
∴ P(X = 0) = P (not getting six on any of the dice) = \(\frac{25}{36}\)

P(X = 1) = P (six on-first die and non six on second die) + P (non-six on the first die and six on the second die)
= \(2\left(\frac{1}{6} \times \frac{5}{6}\right)=\frac{10}{36}\)

P(X = 2) = P (six on both dice)
= \(\frac{1}{6} \times \frac{1}{6}=\frac{1}{36}\)

Therefore, the required probability distribution is as follows.

Then, expectation of X = mean of the variable X = ΣX P(X)
= \(0 \times \frac{25}{36}+1 \times \frac{10}{36}+2 \times \frac{1}{36}\)

= \(\frac{10}{36}+\frac{2}{36}=\frac{1}{3}\)

Question 12.
Two numbers are selected at random (without replacement) from the first six positive integers. Let X denote the larger of the two numbers obtained. Find E(X)
Solution.
There are six numbers 1, ,2, 3, 4, 5, 6.
One of them is selected in 6 ways.
When one of the number has been selected, 5 numbers are left.
One number out of 5 may be selected in 5 ways
∴ No. of ways of selecting two numbers without replacement out of 6 positive integers = 6 x 5 = 30

Question 13.
Let X denote the sum of the numbers obtained when two fair dice are rolled. Find the variance and standard deviation of X.
Solution.
When two fair dice are rolled, 6 × 6 = 36 observations are obtained.
P(X = 2) = P(1, 1) = \(\frac{1}{36}\)

P(X = 3) = P(1, 2) + P(2, 1)
= \(\frac{2}{36}=\frac{1}{18}\)

P(X = 4) = P(1, 3) + P(2, 2) + P(3, 1)
= \(\frac{3}{36}=\frac{1}{12}\)

P(X = 5) = P(1, 4) + P(2, 3) + P(3, 2) + P(4, 1)
= \(\frac{4}{36}=\frac{1}{9}\)

P(X = 6) = P(1, 5) + P(2, 4) + P(3, 3) + P(4, 2) + P(5, 1)
= \(\frac{5}{36}\)

P(X = 7) = P(1, 6) + P(2, 5) + P(3, 4) + P(4, 3) + P(5, 2) + P(6, 1)
= \(\frac{6}{36}=\frac{1}{6}\)

P(X = 8) = P(2, 6) + P(3, 5) + P(4, 4) + P(5, 3) + P(6, 2)
= \(\frac{5}{36}\)

P(X = 9) = P(3, 6) + P(4, 5) +P (5, 4) + P(6, 3)
= \(\frac{4}{36}=\frac{1}{9}\)

P(X = 10) = P(4, 6) + P(5, 5) + P(6, 4)
= \(\frac{3}{36}=\frac{1}{12}\)

P(X = 11) = P(5, 6) + P(6, 5)
= \(\frac{2}{36}=\frac{1}{18}\)

P(X = 12) =P(6, 6)
= \(\frac{1}{36}\)
Therefore, the required probability distribution is as follows
Mean X = Σ X P(X)

Question 14.
A class has 15 students whose ages are 14, 17, 15, 14, 21, 17, 19, 20, 16, 18, 20, 17, 16, 19 and 20 years. One student is selected in such a manner that each has the same chance of being chosen and the age X of the selected student is recorded. What is the probability distribution of the random variable X? Find mean variance and standard deviation of X.
Solution.
There are 15 students in the class. Each students has the same chance to be chosen.
Therefore, the probability of each student to be selected is \(\frac{1}{15}\).
The given information can be compiled in the frequency table as follows.

Question 15.
In a meeting, 70% of the members favour and 30% oppose a certain proposal. A member is selected at random and we take X = 0 if he opposed and X = 1, if he is in favour. Find E(X) and Var(X).
Solution.
It is given that P(X = 0) = 30%
= \(\frac{30}{100}\) = 0.3

P(X = 1) = 70%
= \(\frac{70}{100}\) = 0.7
Therefore, the probability distribution is as follows.

Mean of X = E(X) = ΣXP(X)
= 0 × 0.3 + 1 × 0.7 = 0.7

Variance of X = ΣX²P(X) – (Mean)²
= 0² × 0.3 + (1)² × 0.7 – (0.7)²
= 0.7 – 0.49 = 0.21

Direction (16 – 17): Choose the correct answer.

Question 16.
The mean of the number obtained on throwing a die having written 1 on three faces, 2 on two faces and 5 on one face is
(A) 1
(B) 2
(C) 5
(D) \(\frac{8}{3}\)
Solution.
Let X be the random variable representing a number on the die.
The total number of observations is six.
P(X = 1) = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)

P(X = 2) = \(\frac{2}{6}=\frac{1}{3}\) and

P(X = 5) = \(\frac{1}{6}\)

Therefore, the probability distribution is as follows.

Hence, the correct answer is (B).

