Important Questions

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਹੇਠਾਂ ਬਣਤਰ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਬਣਤਰ-ਅਲਟਾ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਵੇਖੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਨ-
(i) ਸੈੱਲ-ਕੰਧ,
(ii) ਸੈੱਲ ਦਵ ਅਤੇ
(iii) ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ ।

I. ਸੈੱਲ-ਕੰਧ (Cell wall) – ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਮੌਜੂਦ ਪਰਤ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਦੀ ਬਣੀ
ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਪਾਰਗਮਨੀ (Permeable) ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਸੈੱਲ ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ (Cytoplasm) – ਇਹ ਜੈਲੀ ਰੂਪੀ (Jelly like) ਲਚਕਦਾਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕੋਲਾਇਡੀ (Colloidal) ਹੈ । ਸੈੱਲਾਂ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਲਿਪਿਡ (Lipids) ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਲੁਣ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪਿੰਡ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-
(i) ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ (Plastids) – ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ(ਉ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ, (ਅ) ਕੋਮੋਪਲਾਸਟ ਅਤੇ (ਇ) ਨਿਊਕੋਪਲਾਸਟ ।

(ਉ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplasts) – ਇਹਨਾਂ ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਕੋਮੋਪਲਾਸਟ (Chromoplasts) – ਇਹਨਾਂ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਦੀ ਰੰਗਤ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਰ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਾਲ, ਪੀਲਾ, ਜਾਮਣੀ, ਗੁਲਾਬੀ ਅਤੇ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੋਮੋਪਲਾਸਟ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ (Petals) ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਦਾਦਾਰ ਫਲਾਂ ਤੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਅੰਦਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ (Leucoplast)-
(i) ਇਹ ਰੰਗ ਹੀ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਭੂਮਿਆਈ ਹਿੱਸਿਆਂ (Under ground Parts) ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੋਜਨ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਰਸਦਾਨੀਆਂ (Vacuoles) – ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਰਸ (Cell sap) ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਲਗਪਗ 90% ਭਾਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚਲੇ ਅੰਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਫੀਤੀ ਫੈਲਾਓ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਲਈ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦੇ ਊਰਜਾ ਘਰ (Power House) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਜ਼ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਕੌਡੀਓਸੋਮਜ਼ (Chondriosomes) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ (Endoplasmic Reticulum) – ਇਹ ਵ ਨਾਲ ਭਰੇ ਤਿੱਲੀ ਰੂਪ ਜਾਲ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੁਰਦਰੇ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਜਿਸਦੀ ਤਹਿ ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੱਧਰੇ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਜਿਸਦੇ ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਲਿਪਿਡ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੈੱਲ-ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਲਿਪਿਡ ਸੈੱਲ ਦੇ ਨਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਜਿਵੇਂ ਸੈੱਲ-ਤਿੱਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਜਦੋਂ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਰਿਸਦੇ ਹਨ, ਐਨਜਾਈਮ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(v) ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ (Ribosomes) – ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਕੇਰੀਓਟਿਕ ਅਤੇ ਯੁਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਹਰ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸਬ-ਯੂਨਿਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਬ-ਯੂਨਿਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (RNA) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(vi) ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) – ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਇੱਕ ਪੱਧਰੇ, ਚਪਟੇ ਅਤੇ ਥੈਲੀਨੁਮਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਸੈੱਲ ਦੇ ਇੱਕ ਰਿਸਾਉਣ ਅੰਗ ਹਨ । ਇਹ ਕਾਇਆਵਾਂ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਅਤੇ ਲਾਈਸੋਸੋਮਜ਼ ਤੱਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲਾਈਸੋਸੋਮਜ਼ ਅਤੇ ਪਰਆਕਸੀਸੋਮਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਿਕਟਿਉਸੋਮ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

III. ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus) – ਇਹ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੈੱਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ (Nuclear membrane) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਤਰਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਊਕਲੀਓਪਲਾਜ਼ਮ (Nucleoplasm) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਓਪਲਾਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਝਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ (Nucleolus) ਅਤੇ ਕੂਮੈਟਿਨ (Chromatin) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਕੂਮੈਟਿਨ ਪਤਲਾ ਧਾਗੇ ਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਣਨ ਪਦਾਰਥ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (DNA) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਕੂਮੈਟਿਨ ਤੋਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਜੀਨਜ਼ (Genes) ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਨਜ਼ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ ਸੈੱਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਗੋਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਬਰਟ ਬਰਾਉਣ ਨੇ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ-
(i) ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ – ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਆਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਦ੍ਰਵ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਕੈਰੀਓਟਿਕ ਸੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਝੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

(ii) ਕੇਂਦਰਕ-ਦ੍ਰਵ – ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਨਾਲ ਰੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ-ਦਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਕੋਲਾਇਡੀ ਤਰਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਿਊਕਲੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਈਬੋ ਸੋਸ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਐਨਜਾਈਮ, ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ., ਸ਼੍ਰੋਮੋਟੀਨ, ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਭੋਮੈਟੀਨ ਪਦਾਰਥ – ਕੋਮੋਟੀਨ ਪਦਾਰਥ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਬਾਰੀਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੋਮੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਮੋਸੋਮ (ਗੁਣਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤੋਂ DNA (ਡੀਆਕਸੀ ਰਾਈਬੋਨਿਊਕਲਿਕ ਅਮਲ) ਅਣੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ. ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਦੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਕੋਮੋਟੀਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਮੋਸੋਮ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਰਾਈਬੋਨਿਊਕਲਿਕ ਅਮਲ ਹੈ ਜੋ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਕੇਂਦਰਿਕਾ – ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਆਰ. ਐੱਨ.ਏ. ਅਤੇ ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ. ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੋਕੈਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਭਾਗ ਘੱਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਕਾਰਜ-

