Class 7

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 2 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 2 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ

→ ਜੰਤੁ ਪੌਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਤੂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ) ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਕੇਵਲ ਪੌਦੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

• ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ
• ਪਰਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ
• ਪਾਣੀਵਤ ਪੋਸ਼ਣ ।

→ ਪਾਣੀਵਤ ਪੋਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਟਿਲ) ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਐਨਜ਼ਾਈਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਰਲ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਯੌਗਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜ ਪੜਾਅ :

• ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ,
• ਪਾਚਨ ਕਰਨਾ,
• ਸੋਖਣ,
• ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਨ,
• ਮਲ ਨਿਕਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ, ਭੋਜਨ ਨਲੀ, ਮਿਹਦਾ, ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ, ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ, ਮਲ ਨਲੀ ਅਤੇ ਮਲ ਦੁਆਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਹੁ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੁੰਹ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

1. ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ,
2. ਸੂਏ,
3. ਪੀ-ਮੋਲਰ ਅਤੇ
4. ਮੋਲਰ ਦਾੜਾਂ ।

→ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਾਚਨ ਮੁੰਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਸੋਖਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਲਹ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲਣਾਂ ਦਾ ਸੋਖਣ ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਅਣ-ਪਚਿਆ ਅਤੇ ਅਣ-ਸੋਖਿਆ ਭੋਜਨ ਮਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਲ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਲ ਨਲੀ ਦੁਆਰਾ ਗੁਦਾ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦਾ ਤਿਆਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ-

1. ਮਾਸਾਹਾਰੀ-ਅਜਿਹੇ ਜੰਤੂ ਜਿਹੜੇ ਕੇਵਲ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਰਬ-ਆਹਾਰੀ-ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ-ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪਾਚਨ-ਇਹ ਉਹ ਜੈਵ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ) ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਗੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਰਿਸਦੇ ਹੋਏ ਐਨਜ਼ਾਈਮ (ਰਸਾਇਣ) ਇਸ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਸੋਖਣ-ਇਹ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਚੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੋਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਮਲ-ਤਿਆਗ-ਅਣ-ਪਚਿਆ ਭੋਜਨ, ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮਲ ਤਿਆਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |
7. ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ-ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਫਿਰ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੰਦਾਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ।
8. ਇਨੈਮਲ-ਦੰਦਾਂ ਉੱਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਅਕ ਪਦਾਰਥ ਇਨੈਮਲ ਦੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਕੱਡ-ਜੰਤੂਆਂ (ਗਾਂ, ਮੱਝ ਅਤੇ ਉਠ) ਦੁਆਰਾ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਨਿਗਲਿਆ ਗਿਆ ਭੋਜਨ ਰੁਮੇਨ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਅੰਸ਼ਿਕ ਪਾਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੱਧ ਪਚੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਕੱਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
10. ਭੋਜਨ ਨਲੀ-ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਨਲੀ ਹੈ ਜੋ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਗੁਦਾ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਨਜ਼ਾਈਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਪਿੱਤਾ-ਇਹ ਇੱਕ ਥੈਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿਗਰ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੰਥੀ ਹੈ, ਦੁਆਰਾ ਰਿਸਾਵ ਹੋਇਆ ਰਸ ਜਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
12. ਕਿਮੀ ਰੂਪੀ ਅੰਗ ਜਾਂ ਸੀਕਮ-ਇਹ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਮੀ ਰੂਪੀ ਅੰਗ ਜਾਂ ਸੀਕਮ (Caecum) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
13. ਪਿੱਤਾ ਰਸ-ਜਿਗਰ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੰਥੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਿਸਾਵ ਨੂੰ ਪਿੱਤਾ ਰਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
14. ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੂਮੀਨੈਂਟ)-ਘਾਹ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤ ਜਿਵੇਂ ਗਾਂ, ਮੱਝ ਨੂੰ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਰੁਮੀਨੈਂਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
15. ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਣ-ਆਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਿਤ ਕੀਤਾ ਭੋਜਨ ਲਹੂ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

PSEB 7th Class Science Guide ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 216)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਰੰਗਹੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ! ਇਹ ਪਾਣੀ ਸੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀਪਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਖਮਜੀਵ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋਣ, ਉਹ ਵੀ ਰੰਗਹੀਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੰਗਦਾਰ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਲੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਡਰੇਨ/ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੋਈ ਦੋ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ-

• ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ,
• ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ,
• ਫਲ ਸਬਜ਼ੀਆਂ,
• ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਮਲ !

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 217)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਨ-ਹੋਲ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਮਾਰਗ ਦੇ ਹਰੇਕ 50-60 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਦੋ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ’ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਤੇ ਮੈਨ-ਹੋਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਲ-ਮਲ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਪਤਾ ਅਤੇ ਨਿਦਾਨ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਖੁੱਲੇ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਕਰੋਚ ਤਿੱਲਚਿੱਟਾ) ਅਤੇ ਬਿੱਛੂ |

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 220)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਵਾ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਰਲ ਦੀ ਦਿੱਖ (Appearance) ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾ ਰੰਗ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਰੰਚਾ ਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੇਤ ਫਿਲਟਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀ ਵੱਖ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਤ ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅਣਘੁਲ ਠੋਸ ਕਣ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਅਤੇ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ,

(ii) ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ …………. ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
97%,

(iii) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਬੈਠੇ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ …………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਾਰ,

(iv) ……. ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੁਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ,

(v) ਸਫ਼ਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ………….. ਆਦਤਾਂ ਅਪਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਗੀਆਂ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਖੁੱਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੰਧ ਅਤੇ ਦਿੱਖ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(ii) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫੇ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੱਟੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(iii) ਖੁੱਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਥਾਂਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਾ ਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਚੇ ਠੋਸ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ਕਾਲਮ “ਅ” ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਉ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਉਪਚਾਰ ।
(ii)  ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਅ) ਟਾਈਫਾਈਡ
(iii) ਵਿਅਰਥ ਜਲ-ਸੋਧਣ	(ੲ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ
(iv) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ।	(ਸ) ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਫਾਸਫੇਟ
(v) ਸੁੱਕੀ ਗਾਰ	(ਹ) ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ॥

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਹ) ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ
(ii) ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਸ) ਨਾਈਵੇਟ ਅਤੇ ਫਾਸਫੇਟ
(iii) ਵਿਅਰਥ ਜਲ-ਸੋਧਣ	(ੳ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਉਪਚਾਰ
(iv) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ।	(ਅ) ਟਾਈਫਾਈਡ
(v) ਸੁੱਕੀ ਗਾਰ	(ੲ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ ।

4. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ-

(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ
(ਅ) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ
(ਇ) ਗਾਰ ਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਟੈਂਕ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

(ii) ਵਿਅਰਥ-ਜਲ ਸੋਧਕ ਪਲਾਂਟ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਬਾਇਓਗੈਸ
(ਆ) ਗਾਰ
(ਇ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ ।

(iii) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਰਸਾਇਣ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੀਟਾਣੂ ਬਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਕਲੋਰੀਨ
(ਅ) ਓਜ਼ੋਨ
(ਇ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ ।

(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲਟ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) 29 ਨਵੰਬਰ
(ਅ) 19 ਅਕਤੂਬਰ
(ਈ) 19 ਨਵੰਬਰ
(ਸ) 29 ਅਕਤੂਬਰ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ)19 ਨਵੰਬਰ ।

(v) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ
(ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਟੈਂਕ
(ੲ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਟਾਇਲਟ
(ਸ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ-ਇਹ ਉਹ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਘਰਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਗਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਰ-ਜੋ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤਾ ਜਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰਮਲ ਜਲ (ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ)-ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਰੰਗਹੀਨ, ਗੰਧਹੀਨ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਦਾ ph ਮਾਨ 7 ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦਾ ਜਲ ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਦਾ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ 100°C ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਕੋਈ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਲਟਕਦੀ ਹੋਈ ਕੋਈ ਅਸ਼ੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੀਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ-ਇਹ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣ-ਆਕਸ਼ੀ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਉੱਥੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਿਅਰਥੁ ਪਾਣੀ , ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਲ ਨੂੰ ਪਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਰਸਤੇ ਗਾਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਜਲ ਸੋਧਣ ਜਾਂ ਉਪਚਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਲ ਸੋਧਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਤੇਲ, ਘਿਉ ਆਦਿ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ, ਘਿਉ ਆਦਿ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ-ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਤੇਲ, ਘਿਉ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਉ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਾਸੀ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਮੁਸਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ–ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਡੱਬੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੈਪਕਿਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰੀਏ ਵਾਲੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਰੋਕ ਕੇ ਅੱਡ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੋ iਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ-ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਖਿਲੇਰਣ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਡਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਹੀ ਗੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭੈੜੀ ਬਦਬੂ ਵੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਹੜੀ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਅਤੇ ਤਿਲਚੱਟੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਕੁੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੁੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਜਿੱਥੇ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀਆਂ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਟੈਂਕ, ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਪਿੱਟ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਉੱਥੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਲ ਨੂੰ ਪਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਜਲ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਅੰਦਰ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਜਲ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਜੈਵਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੀਟਾਣੂ ਆਦਿ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫ਼ਾਈਡ, ਦਸਤ, ਪੋਲਿਓ ਅਤੇ ਹੈਪਾਟਾਈਟਸ ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਾ ਕਰਨਾ, ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਲ ਦੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਤੇ, ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਜਾਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖ਼ਾਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਈਡ, ਦਸਤ, ਪੋਲਿਓ ਅਤੇ ਹੈਪਾਟਾਈਟਸ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਜਾਨਲੇਵਾ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਨਾਲ ਫੈਲੀ ਗੰਦਗੀ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਆਮ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਮਲ ਰਸਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਪਰਜੀਵੀ, ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ (Sewage system) ਦੀ ਸੁਚਾਰੂ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਚਾਰੂ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਕਦਮ-ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰੋ | ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਟਾਇਲਟ ਨੂੰ ਫਲੱਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋੜ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਚੱਲਦਾ ਛੱਡਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਜਲ-ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਭਾਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਟਾਇਲਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਚਰਾ ਟੋਕਰੀ ਵਜੋਂ ਨਾ ਕਰੋ ।
• ਜਲ ਬਚਾਉਣ ਯੋਗ ਟਾਇਲਟ ਲਗਾਓ । ਹਰ ਵਾਰ ਫਲੱਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਮਾਣਕ ਫਲੱਸ਼ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੱਟ ਰੱਖ ਦਿਓ ।
• ਕੇਵਲ ਫਾਸਫੇਟ-ਮੁਕਤ ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਡਿਟਰਜੈਂਟ ਵਰਤੋਂ ।
• ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੇ ਹੋਣ ।
• ਚਾਹ-ਪੱਤੀ, ਰੂ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਪਾਲੀਥੀਨ), ਸੈਨੀਟਰੀ ਤੋਲੀਏ, ਨਰਮ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸੁੱਟੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡਰੇਨ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਕਿਰਿਆ ਮੱਧਮ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਂਟ, ਦਵਾਈਆਂ, ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਤੇਲ, ਗ੍ਰੀਸ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸੁੱਟੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਮਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ………… ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ,

(ii) ਘਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਫ਼ਜੂਲ ਪਾਣੀ ………… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ,

(iii) ਖ਼ੁਸ਼ਕ ………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਲਜ,

(iv) ਨਾਲੀਆਂ ………… ਅਤੇ ………… ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਚੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ, ਵਸਾ,

(v) ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਢਕੀ ਹੋਈ ਉਹ ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚੈਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ……….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੇਨ-ਹੋਲ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦਾ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ	(ਉ) 19 ਦਸੰਬਰ
(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ	(ਅ) ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸਥਲ
(iii) ਖੁੱਲੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ	(ੲ) ਗਾਰ, ਬਾਇਓਗੈਸ
(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲੈਟ ਦਿਵਸ	(ਸ) 22 ਮਾਰਚ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ	(ੲ) ਗਾਰ, ਬਾਇਓਗੈਸ
(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ	(ਸ) 22 ਮਾਰਚ
(iii) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ	(ਅ) ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸਥਲ
(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲੈਟ ਦਿਵਸ	(ਉ) 19 ਦਸੰਬਰ ।

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਗਾਰ
(ਅ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ
(ੲ) ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ।

(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) 22 ਮਾਰਚ
(ਅ) 22 ਫਰਵਰੀ
(ੲ) 22 ਅਪ੍ਰੈਲ
(ਸ) 22 ਜੂਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) 22 ਮਾਰਚ ।

(iii) ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਸੋਖਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਅ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਈ) ਓਜ਼ੋਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਓਜ਼ੋਨ ।

(iv) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਰੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪੀਲਿਆ
(ਅ) ਪੇਚਿਸ਼,
(ਇ) ਹੈਜ਼ਾ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

(v) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ
(ੳ) ਖੁਲ੍ਹੀਆ ਨਾਲੀਆਂ
(ਅ) ਬੰਦ ਨਾਲੀਆਂ
(ਇ) ਟੁਟੀਆਂ
(ਸ) ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖੁਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ।

4. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ-

(i) ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇਲ ਅਤੇ ਘਿਓ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਵਹਾਓ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(iii) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਜਾਂ ਟੁੱਕੜੇ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ (Choke) ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਕੱਚਰੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ਦੇ ਬੈਠੇ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਗਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
22 ਮਾਰਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਉਪਚਾਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਘਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਵਿਅਰਥ ਜਾਂ ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੇਚਿਸ਼ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮ ਰੋਗਾਣੂ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੀਵਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸੀਵਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਂਟ, ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀ, ਤੇਲ, ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਮਨੀਕਰਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ਾਈ ਨਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਮਲ ਵਾਹਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ (Septic Tank) ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਸ਼ੋਚਾਲੇ, ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਪਿੱਟ ਆਦਿ ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦੀ ਵੈਕਲਪਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਧਨ ਦੀ ਘੱਟ ਲਾਗਤ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੀਵਰ ਸਾਧਨ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਹਸਪਤਾਲ, ਇਕੱਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਾਂ 4 ਤੋਂ 5 ਘਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਉਪਾਅ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ :

• ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ, ਚਰਬੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੇਂਟ, ਰਸਾਇਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ੀ ਆਦਿ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਚਾਹ ਦੀ ਪੱਤੀ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਠੋਸ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ, ਨੂੰ ਸੈਨਟਰੀ ਟਾਵਲ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਠੋਸ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀ ਹੈ ? ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਹਾਉਣਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਸਮਝਾਓ ।.
ਉੱਤਰ-
ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ-ਇਹ ਵ ਰੂਪੀ ਵਿਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਵ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਜਟਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਘਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:

• ਇਸ ਦੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਖ਼ਤਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀਵਾਹਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਾਹਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੇਲ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਨੂੰ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਹਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਜੰਮ ਕੇ ਠੋਸ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਾਈਪ ਅਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੁਸਾਮਾਂ ਨੂੰ ਜਕੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਅ :

• ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ, ਡੰਡੀਆਂ, ਡੱਬੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਪੈਕਟ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੜੇਦਾਅ ਲੱਗੀਆਂ ਛੜਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਸਕਰੀਨ (ਬਾਰ ਸਕਰੀਨ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਿਟ ਅਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰੇਤ, ਬ੍ਰਿਟ ਅਤੇ ਕੰਕਰ ਪੱਥ ਉਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਥੱਲਾ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵੱਲ ਢਲਾਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਲ ਵਰਗੇ ਠੋਸ ਉਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹੁਣ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਪ ਨਾਲ ਹਵਾ ਲੰਘਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀ-ਸੁਆਸਨ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਲੱਜ ਕੀ ਹੈ ? ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਉਪਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਲੱਜ (Sludge)-ਇਹ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਾਰ ਸਕਰੀਨ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟ ਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਠੋਸ ਮਲ ਹੈ । ਸਲੱਜ ਦਾ ਉਪਚਾਰ-ਸਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਣਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਾਇਓਗੈਸ (ਜੈਵ-ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਲਣ ਗੈਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਖ਼ੁਸ਼ਕ , ਸਲੱਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਇੱਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਮੱਛਰ, ਮੱਖੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪਲਣ ਲਈ ਥਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਦਬੂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਗਾਣੂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਉਪਚਾਰ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਦੇ ਉਪਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਰਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭੌਤਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

1. ਬਾਰ-ਸਕਰੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੜੇਦਾਅ ਲੱਗੀਆਂ ਛੜਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਬਾਰ-ਸਕਰੀਨ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ, ਡੱਬੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਪੈਕਟ ਆਦਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਟ ਅਤੇ ਰੇਤ ਉਪਚਾਰ ਟੈਂਕ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਧੂੜ, ਕੰਕਰ, ਪੱਥਰ ਆਦਿ ਤਲ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਣ ।
3. ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਥੱਲਾ ਮੱਧ ਭਾਗ ਦੇ ਵੱਲ ਢਲਾਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਇਸ ਢਲਾਣ ਵਾਲੀ ਤਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਣ । ਇਹ ਤਲੀ ਤੇ ਜਮਾ ਠੋਸ ਸੱਲਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਖੁਰਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਤੇਲ, ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਸਕਿੱਮਰ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :
(ਉ) ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਅਪਘਟਨ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਅਪਘਟਨ ਵਿੱਚ ਬਾਇਓਗੈਸ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਨਿਰਮਲੀੜਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਬਚੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਖ਼ਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਸਾਬਣ ਆਦਿ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ ਲੰਘਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਖਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਟੈਂਕੀ ਦੀ ਤਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਪਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਖ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਉਪਰੋਕਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪਾਣੀ ਸੋਤ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਜਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਨਾਲ ਉਪਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 17 ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 17 ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ

PSEB 7th Class Science Guide ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ …………….. ਗੈਸ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ,

(ii) ………….. ਅਤੇ ………… ਜੰਗਲਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਖਤਰੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ,

(iii) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਦੇ ਰੋਪਣ ਨੂੰ …………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ

(i) ਜੰਤੂ, ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਤ,

(ii) ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕੇਵਲ 15% ਹੀ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਚਰਾਉਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪੌਦੇ	(ਉ) ਜੰਗਲ
(ii) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤ	(ਅ) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
(iii) ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ ।	(ਇ) ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ
(iv) ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ	(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪੌਦੇ	(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ
(ii) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਤ ॥	(ਉ) ਜੰਗਲ
(iii) ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ	(ਅ) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
(iv) ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ।	(ੲ) ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ।

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ

(i) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲੀ ਉਤਪਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ
(ਉ) ਪਲਾਈ ਵੁਡ
(ਅ) ਲਾਖ
(ਇ) ਕੈਰੋਸੀਨ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ)
(ਸ) ਗੂੰਦ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਕੈਰੋਸੀਨ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ) ।

(ii) ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹ
(ਅ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
(ਇ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ
(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।

(iii) ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਉੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਨਿਖੇੜਕ
(ਅ) ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ
(ਇ) ਸਰਬਆਹਾਰੀ
(ਸ) ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਨਿਖੇੜਕ ॥

(iv) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ੳ) ਮੱਲ੍ਹੜ
(ਅ) ਲੱਕੜੀ
(ੲ) ਰੇਤ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮੱਲ੍ਹੜ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਥਲ ਭਾਗ ਦਾ ਲਗਭਗ ਕਿੰਨਾ ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਭਗ 13% ਧਰਤੀ ਦਾ ਥਲ ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮਿਲ ਕੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ-ਕੱਟੇ ਗਏ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦਾ ਕਾਰਨ-ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਹੋਣਾ ਹੈ | ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਗੈਸਾਂ-ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਮੀਥੇਨ, ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ, ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਆਦਿ ਗੈਸਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪੌਦੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੌਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਚਮਗਾਦੜ, ਗਿਹਰੀ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਲਈ ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਭੋ-ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲ ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ, ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੌਣ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਨੂੰ ਬਹਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਸਮਰੱਥਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਭੌ-ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਓ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੌਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜੰਤੂਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ-

• ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਉੱਗਣ ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਲਈ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਨਾ ਉੱਗ ਆਉਣ ਜੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਖਿਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਜੰਗਲ, ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ, ਵਰਖਾ ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸੋਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਣ ਦਿੰਦੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਭਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਪਰੰਤੂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਿਸਾਵ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਉ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਣ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ ਵਰਖਾ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਹੜਾਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਹੜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦ-

• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
• ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਲ, ਟੀਕ, ਰੋਜ਼ਵੁੱਡ ਆਦਿ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
• ਅਸੀਂ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀ ਵਾਰਨਿਸ਼ ਪੇਂਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾ, ਰਬੜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੇਟੇਕਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਲੈਮਨ ਘਾਹ, ਵਨੀਲਾ, ਕੇਵੜਾ, ਖਸ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ; ਜਿਵੇਂ-ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ, ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਵੱਧਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਚਰਾਈ ਕਰਾਉਣਾ
3. ਖਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਖੁਦਾਈ ਕਰਨਾ ।
4. ਜਲ ਭਰਾ ਅਤੇ ਵੱਧ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ, ਕਾਜ਼ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

• ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਰੁੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਉੱਡਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜੰਗਲ ਚੌਂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲੀ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਵਾ ਠੰਡੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾ, ਰਬੜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੇਟੈਕਸ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ, ਟੋਕਰੀ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਘਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲ ਸਾਨੂੰ ਆਯੂਰਵੈਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿੰਮ, ਸਫ਼ੈਦਾ, ਔਲੇ ਅਤੇ ਸਿਨਕੋਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਪਕਾਸ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕੇ ਹਰਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਸ਼ਵ-ਤਾਪਨ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦਰਵਾਜੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਜੰਤੂ, ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ-ਜੰਤੁ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ-

1. ਭੋਜਨ, ਜੋ ਉਰਜਾ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੌਦਾ ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੰਤੁ ਧੁੱਪ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪੰਛੀ, ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਆਣੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ |
5. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਪ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕਦਮ

• ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਜਾਂ ਬਾਇਓਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
• ਫਰਨੀਚਰ ਜਾਂ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੱਟੇ ਗਏ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵੇਂ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਅੱਗ ਬੁਝਾਓ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਕੀਟ, ਤਿਤਲੀਆਂ, ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ …… ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਣ,

(ii) ਜੰਗਲ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ……… ਅਤੇ ………. ਨੂੰ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ,

(iii) ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ……… ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠਲੀ,

(iv) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਲਿੱਦ ………. ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ,

(v) ਰੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮੇਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ………… ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕੇ ਹਰਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ’ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਰੁੱਖ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(ਉ) ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ
(ii) ਜੰਤੁ	(ਅ) ਭੋਂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ।
(iii) ਰੁੱਖ	(ਈ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
(iv) ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡੀ ਗਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ	(ਸ) ਜਲਵਾਯੂ
(v) ਭੋਜਨ ਜਾਲ	(ਹ) ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਣ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਰੁੱਖ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(ਸ) ਜਲਵਾਯੂ
(ii) ਜੰਤੂ	(ਹ) ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਣ
(iii) ਰੁੱਖ	(ਅ) ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ
(iv) ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਗਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ	(ਈ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
(v) ਭੋਜਨ ਜਾਲ	(ੳ) ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ ।

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
(ਉ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਲਈ .
(ਅ) ਹੜਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ।
(ੲ) ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਧੀ ਲਈ ।

(ii) ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਜੰਤੁ
(ਅ) ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ
(ਈ) ਨਿਖੇੜਕ
(ਸ) ਕੇਵਲ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ।

(iii) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਵਧਾਏਗੀ
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਅ) ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਇ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ |

(iv) ਜੰਗਲ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ
(ਅ) ਹਵਾ ਦਾ
(ੲ) ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ
(ਸ) ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ।

(v) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਜੰਗਲ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਹੈ :
(ਉ) ਗੂੰਦ
(ਅ) ਪਲਾਈਵੁੱਡ
(ੲ) ਸੀਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਖ
(ਸ) ਕੈਰੋਸੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੈਰੋਸੀਨ ।

(vi) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੰਗਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਈ) ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਸ) ਮਿੱਟੀ, ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ‘
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ-

(i) ਜੰਗਲ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੰਘਣੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(ii) ਭਾਰਤ ਦਾ 11% ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਹੇਠ ਹੈ ॥
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਉਤਪਾਦਕ → ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ → ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਇੱਕ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਰੁੱਖ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(vi) ਜੰਗਲ ਭੂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਣ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਨਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹਰਾ ਖੇਤਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ (ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਣ ਅੰਦਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੁ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਜੰਤੁ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ, ਮੱਕੜੀਆਂ, ਤਿੱਤਲੀਆਂ, ਗਲਿਹਰੀਆਂ, ਕੀੜੀਆਂ, ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰੋ: ਅਹਿਮਦ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਂਦਰ, ਗਿੱਦੜ, ਭਾਲੂ, ਚੀਲ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ, ਟੀਕ, ਸੇਮਲ, ਸ਼ੀਸ਼ਮ, ਨਿੰਮ, ਅੰਜੀਰ, ਆਂਵਲਾ, ਬਾਂਸ, ਕਚਨਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਖ, ਝਾੜੀਆਂ, ਵਿਸਰਘੀ ਵੇਲਾਂ, ਅਰੋਹੀ ਵੇਲਾਂ, ਘਾਹ ਆਦਿ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਮੀਂਹ (ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਸੋਖਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਣ ਦਿੰਦਾ । ਇਹ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਭਰ ਭੁਮੀ ਜਲ ਸਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਲ ਵਹਾਉ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਰੇ ਅਤੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਹੋਏ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਦੁਆਰਾ ਭੂਮੀ ਸਤਹਿ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਜਾਂ ਆਸਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਮਲਮੂਤਰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ, ਬਾਜ ਅਤੇ ਚੀਲ ਦਾ ਭੋਜਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਹੋਰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਉੱਲੀ ਕਵਕ) ਦੁਆਰਾ ਸਰਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੰਜ ਉਪਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਉਪਯੋਗੀ ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ : –

1. ਲੱਕੜੀ
2. ਆਕਸੀਜਨ
3. ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ (ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ
4. ਵਰਖਾ
5. ਗੁੰਦ, ਰੇਜ਼ਿਨ ਅਤੇ ਲਾਖ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋਣਾ-ਜੰਤੁ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅਸਿੱਧੇ (ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਦੋਨਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਰਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਮਿੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਦੋਬਾਰਾ ਸੋਖ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੰਤੁ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਬੀਜਾਂ ਅਤੇ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਨੂੰ ਵਣ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਤੁ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਪਘਟਕ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਇਹ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਪਘਟਕ (Decomposers)-ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਘਟਕਾਂ) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਪਘਟਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੁ ਕਵਕ (ਉੱਲੀ) ਅਪਘਟਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣਾ ਅਤੇ ਵਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਰੁੱਖ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲੀ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾਆਕਸੀਜਨ ਨਿਰਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨਿਰਮੁਕਤ ਕਰ ਕੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੇ । ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਇਕ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਲਈ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਜਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਣ ਕਈ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਵਣ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੌਦੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਧਿਕ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਧੇਰੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ | ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਣਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਅਪਘਟਕ ਵਣ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵਣ ਇਕ ਗਤਿਕ ਸਜੀਵ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵਣ ਕਟਾਉ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਤੰਤਰ ਹੈ । ਵਣ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ! ਵਣਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਆਵਾਸ ।
• ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਜਲ-ਚੱਕਰ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਵਣ ਕਟਾਉ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਅਨਿਯਮਿਤ ਵਰਖਾ,
2. ਭੂਮੀ ਸਪੰਦਨ,
3. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਪਤ ਹੋਣਾ,
4. ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੁਆਲਟੀ ਅਤੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣਾ,
5. ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ |

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 16 ਪਾਣੀ: ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਧਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 16 ਪਾਣੀ: ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਧਨ

PSEB 7th Class Science Guide ਪਾਣੀ : ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਧਨ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 195)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਜਿਹੀਆਂ ਤਿੰਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੌਰਾਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਨਾਂ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

1. ਪਾਣੀ ਦੇ ਪਾਈਪ ਦਾ ਲੀਕ ਹੋਣਾ ।
2. ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਗਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣਾ ।
3. ਘੱਟ ਕੱਪੜਿਆਂ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ` ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਘਰਾਂ, ਵਪਾਰੀ ਸਥਾਨਾਂ, ਖੇਤੀ ਦੇ ਫਾਰਮਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਰਜਾ ਘੱਟ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਈਂਧਣ ਦੀ ਵੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਨੋਰੰਜਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਵੀ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 196 )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
………. ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
………. ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਘਣਨ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 197)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਬੀਕਰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜਾ ਬੀਕਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੀਕਰ ‘ਸ’ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਸਤਹੀਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਪਾਣੀ : ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਧਨ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਅਸੀਂ ਪੀਂਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ………. ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ,

(ii) ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਿਸ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਨਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ,

(iii) ਭੌ-ਜਲ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਤਲ ਨੂੰ ………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਖੇਤਰ,

(iv) ………. ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਬੰਧਨ,

(v) ਕਿਸਾਨ …………. ਵਰਤ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿਫਾਇਤੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

2. ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਜਲ ਚੱਕਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(ii) ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਭਗ 97% ਪਾਣੀ ਤਾਜ਼ਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲੀਕ ਕਰਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਅਤੇ ਟੂਟੀਆਂ ਦੀ ਛੇਤੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(iv) ਅਸੀਂ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ-ਪੱਧਰੀ ਜਲ ਸੰਕਟ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(v) ਬੁਰਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਟੂਟੀ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਨਾ ਚਲਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ॥

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਬਰਫ਼	(ਉ) ਸਮੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰ
(ii) ਖਾਰਾ ਪਾਣੀ	(ਅ) ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਛੱਪੜ
(iii) ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ	(ਇ) ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੈਸੀ ਅਵਸਥਾ
(iv) ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ	(ਸ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ
(v) ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ	(ਹ) ਪਾਣੀ ਦੀ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ॥

ਉੱਤਰ

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਬਰਫ਼	(ਹ) ਪਾਣੀ ਦੀ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ
(ii) ਖਾਰਾ ਪਾਣੀ	(ਉ) ਸਮੁੰਦਰ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰ
(iii) ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ	(ਸ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ
(iv) ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ	(ਇ), ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੈਸੀ ਅਵਸਥਾ
(v) ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ	(ਅ) ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਛੱਪੜ ।

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

(i) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਭੌ-ਜਲ ਦੇ ਘਟਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
(ਉ) ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ
(ਅ) ਵੱਧਦੇ ਉਦਯੋਗ
(ਇ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ. .
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

(ii) ਪੰਜਾਬ ਜਲ ਸੰਭਾਲ ਕਾਨੂੰਨ ਇਸ ਸਾਲ ਪਾਸ ਹੋਇਆ
(ਉ) 2009
(ਆ) 2010
(ਇ) 2008
(ਸ) 2015.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) 2009.

(iii) ਹਰ ਸਾਲ ਵਿਸ਼ਵ-ਜਲ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) 22 ਅਪ੍ਰੈਲ
(ਆ) 24 ਮਾਰਚ
(ਈ) 22 ਮਾਰਚ .
(ਸ) 22 ਮਈ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) 22 ਮਾਰਚ ।

(iv) ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਭਗ ………… ਪਾਣੀ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
(ਉ) 75%
(ਅ) 71%
( 81% .
(ਸ) 29% .
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 71%.

(v) ਸਾਨੂੰ ਟੂਟੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਕਦੋਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ?
(ਉ) ਬੁਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ।
(ਅ ਸ਼ੇਵ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ
(ਇ) ਨਹਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਭੌ-ਜਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੌ-ਜਲ-ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀਆਂ ਵਿੱਥਾਂ, ਟੁੱਟੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅੰਦਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਝਰਨੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਟਿਊਬਵੈੱਲ ਰਾਹੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਪਰ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ-ਯੋਗ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਘੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਲੀਟਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ 35 ਗ੍ਰਾਮ ਲੂਣ ਘੁਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੀਣ ਨਾਲ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ, ਗੁਰਦੇ ਫੇਲ੍ਹ, ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਜਲਈ ਚੱਟਾਨੀ ਪਰਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲਈ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪਰਤਾਂ-ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਾਟਰ ਟੇਬਲ ਤੋਂ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਸਖ਼ਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭੌ-ਜਲ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਨੂੰ ਜਲਈ ਚੱਟਾਨੀ ਪਰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ-

1. ਠੋਸ (ਬਰਫ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ),
2. ਤਰਲ (ਸਧਾਰਨ ਪਾਣੀ) ਅਤੇ
3. ਗੈਸ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਭੌ-ਜਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੌ-ਜਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ-

• ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਭੌ-ਜਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ, ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਰਾਹੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਭੌ-ਜਲ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰੀ ਜਲ-ਸਪਲਾਈ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਲ ਰਿਸਾਵ ਰੋਕ ਨਾਲ ਭੌ-ਜਲ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ-ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਬਰਬਾਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

• ਵੱਗਦੀ ਟੁਟੀ ਰੱਖ ਕੇ ਦੰਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਬੁਰਸ਼ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸ਼ੇਵ ਕਰਨਾ ।
• ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬਗੀਚੇ ਨੂੰ ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣਾ । ਜੇਕਰ ਤੜਕੇ 5 ਤੋਂ 7 ਵਜੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਣੀ ਲਗਾਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਰਸੋਈ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਦੀ ਟੂਟੀ ਹੇਠ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ ।
• ਡਿਸ਼ਵਾਸ਼ਰ ਵਿੱਚ ਭਾਂਡੇ ਧੋਣਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਡਿਸ਼ਵਾਸ਼ਰ ਪੁਰੀ ਭਾਂਡਿਆਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਭਰੀ ਹੈ !
• ਕੱਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਧੋਣਾ ਜਦੋਂ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਕੱਪੜਿਆਂ ਨਾਲ ਪੂਰੀ ਭਰੀ ਹੋਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
• ਵੱਗਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਟੂਟੀ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਕੇ ਨਹਾਉਣਾ ਜਾਂ ਫਿਰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਫੁਹਾਰੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਕੇ ਨਹਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਤੁਸੀਂ ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਗੀਚੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਘੱਟ ਕਰਨਾ-

1. ਆਪਣੇ ਬਗੀਚੇ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਵੇਰੇਸਵੇਰੇ ਜਾਂ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਰਥਾਤ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਘੱਟ ਬਣਨਗੇ ।
2. ਬਗੀਚੇ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜਾਂ ਸਪਿੰਕਲਰ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਓਨਾ ਹੀ ਲਗੇਗਾ ਜਿੰਨੀ ਇਸ ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਪਾਣੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੋਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜਿਉਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪੀਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ, ਨਹਾਉਣ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ, ਭਾਂਡੇ ਧੋਣ, ਦੰਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ, ਘਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਥਾਂਵਾਂ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਵਰਗੇ ਅਨੇਕਾਂ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ, ਉਪਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਾਮਾਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਤੈਰਾਕੀ ਵਰਗੀਆਂ ਮਨੋਰੰਜਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਭੌ-ਜਲ ਦੀ ਘਾਟ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਭੌ-ਜਲ ਦੀ ਘਾਟ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ-ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਅਕਸਰ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਰਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨਾਲ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਰਿਸ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਹੇ ਸਗੋਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਰਿਸਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੀ ਘਟਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਜਿਸ ਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਭੌ-ਜਲ ਪੱਧਰ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਦਯੋਗ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੌ-ਜਲ ਪੱਧਰ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਵਿਗੜ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਰਿਸ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੌ-ਜਲ ਪੱਧਰ ਵੀ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਾਣੀ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਹ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁਰਝਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਦਿਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਵਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ ਇਕ ਗਰਮ ਦਿਹਾੜੇ ਜਿੰਨਾ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਸ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਕਾਰਨ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਅਤੇ ਤਣੇ ਦਾ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਹ ਪੌਦਾ ਸਿੱਧਾ ਨਾ ਰਹਿ ਕੇ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕਦਮ-ਅਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ

1. ਪਾਈਪਾਂ ਅਤੇ ਟੂਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਰਿਸਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ।
2. ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰਸ਼ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਸ਼ੇਵ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਰੱਖ ਕੇ ।
3. ਫਰਸ਼ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਪੋਚਾ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਰਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਟਾਇਲਟ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ।
4. ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਨੂੰ ਵੱਗਦੀ ਟੂਟੀ ਹੇਠਾਂ ਧੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵੱਡੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਧੋਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ।
5. ਆਪਣੇ ਵਾਹਨ (ਕਾਰ ਜਾਂ ਸਕੂਟਰ) ਨੂੰ ਵੱਗਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਾ ਧੋਣ ਦੀ ਬਜਾਏ ਬਾਲਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਧੋਣ ਨਾਲ ।
6. ਮੀਂਹ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਭਿੰਨ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ।
7. ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਰਸਾਤ ਦੇ ਮੌਸਮ (ਰੁੱਤ) ਸਮੇਂ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ।
8. ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਕੇ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਾ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਕੇ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਪਾਣੀ : ਇੱਕ ਅਨਮੋਲ ਸਾਧਨ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਭੂਮੀ ਜਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ………… ਅਤੇ …………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਿਊਬਵੈੱਲ, ਛਿਣ (ਬੋਰ-ਪਾਈਪ),

(ii) ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ……….. ਅਤੇ …………….. ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੋਸ, ਗੈਸ,

(iii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਜਲ ਧਾਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਪਰਤ ……….. ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ,

(iv) ਧਰਤੀ ਅੰਦਰਲੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਨੂੰ ……………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਨਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ,

(v) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ …………… ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
70%,

(vi) ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਭਗ .. ………….. ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਖਾਰਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
97% |

2. ਕਾਲਮ ‘ਉਂ’ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉਂ	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਭੌ-ਜਲ ਪੱਧਰ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ	(ੳ) ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ
(ii) ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਾ	(ਅ) ਜਲਈ ਚੱਟਾਨੀ ਪਰਤ
(iii) ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ	(ਇ) ਜਲ-ਚੱਕਰ
(iv) ਵਾਟਰ ਟੇਬਲ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਣੀ	(ਸ) ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਵੱਧਦੇ ਉਦਯੋਗ, ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਭੌ-ਜਲ ਪੱਧਰ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ	(ਸ) ਵੱਧਦੀ ਆਬਾਦੀ, ਵੱਧਦੇ ਉਦਯੋਗ, ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ
(ii) ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ	(ਈ) ਜਲ-ਚੱਕਰ
(iii) ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ	(ੳ) ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਾਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ
(iv) ਵਾਟਰ ਟੇਬਲ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਾਣੀ	(ਅ) ਜਲਈ ਚੱਟਾਨੀ ਪਰਤ |

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਨਿਯਤ/ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਭੂਮੀ ਹੇਠ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(ਈ) ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਸਥਿਰ ਹੈ ।
(ਸ) ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਸਥਿਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਸਥਿਰ ਹੈ ।

(ii) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਾਰਕ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਉਦਯੋਗੀਕਰਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ
(ਅ) ਵਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ।
(ਇ) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ
(ਸ) ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਭੈੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ।

(iii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ
(ਉ) 20%
(ਅ) 29
(ਈ) 71%
(ਸ) 30%
ਉੱਤਰ-
(ਈ) 71%.

(iv) ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਮਾਤਰਾ ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ ।
(ਉ) 0.003%
(ਅ) 1%
(ਇ) 71%
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 1%.

4. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ ਹਨ ਜਾਂ ਗਲਤ –

(i) ਭੁਮੀ ਜਲ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(ii) ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਇਕ ਮਾਤਰ ਸੋਮਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(iv) ਵਰਖਾ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕੱਲਾ ਸੋਮਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਜਲ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਲ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਵਰਖਾ ਜਲ,
• ਖੂਹ,
•  ਨਦੀਆਂ,
• ਤਲਾਅ,
• ਝੀਲਾਂ,
• ਸਮੁੰਦਰ,
• ਮਹਾਂਸਾਗਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਸੰਸਾਰ ਜਲ ਦਿਹਾੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
22 ਮਾਰਚ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲ ਦਿਵਸ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜਲ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀ ਪਾਣੀ ਹਰੇਕ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਜਲ ਦੀ ਵੰਡ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਗੈਸੀ ਰੂਪ ਨੂੰ ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਈਪ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਜਾਲ ਵਿਛਾ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭੂਮੀ ਜਲ ਸਤਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਹੇਠ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਰਿਸਾਅ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਇਕੱਠੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਭੁਮੀ ਜਲ ਸਤਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਣ ਕਟਾਈ ਜਲ ਸਤਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਕਟਾਈ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰਿਸਾਅ ਦਾ ਖੇਤਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੱਚੀ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਪੱਕੀ ਧਰਤੀ ਸਤਹਿ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਰਿਸਾਅ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੱਚੀ ਧਰਤੀ ਸਤਹਿ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਾਰੂਥਲ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਰਖਾ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹੜ੍ਹ ਕਿਸ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਦੋਂ ਵਰਖਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਮਤੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਗਰਿਕ ਆਧਿਕਰਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
NGO ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
NGO : ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨ (Non Government Organisation) ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਕਿੱਥੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ :

• ਖੂਹਾਂ, ਸਾਗਰਾਂ, ਝੀਲਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ।
• ਵਰਖਾ ਜਲ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਜਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।
• ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਹਿਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।
• ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਖਾ ਜਲ ਸੰਹਿਣ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਖਾ ਜਲ ਸੰਹਿਣ-ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਤਲਾਅ ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਰਖਾ ਜਲ ਸੰਹਿਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਜ਼ਰੂਰਤ-

• ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ।
• ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਸਮੇਂ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਲ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪਾਣੀ ਲਿਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਦਾ ਲੀਕ ਕਰਨਾ |
2. ਲੋੜ ਨਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਵੀ ਟੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਨਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੇਕਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦਿਨ ਪਾਣੀ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਾਂਗੇ, ਤਾਂ ਪੌਦੇ ਮੁਰਝਾ ਅਤੇ ਸੁੱਕ ਜਾਣਗੇ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ-ਚੱਕਰ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਵਿਧੀਆਂ ਇਕੱਠੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਲ-ਚੱਕਰ ਦੌਰਾਨ ਪਾਣੀ ਆਪਣੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ-

• ਠੋਸ
• ਦਵ ਅਤੇ
• ਗੈਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ-ਸਮੁੰਦਰ, ਤਲਾਅ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਸੂਰਜ ਤੇ ਤਾਪ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪ ਬਣ ਕੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ | ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ ਸੰਘਣਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬੱਦਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਵਰਖਾ ਰੁਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ , ਚਿੱਤਰ-ਜਲ-ਚੱਕਰ ਪਾਣੀ ਬਰਫ਼ ਅਤੇ ਹਿਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ‘ਤੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

1. ਭੁਮੀ ਜਲ
2. ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ
3. ਸੰਘਣਨ
4. ਬੱਦਲ
5. ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ
6. ਵਰਖਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੁਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਨੀਵੇਂ ਹੋਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਾਰਕ :

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ
2. ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
3. ਘੱਟ ਵਰਖਾ
4. ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ
5. ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਖਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜੋ ਭੂਮੀ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਨੀਵੇਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਝ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ-ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧਣ ਨਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਦੁਕਾਨਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਸੰਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਮੰਗ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਯੋਗ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਰਗੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੋਖਣ ਦਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭੁਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਸੁਖਣਾਉਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

2. ਵਧਦੇ ਉਦਯੋਗ-ਸਭ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਖੇਤੀ ਕਾਰਜ-ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਿਸਾਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਖਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਨਿਯਮਿਤ ਵਰਖਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਭੁਮੀ ਜਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਭੁਮੀ ਜਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀ-ਦਿਨ ਵਧਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਲਗਾਤਾਰ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

4. ਪਾਣੀ ਦਾ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਪਾਈਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਪਲਾਈ ਪਾਈਪਾਂ ਵਿੱਚ ਰਿਸਾਅ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਮਾੜਾ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਾਂ ਬਰਬਾਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਲੀਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਟੂਟੀਆਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਨਾ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਵੀ ਪਾਣੀ ਰਿਸਾਅ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 15 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 15 ਪ੍ਰਕਾਸ਼

PSEB 7th Class Science Guide ਪ੍ਰਕਾਸ਼ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 180)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਰਪਣ ਤੇ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ …….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਵਰਤਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਆਪਨ ਕੋਣ, ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ॥

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 183)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ …………. ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਰਾਬਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਪੇਪਰ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਠੀਕ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3. ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਪੇਪਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਧਾ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । (ਠੀਕ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ॥

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 185).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਦੀਵਾਰ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਇੱਕ ………………… ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ । (ਵਾਸਤਵਿਕ/ਆਭਾਸੀ)
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਇੱਕ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 186)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ………. ਅਤੇ ……………………. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਠੀਕ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ । (ਠੀਕ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-ਗਲਤ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 188).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਚਮਕਦਾਰ ਨਿਸ਼ਾਨ ………. ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ॥

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 189)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਸਕਰੀਨ ਵਿਚਕਾਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਲਈ ਬਨਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ |

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 191)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ……………. ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਦੋਂ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਾਲੀ ਡਿਸਕ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਲਾਲ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ? (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲੜੀਵਾਰ ਦੱਸੋ ਜਿਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬਣਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਰੰਗ-

1. ਬੈਂਗਨੀ (Violets),
2. ਜਾਮਣੀ (Indigo),
3. ਨੀਲਾ (Blue),
4. ਹਰਾ (Green),
5. ਪੀਲਾ (Yellow),
6. ਸੰਤਰੀ (Orange),
7. ਲਾਲ (Red) ।

PSEB 7th Class Science Guide ਪ੍ਰਕਾਸ਼ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

(i) ………. ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਤਲ,

(ii) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ………. ਹੱਥ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ………. ਹੱਥ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਖੱਬਾ ਹੱਥ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਜਾ, ਸੱਜਾ,

(iii) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ………. ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ………. ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਧਾ, ਛੋਟਾ,

(iv) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ………. ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ………. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਟਾ, ਪਤਲਾ,

(v) ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ………. ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਤ ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਲਈ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਇੱਕ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵੱਲ ਆ ਰਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਨ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਇੱਕ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਕੱਚ ਦੇ ਖੋਖ਼ਲੇ ਗੋਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਉਭਰਵੀਂ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਚਮਕੀਲੀ ਚਾਂਦੀ ਰੰਗੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(v) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਿੱਧਾ, ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ॥

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਉੱਤਰਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉਂ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦਰਪਣ ।	(ੳ) ਐਨਕਾਂ
(ii) ਪਿੱਛੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਦਰਪਣ	(ਅ) ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ
(iii) ਵੱਡਦਰਸ਼ੀ ਲੈਂਜ਼	(ੲ) ਵਾਹਨ
(iv) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼	(ਸ) ਅਵਤਲ ॥

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਦਰਪਣ	(ਸ) ਅਵਤਲ
(ii) ਪਿੱਛੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਦਰਪਣ ।	(ੲ) ਵਾਹਨ
(iii) ਵੱਡਦਰਸ਼ੀ ਲੈਂਜ਼	(ਅ) ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ
(iv) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼	(ਉ) ਐਨਕਾਂ ।

4. ਬਹੁ-ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

(i) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ?
(ੳ) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ
(ਅ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(ਈ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ
(ਸ) ਗੱਤੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਗੱਤੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ।

(ii) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਦੇਖਣ ਵਾਲੇ ਦਰਪਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(ਅ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ
(ਈ) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼
(ਸ) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ।

(iii) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਛੋਟਾ
(ਅ) ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਵੱਡਾ
(ਈ) ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਵੱਡਾ
(ਸ) ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ।

(iv) ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ
(ਅ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ
(ਈ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਮੁੜਨਾ
(ਸ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਆਭਾਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਕਿਹੜਾ ਲੈਂਜ਼ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਕਿਹੜੇ ਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਡਿਸਕ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵਾਲੇ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਡਿਸਕ ਨੂੰ ਨਿਊਟਨ ਡਿਸਕ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	ਆਭਾਸੀ (ਕਾਲਪਨਿਕ) ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ
1. ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਜਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿੰਦੁ ’ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।	1. ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਜਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ਪਰੰਤ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਲਟੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।	2. ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਿੱਧੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
3. ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨੂੰ ਪਰਦੇ (ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	3. ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਉਦਾਹਰਨ- 1. ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਹੁਤ ਛੋਟਾ ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੱਡਾ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	ਉਦਾਹਰਨ – 1. ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਫੋਕਸ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਦਰੇਪਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੱਡਾ, ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਆਭਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ, ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੋ ਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਬਣੇਗਾ ?
(ਉ) ਦਰਪਣ ਤੋਂ
(ਅ) ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ।
ਹੱਲ : ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਓਨੀ ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜਿੰਨੀ ਦੂਰ ਵਸਤੁ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ
∴ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੁਰੀ = 2 ਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ।
(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ + ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ।
= 2 ਮੀਟਰ + 2 ਮੀਟਰ
∴ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = 4 ਮੀਟਰ ਉੱਤਰ

ਪੁਸ਼ਨ (iii)
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਦੋ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

1. ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਸ਼ੇਵਿੰਗ ਦਰਪਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਾੜੀ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ, ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਅਗਲੀ ਬੱਤੀ (ਹੈੱਡ ਲਾਈਟ) ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਬਲਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਤ ਨੂੰ ਅਵੰਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼	ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼
(1) ਇਹ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਸ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ :

• ਬੈਂਗਨੀ (Violet),
• ਜਾਮਣੀ (Indigo),
• ਨੀਲਾ (Blue),
• ਹਰਾ (Green),
• ਪੀਲਾ (Yellow),
• ਸੰਤਰੀ (Orange),
• ਲਾਲ (Red) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (vi)
ਰਵੀ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਦੇਖਦਾ ਹੈ । ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ 6 ਮੀਟਰ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਦਰਪਣ ਵੱਲ 2 ਮੀਟਰ ਚਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰਵੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ : ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ=6 ਮੀਟਰ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਵਸਤੂ (ਰਵੀ) ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ = ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਰੀ
∴ ਰਵੀ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ = 6 ਮੀਟਰ (ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਰਵੀ 2 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵੱਲ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ
(6 – 2) = 4 ਮੀਟਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਵੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ 4 ਮੀਟਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
∴ ਰਵੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ = ਰਵੀ ਦੀ ਸਮਤਲ ਤੋਂ ਦੂਰੀ + ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ
= 4 ਮੀਟਰ +4 ਮੀਟਰ
= 8 ਮੀਟਰ ਉੱਤਰ

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਕੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੇ ਲੱਛਣ

1. ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬੱਤੀ (ਵਸਤੁ) ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
2. ਅਸੀਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਸਰਕੀਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਅਸੀਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਖੜੀ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਸਿੱਧਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
4. ਜੇ ਅਸੀਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਮੋਮਬੱਤੀ ਅਤੇ ਦਰਪਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਅਤੇ ਦਰਪਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਓਨੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਵਸਤੁ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ |
6. ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਪਾਸੇ ਦਾਅ ਉਲਟਾਅ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਭਾਵ, ਵਸਤੂ ਦਾ ਖੱਬਾ ਪਾਸਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਸੱਜਾ ਪਾਸਾ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸੱਜਾ ਪਾਸਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦਾ ਖੱਬਾ ਪਾਸਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ । ਕਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ-ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ (ਕੱਚ ਦੇ ਪਿਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ (ਵਿਭਾਜਿਤ) ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇੱਕ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਾਰੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਿਜ਼ਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਸਫ਼ੈਦ ਪਰਦਾ (ਸਕਰੀਨ) ਰੱਖੋ । ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਹਨਾਂ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੱਤ ਸੰਤਰੀ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੱਟੀ (Band) ਬਣ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਪੈਕਟ੍ਰਮ ਹਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਨੀਲਾ । ਕਾਰਨ ਇਹ ਸੱਤ ਰੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੜਦੇ ਹਨ ।

ਬੈਂਗਣੀ ਇਹ ਸੱਤ ਰੰਗ ਹਨ-

• ਬੈਂਗਨੀ (Violet),
• ਜਾਮਣੀ ਕੱਚ ਦਾ ਪਿਜ਼ਮ (Indigo),
• ਨੀਲਾ (Blue),
• ਹਰਾ (Green),
• ਪੀਲਾ (Yellow),
• ਸੰਤਰੀ (Orange),
• ਲਾਲ (Red) ।

ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਬਦ (VIBYOR) ਨਾਲ ਯਾਦ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ‘ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਤਾਰਾ-ਤੁਸੀਂ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀ ਸੱਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਵੇਖੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੇ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਲਟਕਦੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋਏ ਵਰਣ ਵਿਖੇਪਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਕੇ ਸਫ਼ੈਦ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ………. ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਧੀ,

(ii) ਆਪਤਨ ਕੋਣ ਅਤੇ ………. ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ,

(iii) ਜਿਸ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਸਨੂੰ …………. ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ,

(iv) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ……….. ਅਤੇ ………… ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਧਾ, ਬਰਾਬਰ,

(v) ………… ਅਜਿਹਾ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸੜਾ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਉਭਰਵੀਂ ਹੁੰਦੀ
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ,

(vi) ………… ਦਰਪਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰਚਲਾਈਟ, ਟਾਰਚ, ਕਾਰ ਦੀ ਹੈਡਲਾਈਟ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ,

(vii) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਭਾਸੀ, ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ……… ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟਾ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ੴ’ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ” ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ “ਅ”
(i) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼	(ਉ) ਸੱਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ
(ii) ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਆਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(ਅ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(iii) ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ	(ੲ) ਵਡਦਰਸ਼ੀ ਲੈਂਜ਼
(iv) ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(ਸ) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼
(v) ਪਰਾਵਰਤਕ ਸੜਾ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।	(ਹ) ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼	(ੲ) ਵਡਦਰਸ਼ੀ ਲੈਂਜ਼
(ii) ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਆਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(ਸ) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼
(iii) ਵਰਣ-ਵਿਖੇਪਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ	(ਉ) ਸੱਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ
(iv) ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(ਹ) ਪਰਦੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
(v) ਪਰਾਵਰਤਕ ਸਤਾ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।	(ਅ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ॥

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ
(ਅ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ
(ਈ) ਵਿਤਾਂ ਵਿੱਚ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ।

(ii) ਸਿੱਧਾ, ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ
(ਅ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(ਇ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ
(ਸ) ਉੱਤਲ-ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ |
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ।

(iii) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ-
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਮਾ
(ਅ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਮਾ ਅਤੇ ਵਸਤੂ
(ੲ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਮਾ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਅੱਖ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਮਾ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਅੱਖ ॥

(iv) ਪਿਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਦੋ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ
(ਅ) ਪੰਜ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ
(ੲ) ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ
(ਸ) ਛੇ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ।

(v) ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੇਖਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ
(ਅ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ
(ਇ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ।

(vi) ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਆਵਰਧਿਤ ਵੱਡਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸ ਦਰਪਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ
(ਅ) ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ
(ੲ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ
(ਸ) ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਅਵਲ ਦਰਪਣ ॥

(vii) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –
(ਉ) ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲਾ
(ਅ) ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਮੋਟਾ
(ੲ) ਇਕ ਸਮਾਨ ਮੋਟਾ
(ਸ) ਅਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੋਟਾ |
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਪਤਲਾ ।

(viii) ਜਦੋਂ ਨਿਊਟਨ ਡਿਸਕ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿਹੜਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਕਾਲਾ
(ਅ) ਸਫੈਦ
(ੲ)ਨੀਲਾ
(ਸ) ਪੀਲਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਫੈਦ ॥

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਅਨੁਦਿਸ਼ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਰਪਣ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸਤਹਿ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਈ ਵੀ ਸਤਹਿ ਜਿਹੜੀ ਚਮਕਦਾਰ ਹੈ ਜਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਹਾਡੀ ਆਪਣੇ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੁਹਾਡੀ ਵਸਤੂ ਦੀ) ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੀ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਕਿਸੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਖੋਖਲੇ ਗੋਲੇ ਦਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
(i) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ,
(ii) ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੇ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਵੱਡਦਰਸ਼ਿਤ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਕੂਟਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਈਡ ਦਰਪਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਟਾਰਚ ਅਤੇ ਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਮੁੱਖ ਬੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਦਰਪਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਹੜਾ ਦਰਪਣ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼-ਇਹ ਉਹ ਲੈਂਜ਼ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼-ਉਹ ਲੈੱਨਜ਼ ਜਿਹੜਾ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਤਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਘਟਕ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਂਗਣੀ, ਜਾਮਣੀ, ਨੀਲਾ, ਹਰਾ, ਪੀਲਾ, ਔਰੇਂਜ (ਨਾਰੰਗੀ), ਲਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪਰਿਘਟਨਾ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੱਤ ਰੰਗ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੱਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਨੂੰ ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਅਭਿਸਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਲੈਂਜ਼ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਸਾਰਿਤ ਕਰਕੇ ਫੋਕਸ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਵੇਖਾਂਗੇ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਅਭਿਸਾਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਤਾਪ ਵਧਾ ਦੇਣਗੀਆਂ ਜਿਸ ਤੋਂ ਤਾਪਮਾਨ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਦੱਸੋ ਜਿੱਥੇ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ-ਜਿਸ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਨੂੰ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ-ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਭਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਭਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਅਵਲ ਦਰਪਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਦੋਂ ਆਭਾਸੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਦਰਪਣ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਨੇੜੇ ਰੱਖੀ ਜਾਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ :

ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼	ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼
(ii) ਇਸ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਲੈਂਜ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਬਣਦੇ ਹਨ।	(ii) ਇਸ ਲੈਂਜ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਲੈਂਜ਼ ਦੇ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਪਾਸੇ ਵਸਤੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਉੱਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਉਸ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅਭਿਸਰਿਤ (ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਮੋੜਦਾ ਹੈ) ਕਰਦਾ ਹੈ ।	(iii) ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਆਪਤਿਤ ਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਅਪਸਰਿਤ (ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਮੋੜਦਾ ਹੈ) ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਉੱਤਲੇ ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਪਯੋਗ-ਉੱਤਲ ਦਰਪਣਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਟਰਾਂ ਦੇ ਸਾਈਡ ਦਰਪਣ ਵਜੋਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਪਯੋਗ-ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਕਾਰਾਂ, ਸਕੂਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਗਲੀਆਂ ਲਾਈਟਾਂ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸਰਚਲਾਈਟਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਦੰਦਾਂ ਦੇ ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਰਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦਰਪਣ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲੈਂਜ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਤਲ ਲੈਂਜ਼ ਵਸਤੂ ਦੀ ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਲਈ ਆਭਾਸੀ ਪਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਰਤਾਂ :ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :
(i) ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦੀਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੋਤ
(ii) ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।
(iii) ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਅੱਖ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਰਪਣਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਦਰਪਣਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ :
1. ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਨਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦਾ ਪੈਰੀਸਕੋਪ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਅਵਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਹ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਸ਼ੇਵ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਛੋਟੇ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੇਖਣ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਖ, ਗਲੇ ਅਤੇ ਨੱਕ, ਕੰਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ਇਸ ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

3. ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਿੱਛੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਗੋਲਾਕਾਰ ਗੱਤੇ ਦੀ ਡਿਸਕ ਨਾਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਲੱਟੂ ਬਣਾਉ । ਡਿਸਕ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਪਰ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੱਤਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਅਨੁਰੂਪ ਸੱਤ ਸੈਕਟਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਪੇਂਟ ਕਰ ਲਉ । ਹੁਣ ਲੱਟੂ ਨੂੰ ਘੁਮਾਉ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹ ਡਿਸਕ ਸਫ਼ੈਦ ਰੰਗ ਦੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 14 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 14 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

PSEB 7th Class Science Guide ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 170)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਟਰਮੀਨਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰ ਦੋ ਟਰਮੀਨਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਅਤੇ
• ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਚ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਚ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਤੋੜਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲਈ ਪਰਿਪੱਥ ਵਿਚ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋੜ ਸਮੇਂ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਤੋੜ ਕੇ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 171)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਦੋਂ ਸਵਿੱਚ ‘ਆਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਬਲਬ …………. ਹੈ ਅਤੇ ………… ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਗਦਾ, ਗਰਮ !