Question 17.
Suppose that two cards are drawn at random from a deck of cards. Let X be the number of aces obtained. Then the value of E{X) is
(A) \(\frac{37}{221}\)

(B) \(\frac{5}{13}\)

(C) \(\frac{1}{13}\)

(D) \(\frac{2}{13}\)
Solution.
Let X denote the number of aces obtained.
Therefore, X can take any of the values of 0, 1 or 2.
In a deck of 52 cards, 4 cards are aces.
Therefore, there are 48 non-ace cards.
∴ P(X = 0) = P (0 ace and 2 non-ace cards)
= \(\frac{{ }^{4} C_{0} \times{ }^{48} C_{2}}{{ }^{52} C_{2}}\)

= \(\frac{1128}{1326}\)

P(X = 1) = P (1 ace and 1 non-ace cards)
= \(\frac{{ }^{4} C_{1} \times{ }^{48} C_{1}}{{ }^{52} C_{2}}\)

= \(\frac{192}{1326}\)

P(X – 2) = P (2 ace and 0 non-ace cards)
= \(\frac{{ }^{4} C_{2} \times{ }^{48} C_{0}}{{ }^{52} C_{2}}\)

= \(\frac{6}{1326}\)

Thus, the probability distribution is as follows.

img 22

Then, E(X) = ΣX P(X)
= \(0 \times \frac{1128}{1326}+1 \times \frac{192}{1326}+2 \times \frac{6}{1326}=\frac{204}{1326}\)

= \(\frac{2}{13}\)
Hence, the correct answer is (D).

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Probability Ex 13.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 13 Probability Ex 13.2

Question 1.
If P(A) = \(\frac{3}{5}\) and P(B) = \(\frac{1}{5}\), find P(A ∩ B) if A and B are independent events.
Solution.
It is given that P(A) = \(\frac{3}{5}\) and P(B) = \(\frac{1}{5}\)
As, A and B are independent events.
Therefore, P(A ∩ B) = P(A) . P(B)
= \(\frac{3}{5}\) × \(\frac{1}{5}\)
= \(\frac{3}{25}\).

Question 2.
Two cards are drawn at random and without replacement from a pack of 52 playIng cards. Find the probabifity that both cards are black.
Solution.
There are 26 black cards in a pack of 52 cards.
Let P(A) be the probability of getting a black card in the first draw
∴ P(A) = \(\frac{26}{52}=\frac{1}{2}\)
Let P(B) be the probability of getting a black card on the second draw Since, the card is not replaced
∴ P(B) = \(\frac{25}{51}\)
Thus, probability of getting both the cards black = \(\frac{1}{2}\) × \(\frac{25}{51}\)
= \(\frac{25}{102}\).

Question 3.
A box of oranges is inspected by examining three randomly selected oranges drawn without replacement. If all the three oranges are good, the box is approved for sale, otherwise, it is rejected. Find the probability that a box containing 15 oranges out of which 12 are good and 3 are bad ones will be approved for sale.
Solution.
Let A, B and C be the respective events that the first, second, and third drawn orange is good, P(A) = \(\frac{12}{15}\)

The oranges are not replaced

Therefore, probability of getting second orange good, P(B) = \(\frac{11}{14}\)
Similarly, probability of getting third orange good, P(C) = \(\frac{10}{13}\)
The box is approved for sale, if all the three oranges are good.
Thus, probability of getting all the oranges good = \(\frac{12}{15} \times \frac{11}{14} \times \frac{10}{13}=\frac{44}{91}\)
Therefore, the probability that the box is approved for sale is \(\frac{44}{91}\)

Question 4.
A fair coin and an unbiased die are tossed. Let A be the event ‘head appears on the coin’ and B be the event ‘3 on the die’. Check whether A and B are independent events or not.
Solution.
If a fair coin and an unbiased die are tossed, then the sample space S is given by

Let A: Head appears on the coin
A = {(H, 1)(H, 2), (H, 3), (H, 4), (H, 5), (H, 6)}
⇒ P(A) = \(\frac{6}{12}=\frac{1}{2}\)
B : 3 on die = {(H, 3),(T,3)}
P(B) = \(\frac{2}{12}=\frac{1}{6}\)
∴ A ∩ B = {(H, 3)}
⇒ P(A ∩ B) = \(\frac{1}{12}\)
P(A) . P(B) = \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{6}=\frac{1}{12}\)
= P(A ∩ B)
Therefore, A and B are independent events.

Question 5.
A die marked 1, 2, 3 in red and 4, 5, 6 in green is tossed. Let A be the event, ‘the number is even’, and B be the event, ‘the number is red’. Are A and B independent?
Solution.
When a die is thrown, the sample space
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Let A: number is even = {2, 4, 6}
⇒ P(A) = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2\)
B : number is red = {1, 2, 3}
P(B) = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2\) and A ∩ B = {2}
P(AB) = P(A ∩ B) = \(\frac{1}{6}\)
P(A) . P(B) = \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{1}{4} \neq \frac{1}{6}\).
⇒ P(A)P(B) ≠ P(A ∩ B)
Therefore, A and B are not independent.