1. ਇਹ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜੀ ਤੱਕ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਢਾਹੂ ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ-
1. ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ,
2. ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplast) – ਇਹ ਪਿੰਡ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈੱਲ ਸੰਖਿਆ ਇੱਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 100 ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਸ਼ਤਰੀਨੁਮਾ (Saucer shaped) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਗੋਲਾਕਾਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ (Spirogyra) ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਲ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਫੀਤੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਅਤੇ ਸਪਾਇਰਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕੁੰਡਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ) ਪਰ ਕਲੈਮੀਡੋਮੋਨਾਸ (Chlamydomonas) ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਪਿਆਲੀ ਵਰਗੀ (Cup Shaped) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੇ ਤਿੱਲੀ ਦੀ ਦੁਹਰੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਗੱਠਾਂ (Stacks) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ਤਰੀ ਰੂਪੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਥਾਈਲੈਕਾਇਡਜ਼, (Thylakoids) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗ੍ਰੇਨਾ (grana) ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਨੀ ਲੈਮੈਲੀ (Granal lamella) ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਥਾਈਲੈਕਾਇਡਜ਼, ਸਟਰੋਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਪਦਾਰਥ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ CO₂ ਅਤੇ H₂O ਤੋਂ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ CO₂ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ CO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਕੋਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਕੁੱਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਪਲਾਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿੱਲੜ ।

2. ਗਾਲਜੀ ਕਾਈਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲਜੀ ਅਪ੍ਰੇਟਸ ਜਾਂ ਗਾਲਜੀ ਕੰਪਲੈਕਸ (ਗਾਲਜੀ ਸਮੂਹ) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਪਿੰਡ ਪੱਲੀ ਸੈਕਰਾਈਡਜ਼, ਲਿਪਿਡਜ਼ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਗਾਲਜੀ ਪਿੰਡ ਥੈਲੀਆਂ, ਪਟਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਥੈਲੀ ਜਾਂ ਥੈਲੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਥੈਲੀਆਂ ਜਾਂ ਪਟਕਾਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੁੱਝ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਵੈਸੀਕਲ, ਰਸਦਾਨੀ ਅਤੇ ਸਿਸਟਰਾਨੀ ਗਾਲਜੀ ਕਾਈਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ । ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸਿਸਟਰਾਨੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਰਿਸਾਓ (Secretary) ਵੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦਾ ਸਚਿੱਤਰ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਊਰਜਾ ਘਰ ਕਿਉਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) – ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖ਼ਮ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਰੇਂਜ਼ 0.5 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਮੀਬਾ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 5,00,000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਗਾ ਨੁਮਾ, ਛੜ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਪਰਤ ਵਾਲੀ ਝਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ ਮਹੀਨ ਵੱਧਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਧਰਾਂ (Out growths) ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਟੀ (Cristae) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ (Matrix) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਿਸਟੀ ਮੈਬ੍ਰਿਕਸ ਨਾਲੋਂ ਭਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ DNA ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਊਰਜਾ ਘਰ ਵਜੋਂ – ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਸ ਨੂੰ ਆਕਸੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਣ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਰਜਾ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ਕਿ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦੇ ਊਰਜਾ ਘਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹੈ ? ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ (Cell) – ਇਹ ਬਣਤਰ ਦੀ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਵ (Protoplasm) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਣਤਰ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ (ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ) ਜਾਂ ਸੈੱਲ ਕੰਧ (ਪੌਦਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ) ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ

1. ਇਹ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਊਰਜਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੁਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ (Eukaryotic cell) ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ – ਉਹ ਸੈਂਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੇਂਦਰਕ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਹੋਵੇ, ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ, ਨਿਉਕਲੀ ਝਿੱਲੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦਵ (Cytoplasm) ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ-ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਖੇਤਰ (Nuclear Zone) ਨਿਊਕਲੀ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਾ ਘਿਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਪੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈਂਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਜੀਵਾਣੁ (Bacteria) ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਦੇ ਸੈੱਲ (Cells of Blue-green Algae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਬਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਬਿੱਲੀ (Plasma Membrane)	ਸੈੱਲ ਕੰਧ (Cell Wall)
(1) ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਵ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(1) ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਕੇਵਲ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਜਟਿਲ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ) ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
(3) ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਨਰਮ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਲਚਕੀਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਦੋ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਜਾਂ ਡੀਆਕਸੀ ਰਾਈਬੋਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ
2. ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (R.N.A.) ਜਾਂ ਰਾਈਬੋਜ਼ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) – ਜੀਨਜ਼ D.N.A. ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity) ਹੈ । ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਗੁਣ ਮਾਪੇ ਸੈੱਲ (Parent Cell) ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਸੰਤਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਿਤਰੀ ਗੁਣਾਂ (Parental Characters) ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੇਜ਼ਾਬ ਕੋਮੋਸੋਮਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (R.N.A.) ਦੇ ਕਾਰਜ – ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ (Viruses) ਵਿੱਚ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੀਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਨ (Gene) – ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਨਜ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ (ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ/ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ ।
ਜੀਨਜ਼ ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ ਉੱਪਰ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਤੇ ਤਰਤੀਬੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ D.N.A. ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ ।