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 171)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਦੋਂ ਸਵਿੱਚ ‘Off ‘ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਰ ਗਰਮ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਦੋਂ ਸਵਿੱਚ ‘ON’ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਰ ਥੋੜੀ ਠੰਡੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਾਰ ਲੈਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਤੁਹਾਨੂੰ ਇਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਜਲੀ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋਣ ਨਾਲ ਤਾਰ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਿਜਲਈ ਦੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਹੋਰ ਤਾਰ ਲੈਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਇਹੀ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 173)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਈ ਚੁੰਬਕ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਵੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ (N-S) ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਕਿਉਂ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਇੱਕ ਨਿਕੜਾ ਜਿਹਾ ਚੁੰਬਕ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਉੱਤਰ ਧਰੁਵ (N-Pole) ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ (S-Pole) ਹੈ । ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਇਸਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਭੂਗੋਲਿਕ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਜੋ ਇੱਕ ਨਿਕੜਾ ਚੁੰਬਕ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਆਪਣੇ ਧੁਰੇ ਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸੁਈ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁੱਵ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਚੁੰਬਕ ਨਜ਼ਦੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਵੀ ਇਸਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਛੜ ਚੁੰਬਕ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਣ ‘ ਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਕਿਉਂ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਬਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਧਰਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਤੀਕਰਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਧਰੁਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਛੜ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ (ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਕੜਾ ਚੁੰਬਕ ਹੈ) ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਜੋ ਘੁੰਮਣ ਲਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ, ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ‘ਆਨ ਕਰਨ ਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਕਿਉਂ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਆਨ ਕਰਨ ਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸੁਈ ਦਾ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਣਾ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੋਈ ਚੁੰਬਕ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਤਾਰ ਹੈ ਜੋ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 174)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੇਪਰ ਪਿੰਨਾਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮੇਖ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਚੁੰਬੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋਣ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮੇਖ ਵਿੱਚ ਚੁੰਬਕ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੇਪਰ ਪਿੰਨਾਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮੇਖ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ਤੇ ਕੀ ਇਹ ਪਿੰਨਾਂ ਮੁੜ ਥੱਲੇ ਡਿਗ ਪੈਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ ਥੱਲੇ ਡਿਗ ਪੈਣਗੀਆਂ ।ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਬੰਦ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਮੇਖ ਆਪਣਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਗੁਆ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੇਪਰ ਪਿੰਨਾਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਥੱਲੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

(i) ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਰੇਖਾ ………. ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ

(ii) ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ………. ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਟਰੀ,

(iii) ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ………. ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਨ,

(iv) ਇੱਕ ਬੈਟਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਦਾ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਦੂਜੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ………. ਟਰਮੀਨਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਣ,

(v) ਹੀਟਰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ………. ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪਨ ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ-

(i) ਦੋ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਬੈਟਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਦਾ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਦੂਜੇ ਦੇ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਨਾਲ ਜੋੜਦੇ ਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(ii) ਬਿਜਲਈ ਪ੍ਰੈੱਸ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਚੁੰਬਕੀ-ਕੂਨ, ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(iv) ਜਿਸ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਵਗਦੀ ਹੋਵੇ ਉਸਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ (Open) ਸਰਕਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ॥

3. ਢੁੱਕਵੇਂ/ਉਚਿਤ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ	(ਉ) ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਣ
(ii) ਬਿਜਲਈ ਐੱਸ	(ਅ) ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ
(iii) ਬਿਜਲਈ-ਫਿਊਜ਼	(ੲ) ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ
(iv) ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼੍ਰੇਨ	(ਸ) ਬਿਜਲਈ ਘਟਕ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ	(ਸ) ਬਿਜਲਈ ਘਟਕ
(ii) ਬਿਜਲਈ ਐੱਸ	(ਅ) ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ
(iii) ਬਿਜਲਈ-ਫਿਊਜ਼	(ਉ) ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਣ
(iv) ਚੁੰਬਕੀ ਸ਼੍ਰੇਨ	(ਇ) ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ॥

4. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਕਿਹੜਾ ਉਪਕਰਣ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ?
(ਉ) ਬਿਜਲਈ ਟੋਸਟਰ
(ਅ) ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ
(ਈ) ਹੀਟਰ
(ਸ) ਬਿਜਲਈ ਐੱਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਬਿਜਲਈ ਟੋਸਟਰ ।

(ii) ਕਿਹੜਾ ਉਪਕਰਣ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ?
(ਉ) ਰੂਮ ਹੀਟਰ
(ਅ) ਚੰਬਕੀ ਕੇਨ
(ਈ) ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ
(ਸ) ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰੂਮ ਹੀਟਰ ।

(iii) ਬਿਜਲਈ ਤਾਰ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਤਾਪ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਤਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਕਿਸਮ
(ਅ) ਤਾਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ
(ਈ) ਤਾਰ ਦੀ ਮੋਟਾਈ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰਿਆਂ ਤੇ ।

(iv) ਬਲਬ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਤਾਰ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਐਲੀਮੈਂਟ
(ਅ) ਸਪਰਿੰਗ
(ੲ) ਫਿਲਾਮੈਂਟ
(ਸ) ਘਟਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਐਲੀਮੈਂਟ।

(v) ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ ।
(ਉ) ਗੋਂਗ
(ਅ) ਹਥੌੜਾ
(ਇ) ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

5. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ
1. ਬਿਜਲਈ-ਸੈੱਲ (Electrical Cell),
2. ਬੈਟਰੀ,
3. ਬਿਜਲਈ-ਸਰਕਟ,
4. ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਰਕਟ,
5. ਬੰਦ ਸਰਕਟ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਬਿਜਲਈ-ਸੈੱਲ-ਇਹ ਇੱਕ ਊਰਜਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਇਲੈੱਕਟੋਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

• ਧਨ ਇਲੈੱਕਟੋਡ ਅਤੇ
• ਰਿਣ ਇਲੈੱਕਟੋਡ ।

2. ਬੈਟਰੀ-ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਕ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਟਾਰਚ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਿਡਾਉਣਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਧੇਰੇ ਧਾਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਬਿਜਲਈ-ਸਰਕਟ-ਉਹ ਰਸਤਾ (ਪੱਥ) ਜਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਦੇ ਇੱਕ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬਲਬ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ, ਦੂਜੇ ਟਰਮੀਨਲ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਵਹਿ ਸਕੇ, ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਜਾਂ ਪਰੀਪੱਥ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਰਕਟ-ਜੇਕਰ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਵਹਾਓ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹਾ ਸਰਕਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

5. ਬੰਦ ਸਰਕਟ-ਅਜਿਹਾ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਵਹਾਓ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਬੰਦ ਸਰਕਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕ-ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਤੇ ਅਨੈਮਲ ਲੇਪਿਤ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅਸਥਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਇਹ ਵਾਪਸ ਲੋਹੇ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਸਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਚੁੰਬਕੀ ਭੇਨ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੁੰਬਕੀ ਕੂਨ-ਇਹ ਇੱਕ ਆਮ ਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਬਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਕੇ ਅੱਡ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਗੁਆ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਬਣਾਓ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੈਟਰੀ, ਇੱਕ ਬਲਬ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੈਟਰੀ, ਇੱਕ ਬਲਬ ਅਤੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਚ ।

6. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ-ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਬਿਆਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ-ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਉਹ ਯੰਤਰਿਕ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ‘ਤੇ ਬੈਟਰੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਇਹ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਵਿੱਚ ਸਿਧਾਂਤ-ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਸਲਾਈ ਤੇ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਸਲਾਈ ਚੁੰਬਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।ਉੱਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਹੀ ਚੁੰਬਕ ਵਜੋਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਤੱਕ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ।

ਰਚਨਾ-ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ ਧਾਤ ਦੀ ਪੱਤੀ –
1. ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕ-ਇਸ ਵਿਚ ਲੈਮੀਨੇਟ ਕੀਤੀ ਹਥੌੜਾ ਘੰਟੀ ਧਤਵੀ ਤਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਇਕ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਉੱਤੇ ਲਪੇਟਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੜ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਤੇ ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਹਥੌੜਾ-ਇਹ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਜਿਸਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਧਾਤ ਦਾ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਗੋਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਥੌੜਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੇੜੇ ਇੱਕ ਸੰਪਰਕ ਪੇਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

3. ਘੰਟੀ-ਇਹ ਇੱਕ ਕੱਪ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਧਾਤ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਹਥੌੜਾ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੋ ਕੇ ਘੰਟੀ ਨਾਲ ਵੱਜਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਵਿੱਚ ਆਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸੰਪਰਕ ਪੇਚ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕੀ ਕੁੰਡਲ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਹਥੌੜਾ ਘੰਟੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰੰਤੁ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਹਥੌੜੇ ਦਾ ਸੰਪਰਕ ਪੇਚ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਕੁੰਡਲ ਹੁਣ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਹੁਣ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਸੰਪਰਕ ਪੇਚ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੜ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਥੋੜਾ ਫਿਰ ਘੰਟੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਘੰਟੀ ਵੱਜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਬਿਜਲਈ ਫਿਉਜ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਫਿਉਜ਼-ਕਦੇ-ਕਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਡੋਰੀ ਦੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਤਾਰਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਕਟ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਰਕਟ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫਿਊਜ਼ ਤਾਰ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਬਨਾਵਟ-ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫਿਊਜ਼ ਤਾਰ ਤਾਂਬਾ, ਟਿਨ ਅਤੇ ਲੈਂਡ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ (Alloy) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪਤਲੀ ਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਾਰ ਨੂੰ ਚੀਨੀ-ਮਿੱਟੀ (Porcelain) ਦੇ ਹੋਲਡਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਦੋ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਰਕਟ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜੋੜਨ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੇਣੀਬੱਧ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ | ਮੋਟਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਫਿਉਜ਼ ਤਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਾਰਾ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਫਿਉਜ਼ ਤਾਰ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਤਾਰ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ ਸਰਕਟ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਕਰਨ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਕਿਸੇ ਖ਼ਰਾਬੀ ਦਾ ਫੌਰਨ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਖ਼ਰਾਬੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਕੇ ਫਿਊਜ਼ ਹੋਲਡਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਂ ਫਿਉਜ਼ ਤਾਰ ਨੂੰ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਮਿਆਰੀ (ਸਟੈਂਡਰਡ) ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਰਕਟ ਚਿੱਤਰ/ਬਿਜਲਈ ਚਿੱਤਰ)
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਟ ਚਿੱਤਰ,

(ii) ਜਦੋਂ ਸਵਿੱਚ ਨੂੰ ‘ਆਨ’ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਘਾਉਂਦਾ ਹਾਂ ਤਾਂ ਹਾਟ ਪਲੇਟ, ਬਿਜਲਈ ਟੋਸਟਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਸ ਬਿਜਲੀ ਦੇ …………… ਕਾਰਨ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ । (ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ)
ਉੱਤਰ-
ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ,

(iii) ਫਿਉਜ਼ ਇੱਕ ………… ਉਪਕਰਨ ਹੈ । (ਸੇਫ਼ਟੀ/ਤਾਨ)
ਉੱਤਰ-
ਸੇਫ਼ਟੀ,

(iv) ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਸਿਲੰਡਰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਤ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਲੇਮੀਨੇਟਿਡ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ………. ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । (ਕੁੰਡਲੀ/ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ)
ਉੱਤਰ-
ਕੁੰਡਲੀ,

(v) ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਦੋ ਧਰੁਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇੱਕ …………. ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ……… ਧਰੁਵ । (ਉੱਤਰੀ ਦੱਖਣੀ/ਪੱਛਮੀ ਪੂਰਬੀ)
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ, ਦੱਖਣੀ,

(vi) ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀ ਰੇਖਾ ਉਸਦੇ …………. ਟਰਮੀਨਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਨ (+) ।

2. ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਸਰਕਟ ਚਿੱਤਰ	(ਉ) ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਕਾਰਨ ਚਾਲਕ ਦਾ ਚੁੰਬਕ ਬਣਨਾ
(ii) ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਨਿਊਜ਼
(iii) ਸੇਫ਼ਟੀ ਜੁਗਤ	(ੲ) ਫਿਉਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ
(iv) ਛੇਤੀ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(ਸ) ਮਿਆਰੀ (ਸਟੈਂਡਰਡ) ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ “ਅ”
(i) ਸਰਕਟ ਚਿੱਤਰ	(ਸ) ਮਿਆਰੀ (ਸਟੈਂਡਰਡ) ਸੰਕੇਤਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਬਣਾਉਣਾ ।
(ii) ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ	(ਉ) ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਕਾਰਨ ਚਾਲਕ ਦਾ ਚੁੰਬਕ ਬਣਨਾ
(iii) ਸੇਫ਼ਟੀ ਜੁਗਤ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਫਿਊਜ਼
(iv) ਛੇਤੀ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	( ਫਿਉਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ-

(i) ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਤੋੜਨ ਵਾਲੀ ਜੁਗਤ ਹੈ
(ਉ) ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਸਵਿੱਚ ਬਿਜਲ
(ਈ) ਬਲਬ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਵਿੱਚ ।

(ii) ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ ਦੇ ਟਰਮੀਨਲ ਹਨ
(ਉ) ਤਿੰਨ
(ਅ ਇੱਕ
(ੲ) ਦੋ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਦੋ ॥

(iii) ਸੰਪਰਕ ਤਾਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਰਬੜ
(ਅ) ਐਲਮੀਨੀਅਮ
(ਈ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ

(iv) ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਗਈ ਪਰੰਤੂ ਬਲਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ-
(ਉ) ਤੰਤੂ ਟੁੱਟਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
(ਅ) ਤੰਤੂ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਰੋਧਕ ਹੈ
(ੲ) ਤੰਤੂ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ ।
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਤੰਤੂ ਟੁੱਟਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

(v) ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹੈ
(ਉ) ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ
(ਅ) ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ
(ੲ) ਪਹਿਲੇ ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ ਅਤੇ ਅਗਲੇ ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ ।

(vi) ਬਿਜਲੀ ਫਿਊਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਦਾ ਗਲਨਾਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਘੱਟ
(ਅ) ਵੱਧ
(ਇ) ਨਾ ਵੱਧ ਨਾ ਘੱਟ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਘੱਟ ।

(vii) ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ ਦਾ ਫਿਲਾਮੈਂਟ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਲੋਹਾ
(ਅ) ਤਾਂਬਾ
(ਈ) ਟੰਗਸਟਨ
(ਸ) ਟਿਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਟੰਗਸਟਨ ।

(viii) ਫਿਊਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਕਿਸ ਦੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਟਿਨ
(ਅ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
(ਬ ਲੈਂਡ
(ਸ) ਤਾਂਬਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਟਿਨ ॥

(ix) ਸਵਿੱਚ ਆਨ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਸੂਚਕ ਸੂਈ ਦੇ ਵਿਖੇਪਨ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?

(ਉ) ਤਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ
(ਅ) ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬਣਨਾ
(ੲ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਹੋਣਾ
(ਸ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਬਣਨਾ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਕਥਨਾਂ ਲਈ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ –

(i) ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਸੇਫ਼ਟੀ ਪਿੰਨ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਰੋਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕੁੰਡਲੀ ਜਿਹੜੀ ਇਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਹੈ, ਦੇ ਲਪੇਟਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਓ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(iv) ਬੈਟਰੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਲੜੀਬੱਧਤਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਦੂਜੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਤੀਜੇ ਸੈੱਲ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(v) ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਧਰੁਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸਰੀਤ ਧਰੁਵ ਤੀਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(vi) ਦੋ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਬੈਟਰੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਦੇ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟਾਰਚ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਟਰਮੀਨਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਦੋ-

• ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ (+) ਅਤੇ
• ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ (-) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲੀ ਪਰੀਪੱਥ ਸਰਕਟ) ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਅਤੇ ਤੋੜਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜਾ ਬਲਬ ਸਹੀ ਪਰਿਪੱਥ (ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਗਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਿਊਜ਼ ਹੋਇਆ ਬਲਬ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਲਬ ਫਿਊਜ਼ ਕਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਬਲਬ ਦਾ ਐਲੀਮੈਂਟ ਪਿਘਲ ਕੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ-ਇੱਕ ਨਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਚਾਲਕ ਕੁੰਡਲੀ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਗੁਣ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਚੁੰਬਕਤਾ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

• ਤਾਰ ਦੀ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵਹਿੰਦੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ‘ਤੇ ।
• ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦੁਆਲੇ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਕੁੰਡਲੀ ਦੇ ਲਪੇਟਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ‘ਤੇ ॥

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਬਲਬ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਬਲਬ ਜਗਣ ਲੱਗੇ । ਇਸ ਦਾ ਆਰੇਖ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਲੇਬਲ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਦਾ ਆਰੇਖ ਚਿੱਤਰ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਚਾਲਕਤਾ ਦਾ ਪਰੀਖਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰਾਂਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਚਾਲਕਤਾ ਦਾ ਪਰੀਖਣ ਕਰਨਾ-ਜਿਸ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਚਾਲਕਤਾ ਦਾ ਪਰੀਖਣ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸਰਕਟ ਦੇ A ਅਤੇ B ਬਿੰਦੁਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਜੋੜਾਂਗੇ । ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਲਬ ਜਲਣ ਲੱਗੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਚਾਲਕ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇਕਰ ਬਲਬ ਨਹੀਂ ਜਲਦਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਿਜਲਈ ਰੋਧੀ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (ਸੰਕੇਤ) ਆਪਣੀ ਨੋਟ ਬੁੱਕ ‘ਤੇ ਉਲੀਕੋ : ਜੋੜਨ ਵਾਲੀ ਤਾਰ, ਸਵਿੱਚ ‘‘ਆਫ’’ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ, ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ, ਸਵਿੱਚ ‘‘ਆਨ’’ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬੈਟਰੀ ॥
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

• ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਤਾਪਨ ਪ੍ਰਭਾਵ
• ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਤਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਲਈ ਸਵਿੱਚ ਨੂੰ “ਆਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਤਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੱਖੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਆਪਣੀ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਓ ਕਾਰਨ ਤਾਰ ਇੱਕ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਜਦੋਂ ਦੋ ਸਮਾਨ ਧਰੁਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਚੁੰਬਕ ਹੈ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਕੋਈ ਬਿਜਲੀ ਮਿਸਤਰੀ ਤੁਹਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਇੱਕ ਤਾਰ ਨੂੰ ਫਿਉਜ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੋਗੇ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਿਊਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ, ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਫਿਊਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਫਿਉਜ਼ ਦੀ ਤਾਰ ਵੱਧ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਪਿਘਲ ਕੇ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਨਾਲ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਨੂੰ ਫਿਉਜ਼ ਤਾਰ ਵਜੋਂ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਬਿਜਲਈ ਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲੀ ਸਰਕਟ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ :

• ਉਰਜਾ (ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ) ਦਾ ਸਰੋਤ ਜਿਵੇਂ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਬੈਟਰੀ ।
• ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਉਪਕਰਨ, ਜਿਵੇਂ ਬਲਬ ਆਦਿ ।
• ਉਰਜਾ ਦੇ ਵਹਾਓ ਲਈ ਚਾਲਕ ਜਿਵੇਂ ਜੋੜਕ ਤਾਰਾਂ ।
• ਸਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬਟਨ-ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਜਾਂ ਤੋੜਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੀ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸੇ ਕਚਰੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ । ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਸਿਰਫ਼ ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਦਾ ਹੈਂਡਲ ਲੱਗਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਸਕੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸਵਿੱਚ ਨੂੰ “ਆਫ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕੀ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਵੇਗੀ ?

ਉੱਤਰ-
ਆਫ’’ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਵਿਖੇਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੁਬੈਦਾ ਨੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਹੋਲਡਰ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਲਬ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਕੋਈ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਬਣਾਇਆ । ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਸਵਿੱਚ ਨੂੰ ਆਨ’ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ, ਤਾਂ ਬਲਬ ਨਹੀਂ ਜਗਿਆ । ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਗ਼ਲਤੀ ਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਜੁਬੈਦਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰੋ ।

ਉੱਤਰ-

• ਜੁਬੈਦਾ ਨੇ ਧਨ (+) ਟਰਮੀਨਲ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਧਨ (+) ਟਰਮੀਨਲ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਤਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਢਿੱਲੇ ਹੋਣਗੇ ।
• ਬਲਬ ਦਾ ਫਿਲਾਮੈਂਟ ਟੁੱਟਾ ਹੋਵੇਗਾ ਅਰਥਾਤ ਬਲਬ ਫਿਊਜ਼ ਹੋਵੇਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਸੈੱਲ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਰੇਖਾਵਾਂ ਖਿੱਚ ਕੇ ਵਿਖਾਓ ਕਿ ਚਾਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋੜ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਬੈਟਰੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਉਗੇ ?

ਉੱਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਲਬ ਜਗ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਣ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਬਲਬ ਨੂੰ ਜਗਾਉ ॥

ਉੱਤਰ –

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ? ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ-ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਤੇ ਅਨੈਮਲ ਲੇਪਿਤ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਦੀ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ‘ਤੇ ਇਹ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅਸਥਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੇ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਬਣਾਉਣਾ-ਇੱਕ ਲਗਪਗ 6-10 ਸੈਂ.ਮੀ. ਲੰਮੀ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਲਓ ਅਤੇ ਇਸ ‘ਤੇ 50 ਸੈਂ.ਮੀ. ਲੰਮੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੋਈ ਤਾਰ ਲਓ । ਤਾਰ ਨੂੰ ਕੁੰਡਲੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲ ‘ਤੇ ਲਪੇਟੋ । ਤਾਰ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਵਿੱਚ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜੋ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ। ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸਵਿੱਚ ਨੂੰ “ਆਨ’ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਕੁਝ ਪਿੰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿੱਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਪਿੰਨਾਂ ਕਿੱਲ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਨਾਲ ਕੁੰਡਲੀ ਚੁੰਬਕ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਇਸ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਈ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕੁੰਡਲੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕਿੱਲ ਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁੰਡਲੀ ਨੁਮਾ ਲੋਹਾ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ :

• ਬਿਜਲਈ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ
• ਕੁੰਡਲੀ ਦੇ ਲਪੇਟਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ।

ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :’

• ਇਹ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕੂਨਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਲਗਾ ਕੇ ਕਬਾੜ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਈ ਖਿਡੌਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਡਾਕਟਰ ਦੁਰਘਟਨਾ ਸਮੇਂ ਖਰਾਦੀਆਂ ਦੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਪਏ ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਛੋਟੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ।
• ਕਈ ਉਪਕਰਣਾਂ : ਜਿਵੇਂ ਬਿਜਲਈ ਟੀ, ਟੈਲੀਗ੍ਰਾਫ਼, ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 13 ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ

PSEB 7th Class Science Guide ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 157)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ-ਇੱਕ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਥਾਂ ਤੋਂ ਲਟਕਾਏ ਗਏ ਭਾਰੇ ਪੁੰਜ (ਧਾਤੂ ਦੇ ਗੋਲੇ) ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਰਤ ਕਾਲ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ …………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਤੀ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 158)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਸੀਂ ਵਿਰਾਮ ਘੜੀ ਨਾਲ ਕੀ ਮਾਪਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟੇ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਿਰਾਮ ਘੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੀਟਰ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ-

(i) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨੂੰ ………. ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਰੇਖੀ,

(ii) ਇੱਕ ਘੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ………. ਮਾਪਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਂ,

(iii) ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਇੱਕ ………. ਰੇਖਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਧੀ,

(iv) ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ………. ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੋਲਨ 1

2. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਲਈ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਚਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(ii) ਚਾਲ ਦੀ S1 ਇਕਾਈ Km/s ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਲਗਾਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(iv) ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ।

3. ਕਾਲਮ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਉੱਤਰ

4. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

(i) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ਼ X-ਧੁਰੇ (ਸਮਾਂ ਧੁਰੇ) ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸਮੀਕਰਨ ਗਤੀ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਠੀਕ ਸੰਬੰਧ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਚਾਲ = ਦੂਰੀ x ਸਮਾਂ
(ਆ) ਚਾਲ = ਦੂਰੀ/ਸਮਾਂ
(ਇ) ਚਾਲ = ਸਮਾਂ/ਦੂਰੀ
(ਸ) ਚਾਲ = 1/ਦੂਰੀ x ਸਮਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਚਾਲ = ਦੂਰੀ/ਸਮਾਂ ।

(iii) ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ………….. ਗਤੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ
(ਅ) ਡੋਲਨ ਗਤੀ
(ਇ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ
(ਸ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ।

(iv). ਇਕ ਕਾਰ 40 km/h ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ 15 ਮਿੰਟ ਲਈ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ 15 ਮਿੰਟ ਲਈ ਉਸਦੀ ਚਾਲ 60 km/h ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਦੁਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
(ਉ) 100 km
(ਅ) 25 km
(ਇ) 15 km
(ਸ) 10 km.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 25 km.

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਚਾਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਇਸ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ-ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਕਾਈ-ਚਾਲ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ/ਸਕਿੰਟ (m/s) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ-

• ਸੂਰਜੀ ਘੜੀ-ਸੂਰਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਘੜੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਰੇਤ ਘੜੀ-ਇਸ ਘੜੀ ਵਿੱਚ ਰੇਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲਬ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਬਲਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਵੱਗਣੇ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਣੀ ਘੜੀ-ਇੱਕ ਬਰਤਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੱਗਣ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਪੈਂਡੂਲਮ-ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਹਰੇਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਲ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੈਂਡੂਲਮ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾਪ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
(ਉ) ਚੱਲਦੇ ਵਾਹਨ ਦੀ ਚਾਲ
(ਅ) ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚੱਲਦੇ ਵਾਹਨ ਦੀ ਚਾਲ ਮਾਪਣ ਲਈ ਉਪਕਰਣ-ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ ।
(ਅ) ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਉਪਕਰਣ-ਓਡੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਗ੍ਰਾਫ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ੍ਰਾਫ਼-ਗ੍ਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਦੂਸਰੀ ਮਾਤਰਾ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀ ਮਾਤਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗ੍ਰਾਫ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਫ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ –

1. ਰੇਖੀ ਫ਼,
2. ਛੜ ਗ੍ਰਾਫ਼,
3. ਪਾਈ ਚਾਰਟ ਜਾਂ ਚੱਕਰ ਗ੍ਰਾਫ਼ ॥

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਮੰਦ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ । ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੰਦ ਗਤੀ-ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਥੋੜੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਮੰਦ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕੱਛੂ ਅਤੇ ਘੋਗਾ ਦੀ ਗਤੀ । ਤੇਜ਼ ਗਤੀ-ਜੇ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਉਸੀ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਘੱਟ ਸਮਾਂ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਰੇਸਿੰਗ ਕਾਰ ਅਤੇ ਚੀਤੇ ਦੀ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ । ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਨ ਗਤੀ-ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਕਾਲ ਅੰਤਰ ਕਿੰਨਾ ਵੀ ਛੋਟਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਣ-ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਬੱਸ 10 km ਦੀ ਦੁਰੀ ਪਹਿਲੇ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 10 Km ਦੀ ਦੁਰੀ, ਫਿਰ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ 15 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ 10 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਬੱਸ ਦੀ ਗਤੀ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ-ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਨਾ ਤੈਅ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਕਾਰ ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 25 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਗਲੇ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 30 km ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅਗਲੇ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ 20 km ਦੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਅਜੈ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ 600 ਮੀਟਰ ਦੂਰ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਪੈਦਲ ਸਕੂਲ ਤੱਕ ਜਾਣ ਵਿੱਚ 5 ਮਿੰਟ ਲੱਗਦੇ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਚਾਲ ਮੀ./ਸੈਂ. ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ :
ਅਜੈ ਦੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = 600 ਮੀਟਰ
ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਘਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 5 ਮਿੰਟ
= 5 x 60 ਸਕਿੰਟ
= 300 ਸਕਿੰਟ

= 2 ਮੀ. /ਸੈਂ. ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਦੋ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ 216 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੈ ।20 ਮੀ. /ਸੈਂ. ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਕਿੰਨੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ?
ਹੱਲ :
ਦੋ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ = 216 ਕਿਲੋਮੀਟਰ
ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲ = 20 ਮੀ. /ਸੈਂ.

ਦੋ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ =
= \(\frac{216}{72} \)
= 3 ਘੰਟੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ 20 ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ 50 ਡੋਲਨਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ : ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 50
50 ਡੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ = 20 ਸਕਿੰਟ
ਪੈਂਡੂਲਮ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਆਵਰਤ ਕਾਲ = (1 ਡੋਲਨ ਨੂੰ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ)
= \(\frac{20}{50}\)
= \(\frac{2}{5}\) ਸਕਿੰਟ
= 0.4 ਸਕਿੰਟ ਉੱਤਰ

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਧੀ-ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਲਗਭਗ 1 ਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਇੱਕ ਧਾਤੂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਧਾਰਨ ਪੈਂਡੂਲਮ ਬਣਾਉ ॥ ਜੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਕੋਈ ਪੱਖਾ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਹੁਣ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਦਿਉ । ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਫ਼ਰਸ਼ ‘ਤੇ ਚਾਕ ਨਾਲ ਅੰਕਿਤ ਕਰੋ | ਪੈਂਡੂਲਮ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਮਾਪਣ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਰਾਮ ਘੜੀ ਜਾਂ ਮੋਬਾਈਲ ਜਾਂ ਹੱਥ ਘੜੀ ਲਓ । ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਉ । ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ ਕਿ ਧਾਗਾ ਖਿੱਚਿਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਛੱਡ ਦਿਉ ।

ਜਦੋਂ ਗੋਲਾ ਅੰਤਿਮ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਰਾਮ ਘੜੀ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿਉ । ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਰੋ । ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੁਆਰਾ 20 ਡੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਮਾਂ ਨੋਟ ਕਰੋ | ਆਪਣੇ ਨਿਰੀਖਣ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕਰੋ | 20 ਡੋਲਨਾਂ ਲਈ ਲਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ (20) ਨਾਲ ਭਾਗ ਕਰੋ ਤਾਂ ਜੋ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਵੇਗਾ | ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਇਸਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਹਰਟਜ਼ (HZ) ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ 3-4 ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉ ਅਤੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਨੋਟ ਕਰੋ ।

ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਹਰ ਵਾਰ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਦਾ ਮਾਪ ਲਗਭਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਇੱਕ ਕਾਰ ਪਹਿਲੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 60 ਕਿ. ਮੀ., ਦੂਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 75 ਕਿ. ਮੀ., ਤੀਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 55 ਕਿ. ਮੀ. ਅਤੇ ਚੌਥੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 50 ਕਿ. ਮੀ. ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਬਣਾਉ ॥
(ੳ) ਪੂਰੇ ਸਫ਼ਰ ਲਈ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
(ਅ) ਪਹਿਲੇ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਤੀਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ :

(ਉ)
ਪੂਰੇ ਸਫ਼ਰ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = 60 ਕਿ.ਮੀ. +75 ਕਿ.ਮੀ. +55 ਕਿ.ਮੀ. +50 ਕਿ.ਮੀ.
= 240 ਕਿ.ਮੀ. ਕੁੱਲ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 4 ਘੰਟੇ

= 60 ਕਿ.ਮੀ. /ਘੰਟਾ ਉੱਤਰ

(ਅ) ਪਹਿਲੇ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਤੀਜੇ ਘੰਟੇ ਤੱਕ ਤੈਅ
1 ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ = 75 ਕਿ.ਮੀ. + 55 ਕਿ.ਮੀ.
= 130 ਕਿ.ਮੀ.
ਸਮਾਂ = 2 ਘੰਟੇ
ਪਹਿਲੇ ਘੰਟੇ ਤੋਂ ਤੀਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਲ =
= 65 ਕਿ.ਮੀ. /ਘੰਟਾ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਾਹਨਾਂ A ਅਤੇ B ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗ੍ਰਾਫ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦੀ ਚਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਤਰ-
ਦੋਨੋਂ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਾਫ਼ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਾਹਨ A ਲਈ ਦਰੀ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਵਾਹਨ B ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ A ਵਾਹਨ ਦੀ ਚਾਲ ਵਾਹਨ B ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਧ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਗਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਂ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(i) ਕਿਸੇ ਵਸਤ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ……………… ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ,

(ii) ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਰਤ ਕਾਲ,

(iii) ਵਾਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਓਡੋਮੀਟਰ,

(iv) ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਮਾਪਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ …………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ,

(v) ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਅਤੇ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਗਾਫ਼ :……….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ॥

2. ਕਾਲਮ ‘ੴ’ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕਰੋ-

ਉੱਤਰ-

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਚੁਣੋ

(i) ਸਮੇਂ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਤਕ ਹੈ
(ਉ) ਮਿੰਟ
(ਅ) ਘੰਟਾ
(ੲ) ਸੈਕੰਡ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸੈਕੰਡ ।

(ii) ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ –
(ਉ) m/h
(ਅ) km/h
(ੲ) cm/h
(ਸ) mm/h.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) km/h.

(iii) ਚਾਲ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰ ਹੈ
(ਉ) m/s
(ਅ) km/s
(ੲ) cm/s
(ਸ) mm/s.
ਉੱਤਰ-
(ੳ) m/s.

(iv) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੰਬੰਧ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਚਾਲ = ਦੂਰੀ x ਸਮਾਂ


(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-

(v) ਗਤੀ ਜੋ ਇਕ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ –
(ਉ) ਦੋਲਨ ਗਤੀ .
(ਅ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ
(ਇ) ਆਵਰਤ ਗਤੀ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ॥

(vi) ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਵਾਲੀ ਯੁਕਤੀ ਹੈ –
(ਉ) ਚਾਲ ਮਾਪੀ
(ਅ) ਓਡੋਮੀਟਰ ਪਥਮਾਪੀ)
(ਈ) ਲੋਕ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਓਡੋਮੀਟਰ (ਪਥਮਾਪੀ) ।

(vii) ਸਰਲ ਲੋਕ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਦੋਲਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ ਹੈ –
(ੳ) ਆਵਰਤਕਾਲ
(ਅ) ਦੋਲਨ ਗਤੀ
(ੲ) ਸਮਾਂ ਚਾਲ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਵਰਤਕਾਲ ।

(viii) ਹੇਠ ਦਿਖਾਏ ਦੂਰੀ ਸਮਾਂ ਗਰਾਫਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) (a)
(ਅ) (b)
(ਈ) (c)
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (a).

(ix) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੰਬੰਧ ਠੀਕ ਹੈ :
(ਉ) ਚਾਲ = ਦੂਰੀ x ਸਮਾਂ

(ੲ) ਚਾਲ = ਸਮਾਂ/ਦੂਰੀ

ਉੱਤਰ-

(x) ਚਾਲ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਤਕ ਹੈ :
(ਉ) km/min
(ਅ) /m/min.
(ਇ) km/hr.
(ਸ) m/s.
ਉੱਤਰ
(ਸ) m/s.

4. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ?

(i) ਸਮੇਂ ਦਾ ਮੁਲ ਮਾਤਕ ਸੈਕੰਡ ਹੈ ।
(ii) ਹਰੇਕ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਦੋ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ ਕਿਲੋਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(iv) ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਇਕਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(v) ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲ m/h ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਹੀ,
(ii) ਗ਼ਲਤ,
(iii) ਸਹੀ,
(iv) ਗਲਤ,
(v) ਗ਼ਲਤ ॥

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਕੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ-ਗਤੀ ਜਾਂ ਚਾਲ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ-ਗਤੀ ਜਾਂ ਚਾਲ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਤ ਚਾਲ ਦਾ ਸੂਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ
• ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਘੜੀਆਂ ਦੀ ਚਾਲ ਕਿਸ ਗਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲਨ ਗਤੀ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਸ ਯੰਤਰ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੜੀ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਧਾਤਵੀ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਲਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8. ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਗਤੀ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗਤੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮੇਂ ਦਾ ਮੂਲ ਮਾਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਕਿੰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮੇਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਮਾਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੰਟ ਅਤੇ ਘੰਟਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਓਡੋਮੀਟਰ ਕੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਓਡੋਮੀਟਰ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਹਨ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ ਕੀ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੀਡੋਮੀਟਰ-ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਚਾਲ (speed) ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਚਾਲ Kml ਵਿੱਚ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡੋਲਨ ਘੜੀਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਮਾਪਣ ਦੀ ਜੁਗਤ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-

• ਧੁੱਪ ਘੜੀ
• ਜਲ ਘੜੀ
• ਰੇਤ ਘੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਾਫ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਫ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪੈਮਾਨੇ ਦੀ ਚੋਣ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹਨ :

1. ਹਰੇਕ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਅਧਿਕਤਮ ਅਤੇ ਨਿਊਨਤਮ ਮਾਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ।
2. ਹਰੇਕ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਮੱਧਮਾਨ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋਣਾ ।
3. ਗਾਫ਼ ਪੇਪਰ ਦੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਗ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਰਲ
ਪੈਂਡੂਲਮ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ-ਧਾਤੂ ਦੇ ਗੋਲੇ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਦੇ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਟੁੱਕੜੇ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿੜੁ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਲਟਕਾਉਣ ਨਾਲ ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਸਰਲ ਰੇਖੀ, ਗੋਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਕਰੋ :
(ਉ) ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਗਤੀ
(ਅ) ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਘੋੜੇ ਦੀ ਗਤੀ
(ੲ) ‘‘ਮੈਰੀ ਗੋ ਰਾਉਂਡ’’ ਝੁਲੇ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਤੀ
(ਸ) ‘ਸੀ ਸਾ’ ਝੁਲੇ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਤੀ
(ਹ) ਬਿਜਲੀ ਘੰਟੀ ਦੇ ਹਥੋੜੇ ਦੀ ਗਤੀ
(ਕ) ਸਿੱਧੇ ਪੁਲ ‘ਤੇ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਗਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਡੋਲਨ ਗਤੀ
(ਅ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ
(ਈ) ਵਰਤੁਲ ਗਤੀ (ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਜਾਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਗਤੀ)
(ਸ) ਡੋਲਨ ਗਤੀ
(ਹ) ਡੋਲਨ ਗਤੀ
(ਕ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਈ ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ 20 ਡੋਲਨ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਵਿੱਚ 32 ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਂਡੂਲਮ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ –
ਡੋਲਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 20 ਡੋਲਨ
20 ਡੋਲਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 32 ਸੈਕਿੰਡ

= \(\frac{32}{20}\)
= 1.6 ਸੈਕਿੰਡ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ 200 km ਹੈ । ਕੋਈ ਰੇਲਗੱਡੀ ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ 4 ਘੰਟੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲੇ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ –
ਦੋ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ (S) = 200 km
200 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t) = 4h

= \(\frac{200 \mathrm{~km}}{4 \mathrm{~h}}\)
= 50 km/h ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਲਮਾ ਆਪਣੇ ਘਰ ਤੋਂ ਸਾਈਕਲ ਤੇ ਸਕੂਲ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ 15 ਮਿੰਟ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਚਾਲ 2 ms ਹੈ, ਤਾਂ ਘਰ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ
ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t) = 15 ਮਿੰਟ
= 15 x 60 ਸੈਕਿੰਡ
= 900 ਸੈਕਿੰਡ
ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਚਾਲ (v) = 2 m/s
ਘਰ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਦੂਰੀ (S) = ?

ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (S) = ਚਾਲ (v) X ਸਮਾਂ (t)
= 2 x 900
= 1800 m ਮੀਟਰ)
= \(\frac{1800}{1000}\)km
= 1.8 km ਉੱਤਰ

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ :
(i) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ
(ii) ਡੋਲਨ ਗਤੀ
(iii) ਇੱਕ ਡੋਲਨ
(iv) ਆਵਰਤ ਕਾਲ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ-ਉਹ ਗਤੀ ਜੋ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਮਗਰੋਂ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਆਵਰਤ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਡੋਲਨ ਗਤੀ-ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਮੱਧ ਬਿੰਦੁ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗਤੀ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਇੱਕ ਡੋਲਨ-ਵਸਤੁ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ ਜਾਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉੱਪਰ-ਹੇਠਾਂ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ਡੋਲਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਵਸਤੁ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਚਰਮ ਸੀਮਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉੱਥੋਂ ਦੁਸਰੀ ਚਰਮ-ਸੀਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਹੋ ਗਿਆ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।

(iv) ਆਵਰਤ ਕਾਲ- ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 12 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 12 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

PSEB 7th Class Science Guide ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 144)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੁਨਰਜਣਨ (Regeneration) ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਨਰਜਣਨ ਵਿਧੀ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵ (ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤ) ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਂ ਮ੍ਰਿਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਜਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ (Binary Fission) ਰਾਹੀਂ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-

• ਕਾਈ,
• ਉੱਲੀ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਤੰਤੂ ਮਿਲ ਕੇ ਫੁੱਲ ਦਾ ……………. ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਕੇਸਰ,

(ii) …………… ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ-ਲਿੰਗੀ,

(iii) ਜਿਸ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਪੁੰਕੇਸਰ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੋਵੇਂ ਹੋਣ, ਉਸ ਫੁੱਲ ਨੂੰ …………..
ਉੱਤਰ-
ਦੋ-ਲਿੰਗੀ,

(iv) …………… ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ॥

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ –

(i) ਖਮੀਰ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਅਲਿੰਗੀ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(ii) ਪਰਾਗਕਣ ਫੁੱਲ ਦੇ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iii) ਅਦਰਕ ਇੱਕ ਤਣਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੰਢਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਗੰਢਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਕਲਮਾਂ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪਿਓਂਦ ਚੜ੍ਹਾਉਣਾ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਢੰਗ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

3. ਕਾਲਮ ‘’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਸ਼ਕਰਕੰਦੀ	(ੳ) ਸੁਖਮ ਪ੍ਰਜਣਨ
(ii) ਆਲੂ	(ਅ) ਪੱਥਰ ਚੱਟ
(iii)  ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ	(ਈ) ਬਨਾਉਟੀ ਪ੍ਰਜਣਨ
(iv) ਪਿਓਂਦ ਚੜ੍ਹਾਉਣੀ	(ਸ) ‘ ਖਮੀਰ .
(v) ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ	(ਹ) ਸਪਾਈਰੋਗਾਇਰਾ
(vi) ਕਲੀ	(ਕ) ਫੁੱਲੀਆਂ ਜੜਾਂ
(vii) ਵਿਖੰਡਨ	(ਖ) ਗੰਢ (ਟਿਊਬਰ)

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ “ਅ”
(i) ਸ਼ਕਰਕੰਦੀ	(ਕ) ਫੁੱਲੀਆਂ ਜੜਾਂ
(ii) ਆਲੂ	(ਖ) ਗੰਢ (ਟਿਊਬਰ)
(iii) ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕਰੂੰਬਲਾਂ	(ਅ) ਪੱਥਰ ਚੱਟ ਰਾਹੀਂ ਕਾਇੱਕ ਪ੍ਰਜਣਨ
(iv) ਪਿਓਂਦ ਚੜ੍ਹਾਉਣੀ	(ਇ) ਬਨਾਉਟੀ ਪ੍ਰਜਣਨ
(v) ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ	(ਉ) ਸੁਖਮ ਪ੍ਰਜਣਨ
(vi) ਕਲੀ	(ਸ) ਖਮੀਰ
(vii) ਵਿਖੰਡਨ	(ਹ) ਸਪਾਈਰੋਗਾਇਰਾ ।

4. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਉਸ ਢੰਗ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਜਣਕ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ, ਦਾਬ ਲਗਾਉਣਾ, ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਬਨਾਉਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਫੁੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਭਾਗ ਫ਼ਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਮਗਰੋਂ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਫਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਖਮੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਕ ਵਾਧੇ ਦਾ ਖਮੀਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਧਾਰਨ ਢੰਗ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜਨਕ ਸੈੱਲ ’ਤੇ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਕਲੀ ਡਾਂਟਰ ਸੈੱਲ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਜਨਕ ਸੈੱਲ ਟੁੱਟ ਕੇ ਡਾਂਟਰ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਡਾਂਟਰ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਹਵਾ ਪਰਾਗਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਪੱਕ ਕੇ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਫਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਾਗਕਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪਰਾਗਕਣ ਬਹੁਤ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਹਵਾ ਵੱਗਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਹਵਾ ਨਾਲ ਉੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਾਗਕਣ ਉਸੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਦੋ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਜਾਂ ਉਸੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰਾਗਣ-ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਫੁੱਲ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫੁੱਲ ਦੇ ਦੋ- ਗੀ ਭਾਗ-

• ਪੁੰਕੇਸਰ,
• ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ।

5. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਜਣਕ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਪੰਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

1. ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ
2. ਕਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ
3. ਵਿਖੰਡਨ
4. ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ
5. ਪੁਨਰਜਣਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਨਾਉਟੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਨਾਉਟੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ‘ਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ਕਾਇਕ ਪਜਣਨ ਦੇ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਜਣਨ ਅੰਗ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਣਾਉਟੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਜੜਾਂ, ਤਣੇ, ਟਹਿਣੀਆਂ ਜਾਂ ਪੱਤਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕੁਝ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ-

• ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ (ਤਣੇ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਲਮ),
• ਦਾਬ ਲਾਉਣਾ,
• ਪਿਓਂਦ,
• ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਜਾਂ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਜਾਂ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰਲੇ ਨੁਕੀਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚੋਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਪੰਜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਅਣਵਿਭੇਦਿਤ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨਯੁਕਤ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਅਣਵਿਭੇਦਿਤ ਪੁੰਜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿਚ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਇਹ ਪੁੰਗਰਣ ਲੱਗ ਜਾਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁੰਗਰਾਂ (ਛੋਟੇ ਪੌਦਿਆਂ) ਨੂੰ ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਉਗਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਬੀਜ ਖਿਲਰਣ ਦੇ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜ ਖਿਲਰਣ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਬੀਜ ਖਿਲਰਣ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਘਣੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸਹੀ ਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਪੁੰਗਰਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਾਲਤਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਗਰਨਾ-ਸਿੱਲ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬੀਜ ਪਾਣੀ ਸੋਖ ਕੇ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਭਰੂਣ ਪੁੰਗਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਰੈਡੀਕਲ (ਜੜ੍ਹ ਅੰਕੁਰ) ਮਿੱਟੀ ਅੰਦਰ ਧੱਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹ ਬਣਦੀ ਹੈ ।ਤਣਾਂ ਅੰਕੁਰ (ਪਲਿਊਮਲ) ਉੱਪਰ ਹਵਾ ਵੱਲ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਛੋਟੇ ਪੌਦੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ । ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਾਲਤਾਂ-ਸਾਰੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ, ਆਕਸੀਜਨ (ਹਵਾ) ਅਤੇ ਉੱਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਸਹੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਬੀਜ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਤ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਿਜਾ ਕੇ ਐਨਜਾਇਮ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁੰਗਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦੀ ਜੜ ਬਣਦੀ ਹੈ ਜੋ ਭੂਮੀ ਥੱਲਿਉਂ ਪਾਣੀ ਪਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਤਣਾ ਬਣਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਉੱਪਰ ਹਵਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਣੇ ‘ਤੇ ਪੱਤੇ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ।

6. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਨਵੇਂ ਜੀਵ-
1. ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ-ਇਹ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦਾ ਆਮ ਢੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੀਵ, ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਉੱਲੀਆਂ, ਕੁਝ ਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ | ਜਣਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਭਾਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਦੋ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਕਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ-ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹਾਈਡਰਾ ਵਿੱਚ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਲੀਆਂ ਜਾਂ ਬੱਡ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਣਕ ਪੌਦੇ (ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਬਲਬ ਵਰਗੇ ਵਾਧੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਕਲੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਵਿਖੰਡਨ-ਇਹ ਛੱਪੜ, ਝੀਲਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਖੜੇ ਜਲ ਦੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਧੱਬਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਿਖੰਡਨ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋ ਜਾਂ ਬਹੁਤੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਟੁੱਕੜਾ ਪੂਰਨ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ-ਬੀਜਾਣੂ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ, ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਲਈ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾ ਸਮਾਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਦੌਰਾਨ, ਹਰੇਕ ਬੀਜਾਣੂ ਪੁੰਗਰ ਕੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉੱਲੀ ਰਾਈਜ਼ੋਪਸ, ਬੀਜਾਆਂ ਰਾਹੀਂ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੌਸ, ਫਰਨ ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ ਵੀ ਬੀਜਾਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

5. ਪੁਨਰ ਜਣਨ-ਜੀਵ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਟੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਅੰਗ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਜਾਂ ਮ੍ਰਿਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਟੁੱਟੇ-ਭੱਜੇ ਅੰਗ ਮੁੜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਜਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ-ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਬਨਾਉਟੀ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਢੰਗ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ-
1. ਕਲਮਾਂ ਲਗਾਉਣਾ-
(ਉ) ਤਣੇ ਦੀਆਂ ਕਲਮਾਂ ਲਗਾਉਣਾ-ਕਲਮਾਂ, ਤਣੇ ਜਾਂ ਟਹਿਣੀ ਦੇ ਗੰਢ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਲ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਪੁੰਗਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੱਖਰੇ ਪੌਦੇ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੋਗਨਵੇਲੀਆ, ਗੰਨਾ, ਕੈਕਟਸ ਅਤੇ ਗੁਲਾਬ ਆਦਿ ਕਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਲਮਾਂ (Root Cuttings)-ਨਿੰਬੂ, ਇਮਲੀ ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਦੇ ਟੋਟਿਆਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਸਿੱਲ੍ਹੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਨਵੇਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਦਾਬ ਲਾਉਣਾ-ਪੌਦੇ ਦੀ ਇੱਕ ਟਹਿਣੀ ਨੂੰ ਮੋੜ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਪੌਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਟਹਿਣੀ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਸਿਰਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ । ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪੌਦੇ ਨਾਲੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਨਵੀਂ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੈਸਮੀਨ, ਸਟ੍ਰਾਬੈਰੀ, ਬੋਗਨਵੇਲੀਆ ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ ਲੇਅਰਿੰਗ ਜਾਂ ਦਾਬ ਰਾਹੀਂ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

3. ਪਿਓ-ਪਿਓਂਦ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦਿਆਂ ‘ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪੌਦੇ ਦਾ ਜੜ੍ਹ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਤਣੇ ਸਮੇਤ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮੁੱਢ (ਸਟਾਕ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜੇ ਪੌਦੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ) ਤੋਂ ਤਣੇ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਖਾ (Scion) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਾਖਾ ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲਾ ਪੌਦਾ ਲੋੜੀਂਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮੁੱਢ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖਾ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿਰਛਾ ਕੱਟ ਕੇ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੇ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਦੋਵਾਂ ਸਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਦਾ ਹੈ । ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਪਾਲੀਥੀਨ ਨਾਲ ਲਪੇਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਟਿਸ਼ੁ ਕਲਚਰ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਦੀ ਟਹਿਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰਲੇ ਨੁਕੀਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ਼ ਦਾ ਪੁੰਜ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਰਹੇ, ਘੱਟ ਵਿਕਸਿਤ ਜਣਕ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਅਣਵਿਭੇਦਿਤ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਟਿਸ਼ੂ ਸੈਂਪਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਵਾਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ
ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਟਿਸ਼ੂ ਸੈਂਪਲ ਹਾਰਮੋਨ ਯੁਕਤ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਟਿਸ਼ ਇੱਕ ਅਣਵਿਭੇਦਿਤ ਪੁੰਜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਝ ਸੈਂਪਲ ਤੋਂ ਪਨੀਰੀ ਭਾਗ ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਬਣਨਾ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੁੰਗਾਰਾਂ ਨਾ ਨਿਕਲ ਆਉਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁੰਗਾਰਾਂ (ਛੋਟੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਗਮਲੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਲੱੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਪਨੀਰੀ ਲਾਉਣਾ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸੂਖਮ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਉਗਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਿਮਾਰੀ-ਰਹਿਤ ਆਰਕਿਡ (Orchids), ਕਾਰਨੇਸ਼ਨ (Carnation), ਗਲੈਡੀਓਲਸ (Gladiolus), ਗੁਲਦਾਉਦੀ, ਆਲੂ, ਗੰਨਾ ਆਦਿ ਦੇ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੈ ? ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ? ਪਰਾਗਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਣ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਣ (Pollination)-ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ (ਜਾਂ ਵਰਤਿਕਾਗਰ) ਤੱਕ ਸਥਾਨਅੰਤਰਣ, ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ |ਪਰਾਗ ਕਣ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਕੀਟਾਂ ਜਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਜਾਂ ਦੂਜੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ । ਪਰਾਗ ਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਤੋਂ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਤੱਕ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਾਗਣ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :
1. ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ-ਦੋ-ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ, ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਉਸੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਨ ਰਚਨਾ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਬੈਂਗਣ, ਟਮਾਟਰ, ਸਰੋਂ ॥

2. ਪਰ-ਪਰਾਗਣ-ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ ਇੱਕ ਫੁੱਲ ਦੇ ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਪੁੰਕੇਸਰ (ਪਰਾਗ ਕੋਸ਼) ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਫੁੱਲ ਦੀ ਪਰਾਗਕਣ ਬ੍ਰਾਹੀ (ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ) ਤੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਪੁੰਕੇਸਰ ਹੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਦੋ ਫੁੱਲਾਂ ਜਾਂ ਉਸੇ ਪਜਾਤੀ ਦੇ ਦੋ ਇਸਤਰੀਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੇਸਰ ਵਿੱਚ ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਹਵਾ, ਕੀਟ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਾਗਣ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ –
1. ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਗਣ-ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਗਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਚੱਲਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੱਲ ਦੇ ਹਲਕੇ ਪਰਾਗਣ ਦੁਸਰੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਤੱਕ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕਣਕ, ਕਪਾਹ, ਸੂਰਜਮੁਖੀ, ਜੁਆਰ, ਚੀੜ, ਕਕਰੋਂਦਾ, ਦੋ-ਫੱਲ, ਸੋਹਾਂਜਣੇ ਆਦਿ ।

2. ਕੀਟ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਗਣ-ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਬੂ ਕਾਰਨ ਕੀਟ (ਤਿਤਲੀਆਂ ਅਤੇ ਭੌਰੇ) ਫੁੱਲਾਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਇਸਤਰੀ ਕੈਸਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਿਪਚਿਪੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕੀਟ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫੁੱਲਾਂ ਤੇ ਆ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਅਤੇ ਖੰਭਾਂ ਨਾਲ ਪਰਾਗਕਣ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਕੀਟ ਦੁਸਰੇ ਫੁੱਲ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਤੇ ਪਰਾਗਕਣ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਅੰਜੀਰ, ਅੱਕ, ਗੂਲਰ ਆਦਿ ।

3. ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਗਣ-ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਾਗਕਣ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ ਇੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਤੈਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਫੁੱਲ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਣ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕਮਲ ਦਾ ਫੁੱਲ, ਜਲ-ਖਿੱਲੀ, ਵੈਲਸਨੇਰਿਆ ਆਦਿ ।

4. ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਗਣ-ਕੁੱਝ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਣ ਪੰਛੀਆਂ, ਚਮਗਾਦੜਾਂ ਅਤੇ ਘੋਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ- ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਪਰਾਲੀ ਯੂਰੇਨਾ, ਜ਼ੈਂਬੀਅਮ ਸੈਮਲ, ਬਿਗੋਨੀਅਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ-ਪਰਾਗਕਣਗਾਹੀ ‘ਤੇ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੁਰੀ ਕੇਂਦਰਕ ਪਰਾਗਕਣ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਟਿਊਬ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਪਰਾਗਨਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸਤਰੀ ਕੇਸਰ ਦੀ ਪਰਾਗ ਵਹਿਣੀ ਜਾਂ ਵਰਤੀਕਾਗਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਗੈਮੀਟੋਫਾਈਟ – ਅੰਡਾਣੁ (Ovule) ਵਿੱਚ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮ ਦਾ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਸੁਮੇਲ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਨ ਕਿਰਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲ ਦੀਆਂ ਪੰਖੜੀਆਂ, ਪੁੰਕੇਸਰ, ਸਟਾਇਲ ਅਤੇ ਸਟਿਗਮਾ ਡਿਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਾਹਰੀ ਦਲ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਅੰਡਕੋਸ਼ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦਾ ਬਣਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੀਜ ਵਿਚ ਇਕ ਭਰੂਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਰੂਣ ਵਿਚ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਜੜ੍ਹ (ਮੂਲ ਜੜ੍ਹ), ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰੋਹ (ਕੁਰ) ਅਤੇ ਬੀਜ ਪੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੀਜ ਪੱਤਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਸੰਚਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬੀਜ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਕੇ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬੀਜ ਪ੍ਰਤਿਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਵੀ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਫਲੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਾਰੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਨੂੰ ਫਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਬੀਜ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਬੀਜ ਦਾ ਬਣਨਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਦਲਾਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ-

1. ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਮਗਰੋਂ ਅੰਡਕੋਸ਼, ਫਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ, ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੁੱਲ ਦੇ ਬਾਕੀ ਭਾਗ ਮੁਰਝਾ ਕੇ ਝੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਬੀਜ ਇੱਕ ਵਿਕਸਿਤ ਅੰਡਾਣੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਭਰੁਣ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਬੀਜ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਫਲ ਗੁੱਦੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਸ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੋਏ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸੁੱਕੇ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅੰਬ, ਸੇਬ, ਸੰਤਰਾ, ਗੁੱਦੇਦਾਰ ਅਤੇ ਰਸ ਭਰੇ ਫ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਬਾਦਾਮ ਅਤੇ ਅਖ਼ਰੋਟ ਸੁੱਕੇ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਫ਼ਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (vi)
ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਖਿਲਰਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਬੀਜ ਖਿਲਰਨ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜ ਦਾ ਖਿਲਰਨਾ-ਬੀਜ ਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੱਕ ਕਿਸੇ ਸਾਧਨ/ਕਾਰਕ-ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਕੀਟ, ਪੰਛੀ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪਹੁੰਚਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਬੀਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਇਮ ਰਹੇ, ਬੀਜ ਦਾ ਖਿਲਰਨਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਬੀਜ ਖਿਲਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ-

• ਹਵਾ ਨਾਲ ਖਿਲਾਰ,
• ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖਿਲਾਰ,
• ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿਲਾਰ,
• ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿਲਾਰ,
• ਵਿਸਫੋਟਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ।

1. ਹਵਾ ਨਾਲ ਖਿਲਾਰ-ਹਵਾ ਨਾਲ ਖਿਲਰਨ ਵਾਲੇ ਬੀਜ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋਫਲ (Maple) ਅਤੇ ਸੋਹਾਂਜਣੇ (Drumsticks) ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਖੰਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਘਾਹ ਦੇ ਹਲਕੇ ਬੀਜ, ਅੱਕ, ਕਕਰੌਦਾ, ਕਪਾਹ (Cotton) ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਬੀਜ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਮੁਖੀ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੇ ਫ਼ਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਤੱਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖਿਲਾਰ-ਜਲ ਲਿੱਲੀ, ਕਮਲ ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਬੀਜ ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਤੈਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਤੱਕ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਜਨਕ ਪੌਦੇ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ……… ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ !
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਆ ਪ੍ਰਵਰਧਨ,

(ii) ਅਜਿਹੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਨਰ ਜਾਂ ਮਾਦਾ ਜਣਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ……….. ਫੁੱਲ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ,

(iii) ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਉਸੇ ਫੁੱਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਫੁੱਲ ਦੇ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਉੱਤੇ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ……… ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ,

(iv) ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦਾ ਯੁਗਮਨ ……… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ,

(v) ਬੀਜ ਖਿੰਡਾਉਣਾ ……………….. ਅਤੇ ……… ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਜੰਤੂ ॥

2. ਕਾਲਮ ‘ੴ’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ” ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘A’	ਕਾਲਮ ‘B’
(ਉ) ਕਲੀ	(i) ਮੈਪਿਲ
ਅੱਖ	(ii) ਸਪਾਇਰੋਗਾ
(ਇ) ਖੰਡਨ	(iii) ਖ਼ਮੀਰ
(ਸ) ਖੰਡ	(iv) ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਦੀ ਉੱਲੀ.
(ਹ) ਬੀਜਾਣੂ	(v) ਆਲੂ
	(vi) ਗੁਲਾਬ

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘A’	ਕਾਲਮ ‘B’
(ਉ) ਕਲੀ	(iii) ਖ਼ਮੀਰ
(ਅ) ਅੱਖ	(v) ਆਲੂ
(ਇ) ਖੰਡਨ	(ii) ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ
(ਸ) ਖੰਭ	(i) ਮੈਪਿਲ
(ਹ) ਬੀਜਾਣੂ	(iv) ਡਬਲ ਰੋਟੀ ਦੀ ਉੱਲੀ

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤੋਂ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪਰਿਵਹਿਣ
(ਅ) ਉਤਸਰਜਨ
(ੲ) ਪ੍ਰਜਣਨ
(ਸ) ਸਾਹਕਿਰਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪ੍ਰਜਣਨ ।

(ii) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੌਦੇ ਦਾ ਇਕ ਅੰਗ ਹੈ ?
(ਉ) ਤਣਾ
(ਅ) ਪੱਤੀ ।
(ਇ), ਜੜ੍ਹ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

(iii) ਹੇਠ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੌਦੇ ਦਾ ਜਣਨ ਅੰਗ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੜ੍ਹ
(ਅ) ਫੁੱਲ
(ਇ) ਪੱਤਾ
(ਸ) ਤਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਫੁੱਲ ।

(iv) ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਨੂੰ …… ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ
(ਅ) ਪਰਾਗਣ
(ਈ) ਯੁਗਮਨਜ਼
(ਸ) ਪ੍ਰਜਣਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।

(v) ਇੱਕ ਕੋਸ਼ੀ ਖਮੀਰ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੰਡਨ
(ਅ) ਮੁਕੁਲਨ
(ਈ) ਬੀਜਾਣੂ ਨਿਰਮਾਣ
ਸ ਦੋ-ਖੰਡਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਮੁਕੁਲਨ ॥

(vi) ਬਾਇਓਫਿਲਮ ਆਪਣੇ ………. ਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਜਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ –
(ਉ) ਪੱਤੀ
(ਆ) ਜੜ੍ਹ
(ਈ) ਤਣਾ
(ਸ) ਫਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪੱਤੀ ।

(vii) ਗੁਲਾਬ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਕਾਇਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਖੰਡਨ
(ਅ) ਤੇ ਮੁਕੁਲਨ
(ਈ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਸ) ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ ।

4. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ –

(i) ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ, ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਬਹੁਤ ਆਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਖ਼ਮੀਰ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iii) ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਪੁਨਰਜਣਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਗ ਬੀਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਣਨ (Reproduction)-ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਗੁਣ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਣਨ ਦਾ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