Question 6.
Let E and F be the events with P(E) = \(\frac{3}{5}\), P(F) = \(\frac{3}{10}\) and P(E ∩ F) = \(\frac{1}{5}\). Are E and F independent?
Solution.
It is given that, P(E) = \(\frac{3}{5}\), P(F) = \(\frac{3}{10}\) and P(E ∩ F) = \(\frac{1}{5}\)
∴ P(E) . P(F) = \(\frac{3}{5} \times \frac{3}{10}=\frac{9}{50} \neq \frac{1}{5}\) = P(E ∩ F)
Therefore, A and B are nor independent.

Question 7.
Given that the events A and B are such that P(A) = \(\frac{1}{2}\), P(A ∪ B) = \(\frac{3}{5}\) and P(B) = p. Find p if they are
(i) mutually exclusive
(ii) independent
Solution.
It is given that P(A) = \(\frac{1}{2}\), P(A ∩ B) = \(\frac{3}{5}\) and P(B) = p
(i) When A and B are mutually exclusive, A ∩ B = Φ
∴ P(A ∩ B) = 0
It is known that, P(A ∪ B) = P(A) + P(B) – P(A ∩ B)
\(\frac{3}{5}=\frac{1}{2}+p-0\)

p = \(\frac{3}{5}-\frac{1}{2}=\frac{1}{10}\)

(ii) When A and B are independent, P(A ∩ B) = P(A) . P(B) = \(\frac{1}{2}\) p
It is known that, P(A ∪ B) = P(A) + P(B) – P(A ∩ B)

⇒ \(\frac{3}{5}=\frac{1}{2}+p-\frac{1}{2} p\)

⇒ \(\frac{3}{5}=\frac{1}{2}+\frac{p}{2}\)

⇒ \(\frac{p}{2}=\frac{3}{5}-\frac{1}{2}=\frac{1}{10}\)

⇒ p = \(\frac{2}{10}=\frac{1}{5}\).

Question 8.
Let A and B be independent events with P(A) = 0.3 and P(B)= 0.4.Find
(I) P(A ∩ B)
(ii) P(A ∪ B)
(iii) P(A/B)
(iv) P(B/A)
Solution.
k is given that P(A) = 0.3 and P(B) 0.4
(i) If A and B are independent events, then
P(A ∩ B) = P(A) × P(B) = 0.3 × 0.4 = 0.12

(ii) We know that, P(A ∪ B) = P(A)+ P(B) – P(A ∩ B)
⇒ P(A ∪ B) = 0.3 + 0.4 – 0.12 = 0.58

(iii) We know that, P(A/B) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(B)}\)
⇒ P(A/B) = \(\frac{0.12}{0.4}\) = 0.3

(iv) We know that, P(B/A) = \(\frac{P(B \cap A)}{P(A)}\)
⇒ P(B/A) = \(\frac{0.12}{0.3}\) = 0.4

Question 9.
If A and B are two events such that P(A) = \(\frac{1}{4}\), P(B) = \(\frac{1}{2}\) and P(A ∩ B) = \(\frac{1}{8}\) find P (not A and not B).
Solution.
We have, P(A) = \(\frac{1}{4}\), P(B) = \(\frac{1}{2}\), P(A ∩ B) = \(\frac{1}{8}\)
⇒ P(A’) = 1 – P(A)
= 1 – \(\frac{1}{4}\) = \(\frac{3}{4}\) and
P(B’) = 1 – P(B)
= 1 – \(\frac{1}{2}\)
= \(\frac{1}{2}\)
∴ As P(A ∩ B) = \(\frac{1}{8}\)
= \(\frac{1}{4}\) × \(\frac{1}{2}\)
= P(A) × P(B)
Therefore, A and B are independent events.
⇒ A’ and B’ are also independent events
⇒ P(A’ ∩ B’) = P(A’) P(B’)
⇒ P(not A and not B) = P(A’ ∩ B’)
= P(A’ )P(B’)
= \(\frac{3}{4}\) × \(\frac{1}{2}\)
= \(\frac{3}{8}\).

Question 10.
Events A and B are such that P(A) = \(\frac{1}{2}\), P(B) = \(\frac{7}{12}\) and P (not A or
not B) = \(\frac{1}{4}\). State whether A and B are independent?
Solution.

Question 11.
Given two independent events A and B such that P(A) = 0.3, P(B) = 0.6. Find
(i) P (A and B)
(ii) P(A and not B)
(iii) P(A or B)
(iv) P(neither A nor B)
Solution.
It is given that P(A) = 0.3 and P(B) = 0.6
Also, A and B are independent events
(i) P(A and B) = P(A) P(B)
⇒ P(A ∩ B) = 0.3 × 0.6 = 0.18

(ii) P(A and not B~) = P(A ∩ B’)
= P(A) – P(A ∩ B)
= 0.3 – 0.18 = 0.12

(iii) P(A or B) = P(A ∪ B)
= P(A) + P(B) – P(A ∩ B)
= 0.3 + 0.6 – 0.18 = 0.72.

(iv) P(neither A nor B) = P(A’ ∩ B’)
= P(A ∪ B)
= 1 – P(A ∪ B)
= 1 – 0.72 = 0.28.