ਕਾਰਜ (Functions)-

1. ਜੀਨਜ਼ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।
2. ਜੀਨਜ਼ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੀਨਜ਼ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵਰਣਕਾਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ‘ਪਾਚਕ’ ਪੋਟਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੀ ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ (Organelle) ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਹੈ । ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੋਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਅਨਿਯਮਿਤ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ‘ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ’ ਆਖਦੇ ਹਨ :
ਇਸ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡੋਲੇਸਿਜ਼ (Hydrolases) ਨਾਂ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਇਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਰੋਗੀ ਸੈੱਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ। ਵੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ‘ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ’ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਪੋਟਲੀਆਂ (Suicidal Bags) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ-ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ (Power House) ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਛੜ ਰੂਪੀ ਹਨ ।

ਕੰਮ – ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਝਿੱਲੀ ਵੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਕਿਰਿਆ (ਆਕਸੀਕਰਣ) ਕਰਕੇ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ‘ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ’ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੋਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Heat Energy) ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਊਰਜਾ A.T.P. (Adenosine Triphosphate) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosome) ਤੇ ਸੈਂਸੋਮ (Centrosome) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਅਤੇ ਸੈਂਟੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosome)	ਸੈਂਟੋਸੋਮ (Centrosome)
(1) ਇਹ ਮਹੀਨ, ਦਾਣੇਦਾਰ, ਗੋਲਾਕਾਰ ਪਿੰਡ ਹਨ ।	(1) ਇਹ ਤਾਰੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਪਿੰਡ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ ਦੇ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ R.N.A. ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੀਆਂ ਦੋ ਨਰਮ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਐਸਟਰ ਕਿਰਨਾਂ (Astral Rays) ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
(4) ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।	(4) ਇਹ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਸੀਂ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ‘ਊਰਜਾ ਘਰ’ ਕਿਉਂ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਰਜਾ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਉਰਜਾ ਘਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੈੱਲ-ਛਿੱਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ-ਤਿੱਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ-

1. ਸੈੱਲ ਖੁੱਤੀ/ਕੰਧ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ-

1. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨੂੰ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅੰਦਰਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਅਰਧ-ਪਾਰਗਮਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘੋਲਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ (ਘੋਲਕ ਜਾਂ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ-

1. ਕੇਂਦਰਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਜਨਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਧਾਨੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਜ ਹਨ :

1. ਸੈੱਲਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਮਲ, ਸ਼ੱਕਰ, ਅਮੀਨੋ-ਅਮਲ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਰਸਤਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਸੈੱਲ ਦਵ, ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ੀਤੀ ਅਤੇ ਕਠੋਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਅਮੀਬਾ ਰਜਧਾਨੀ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੌਦਾ ਸੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ-ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਮੋਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਲੂ ਵਿੱਚ 48, ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ 64 ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 46 (23 ਜੋੜੇ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਵਿਚ ਦੋ ਕੋਮੋਟਿਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਹੜੇ ਨਿਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨੂੰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਹਰੀ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਾਚਕ ਬੀਕਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਘਾਤੀ ਥੈਲੀਆਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬੀਕਰ ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਵ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਤੇ ਡਿਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਤੇ ਡਿਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਹੈਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ	ਡਿਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ
(1) ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰੂਪੀ ਕੋਮੋਸੋਮ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(1) ਡਿਪਲਾਇਡ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਮਰੂਪੀ ਕੋਮੋਸੋਮ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਯੁਗਮਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(3) ਹੈਪਲਾਇਡ (N) ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਡਿਪਲਾਇਡ (2N) ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਅੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਡਿਪਲਾਇਡ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਹੈਪਲਾਇਡ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਸੈੱਲ (Cell) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ-ਕੰਧ, ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਨਿਉਕਲੀਅਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ, ਪਲਾਸਟਿਡ, ਗਾਲਜੀ ਪਿੰਡ, ਰਾਈਬੋਸੋਮ, ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਲਾਈਮੋਸੋਮ, ਸੈਂਸੋਮ, ਆਕਸੀਸੋਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਹਰਾ ਰੰਗ ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਕਰਕੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ (Chlorophyll) ਨਾਂ ਦੇ ਵਰਣਕ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਲਿੰਫੋਸਾਈਟ (Lymphocyte) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਸਕਲੀਰਨਕਾਈਮਾ ਜਾਂ ਦਿੜ-ਟਿਸ਼ (Sclerenchyma) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਉਸ ਅੰਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਭਾਗ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਾਈਟੋਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਨੂੰ ਸਾਹ ਐਨਜ਼ਾਈਮ (Respiratory Engyme) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਮ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੀਆਕਸੀਰਾਈਬੋ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਜ਼ ਨਿਊਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਕ ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਦੇ ਛੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੂਗਲੀਨਾ, ਐਂਟਅਮੀਬਾ, ਕਲੈਮਿਡੋਮੋਨਾਸ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਹੁ-ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ, ਪੌਦੇ, ਜੰਤੁ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲਭੂਤ ਇਕਾਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਚੋ ਨੇ 1855 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਰਚੋ ਦੀ ਸੈੱਲ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਚੋ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇਲੈੱਕਟਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ 1940 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਇਲੈਂਕਟਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ATP ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਲ ਸੋਖਣ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪੌਦੇ ਦੀ ਸੈੱਲ-ਛਿੱਤੀ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਲਾਈਡ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਘੋਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਦਾ ਘੋਲ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 4 ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਨ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਐਲਫਾ ਕਿਰਨ ਦੇ ਪਿੰਡਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀ ਸੀ ? ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਅਤੇ ਖਾਮੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਭਿਕ (Nucleus) – ਰਦਰਫੋਰਡ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਖਿੰਡਾਉ ਯੋਗ (Alpha Particle Scattering Experiment) ਦੁਆਰਾ ਸੰਘਣ ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲੇ । ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸੰਘਣ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਭਾਗ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਧਨ-ਚਾਰਜ, ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੇ ਰਿਣ-ਚਾਰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੁ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਇਤਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਨਿਉਟਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਨਿਉਟੱਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਲੈਕਟਾਂਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਐਲਫਾ ਕਣ ਖਿੰਡਾਉਣਾ ਪ੍ਰਯੋਗ – ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਸੰਨ 1911 ਵਿੱਚ ਐਲਫਾ ਕਣ ਖਿੰਡਾਉਣ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਸੋਨੇ ਦੀ ਬਰੀਕ 1000 ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਮੋਟੀ ਪੱਤੀ ਤੇ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦੀ ਬੰਬਾਰੀ ਕੀਤੀ ।