• ਵੰਸ਼ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ
• ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਣਨ ਵਿਧੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ
2. ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਇਆ ਵਰਧਨ ਵਿਧੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਕਲਮ ਲਗਾ ਕੇ
• ਕਾਇਕ ਕਲੀਆਂ ਦਬਾ ਕੇ
• ਜੜ੍ਹ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਲਾਬ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਕਾਇਆ ਪ੍ਰਵਰਧਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ ਅਤੇ ਮਿਊਕਰ (Mucor) ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਕਾਇਆ ਵਿਧੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ-ਖੰਡਨ ਮਿਉਕਰ-ਬੀਜਾਣੁ ਨਿਰਮਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੋਗਨਵੇਲੀਆ ਅਤੇ ਪੁਦੀਨਾ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੋਗਨਵੇਲੀਆ-ਪੱਤਾ ਬਿਡਿੰਗ ਪੁਦੀਨਾ-ਜੜਾਂ ਮਿਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੀਸਟ, ਸਪੰਜ ਅਤੇ ਹਾਈਡਾ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਡਿੰਗ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਥਰਚੱਟ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਕਾਇਆ ਅੰਗ ਜਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ-ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ-ਕਾਇਆ ਜਣਨ-
(i) ਜੜ੍ਹ ਤੋਂ
(ii) ਤਣੇ ਤੋਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜੜ੍ਹ ਨਾਲ ਕਾਇਆ ਜਣਨ-ਸ਼ਕਰਕੰਦੀ
(ii) ਤਣੇ ਨਾਲ ਕਾਇਆ ਜਣਨ-ਆਲੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਰਾਗਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਣ (Pollination)-ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਉੱਤੇ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਣ ਪਰਾਗਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਣਨ (Reproduction)-ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਜਣਨ, ਵਾਧਾ, ਜਣਨ, ਮੌਤ । ਜਣਨ-ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਾਤੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਬੁੱਢੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨਵੇਂ ਅਤੇ ਜਵਾਨ ਜੀਵ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਣਨ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ :

• ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ
• ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ-ਵਾਧੇ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤਾਨ ਨਵਾਂ ਪੈਂਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜਾਂ ਕਾਇਆ ਭਾਗ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਅੰਗ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਯੂਗਮਕਾਂ ਦਾ ਯੁਗਮਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕਾਂ ਦੇ ਯੁਗਮਨ ਤੋਂ ਯੁਜ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹਨ :

• ਅਰਧ ਸੂਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ-ਇਸ ਵਿੱਚ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅੱਧੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਯੁਗਮਕਾਂ ਦੇ ਯੁਗਮਨ ਤੋਂ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਮੁੜ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਡਬਲਰੋਟੀ ਉੱਤੇ ਉੱਲੀ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਡਬਲਰੋਟੀ ਉੱਤੇ ਜੰਮ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਦੋ-ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ-ਅਜਿਹੇ ਫੁੱਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਡਪੁੰਜ ਅਤੇ ਪੁੰਕੇਸਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਪੁੰਕੇਸਰ ਜਾਂ ਕੇਵਲ ਅੰਡ ਪੁੰਜ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਮੱਕੀ, ਪਪੀਤਾ, ਤਰ । ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ-ਇੱਕ ਹੀ ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਅੰਡ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਪੁੰਕੇਸਰ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਫੁੱਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਸਰੋਂ, ਗੁਲਾਬ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਫੁੱਲ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਾਮਾਂਕਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫੁੱਲ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗ :
(i) ਪੁੰਕੇਸਰ-ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਤੰਤੂ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਾਗਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰਾਗਕਣ ਦੋ ਨਰ ਯੁਗਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਅੰਡ ਪੁਜ-ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ,
• ਪਰਾਗਕਣ ਵਹਿਣੀ ਅਤੇ
• ਅੰਡਕੋਸ਼ ।

ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਭਾਗ, ਪਰਾਗਕਣ ਵਹਿਣੀ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਨਲੀ ਵਰਗਾ ਭਾਗ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਸਭ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵਾਲਾ ਫੁੱਲਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਗ ਹੈ । ਬੀਜ ਅੰਡ ਬੀਜਦਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੀਜ ਅੰਡ ਤੋਂ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੀਜ ਅੰਡ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜ ਅੰਡ (Ovule)-ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਰਚਨਾ, ਜਿਹੜੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੀਜਦਾਨੀ (Ovary)-ਅੰਡ ਪੁੰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਦਾ ਫੁੱਲਿਆ ਭਾਗ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਅੰਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਹਰੇਕ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਬਡਿੰਗ,
• ਖੰਡਨ,
• ਬੀਜਾਣੁ ਨਿਰਮਾਣ
• ਕਾਇਆ ਵਰਧਨ ।

(i) ਬਡੂੰਗ-ਸਪੰਜ ਅਤੇ ਹਾਈਡਾ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹੀ ਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਨਕ ਪੌਦੇ ਤੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਪੌਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜਨਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਖੰਡਨ-ਜਦੋਂ ਸ਼ੈਵਾਲ, ਫੀਤਾ ਕਿਰਮ, ਐਨੀਲਿਡਜ਼ ਅਤੇ ਚਪਟੇ ਕਿਰਮ ਦੋ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਖੰਡ ਨਵੇਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਖੰਡਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

(iii) ਬੀਜਾਣੂ ਨਿਰਮਾਣ-ਕਾਈ, ਮਿਉਕਰ ਆਦਿ ਬੀਜਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉੱਚ ਤਾਪ ਅਤੇ ਘੱਟ ਨਮੀਂ ਵਰਗੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਠੋਰ ਸਖ਼ਤ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(iv) ਕਾਇਆ ਪ੍ਰਵਰਧਨ-ਪੌਦੇ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਜੋ ਜਣਨ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕਾਇਆ ਪ੍ਰਵਰਧਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ, ਗੁਲਾਬ ਦੀ ਕਲਮ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ-ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਜਣਨ ਅੰਗ ਪੁੰਕੇਸਰ ਅਤੇ ਅੰਡ ਪੁੰਜ ਹਨ । ਪੁੰਕੇਸਰ, ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੰਡ ਪੁੰਜ, ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਜਣਨ ਅੰਗ ਇੱਕ ਹੀ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਬੀਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Asexual Reproduction)	ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Sexual Reproduction)
(i) ਇੱਕ ਜਨਕ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।	(i) ਦੋਵੇਂ ਜਨਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।
(ii) ਜਨਕ ਦਾ ਸਾਰਾ ਸਰੀਰ, ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਜਾਂ ਇੱਕ ਜਣਨ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ।	(ii) ਯੁਗਮਕ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਭਾਰ ਜਣਨ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਜਣਨ ਅੰਗ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(iii) ਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(iv) ਪੌਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(iv) ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ ਅਤੇ ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ ਅਤੇ ਪਰ-ਪਰਾਗਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਸਵੈ-ਪਰਾਗਣ (Self Pollinations)	ਪਰ-ਪਰਾਗਣ (Cross Pollinations)
(i) ਇਹ ਇੱਕ ਹੀ ਫੁੱਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਦੋ ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।
(ii) ਪਰਾਗਣ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ।	(ii) ਪਰਾਗਣ ਸੰਪੂਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਜੰਤੂ ਆਦਿ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

• ਪਰਾਗਕਣ ਦੁਆਰਾ ਫੁੱਲ ਦੇ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਉੱਤੇ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਾਗਕਣ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਉੱਤੇ ਪਰਾਗ ਨਲੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਅੰਡ ਕੋਸ਼ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਮਾਦਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅਰਧ ਸੂਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਤੋਂ ਚਾਰ ਬੀਜਾਣੂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਭਰੁਣ ਥੈਲਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ ਸੰਜੋਗ ਤੋਂ ਯੁਗਮਜ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਐਂਜੀਓਸਪਰਮਜ਼ ਵਿਚ ਦੋਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਪਰਾਗਣ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਬੀਜ ਬਣਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਰਣਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ ਉੱਤੇ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਣ, ਪਰਾਗਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਫੁੱਲ ਦੇ ਪੁੰਕੇਸਰ ਉੱਤੇ ਪਰਾਗਕੋਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅੰਡ ਪੁੰਜ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ-ਪਰਾਗਕਣ ਹੀ, ਪਰਾਗਕਣ ਵਹਿਣੀ ਬੀਜ ਦਾਨੀ | ਪਰਾਗਕਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦੀ ਪਰਾਗ ਨਲੀ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਰਾਗ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਦੋ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਇਆ ਕੇਂਦਰਕ ਅਤੇ ਜਣਨ ਕੇਂਦਰਕ । ਜਣਨ ਕੇਂਦਰਕ ਦੋ ਨਵੇਂ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਾਗ ਨਲੀ ਪਰਾਗਕਣ ਵਹਿਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਬੀਜਦਾਨੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਨਰ ਯੁਗਮ ਬੀਜ ਅੰਡ ਨਾਲ ਯੁਗਮਨ ਕਰਕੇ ਯੁਗਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਦੂਸਰਾ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਦੋ ਧਰੁਵੀ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਤੋਂ ਯੁਗਮਨ ਕਰਕੇ ਕੇਂਦਰਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਐਂਡੋਸਪਰਮ (Endosperm) ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਚ ਸਤਰ ਵਾਲ਼ੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਦਾਨੀ ਫਲ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਬਾਕੀ ਭਾਗ ਮੁਰਝਾ ਕੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੀਜ ਅੰਡ ਤੋਂ ਬੀਜ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੀਜਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰੂਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸੁਰੱਖਿਆਤਮਕ ਬੀਜ ਪਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਬੀਜ ਪਰਤ ਦੇ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 11 ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 11 ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ

PSEB 7th Class Science Guide ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ  Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 128)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਬਜ਼ ਦਰ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਬਜ਼ ਦੀ ਦਰ-ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਨਬਜ਼ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਕਰੇ, ਉਹ ਉਸਦੀ ਨਬਜ਼ ਦਰ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਸੀਂ ਨਬਜ਼ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਗਰਦਨ ‘ਤੇ, ਗੋਡੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਗਿੱਟੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦੇ ਨੇੜੇ ਨਬਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 131)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਕਟਰ, ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਿਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਸੁਣਨ ਲਈ ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਚੈਸਟ ਪੀਸ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਈਅਰ ਪੀਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਪੀਸ ਰਬੜ ਦੀ ਨਲੀ ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਅਤੇ ਨਬਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਬਜ਼ ਦਰ ਅਤੇ ਦਿਲ ਧੜਕਨ ਦੀ ਦਰ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਦਿਲ ਦਾ ਸੁੰਗੜਨਾ ਧਮਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਦਾ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪਤਾ ਨਬਜ਼ ਦੀ ਧੱਕ-ਧੱਕ ਤੋਂ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਬਜ਼ ਦੀ ਜਾਂਚ ਸਿੱਧੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦਰ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 133)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਸਰਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਸਰਣ-ਇਹ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੋਲਕ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਪਾਰਗਾਮੀ ਝੱਲੀ ਰਾਹੀਂ ਘੱਟ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸੇ ਦੇ ਘੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਬਰਾਬਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਰਧ-ਪਾਰਗਾਮੀ ਝੱਲੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਧ-ਪਾਰਗਾਮੀ ਝੱਲੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ, ਪਾਲੀਮਰ ਤੋਂ ਬਣੀ ਝਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ ਪਰਾਸਰਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਕੁੱਝ ਅਣੂ ਜਾਂ ਆਇਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਲੰਘ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਆਲੂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਅਰਧ ਪਾਰਗਾਮੀ ਖਿੱਲੀ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ……………… ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੜਾਂ,

(ii) ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰ ………….. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ,

(iii) ਪਸੀਨੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ …………….. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੂਣ,

(iv) ਖ਼ੂਨ ਦੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਮਨੀ,

(v) ਦਿਲ ਦੀ ਲੈਅਬੱਧ ਸੁੰਗੜਨ ਅਤੇ ਫੈਲਣ ਨੂੰ …………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੜਕਨ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ

(i) ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫਲੋਇਮ ਵਹਿਣੀਆਂ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਆਕਸੀਜਨ ਰਹਿਤ ਖ਼ੂਨ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਪਸ ਦਿਲ ਨੂੰ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iii) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਖੂਨ ਦਾ ਠੋਸ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਖੂਨ ਦਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ੴ’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ	(ਉ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(ii) ਹੇ ਲਾਲ ਰੰਗ	(ਅ) ਜ਼ਾਇਲਮ
(iii) ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ	(ਇ) ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ
(iv) ਖੂਨ ਦਾ ਥੱਕਾ	(ਸ) ਫਲੋਇਮ
(v) ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਥਾਨੰਤਰਣ	(ਹ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ	(ਅ) ਜ਼ਾਇਲਮ
(ii) ਲਾਲ ਰੰਗ	(ਇ) ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ
(iii) ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ	(ਉ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(iv) ਖੂਨ ਦਾ ਥੱਕਾ	(ਹ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ
(v) ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਥਾਨੰਤਰਣ	(ਸ) ਫਲੋਇਮ ॥

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

(i) ਖੂਨ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਪਲਾਜ਼ਮਾ
(ਅ) ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੁ ਸੈੱਲ
(ਇ) ਲਾਲ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(ਸ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ ।

(ii) ਦਿਲ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਦੋ ਖਾਨਿਆਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :
(ੳ) ਆਰੀਕਲ
(ਅ) ਵਾਲਵ
(ਇ) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ।
(ਸ) ਵੈਂਟਰੀਕਲ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵੈਂਟਰੀਕਲ ॥

(iii) ਮਲ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਗੁਰਦੇ
(ਅ) ਮਸਾਨਾ ।
(ੲ) ਮੂਤਰ-ਦੁਆਰ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

(iv) ਉਹ ਪੇਸ਼ੀਦਾਰ ਅੰਗ ਜੋ ਲਗਾਤਾਰ ਪੰਪ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਧੜਕਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਧਮਣੀਆਂ
(ਅ) ਗੁਰਦੇ
(ਇ) ਦਿਲ
(ਸ) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਦਿਲ ।

(v) ਖ਼ੂਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਪਲਾਜ਼ਮਾ
(ਅ) ਲਾਲ ਲਹੁ ਸੈੱਲ
(ਈ) ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਲਹੂ ਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਦਾ ਲਾਲ ਰੰਗ-ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਕ ਜੋ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਹੇ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਜਟਿਲ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗ ਵੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਹੇ ਦੀ ਵਧੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਲਾਲ ਰੰਗ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲਹੂ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਨੰਤਰਣ-ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਥਾਨੰਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਗੁਰਦੇ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਣ ਤਾਂ ਲਹੂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਜਿਉਂਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਉਸਦੇ ਲਹੁ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਗੁਰਦੇ ਦੁਆਰਾ ਫਿਲਟਰ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਕਿਸੇ ਮਸ਼ੀਨ ਬਣਾਉਟੀ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਖੂਨ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਡਾਇਆਸਿਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਲਹੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਦੇ ਕੰਮ

1. ਲਹੂ-ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਫੇਫੜਿਆਂ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਤੱਕ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਹੂ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਿਗਰ ਤਕ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਲਹੂ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ਼ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਲਹੂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੈ ਕਿ ਖੂਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ..

ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ-ਪੌਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹਰ ਭਾਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪਰਿਵਹਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਫਲੋਇਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਲੋਇਮ, ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਥਾਨੰਤਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(i) ਦਿਲ ਤੋਂ ਖੂਨ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ ………. ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਮਨੀਆਂ,

(ii) ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ……………. ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਾਲ ਰਕਤ,

(iii) ਧਮਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ………. ਦੇ ਜਾਲ ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਸ਼ਿਕਾਵਾਂ,

(iv) ਦਿਲ ਦਾ ਤਰਤੀਬ ਅਨੁਸਾਰ ਫੈਲਾਅ ਅਤੇ ਸੁੰਗੜਨਾਂ ………… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ,

(v) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮਲ ਉਪਜ ………… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੂਤਰ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ਅ’
(i) ਸਟੋਮੈਟਾ	(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੋਖਣ
(ii) ਜ਼ਾਈਲਮ	(ਅ) ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ
(iii) ਜੜ੍ਹ ਰੋਮ	(ੲ) ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ
(iv) ਫਲੋਇਮ	(ਸ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ।

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਸਟੋਮੈਟਾ	(ਅ) ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ
(ii) ਜ਼ਾਈਲਮ	(ਸ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ
(iii) ਜੜ੍ਹ ਰੋਮ	(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੋਖਣ
(iv) ਫਲੋਇਮ	(ਇ) ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ।

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਖਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਇੱਕ
(ਅ) ਦੋ
(ਈ) ਤਿੰਨ
(ਸ) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਚਾਰ ॥

(ii) ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਮਾਪਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ
(ਅ) ਹਾਰੋਸਕੋਪ
(ਇ) ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਕੋਪ
(ਸ) ਟੈਲੀਸਕੋਪ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ।

(iii) ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਉਤਸਰਜਨ ਅੰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਫੇਫੜੇ
(ਆ) ਗੁਰਦਾ
(ਇ) ਮਿਹਦਾ ।
(ਸ) ਦਿਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਗੁਰਦਾ ।

(iv) ਖੂਨ ਦੇ ਘਟਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਲਾਲ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਚਿੱਟੇ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(ਇ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ ,
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

(v) ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦੀ ਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
(ਉ) 72-80 ਵਾਰ
(ਅ) 52-60 ਵਾਰ
(ਇ) 92-100 ਵਾਰ ।
(ਸ) 62-70 ਵਾਰ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) 72-80 ਵਾਰ ।

(vi) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਉਤਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਗੁਰਦਾ ‘
(ਅ) ਫੇਫੜਾ
(ਇ) ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ
(ਸ) ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਫੇਫੜਾ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਹੀ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨ ਦੱਸੋ

(i) ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ, ਪਰਾਸਰਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(ii) ਖੂਨ ਦਾ ਥੱਕਾ ਬਣਨ ਲਈ ਪਲੇਟਲੈਟਸ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii), ਹਾਈਡਰਾ ਵਿੱਚ ਉਤਸਰਜਨ ਵਿਸਰਣ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਜ਼ਾਈਲਮ ਅਤੇ ਫਲੋਇਸ ਵਾਹਿਨੀ ਟਿਸ਼ੂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਪਰਿਵਹਨ ਉੱਤਕ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ ਉੱਤਕ ਜ਼ਾਈਲਮ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਹਨ । ਦਬਾਅ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਖੂਨ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਵਾਲਵ ਗੁਰੂਤਾਆਕਸ਼ਣ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਨ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਦਿਲ ਤੱਕ ਵਹਿਣ ਲਈ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵਾਂ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਹੂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਇਕ ਹੀ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਨਾਵਟੀ ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਵਿਧੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਆਲੈਸਿਸ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੂਤਰ ਵਹਿਣੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮੂਤਰ ਕਿੱਥੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੀ ਥੈਲੇ ਵਰਗੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਅਸਥਾਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਹੜਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਡਾਇਆਲੈਸਿਸ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਆਲੈਸਿਸ (Dialysis)-ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਨਾਵਟੀ ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਛਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਾਇਆਲੈਸਿਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ (Transpiration)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਹੋਣਾ, ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ ਹੈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਵਰਣਕ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ (Haemoglobin) ॥

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ-ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਰੀਕ ਅਤੇ ਪਤਲੀਆਂ ਨਲੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਧਮਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਜਾਲ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਗੈਸਾਂ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਦਾ ਅਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖੀ ਹੂ ਗੇੜ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਲਹੂ ਗੇੜ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗ :

1. ਦਿਲ-ਪੰਪ ।
2. ਲਹੂ-ਵ ਟਿਸ਼ੂ ।
3. ਧਮਨੀਆਂ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਹਿਣੀਆਂ ।
4. ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਹਿਣੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਅਤੇ ਨਬਜ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ (Heart beat)-ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲੈਅਬੱਧ ਸੁੰਗੜਨ ਅਤੇ ਲੈਅਬੱਧ ਫੈਲਾਅ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ 72 ਵਾਰ/ਮਿੰਟ ਹੈ । ਨਬਜ਼-ਧਮਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਦੇ ਵਹਿਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਧੜਕਨ (ਧੱਕ-ਧੱਕ) ਨੂੰ ਨਬਜ਼ ਧੜਕਨ ਜਾਂ ਨਬਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ :
(i) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਧਮਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਖਿੱਤੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
(iii) ਸੱਜੀ ਟਰੀਕਲ ਤੋਂ ਲਹੂ ਫੁਸਫੁਸ ਧਮਨੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਧਮਨੀ ਤੋਂ ਵਾਪਿਸ ਲੈਂਟਰੀਕਲ (Ventricle) ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾ ਪਾਉਂਦਾ |
(iv) ਖੱਬਾ ਐਂਟਰੀਕਲ (Antricle) ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੂਰ ਲਹੂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
(v) ਲਾਲ ਲਹੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ।
(vi) ਫੁਸਫੁਸ ਧਮਨੀ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(vii) ਐਂਟਰੀਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੀ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(viii) ਸੱਜਾ ਵੈਂਟਰੀਕਲ, ਖੱਬੇ ਕੈਂਟਰੀਕਲ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਮੋਟੀ ਕਿੱਤੀ ਵਾਲਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਪਤਲੀ ਛਿੱਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁੰਗੜਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧ ਹੁ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਲਹੁ ਨੂੰ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਾਲਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਵੈਂਟਰੀਕਲ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਲਹੂ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿੱਤੀ ਮੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮੋਟੀ ਕਿੱਤੀ ਤੋਂ ਲਹੂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਸੱਜੇ ਕੈਂਟਰੀਕਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜਾ ਧਮਨੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਵਾਲਵ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਲਹੂ ਨੂੰ ਵੈਂਟਰੀਕਲ ਤੋਂ ਧਮਨੀ ਤਕ ਜਾਣ ਦਿੰਦਾ ਹੈ | ਪਰੰਤੁ ਧਮਨੀ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਕੈਂਟਰੀਕਲ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ ।