Question 12.
A die is tossed thrice. Find the probability of getting an odd number at least once.
Solution.
Probability of getting an odd number in a single throw of a die = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)
Similarly, probability of getting an even number = \(\frac{3}{6}=\frac{1}{2}\)
Probability of getting an even number three times = \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{2} \times \frac{1}{2}=\frac{1}{8}\)
Therefore, probability of getting an odd number at least once.
= 1 – Probability of getting an odd number in none of the throws
= 1 – Probability of getting an even number thrice
= 1 – \(\frac{1}{8}\)
= \(\frac{7}{8}\)

Question 13.
Two balls are drawn at random with replacement from a box containing 10 black and 8 red balls. Find the probability that
(i) both balls are red.
(ii) first ball is black and second is red.
(iii) one of them is black and other is red.
Solution.
Total number of balls = 18
Number of red balls = 8
Number of black balls = 10

(i) Probability of getting a red ball in the first draw = \(\frac{8}{18}=\frac{4}{9}\)
The balls is replaced after the first draw
∴ Probability of getting a red ball in the second draw = \(\frac{8}{18}=\frac{4}{9}\)
Therefore, probability of getting both the balls red = \(\frac{4}{9} \times \frac{4}{9}=\frac{16}{81}\).

(ii) Probability of getting first ball black = \(\frac{10}{18}=\frac{5}{9}\)
The ball is replaced after the first draw.
8 4
Probability of getting second balls as red = \(\frac{8}{18}=\frac{4}{9}\)
Therefore, probability of getting first ball as black and second ball as red = \(\frac{5}{9} \times \frac{4}{9}=\frac{20}{81}\).

(iii) Probability of getting first ball as red = \(\frac{8}{18}=\frac{4}{9}\)
The ball is replaced after the first draw
Probability of getting second ball as black = \(\frac{10}{18}=\frac{5}{9}\)

Therefore, probability of getting first ball as black and second ball as red = \(\frac{4}{9} \times \frac{5}{9}=\frac{20}{81}\).

Therefore, probability that one of them is black and other is red = Probability of getting first ball black and second as red + Probability of getting first ball red and second ball black
= \(\frac{20}{81}+\frac{20}{81}=\frac{40}{81}\).

Question 14.
Probability of solving specific problem independently by A and B are \(\frac{1}{2}\) and \(\frac{1}{3}\) respectively. If both try to solve the problem independently, find the probability that
(i) the problem is solved
(ii) exactly one of them solves the problem.
Solution.
Probability of solving the problem by A, P(A) = \(\frac{1}{2}\)
Probability of solving the problem by B, P(B) = \(\frac{1}{3}\)
Since the problem is solved independently by A and B,
∴ P(AB) = P(A) . P(B)
= \(\frac{1}{2} \times \frac{1}{3}=\frac{1}{6}\)

P(A’) = 1 – P(A)
= 1 – \(\frac{1}{2}\) = \(\frac{1}{2}\);

P(B’) = 1 – P(B)
= 1 – \(\frac{1}{3}\) = \(\frac{2}{3}\)

(i) Probability that the problem is solved = P(A ∪ B)
= P(A) + P(B) – P(AB)
= \(\frac{1}{2}+\frac{1}{3}-\frac{1}{6}=\frac{4}{6}=\frac{2}{3}\)

(ii) Probability that exactly one of them solves the problems is given by,
P(A)P(B’) + P(B)P(A’)
= \(\frac{1}{2} \times \frac{2}{3}+\frac{1}{2} \times \frac{1}{3}=\frac{1}{3}+\frac{1}{6}=\frac{1}{2}\)

Question 15.
One card is drawn at random from a well shuffled deck of 52 cards. In which of the following cases are the events E and F independent?
(i) E: ‘the card drawn is a spade’.
F: ‘the card drawn is an ace’

(ii) E: ‘the card drawn is black.
F: ‘the card drawn is a king’.

(iii) E: ‘the card drawn is a king or queen’
F: ‘the card drawn is a queen or jack’
Solution.
(i) In a deck of 52 cards, 13 cards are spades and 4 cards are aces
∴ P(E) = P (the card drawn is a spade) = \(\frac{13}{52}=\frac{1}{4}\)

∴ P(F) = P (the card drawn is an ace) = \(\frac{4}{52}=\frac{1}{13}\)
In the deck of cards, only 1 card is an ace of spades
P(EF) = P (the card drawn is spade and an ace) = \(\frac{1}{52}\)

P(E) × P(F) = \(\frac{1}{4} \cdot \frac{1}{13}=\frac{1}{52}\) = P(EF)
⇒ P(E) × P(F) = P(EF)
Therefore, the events E, and F are independent.

(ii) In a deck of 52 cards, 26 cards are black and 4 cards are kings.
∴ P(E) = P(the card drawn is black) = \(\frac{26}{52}=\frac{1}{2}\)

∴ P(F) = P(the card drawn is a king) = \(\frac{4}{52}=\frac{1}{13}\)

In the pack of 52 cards, 2 cards are black as well as kings.
∴ P(EF) = P(the card drawn is a black king)
= \(\frac{2}{52}=\frac{1}{26}\)

⇒ P(E) × P(F) = \(\frac{1}{2} \cdot \frac{1}{13}=\frac{1}{26}\) = P(EF)
Therefore, the given events E and F are independent.