ਸੋਨੇ ਦੀ ਇਸ ਬਰੀਕ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦਾ ਖੰਡਰਾਊ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪੱਥ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕਣ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਕੁੱਝ ਕਣ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪੇਖਣ – ਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੇਖਣ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ-

1. ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੇ ਵਧੇਰੇ (99%) ਐਲਫਾ-ਕਣ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਵਿਚੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿੱਧੇ ਨਿਕਲ ਗਏ ।
2. ਕੁੱਝ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਪੱਤੀ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੋਣ ਨਾਲ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ (12000 ਕਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਕਣ) ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਕੇ ਕਣ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ (ਨਤੀਜੇ) – ਅਜਿਹੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀ ਲੜੀ ਤੋਂ ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ-

(i) ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਨੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਬਿਨਾਂ ਮੁੜੇ (ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਏ) ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਧੇਰਾ ਭਾਗ ਖ਼ਾਲੀ ਹੈ ।
(ii) ਕਿਉਂਕਿ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਐਲਫਾ-ਕਣ \(\mathrm{H}_{\mathrm{e}}^{2+}\) ਕਣ ਆਪਣੇ ਪੱਥ ਤੋਂ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਮੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਭਾਗ ਪੁੰਜ ਯੁਕਤ ਅਤੇ ਧਨਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰਜਿਤ ਹੈ ।

(iii) ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਐਲਫਾ-ਕਣ 180° ਤੋ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋਏ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁਰਵਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਭਾਗ ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।

ਰਦਰਫੋਰਡ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੀਆਂ ਖਾਮੀਆਂ – ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਸਥਿਰਤਾ ਬਾਰੇ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਗੋਲਾਕਾਰ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਣ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਜਾਵੇਗਾ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਰਮਾਣੁ ਅਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਪਰਮਾਣੂ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਅਧਾਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਅਧਾਰ ਬਿੰਦੁ ਸਨ-

1. ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਅਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਛੱਤਰ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹਾ ∝ – ਕਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ -ਕਣ (1000 ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ) ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਗਿਆ, ਕਿਉਂਕਿ ਐਲਫਾ-ਕਣ ਨਾਭਿਕ ਦੁਆਰਾ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੋਣਗੇ । ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਗਿਆਤ ਅਵਪਰਮਾਣੂਕ ਕਣਾਂ-ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਤੇ ਹੀ ਧਨ ਚਾਰਜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਂਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਨੇ ਇਸ ਤੱਥ ਲਈ ਕੀ ਕਾਰਨ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਆਕਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਪਕੇਂਦਰੀ ਬਲ ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਲੈਂਕਨ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾਭਿਕ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਦਰਫੋਰਡ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਮੁੱਖ ਇਤਰਾਜ਼ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹਨ । ਕੋਈ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਵਿਕਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੋਣਾ ਪਵੇਗਾ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਣ ਕਰੇਗਾ । ਉਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਆਰਬਿਟ ਦਾ ਅਕਾਰ ਸੁੰਗੜੇਗਾ ਅਤੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਨਾਭਿਕ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਜਾਏਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਅਜਿਹਾ ਮਾਡਲ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ਊਰਜਾ ਸਤਰ Kਤੋਂ ਊਰਜਾ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਛਲਾਂਗ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਕਿਉਂ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਜੋ ਊਰਜਾ ਸਤਰ K ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਕੋਲ ਊਰਜਾ ਦੀ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ K ਊਰਜਾ ਸਤਰ ਤੋਂ Lਊਰਜਾ ਸਤਰ ਵਿੱਚ ਛਲਾਂਗ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ Lਊਰਜਾ ਸਤਰ ਦੀ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਅਧਾਰਭੂਤ ਯੋਗਦਾਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਜਾਂ
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਦੇ ਲੱਛਣ ਕੀ ਸਨ ? ਉੱਤਰ-ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਮਾਂਡਲ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦਾ ਮੂਲ ਯੋਗਦਾਨ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ :

1. ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੂਰਣ-ਪੁੰਜ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਨਾਭਿਕ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਫਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 9 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਤੇ 9 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹਨ । ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸੈਂਲ ਹੋਣਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਪਹਿਲੇ ਸੈੱਲ Kਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਦੁਸਰੇ ਸੈੱਲ L ਵਿੱਚ ਬਾਕੀ ਦੇ 7 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੋਣਗੇ ਜਿਸ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰੱਥਾ 8 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਦੋ ਸੈੱਲ ਹੀ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਕਿਹੜਾ ਊਰਜਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹਨ । K ਸ਼ੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈਂਕਨ ਅਤੇ L ਬੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋਣਗੇ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਰਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ K ਅਤੇ L ਬੈਂਲ ਭਰ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਬਾਕੀ ਬੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । [(12 – (2 + 8)] ਜਿਹੜੇ ਤੀਸਰੇ M ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਹਿਤ ਹੋਣਗੇ ਜਦਕਿ ਇਸ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ (ਸੂਤਰ 2n² ਜਿੱਥੇ n ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ। 18 ਇਲੈੱਕਨਾਂ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਤੀਸਰਾ ਸੈੱਲ M ਅਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਸੰਖਿਆ ਬੈਕਟ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
(i) ਲੀਥਿਅਮ (3), ਸੋਡੀਅਮ (11) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ (17)
(ii) ਹੀਲੀਅਮ (2), ਨਿਆਂਨ (10) ਅਤੇ ਆਰਗਾਨ (18)
(iii) ਬੈਰੀਲਿਅਮ (4), ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (12) ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ (20)
ਉੱਤਰ-
(i) ਲੀਥਿਅਮ, ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੈ ।
(ii) ਹੀਲੀਅਮ, ਨਿਆਂਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਨ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਹਨ ।
(iii) ਬੈਰੀਲੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕਥਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗੈਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਜਾਂ ਫਿਰ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੈ ਕਿ ਹੀਲੀਅਮ ਜਿਸਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਪਰਮਾਣੁ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 8 ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੋਣ, ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਤੱਤ ਵਿੱਚ 16 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ K, L ਅਤੇ M ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ ? ਇਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 16
∴ ਇਲੈਂਕਨਿਕ ਬਣਤਰ : K = 2, L = 8, M = 6
ਤੱਤ ਦੇ ਵੇਲੈਂਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6
∴ ਤੱਤ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਸੰਯੋਜਕਤਾ = 8 – 6 = 2 ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ 12 ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ 13 ਇਕਵਾਂਨ ਹੋਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਅਜਿਹਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲਈ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੇ ਇਕਾਈ ਧਨ-ਚਾਰਜ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਤੇ ਇਕਾਈ ਰਿਣ-ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੁ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀਨ ਹੋਣ ਲਈ ਨੈੱਟ ਚਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈਂਕਫ਼ੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਕੇਤ \({ }_{20}^{40} \mathrm{Ca}\) ਤੋਂ ਲਿਖੋ :
(i) Ca ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ।
(ii) Ca ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ।
(iii) Ca ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ।
ਉੱਤਰ-
(i) Ca ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ = 40
(ii) Ca ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ = 20
(iii) Ca ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਬਨਾਵਟ = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 20 ; ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = p = 20; ਨਿਊਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 40 – 20 = 20

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਸ ਕਥਨ ਤੋਂ ਕੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 24 ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 12 ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 12 ਇਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇੰਨੇ ਹੀ ਇੱਲੈਂਕਨ ਨਾਭਿਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 24 ਇਹ ਗੱਲ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਨਿਉਟਾਂਨ (24 – 12) ਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਫ਼ਾਂਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾ ਅਤੇ ਨਿਊਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = ਪ੍ਰੋਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (P) + ਨਿਊਟੂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (N)
ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (N) = ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ
= ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ – ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ
= A – Z