(iv) ਸੱਜੇ ਐਟਰੀਆ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੂਰ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (v) ਲਾਲ ਲਹੁ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੰਡੀਆਂ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ।

(v) ਸੱਜੇ ਵੈਟਰੀਕਲ ਤੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਫੁਸਫੁਸ ਧਮਨੀ ਦੁਆਰਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੂਰ ਹੋਣ ਲਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(vii) ਐਂਟਰੀਆ ਲਹੂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖੁੱਤੀ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਇਤਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(vii) ਸੱਜੇ ਕੈਂਟਰੀਕਲ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਲਹੂ ਪੰਪ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਮੋਟੀ ਕਿੱਤੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ-

• ਗੁਰਦੇ
• ਮੁਤਰ ਵਹਿਣੀਆਂ
• ਮੂਤਰ ਬਲੈਡਰ ਜਾਂ ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ
• ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ।
• ਮੂਤਰ ਰੰਧਰ ਜਾਂ ਸੁਰਾਖ਼ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਦੇ ਹਰੇਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਭੋਜਨ-ਉਰਜਾ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭੋਜਨ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਲੂਣ ਜੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ? ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਰਜਾ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਾਣੀ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਹਨ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ ਖੂਨ ਵਿੱਚ ਪਲੇਟਲੈਟਸ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਪਲੇਟਲੈਟਸ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਲਹੁ ਦਾ ਗਲਾ ਥੱਕਾ ਨਹੀਂ ਬਣੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੂਨ ਦੇ ਅੰਸ਼-

• ਸਫ਼ੈਦ ਖੂਨ ਸੈੱਲ (W.B.C.)
• ਲਾਲ ਖੂਨ ਸੈੱਲ (R.B.C.)
• ਪਲੇਟਲੈਟਸ (Platelets)
• ਪਲਾਜਮਾ (Plasma) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਖੂਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੂਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-

1. ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪਰਿਵਹਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਗਤਲਾ (ਥੱਕਾ ਜਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ, ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਹਾਰਮੋਨਾਂ, ਐਨਜ਼ਾਈਮਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਹਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਉਤਸਰਜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਖੂਨ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਕਿਉਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੂਨ ਲਾਲ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਲ ਖੂਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ ਨਾਮਕ ਇੱਕ ਵਰਣਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦਿਲ ਦੇ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਦਿਲ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਲਹੂ ਨੂੰ ਪੰਪ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਇਕੱਠਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅਸ਼ੁੱਧ ਲਹੂ ਨੂੰ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਦਿਲ ਦੇ ਪੰਪ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਤਿਆਗ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਈ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜ਼ਹਿਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਉਤਸਰਜਨ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਅਤੇ ਨਬਜ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਅਤੇ ਨਬਜ਼ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ (Heart beat)	ਨਬਜ਼ (Pulse Rate)
(i) ਇਹ ਦਿਲ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਲੈਅਬੱਧ ਸੁੰਗੜਨ ਅਤੇ ਲੈਅਬੱਧ ਫੈਲਾਅ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਮਹਾਂਧਮਨੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਮਨੀਆਂ ਦਾ ਸੁੰਗੜਨ ਅਤੇ ਫੈਲਾਅ ਹੈ ।
(ii) ਇਕ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ 0.8 ਸੈਕਿੰਡ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।	(ii) ਨਬਜ਼ ਇੱਕ ਲੈਅਬੱਧ ਸੁੰਗੜਨ ਅਤੇ ਫੈਲਾਅ ਦਾ ਝਟਕਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦੀ ਦਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ ਅਤੇ ਪਸੀਨਾ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ ਅਤੇ ਪਸੀਨਾ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ :

ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ (Transpiration)	ਪਸੀਨਾ ਆਉਣਾ (Perspiration)
(i) ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਪਸੀਨਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਯੂਰੀਆ, ਯੂਰਿਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਲੂਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਇਹ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਤਣਿਆਂ ਦੇ ਸਟੋਮੈਟਾ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(iii) ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਛੇਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਅੰਗ
(i) ਗੁਰਦੇ,
(ii) ਮੂਤਰ ਵਹਿਣੀਆਂ,
(iii) ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ,
(iv) ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ।

(i) ਗੁਰਦੇ-ਗੁਰਦੇ ਦੋ ਲਾਲ ਅਤੇ ਰਾਜਮਾਂਹ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ‘ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਕੋਮਲ ਅੰਗ ਹਨ ।

(ii) ਮੁਤਰ ਵਹਿਣੀਆਂ-ਇਹ ਦੋ ਨਲੀਆਂ 30 ਸਮ. ਲੰਬੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਗੁਰਦਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੂਤਰ ਬਲੈਡਰ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਮੂਤਰ ਥੈਲੀ-ਇਹ ਮੂਤਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪੇਸ਼ੀ ਅੰਗ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਆਇਤਨ 500ml ਹੈ ।

(iv) ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ-ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ਇੱਕ ਨਲੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮਾਦਾ ਅਤੇ ਨਰ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਰ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ 20 ਸਮ ਲੰਬਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 10 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 10 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ

PSEB 7th Class Science Guide ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ  Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 114).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਾਹ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
35 ਸੈਕੰਡ ਤੱਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਸਾਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਵੇਲੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੇਰ ਤੱਕ ਸਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ਜੋ ਕਿ ਘਾਤਕ ਸਾਬਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 115)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਸਾਹ ਦਰ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ 12 ਤੋਂ 20 ਸਾਹ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅਰਥ ਕੋਈ ਸਰੀਰਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਹਾਡੀ ਸਾਧਾਰਨ ਸਾਹ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
20 ਸਾਹ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 118)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਕਿਸ ਅੰਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਪੇਟ-ਪਰਦਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੋ ਗੁਬਾਰੇ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਗੁਬਾਰੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਮਾਡਲ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਉਸ ਦਾ ਪਤੀਰੂਪ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰਾਂ ਸਮਝਾਏਗਾ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 118)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੂਨੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੂਧੀਆ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਫੂਕਾਂ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਗਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਧੀਆ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੂਤਰ : Ca(OH)₂.

PSEB 7th Class Science Guide ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) …………….. ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਣ-ਆਕਸੀ,

(ii) ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੂਰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਨੂੰ ……………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਲੈਣਾ,

(iii) ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਉਸ ਦੀ …………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਦਰ,

(iv) ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ……………… ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੋਮੈਟਾ,

(v) ਛੂਹਣ ਤੇ ਗੰਡੋਏ ਦੀ ਚਮੜੀ …………… ਅਤੇ ………….. ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਲ੍ਹੀ, ਤਿਲਕਣੀ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ –

(i) ਡੱਡੂ ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(ii) ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(iii) ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵੱਧ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ |
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਕਸਰਤ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਹ ਦਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਕੀਟਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਨਲੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਆਂ‘
(i) ਐਂਟੀਸੈਲ	(ਉ) ਗਲਫੜੇ
(ii) ਖਮੀਰ	(ਅ) ਪੁਰਾਣਾ ਤਣਾ
(iii)  ਮੱਛੀ	(ਇ) ਚਮੜੀ
(iv) ਸਟੋਮੈਟਾ	(ਸ) ਅਲਕੋਹਲ
(v) ਗੰਡੋਆ	(ਹ) ਪੱਤੇ ।

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਐਂਟੀਸੈਲ	(ਅ) ਪੁਰਾਣਾ ਤਣਾ
(ii) ਖਮੀਰ	(ਸ) ਅਲਕੋਹਲ
(iii) ਮੱਛੀ	(ਉ) ਗਲਫੜੇ
(iv) ਸਟੋਮੈਟਾ	(ਇ) ਚਮੜੀ ।
(v) ਗੰਡੋਆ	(ਹ) ਪੱਤੇ ।

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

(i) ਰੀਡੋਏ ਦੇ ਸਾਹ-ਅੰਗ ਹਨ
(ਉ) ਸਾਹ ਨਲੀਆਂ
(ਅ) ਗਲਫੜੇ
(ਇ) ਫੇਫੜੇ
(ਸ) ਚਮੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਚਮੜੀ ।

(ii) ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਪਾਚਨ
(ਅ) ਊਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ
(ਇ) ਗਤੀ
(ਸ) ਮਲ ਤਿਆਗ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਊਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ ।

(iii) ਕਾਕਰੋਚ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਤੇ ਦਾਖਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਚਮੜੀ
(ਅ) ਸਪਾਇਰੇਕਲ
(ਈ) ਫੇਫੜੇ
(ਸ) ਗਲਫੜੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਪਾਇਰੇਕਲ ।

(iv) ਪੁਰਾਣੇ ਅਤੇ ਸਖ਼ਤ ਤਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(ਅ) ਐਂਟੀਸੈੱਲ
(ਇ) ਜੜ੍ਹ ਵਾਲ
(ਸ) ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਐਂਟੀਸੈੱਲ ॥

(v) ਬਹੁਤੀ ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਕਾਰਣ
(ਉ) ਗੁਲੂਕੋਜ਼
(ਅ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਇ) ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ
(ਸ) ਅਲਕੋਹਲ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਸਾਹ ਦਰ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਦਰ-ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀ ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਸਾਹ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਾਹ ਛੱਡਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੈ ? ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਇਹ ਇੱਕ ਸਰਲ ਭੌਤਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਭਰਪੁਰ ਹਵਾ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ (ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਇਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਭਰਪੁਰ ਹਵਾ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਾਹ ਛੱਡਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ :

• ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ
• ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰੀ ਕਸਰਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਨੂੰ ਥਕਾਵਟ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਅੰਸ਼ਕ ਆਕਸੀਕਰਣ ਕਿਰਿਆ ਕਾਰਨ ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਦਾ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਥਕਾਵਟ ਅਤੇ ਅਕੜਨ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਗਮਲੇ ਵਾਲਾ ਪੌਦਾ ਮਰ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹਵਾ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ (air spaces) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਧੂੜ ਭਰੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਛਿੱਕਾਂ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਧੂੜ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਧੂੜ ਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਕਣ ਨੱਕ ਦੀ ਖੋੜ, ਨੱਕ ਅੰਦਰਲੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿਊਕਸ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨੱਕ ਵਿੱਚ ਜਲਨ ਜਾਂ ਖੁਜਲੀ (Irritation) ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਛਿੱਕਾਂ ਆਉਣ ਲਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਛਿੱਕਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਉਹ ਧੂੜ ਦੇ ਬੇਲੋੜੇ ਕਣ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਵੱਛ ਹਵਾ ਸਾਡੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਲਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ

ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ	ਸਾਹ ਲੈਣਾ
(i) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(ii) ‘ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਇਹ ਇਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ।	(iii) ਇਹ ਇਕ ਭੌਤਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iv) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(iv) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ (ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(v) ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਨਜਾਈਮਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(v) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਐਨਜਾਈਮਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
(vi) ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਾਹਰ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(vi) ਇਸ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅੰਦਰ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(vii) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨਡਾਈ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(vii) ਇਸ ਵਿਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀ ਆਕਸੀਕਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅੰਕਿਤ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅੰਕਿਤ ਚਿੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਆਕਸੀ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ	ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ
(i) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ  ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਵ ਅਤੇ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(ii) ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਸਿਰਫ ਜੀਵ ਵ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(iii) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(iii) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਅਪੂਰਣ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(iv) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ CO2, ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(iv) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅਲਕੋਹਲ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
(v) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਵਿੱਚੋਂ 38 ATP ਅਣੂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(v) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਵਿੱਚੋਂ 2 ATP ਅਣੂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(vi) ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਦੇ ਅਧੁਰੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਨਾਲ 21 ਕਿਲੋ ਕੈਲੋਰੀ ਉਰਜਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(vi) ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਦੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਕਸੀਕਰਨ ਤੋਂ 673 ਕਿਲੋ ਕੈਲੋਰੀ ਉਰਜਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵ,

(ii) ………….. ਦੇ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕੜਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ,

(iii) ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਸਰਤ ਜਾਂ ਮਿਹਨਤ ਵਾਲਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਸਾਡੀ ਸਾਹ ਦਰ …………. ਜਾਂਦੀ |
ਉੱਤਰ-
ਵੱਧ,

(iv) ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ . …… ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੋਮੈਟਾ,

(v) ਮੱਛੀਆਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ………….. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਫੜਿਆਂ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ” ਦੇ ਕਥਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ “ਅ”
(i) ਯੀਸਟ	(ਉ) ਗੰਡੋਇਆ
(ii) ਡਾਇਆਮ	(ਅ) ਗਲਫੜੇ ।
(iii) ਚਮੜੀ	(ਈ) ਐਲਕੋਹਲ
(iv) ਪੱਤੇ	(ਸ) ਛਾਤੀ-ਖੋੜ
(v) ਮੱਛੀ	(ਹ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(vi) ਡੱਡੂ	(ਕ) ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ
	(ਖ) ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ॥

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ “ਅ”
(i) ਯੀਸਟ	(ਈ) ਐਲਕੋਹਲ
(ii) ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ	(ਸ) ਛਾਤੀ-ਖੋੜ
(iii) ਚਮੜੀ	(ਉ) ਗੰਡੋਇਆ
(iv) ਪੱਤੇ	(ਹ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(v) ਮੱਛੀ	(ਅ) ਗਲਫੜੇ
(vi) ਡੱਡੂ	(ਕ) ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ॥

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵ ਹੈ ?
(ਉ) ਗਾਂ
(ਅ) ਖਮੀਰ
(ਈ ਡੱਡੂ
(ਸ) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਖਮੀਰ ॥

(ii) ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) 0.4%
(ਅ) 4%
(ਇ) 4.4%
(ਸ) 14.4%.
ਉੱਤਰ-
(ਇ) 4.4%.

(iii) ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਹਨ
(ਉ) ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ ਅਤੇ O₂
(ਅ) ਇਥਾਇਲ ਅਲਕੋਹਲ ਅਤੇ CO₂,
(ੲ) ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ ਅਤੇ CO₂,
(ਸ) ਇਥਾਇਲ ਅਲਕੋਹਲ ਅਤੇ O₂
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇਥਾਇਲ ਅਲਕੋਹਲ ਅਤੇ CO₂.

(iv) ਮੱਛੀ ਦੇ ਸਾਹ-ਅੰਗ ਹਨ
(ਉ) ਚਮੜੀ
(ਅ) ਫੇਫੜੇ
(ਈ) ਗਲਫੜੇ
(ਸ) ਸਟੋਮੈਟਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਗਲਫੜੇ ।

(v) ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੈ
(ਉ) ਰਾਤ
(ਅ) ਦਿਨ
(ਇ) ਦਿਨ ਅਤੇ ਰਾਤ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦਿਨ ॥

(vi) ਡੱਡੂ ਦੇ ਸਾਹ ਅੰਗ ਹਨ
(ਉ) ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ
(ਅ) ਗਲਫੜੇ
ਇ) ਕੇਵਲ ਚਮੜੀ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਫੇਫੜੇ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ।

(vii) ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਮ ਹੈ
(ਉ) ਪਾਚਨ
(ਅ) ਜਨਣ
(ਈ) ਉਤਸਰਜਨ
(ਸ) ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ।

(viii) ਕਿਹੜਾ ਜੀਵ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(ੳ) ਮੱਛੀ
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ
(ਈ) ਮਨੁੱਖ
(ਸ) ਡੱਡੂ !
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਡੱਡੂ ॥

(ix) ਕਾਕਰੋਚਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ –
(ਉ) ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ
(ਅ) ਗਲਫੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ
(ਇ) ਸਪਾਇਰੇਕਲਾਂ ਦੁਆਰਾ
(ਸ) ਚਮੜੀ ਦੁਆਰਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਸਪਾਇਰੇਕਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ।

4. ਦੱਸੋ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ‘ਠੀਕ ਹਨ ਜਾਂ ‘ਗਲਤ’ –

(i) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਸਰਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ ਦਰ ਹੌਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕੇਵਲ ਦਿਨ ਵਿੱਚ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਡੱਡੂ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਆਪਣੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ,

(iv) ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ-ਖਿੱਚਣ ਲਈ, ਫੇਫੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(v) ਅੰਦਰ ਸਾਹ-ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਦਾ ਆਇਤਨ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਊਰਜਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਚਨ ਅਤੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
C₂H₅OH (ਐਲਕੋਹਲ) ਅਤੇ CO₂.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਲੈਣਾ-ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਣ ਅਤੇ ਸਾਹ ਛੱਡਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਯੁਕਤ ਹਵਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੋ ਚਰਣ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੋ ਚਰਣ ਹਨ

• ਸਾਹ ਲੈਣਾ
• O₂, ਦਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਜੀਊਂਦੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੀਸਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੋਸ਼ਿਕੀ ਸੁਆਸਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕੋਸ਼ਿਕੀ ਸੁਆਸਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨੂੰ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਚਨ, ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ, ਮਲ-ਤਿਆਗ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਆਦਿ ਦੇ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਲੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੜੇਲ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਲੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਕਿਵੇਂ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਹਾਉਣ ਨਾਲ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਡਾਇਆਵਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ-ਛਾਤੀ ਖੋੜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਇਕ ਪੇਸ਼ੀ ਪਰਤ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਡਾਇਆਢਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਾਹ ਦਰ ਕਦੋਂ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਸਰਤ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਦੌੜਦੇ ਸਮੇਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਸਮੇਂ ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਵਿੱਚ ਆਇਤਨ ਨੂੰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਤਨ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਵਿੱਚ ਆਇਤਨ ਕਦੋਂ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਕੁੱਝ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਯੀਸਟ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗ਼ੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਨੂੰ ਐਲਕੋਹਲ ਅਤੇ CO₂, ਵਿੱਚ ਵਿਖੰਡਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਟੋਮੈਟਾ (Stomata) ਕੀ ਹੈ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਟੋਮੈਟਾ (Stomata)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਤਾ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਸਟੋਮੈਟਾ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖੁੱਲ੍ਹਣਾ ਜਾਂ ਬੰਦ ਹੋਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਕੰਮ-

• ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ
• ਵਾਸ਼ਪ-ਉਤਸਰਜਨ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦੇ ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਹਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੰਧਰ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਸੁਆਸਨ ਸਾਹ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਦੋਨੋਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਸੁਆਸਨ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਨਿਰਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਸ਼ਕੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਇੱਕ ਭੌਤਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੁਆਰਾ ਆਕਸੀਜਨ ਅੰਦਰ ਅਤੇ CO₂, ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਸਨ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਸਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਸਨ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਹ-ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦੇ ਆਕਸੀਜਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੰਧਰ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸਮੀਕਰਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ + ਆਕਸੀਜਨ → ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ + ਜਲ ।ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਸਾਹ ਲੈਣ ਲਈ ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਛਾਤੀ ਖੋੜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ :

• ਸਾਹ ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਵਿੱਚ-ਪਸਲੀਆਂ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂਕਿ ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਦਾ ਆਇਤਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਸਮੇਂ-ਪਸਲੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚ ਛਾਤੀ-ਖੋੜ ਦਾ ਆਇਤਨ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਯੁਕਤ ਭੋਜਨ (ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਅਤੇ ਫਰਕਟੋਜ਼) ਪਾਣੀ ਅਤੇ CO₂, ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਨਿਰਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲਈ ਹੈ । CO₂, ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਉਪਯੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀਆਂ ਜਲੀ ਜੰਤੂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਹ ਅੰਗ ਗਲਫ਼ੜੇ ਹਨ । ਗਲਫ਼ੜੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਿੱਜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਵਿਸਰਣ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਛੱਡਦੇ ਹਨ । ਗਲਫ਼ੜੇ ਖੁਨ ਵਹਿਣੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਸਮੇਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ CO₂, ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਸਾਫ਼ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਪਰਖਨਲੀਆਂ ਲਉ । ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਾ ਚੂਨੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪਾਉ । ਕਾਰਕ ਦੇ ਢੱਕਣਾਂ ਨਾਲ ਦੋਨੋਂ ਨਲੀਆਂ ਬੰਦ ਕਰੋ । ਕਾਰਕ ਦੇ ਦੋ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚ ਨਲੀਆਂ ਪਾਓ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਸਾਹ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਸਮੇਂ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਫੂਕ ਮਾਰੋ । ਕੱਚ ਦੀ ਪਰਖਨਲੀ ਵਿੱਚ ਚੂਨੇ ਦਾ ਪਾਣੀ ਦੁਧੀਆ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਵਾ ਵਿੱਚ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।