(iii) In a deck of 52 cards, 4 cards are kings, 4 cards are queens and 4 cards are jacks.
∴ P(E) = P(the card drawn is a king or a queen) = \(\frac{8}{52}=\frac{2}{13}\)

P(F) = P(the card drawn is a queen or a jack) = \(\frac{8}{52}=\frac{2}{13}\)

There are 4 cards which are king or queen and queen or jack.
∴ P(EF) = P(the card drawn is a king or a queen, or queen or a jack)
= \(\frac{4}{52}=\frac{1}{13}\)

P(E) × P(F) = \(\frac{2}{13} \cdot \frac{2}{13}=\frac{4}{169} \neq \frac{1}{13}\)
⇒ P(E) . P(F) ≠ P(EF)
Therefore, the given events E and F are not independent.

Question 16.
In a hostel, 60% of the students read Hindi newspaper, 40% read English newspaper and 20% read both Hindi and English newspapers. A student is a selected at random.
(a) Find the probability that she reads neither Hindi nor English newspapers.
(b) If she reads Hindi news paper, find the probability that she reads English newspaper.
(c) If she reads English newspaper, find the probability that she reads Hindi newspaper.
Solution.
Let H denote the students who read Hindi newspaper and E denote the students who read English newspaper.
It is given that, P(H) = 60%
= \(\frac{6}{10}=\frac{3}{5}\)

P(E) = 40%
= \(\frac{40}{100}=\frac{2}{5}\) and

P(H ∩ E) = 20%
= \(\frac{20}{100}=\frac{1}{5}\)

(a) Probability that a student reads Hindi or English newspaper is (H ∪ E’) = 1 -P(H ∪ E)
= 1 – {P(H) + P(E) – P(H ∩ E)}
= 1 – \(\left(\frac{3}{5}+\frac{2}{5}-\frac{1}{5}\right)\)
= 1 – \(\frac{4}{5}\)
= \(\frac{1}{5}\)

(b) Probability that a randomly chosen student reads English newspaper, if she reads Hindi newspaper,is given by P(E|H)

P(E/H) = \(\frac{P(E \cap H)}{P(H)}=\frac{\frac{1}{5}}{\frac{3}{5}}=\frac{1}{3}\)

(c) Probability that a randomly chosen student reads Hindi newspaper, if she reads English newspapers, is given by P(H|E).

P(H/E) = \(\frac{P(H \cap E)}{P(E)}=\frac{\frac{1}{5}}{\frac{1}{2}}=\frac{1}{2}\).

Direction (17 – 18): Choose the correct answer.

Question 17.
The probability of obtaining an even prime number on each die, when a pair of dice is rolled is
(A) 0
(B) \(\frac{1}{3}\)

(C) \(\frac{1}{12}\)

(D) \(\frac{1}{36}\)
Solution.
When two dice are rolled, the number of out comes is 6 × 6 = 36.
The only even prime number is 2.
Let E be the event of getting an even prime number on each die.
∴ E = {(2, 2)}
⇒ P(E) = \(\frac{1}{36}\)
Therefore, the correct answer is (D).

Question 18.
Two events A and B will be independent, if
(A) A and B are mutually exclusive
(B) P(A’B’) = [1 – P(A)] [1 – P(B)]
(C) P(A) = P(B)
(D) P(A) + P(B) = 1
Solution.
Two events A and B are independent if P(A ∩ B) = P(A) P(B)
∴ P(A’ ∩ B’) = P(A’) P(B’)
= P(A ∪ B’) = 1 – P(A ∪ B)
= 1 – [P(A) + P(B) – P(A ∩ B)]
= 1 – P(A) – P(B) + P(A)P(B) [∵ P(A ∩ B) = P(A)P(B)]
= [1 – P(A)] [1 – P(B)]
Therefore, the correct answer is (B).

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Probability Ex 13.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 13 Probability Ex 13.3

Question 1.
An urn contains 5 red and 5 black balls. A ball is drawn at random, its colour is noted and is returned to the urn. Moreover, 2 additional balls of the colour drawn are put in the urn and then a ball is drawn at random. What is the probability that the second ball is red?
Solution.
The urn contains 5 red and 5 black balls.
Let a red ball be drawn in the first attempt
∴ P (drawing a red ball) = \(\frac{5}{10}=\frac{1}{2}\)
If two red balls are added to the urn, then the urn contains 7 red and 5 black balls
P (drawing a red ball) = \(\frac{7}{12}\)
Let a black ball be drawn in the first attempt
P (drawing a black ball in the first attempt) = \(\frac{5}{10}=\frac{1}{2}\)
If two black balls are added to the urn, then the urn contains 5 red and 7 black balls.
P (drawing a red ball) = \(\frac{5}{12}\)
Therefore, probability of drawing second ball as red is \(\frac{1}{2} \times \frac{7}{12}+\frac{1}{2} \times \frac{5}{12}\)
= \(\frac{1}{2}\left(\frac{7}{12}+\frac{5}{12}\right)\)

= \(\frac{1}{2}\) × 1
= \(\frac{1}{2}\).