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਿਉਟਾਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ? ਇਸ ਪੁਰਵ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਕੀ ਆਧਾਰ ਹੈ ? :
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨਿਉਟਾਂਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਸੰਨ 1920 ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਇਹ ਧਾਰਨਾ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਲੈਂਕਨ ਬਿਜਲਈ ਆਕਰਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੰਨੇ ਨੇੜੇ ਹੋਣ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੀ ਕਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੈੱਟ ਚਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਏ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਕਣ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨਾਂ ਨਿਉਟਾਂਨ ਰੱਖਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਬਾਅਦ ਦੀ ਸੰਕਲਪਨਾ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੀਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਸੰਯੋਕਤਾ 2 ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੀਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਸਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 2 ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਦਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੀਲੀਅਮ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਹ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਹੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਸੋਡੀਅਮ (Na) ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ । ਉਸ ਦੀ ਇਲੈਂਕਟਾਨਿਕ ਬਣਤਰ (K = 1, L: = 8, M = 1) ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 1 ਹੈ । ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰਮਾਣੁ ਸੰਰਚਨਾ ਤੋਂ ਹੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਸੈੱਲ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਵੇ (8, 18, 32) ਤਾਂ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਤੱਤ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋਵੇਗਾ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹੋਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੈਨੇਟਰੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮਾਡਲ ਨੂੰ ਸੂਰਜੀ ਮਾਡਲ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਮਾਡਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਸਾਰੇ ਨਛੱਤਰ (ਗ੍ਰਹਿ) ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਭਿਕ ਦੁਆਲੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਲੈਨੇਟਰੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਵੰਡ ਦਰਸਾਓ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ 11 ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ (Na⁺) ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 11 – 1 = 10 ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੇ ਇਲੈਂਕਨਿਕ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ (2, 8) ਹੋਵੇਗੀ । ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੋਡੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਹੀਲੀਅਮ, ਨਿਆਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ K ਸ਼ੈਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 2 ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਹੈ ਜੋ K ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਭਰੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਗੁਆ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੀਲੀਅਮ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਆਨ (2, 8) ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ (2, 8, 8) ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੱਠ-ਅੱਠ ਇਲੈਂਕਨ ਹਨ, ਜਿਹੜੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਿਆਨ ਅਤੇ ਆਰਗਾਂਨ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਇਕ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 15 ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਕੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵੱਧ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸੈੱਲ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨੀ ਵੰਡ ਤਿੰਨ ਉਰਜਾ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।ਉਤੇਜਿਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਤਿੰਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਰਜਾ ਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਜਾਣਗੇ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਸੈੱਲ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਗੁਣ ਲਿਖੋ । ਉੱਤਰ-ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਗੁਣ-

1. ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਤੱਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੀ ਇਲੈਂਕਨੀ ਵੰਡ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 35 ਅਤੇ 37 ਵਾਲੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ 3 : 1 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਔਸਤ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = \(\frac{35 \times 3+37 \times 1}{3+1}\)
= \(\frac{105+37}{4}\)
= 35.5 a.m.u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ ਜਿਸਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ 12 ਨਿਊਝਾਂਨ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 23 ਹੈ । ਇਸ ਤੱਤ ਦਾ ਸੰਕੇਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਸੰਖਿਆ = 12
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = 23
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ (A) = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ + ਨਿਊਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ
23 = p + 12
∴ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ (p) = 23 – 12 = 11
ਅਰਥਾਤ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ (Z) = ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 11
ਸੋਡੀਅਮ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 11 ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 23 ਹੈ । ਇਸ ਤੱਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸੰਕੇਤ ਹੈ \({ }_{11}^{23} \mathrm{Na}\)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਡਾਲਟਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਮੂਲ ਗੁਣ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਲਟਨ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਅਵਿਭਾਜ ਅਤੇ ਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਰਚਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਹਿਲਾ ਮਾਂਡਲ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ. ਜੇ. ਮਸਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਐਲਫਾ-ਕਣ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਚਾਰਜ ਵਾਲੇ ਹੀਲੀਅਮ (He²⁺) ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਲਫਾ-ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਨ ਚਾਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਐਲਫਾ ਕਣਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜੇ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
4u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨੀਲ ਬੋਹਰ ਨੇ ਰਦਰਫੋਰਡ ਦੇ ਮਾਂਡਲ `ਤੇ ਉੱਠੇ ਸਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਦੂਰ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੀਲ ਬੋਹਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਆਰਬਿਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਵਿਕਿਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ-ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨ ਅਤੇ ਨਿਊਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਭਿੰਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਨਿਯਮ ਕਿਸ ਨੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੋਰ ਅਤੇ ਬਰੀ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਦਾ ਸੁਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
2n² ਜਿੱਥੇ ‘n’ ਉਰਜਾ ਸਤਰ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲੜੀਵਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
2, 8, 18, 32.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿੰਨੇ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
8.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਸ਼ਟਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ਟਕ (ਆਠਾ)-ਅੱਠ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ੈਲ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਟਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜਿੰਨੀ ਸੰਖਿਆ ਇਲੈੱਕਵਾਂਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਝੇਦਾਰੀ ਜਾਂ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ-ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ – ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਆਂਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਾਰਾ ਪੁੰਜ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਸੰਖਿਆ- ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਟੂਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਜੋੜ ਨੂੰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਮਸਥਾਨਿਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਸਥਾਨਿਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ) – ਇਕ ਹੀ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇ ਪਰੰਤੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਭਿੰਨ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
\({ }_{17}^{35} \mathrm{CI}\) ਅਤੇ \({ }_{17}^{37} \mathrm{CI}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
\({ }_{6}^{12} \mathrm{C}\) ਅਤੇ \({ }_{6}^{14} \mathrm{C}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
35.5.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕੈਂਸਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਬਾਲਟ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਗਲਗੰਢ ਰੋਗ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਰਮਾਣੂ ਭੱਠੀ ਵਿੱਚ ਈਂਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤੱਤ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਰੇਨੀਅਮ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸਮਭਾਰਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਭਾਰਕ – ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਭਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਦੋ ਸਮਭਾਰਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ
(ii) ਆਰਗਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕ-