Question 2.
A bag contains 4 red and 4 black balls, another bag contains 2 red and 6 black balls. One of the two bags is selected at random and a ball is drawn from the bag which is found to be red. Find the probability that ball is drawn from the first bag.
Solution.
Let E₁ and E<sub2 be the events of selecting first bag and second bag respectively.
P(E₁) = P(E₂) = \(\frac{1}{2}\)
Let A be the event of getting a red ball
⇒ P(A/E₁) = P (drawing a red ball from first bag)
= \(\frac{4}{8}=\frac{1}{2}\)

⇒ P(A/E₂) = P (drawing a red ball from second bag)
= \(\frac{2}{8}=\frac{1}{4}\)

The probability of drawing a ball from the first bag, given that it is red, is given by P(E₂/A).
By using Bayes’ theorem, we get

P(E₁/A) = \([\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}]\)

= \(\frac{\frac{1}{2} \cdot \frac{1}{2}}{\frac{1}{2} \cdot \frac{1}{2}+\frac{1}{2} \cdot \frac{1}{4}}=\frac{\frac{1}{4}}{\frac{1}{4}+\frac{1}{8}}=\frac{\frac{1}{4}}{\frac{8}{3}}=\frac{2}{3}\).

Question 3.
Of the students in a college, it is known that 60% reside in hostel and 40% are day scholars (not residing in hostel). Previous years results report that 30% of all students who reside in hostel attain. A grade and 20% of day scholars attain A grade in their annual examination. At the end of the year one student is chosen at random from the college and he has an A garde, what is the probability that the student is a hostlier?
Solution.
Let E₁ and E₂ be the events that the student is a hostler and a day scholar respectively and A be the event that the chosen student gets grade A.
∴ P(E₁) = 60%
= \(\frac{60}{100}\) = 0.6;

P(E₂) = 40%
= \(\frac{40}{100}\) = 0.4

P(A/E₁) = P(student getting an A grade is a hostler)
= 30% = 0.3
P(A/E₁) = P(student getting an A grade is a day scholar)
= 20% = 0.2
The probability that a randomly chosen student is a hostler, given that he has an A grade, is given by P(E₁/A).

By using Bayes’ theorem, we get
P(E₁/A) = \(\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right) \quad \text { PSEBS }}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(\frac{0.6 \times 0.3}{0.6 \times 0.3+0.4 \times 0.2}\)

= \(\frac{0.18}{0.26}=\frac{18}{26}=\frac{9}{13}\).

Question 4.
In answering a question on a multiple choice test, a student either kpows the answer or guesses. Let \(\frac{3}{4}\) be the probability that he knows the answer and \(\frac{1}{4}\) be the probability that he guesses. Assuming that a student who guesses at the answer will be correct with probability \(\frac{1}{4}\). What is the probability that the student knows the answer given that he answered it correctly?
Solution.
Let E₁ and E₂ be the respective events that the student knows the answer and he guesses the answer.
Let A be the event that the answer is correct
∴ P(E₁) = \(\frac{3}{4}\);

P(E₂) = \(\frac{1}{4}\)

The probability that the student answered correctly, given that he knows the answer, is 1.
∴ P(A/E₁)) = 1

Probability that the student answered correctly, given that he guessed, is \(\frac{1}{4}\).
P(A/E₂) = \(\frac{1}{4}\)

The probability that the student knows the answer given that he answered it correctly, is given by P(E₁/A)
By using Bayes’ theorem, we get
P(E₁/A) = \(\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(\frac{\frac{3}{4} \cdot 1}{\frac{3}{4} \cdot 1+\frac{1}{4} \cdot \frac{1}{4}}=\frac{\frac{3}{4}}{\frac{3}{4}+\frac{1}{16}}\)

= \(\frac{\frac{3}{4}}{\frac{13}{16}}=\frac{12}{13}\).

Question 5.
A laboratory blood test is 99% effective in detecting a certain disease when it is in fact, present. However, the test also yields a false positive result for 0.5% of the healthy person tested (i.e., if a healthy person is tested, then with probability 0.005, the test will imply he has the disease). If 0.1 percent of the population actually has the disease, what is the probability that a person has the disease given that his test result is positive?
Solution.
Let E₁ and E₂ be the respective events that a person has a disease and a person has no disease.
Since E₁ and E₂ are events complimentary to each other,
∴ P(E₁) + P(E₂) = 1
=> P(E₂) = 1 – P(E₁)
= 1 – 0.001 = 0.999
Let A be the event that the blood test result it positive.
P(E₁) = 0.1%
= \(\frac{0.1}{100}\) = 0.001

P(A/E₂) = P (result is positive given the person has disease)
= 99% = 0.99

P(A/E₂) = P (result is positive given the person has no disease)
= 0.5% = 0.005.

Probability that a person has a disease, given that his test result is positive is given by P(E₁/A)
By using Bayes’ theorem, we get
P(E₁/A) = \(\frac{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(\frac{0.001 \times 0.99}{0.001 \times 0.99+0.999 \times 0.005}\)

= \(\frac{0.00099}{0.00099+0.004995}=\frac{0.00099}{0.005985}\)

= \(\frac{990}{5985}=\frac{110}{665}=\frac{22}{133}\).

Question 6.
There are three coins. One is a two headed coin (having head on both faces), another is a biased coin that comes up heads 75% of the time and third is an unbiased coin. One of the three coins is chosen at random and tossed, it shows heads, what is the probability that it was the two headed coin?
Solution.
There are three coins. Probability that one of them is selected = \(\frac{1}{3}\).
If E₁, E₂, E₃ is the event of selecting a coin and A is the event of getting a head.
∴ P(E₁) = p(E₂) = P(E₃) = \(\frac{1}{3}\)

First coin is two headed ⇒ It will always show head
∴ i.e., P(A/E₁) = 1

The second coin is biased and head come up in 75% cases.
⇒ P(A/E₂) = 0.75 = \(\frac{3}{4}\)

Third coin is unbiased
P(A/E₂) = \(\frac{1}{2}\)
By using Bayes’ theorem, we get

Question 7.
An insurance company insured 2000 scooter drivers, 4000 car drivers and 6000 truck drivers. The probabifity of accidents are 0.01, 0.03 and 0.15 respectively. One of the Insured persons meets with an accident. What is the probability that he is a scooter driver?
Solution.
Let E₁, E₂ and E₃ be the respective events that the driver is a scooter driver, a car driver, and a truck driver.
Let A be the event that the person meets with an accident.
There are 2000 scooter drivers, 4000 car drivers, and 6000 truck drivers.
Total number of drivers = 2000 + 4000 + 6000 = 12000

P(E₁) = P (driver is a scooter driver)
= \(\frac{2000}{12000}=\frac{1}{6}\)

P(E₂) = P (driver is a car driver)
= \(\frac{4000}{12000}=\frac{1}{3}\)

P(E₃) = P (driver is a truck driver)
= \(\frac{6000}{12000}=\frac{1}{2}\)

P(A/E₁) = P (scooter driver met with an accident)
= 0.01 = \(\frac{1}{100}\)

P(A/E₂) = P (car driver met with an accident)
= 0.03 = \(\frac{3}{100}\)

P(A/E₃) = P (truck driver met with an accident)
= 0.15 = \(\frac{15}{100}\)

The probability that the driver is a scooter driver, given that, he met with an accident, is given by P(E₁/A).
By using Bayes’ theorem, we get

Question 8.
A factory has two machines A and B. Past record shows that machine A produced 60% of the items of output and machine B produced 40% of the items. Further, 2% of the items produced by machine A and 1% produced by machine B were defective. All the items are put into one stockpile and then one item is chosen at random from this and is found to be defective. What is the probability that was produced by machine B?
Solution.
Let E₁ and E₂ be the respective events items produced by machines A and B.
Let X be the event that the produced item was found to be defective.
∴ Probability of items produced by machine A, P(E₁)
= 60% = \(\frac{3}{5}\)

Probability of items produced by machine B,P(E₂)
= 40% = \(\frac{2}{5}\)
Probability that machine A produced defective items,
P(X/E₁) = 2%
= \(\frac{2}{100}\)
Probability that machine B produced defective items,
P(X/E₂) = 1%
= \(\frac{1}{100}\)
The probability that the randomly selected item was from machine B, given that iris defective, is given by P(E₂/X)
By using Bayes’ theorem, we get

Question 9.
Two groups are competing for the position on the board of directors of a corporation. The probabilities that the first and the second groups will win are 0.6 and 0.4 respectively. Further, if the first group wins, the probability of introducing a new product is 0.7 and the corresponding probability is 0.3 if the second group wins. Find the probability that the new product introduced was by the second group.
Solution.
Let E₁ and E₂ be the respective events that the first group and the second group win the competition. Let A be the event of introducing a new product.
P(E₁) = Probability that the first group wins the competition = 0.6
P(E₂) = Probability that the second group wins the competition = 0.4
P(A/E₁) = Probability of introducing a new product if the first group wins = 0.7
P(A/E₂) = Probability of introducing a new product if the second group wins = 0.3
The probability that the new product is introduced by the second group is given by P(E₂/A).
By using Bayes’ theorem, we get

Question 10.
Suppose a girl throws a die. If she gets a 5 or 6, she tosses a coin three times and notes the number of heads. If she gets 1, 2, 3 or 4, she tosses a coin once and notes whether a head or tail is obtained. If she obtained exactly one head, what is the probability that she threw 1, 2, 3 or 4 with the die?
Solution.
Let E₁ be the event that the outcome on the die is 5 or 6 and E₂ be the event that the outcome on the die is 1, 2, 3 or 4.
Let A be the event of getting exactly one head.
P(A/E₁)= Probability of getting exactly one head by tossing the coin three times if she get 5 or 6 = \(\frac{3}{8}\)

P(A/E₂) = Probability of getting exactly one head in a single throw of coin if she gets 1, 2, 3 or 4 = \(\frac{1}{2}\)
The probability that the girl threw 1, 2, 3 or 4 with the die if she obtained exactly one head, is given by P(E₂/A).
By using Bayes’ theorem, we get
P(E₂/A) = \(\frac{P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}{P\left(E_{1}\right) \cdot P\left(A / E_{1}\right)+P\left(E_{2}\right) \cdot P\left(A / E_{2}\right)}\)