1. ਪ੍ਰੋਟੀਅਮ (\({ }_{1}^{1} \mathrm{H}\))
2. ਡਿਊਟੀਰਿਅਮ (\({ }_{1}^{2} \mathrm{H}\))
3. ਈਟਿਅਮ (\({ }_{1}^{3} \mathrm{H}\))

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਇਲੈਂਕਨ ਤੱਤ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇਲੈਂਸ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਕਲੋਰੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆ 35 ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੰਖਿਆ 17 ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਕਲੋਰੀਨ ਨੂੰ ਸੰਕੇਤਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
\({ }_{17}^{35} \mathrm{Cl}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਉਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਪਰਮਾਣੂਆਂ) ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੋਣ, ਪਰੰਤੂ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਵੱਖ ਹੋਣ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਸਥਾਨਕ (ਆਈਸੋਟੋਪ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਤੱਤ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਵਿੱਚ ਨਿਊਟੂਨ ਉਪਸਥਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਕ ਹਨ \({ }_{1}^{1} \mathrm{H}\), \({ }_{1}^{2} \mathrm{H}\), \({ }_{1}^{3} \mathrm{H}\) ਇਹ ਸਾਰੇ ਬਿਜਲਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਦਾਸੀਨ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 3 ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਅਣੂ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 3 ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਅਣੂ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਨਟੋਨੀ ਐੱਲ. ਲਵਾਇਜ਼ਿਏ (Antonie L. Lavoisier) ਅਤੇ ਜੋਜ਼ਫ ਐੱਲ. ਪਉਸਟ (Joseph L. Proust) ਨੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦੇ ਦੋ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਿਤ ਕੀਤਾ ।

(i) ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਅਵਿਨਾਸ਼ਤਾ ਦਾ ਨਿਯਮ – ਰੁਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਐੱਮ. ਵੀ. ਲੋਮੋਨੋਸੋਵ ਨੇ 1756 ਈ: ਵਿੱਚ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਨਾ ਤਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ (ਸਿਰਜਣ) ਅਤੇ ਨਾਂ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਪੰਜ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਦਾਰਥ (ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਓਨਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨਾ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਦਾਰਥ (ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ ਸੀ ।

∴ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ
ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਯੋਗ – ਇੱਕ ਕੋਨੀਕਲ ਫਲਾਸਕ ਲਓ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ‘X’ ਅਤੇ ‘Y’ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸੈਂਟ ਲਓ ।
‘X’ – ‘Y’
(i) ਕਾਪਰ ਸਲਫੇਟ – ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ii) ਬੇਰੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ – ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫੇਟ
(iii) ਲੈਂਡ ਨਾਈਟੇਟ – ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ
ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਦੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ 5% ਘੋਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ । ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।

‘Y’ ਦੇ ਘੋਲ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਕੋਠੀਕਲ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਲਓ । ਸੈਂਟ ਮੁਤਾਬਿਕ ‘X’ ਘਲ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਲਓ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਨਲੀ ਨੂੰ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਟਕਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਘੋਲ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਨਾ ਮਿਲਣ (ਮਿਸ਼ਰਤ ਹੋਣ) । ਹੁਣ ਫਲਾਸਕ ਦਾ ਮੂੰਹ ਕਾਰਕ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਸਮੇਤ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਤੋਲ ਲਓ । ਹੁਣ ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਿਲਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ‘X’ ਅਤੇ ‘Y’ ਘੋਲ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿਸ਼ਰਤ ਹੋ ਜਾਣ ! ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਲਾਸਕ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤੋਲੋਂ । ਪੰਜ ਅਪਰਿਵਰਤਿਤ ਰਹੇਗਾ, ਜਦ ਕਿ ਫਲਾਸਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਈਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਨਿਯਮ – ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਜੇ. ਐੱਲ. ਪਉਸਟ (J. L. Proust) ਨੇ 1799 ਈ: ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਪਾਦਨ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ-
‘‘ਹਰੇਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਪਸਥਿਤ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਸ ਨਿਯਮ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰੇਕ ਯੋਗਿਕ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਜਾਂ ਸਰੋਤ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਪਾਣੀ (H₂O), ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਯੌਗਿਕ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਭਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ 1 : 8 ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਤੱਤ, ਯੌਗਿਕ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਸੂਖ਼ਮ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡਾਲਟਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਵੇਚਨਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

1. ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
2. ਪਰਮਾਣੂ ਅਵਿਭਾਜ ਸੂਖ਼ਮਤਮ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਰਸਾਣਿਇਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਾ ਤਾਂ ਸਿਰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਿਸੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
5. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਕਿਸੇ ਵੀ ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ | ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਜਾਂ
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਰਸਾਉਣ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਪੈਮਾਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਔਸਤ ਸਾਪੇਖ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ- ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਕਣ ਪਰਮਾਣੁ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ | ਪਰਮਾਣੁ ਸੁਖ਼ਤਮ ਕਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਪੁੰਜ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ‘ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਸਭ ਤੋਂ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਇਕਾਈ ਮੰਨ ਕੇ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਉਹ ਸੰਖਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੱਤ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਤੋਂ ਕਿੰਨੇ ਗੁਣਾਂ ਭਾਰੀ ਹੈ ?