= \(=\frac{\frac{2}{3} \cdot \frac{1}{2}}{\frac{1}{3} \cdot \frac{3}{8}+\frac{2}{3} \cdot \frac{1}{2}}\)

= \(\frac{\frac{1}{3}}{\frac{1}{3}\left(\frac{3}{8}+1\right)}\)

= \(\frac{1}{\frac{11}{8}}=\frac{8}{11}\)

Question 11.
A manufacturer has three machine operators A, B and C. The first operator A produces 1% defective items, whereas the other two operators B and C produce 5t and 7% defective items respectively. A is on the job for 50% of the time. B is on the job for 30 of the time and C is on the job for 20% of the time. A defective item is produced, what is the probability that was produced by A?
Solution.
Let E₁, E₂ and E₃ be the respective events of the time consumed by machines A, B and C for the job.
P(E₁) = 50%
= \(\frac{50}{100}=\frac{1}{2}\)

P(E₂) = 30%
= \(\frac{30}{100}=\frac{3}{10}\)

P(E₃) = 20%
= \(\frac{20}{100}=\frac{1}{5}\)

Let X be the event of producing defective items.
P(X/E₁) = 1%
= \(\frac{1}{100}\)

P(X/E₂) = 5%
= \(\frac{5}{100}\)

P(X/E₃) = 7%
= \(\frac{7}{100}\)

The probability that the defective item was produced by A is given by P(E₁/A).
By using Bayes’ theorem, we get

Question 12.
A card from x a pack of 52 cardsislost. From the remaining cards of the pack, two cards are drawn and are found to be both diamonds. Find the probabifity of the lost card being a diamond.
Solution.
Let E₁ and E₂ be the respective events of choosing a diamond card and a card which is not diamond.
Let A denote the lost card
Out of 52 cards, 13 cards are diamond and 39 cards are not diamond
∴ P(E₁) = \(\frac{13}{52}=\frac{1}{4}\);

P(E₂) = \(\frac{39}{52}=\frac{3}{4}\)

When one diamond card is lost, there are 12 diamond cards out of 51 cards.
Two cards can be drawn out of 12 diamond cards in \({ }^{12} C_{2}\) ways.
Similarly, 2 diamond cards can be drawn out of 51 cards in \({ }^{51} C_{2}\) ways.
The probability of getting two cards, when one diamond card is lost, is given by P(A/E₁)

P(A/E₁) = \(\frac{{ }^{12} C_{2}}{{ }^{51} C_{2}}=\frac{12 !}{2 ! \times 10 !} \times \frac{2 ! \times 49 !}{51 !}\)

= \(\frac{11 \times 12}{50 \times 51}=\frac{22}{425}\)

When the lost card is not a diamond, there are 13 diamond cards out of 51 cards.
Two cards can be drawn out of 13 diamond cards in \({ }^{13} C_{2}\) ways whereas 2 cards can be drawn out of 51 cards in \({ }^{51} C_{2}\) ways.
The probability of getting two cards, when one card is lost which is not diamond, is given by P(A/E₂).

P{A/E₂) = \(\frac{{ }^{13} C_{2}}{{ }^{51} C_{2}}=\frac{13 !}{2 ! \times 11 !} \times \frac{2 ! \times 49 !}{51 !}\)

= \(\frac{12 \times 13}{50 \times 51}=\frac{26}{425}\)

The probability that the lost card is diamond is given by P(E1/A). By using Bayes’ theorem, we get

Question 13.
Probability that A speaks truth is \(\frac{4}{5}\). A coin is tossed. A reports that a head appears. The probability that actually there was head is
(A) \(\frac{4}{5}\)

(B) \(\frac{1}{2}\)

(C) \(\frac{1}{5}\)

(D) \(\frac{2}{5}\)
Solution.
Let E₁ and E₂ be the events such that
E₁ : A speaks truth
E₂ : A does not speak truth
Let X be the event that a head appears.
P(E₁) = \(\frac{4}{5}\)
∴ P(E₂) = 1 – P(E₁)
= 1 – \(\frac{4}{5}\) = \(\frac{1}{5}\)
If a coin is tossed, then it may result in either head (H) or tail (T).
The probability of getting a head is \(\frac{1}{2}\) whether A speaks truth or not
P(X/E₁) = P(X/E₂) = \(\frac{1}{2}\)
The probability that there is actually a head is given by P(E₁/X)

Hence, the correct answer is (A).

Question 14.
If A and B are two events such that A ⊂ Band P(B) ≠ 0 then which of the following is correct?
(A P(A/B) = \(\frac{P(B)}{P(A)}\)
(B)P(A/B) < P(A)
(C) P(A/B) ≥ P(A)
(D) None of these
Solution.
If A ⊂ B then A ∩ B = A
⇒ P(A ∩ B) = P(A)
P(A/B) = \(\frac{P(A \cap B)}{P(B)}=\frac{P(A)}{P(B)}\)
But P(B) ≤ 1
⇒ P(A/B) ≥ P(A)
Hence, the correct answer is (C).