ਕੁੱਝ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸੋਲ੍ਹਵੇਂ ਭਾਗ (\(\frac{1}{16}\)) ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਾ ਆਕਸੀਜਨ ਮਾਨਕ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦਾ ਔਸਤ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਯੋਗ ਨਾ ਸਮਝ ਕੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ -12 ਨੂੰ ਮਾਨਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ-ਪੁੰਜ ਇਸਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਔਸਤ ਸਾਪੇਖ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਉਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਾਰਬਨ ਪਰਮਾਣੂ (C-12 ਆਇਸੋਟੋਪ) ਦਾ ਪੁੰਜ 12 ਮੰਨ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ – ਜਦੋਂ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਹ ਗਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 40 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 40 ਗਰਾਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰਲ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ (ਰਸਾਇਣਿਕ ਫਾਰਮੂਲੇ) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਲਿਖਣਾ – ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦੋ-ਅੰਗੀ ਯੌਗਿਕ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਣਵੀਂ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਲਿਖਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਲਿਖ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੁੜਨ ਵਾਲੇ ਸੰਯੋਜਿਤ) ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਨੂੰ ਕਰਾਸ ਕਰਕੇ ਅਣੂ ਸੂਤਰ ਲਿਖਦੇ ਹਾਂ ।

ਉਦਾਹਰਨ
1. ਹਾਈਡੋਜਨ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਈਜਨ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ HCl ਹੈ ।

2. ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਸਲਫਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ Na₂SO₃ ਹੈ ।

3. ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਬਨ ਟੈਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ: CCl₄ ਹੈ ।

4. ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Al₂O₃ ਹੈ ।

5. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Ca₂O₂ ਜੋ ਸਰਲ ਕਰਕੇ Ca0 ਹੈ ।

ਬਹੁ-ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਆਇਨਾਂ ਵਾਲੇ ਯੌਗਿਕ

1. ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟ ਦਾ ਸੂਤਰ:

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ NaNO₃ ਹੈ ।

2. ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :
ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਹਾਈਬ੍ਰੋਕਸਾਈਡ ਆਇਨ (OH ) ਦੋ ਆਇਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸੂਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਆਇਨ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਇਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਬਰੈਕਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇੱਥੇ OH ਨੂੰ ਬਰੈਕਟ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਪਦ ਅੰਕ 2 ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਜੋ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਪਰਮਾਣੂ ਦੋ OH ਗਰੁੱਪਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਹਾਈਡੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ Ca(OH)₂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ-ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਸੂਖ਼ਮ ਸਤਰ ਦੇ ਕਣਾਂ (ਜਿਵੇਂ-ਪਰਮਾਣੂਆਂ, ਅਣੂਆਂ, ਕਣਾਂ, ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਆਦਿ) ਨੂੰ ਸੰਖਿਆ ਗਿਆਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰਸਾਇਣ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮਾਨਕ ਮਾਤਿਕ ਦੀ ਲੋੜ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ । ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਲ ਉਹ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਓਨੇ ਹੀ ਕਣ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿੰਨੇ ਕਾਰਬਨ-12 ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਦੋ 12 ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।”

ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਸਹੀ ਨਿਰਧਾਰਨ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-12 ਪਰਮਾਣੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਪੈਕਟੋਸਕੋਪੀ ਦੁਆਰਾ ਗਿਆਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨ 1.992648 × 10^-23 ਗਰਮ ਸੀ । ਕਾਰਬਨ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਦਾ ਪੁੰਜ 12 ਗਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇੰਝ ਹੋਵੇਗੀ ।

= 6.0221367 × 10²³
= 6.022 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂ/ਮੋਲ

ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ‘N’ ਜਾਂ N_A ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ – ਪਰਮਾਣੁ ਅਤੇ ਅਣੁ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਇੰਨੇ ਹੀ ਪਰਿਮਾਣ ਦੇ ਮਾਤਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੋਲ ਸੰਕਲਪਨਾ ਅਨੁਸਾਰ 12 ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਰਬਨ ਵਿੱਚ 6.022 × 10²³ ਕਾਰਬਨ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਨਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕਰਕੇ ਕੰਮ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ :
1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6.022 × 10²³
∴ 3 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3 × 6.022 × 10²³
= 1.81 × 10²⁴ ਪਰਮਾਣੂ
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ 1.81 × 10²⁴ ਪਰਮਾਣੁ ਕਹਿਣਾ ਔਖਾ ਹੈ ਪਰ 3 ਮੋਲ ਕਹਿਣਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਹੈ । ਮੋਲਰ ਪੰਜ-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ । ਮੋਲ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਉਸ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੰਜ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਗਰਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੋਰ ਪੁੰਜ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਜਾਂ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਜਾਂ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘‘ਉੱਚ ਤਾਪ ਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (CaCO)₃ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ’’ ਇਹ ਤੱਥ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੂਨੇ ਦੇ ਪੱਥਰ (CaCO)₃ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਉਂਕਿ CO₂ ਗੈਸ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ CaCO₃ ਦੇ ਪੁੰਜ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਭਿਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥ CaCO₃ ਅਤੇ ਉਪਜਾਂ (Ca + CO₂ ) ਦੇ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਆਂਕਸਾਈਡ (FO₂ O₃ ) ਬਣਦਾ ਹੈ
4Fe + 3O₂ → 2Fe₂ O₂

ਇਸ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੁੰਜ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ (Fe ਅਤੇ O₂ ) ਅਤੇ ਉਪਜ (Fe₃O₃) ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰਗਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਨਾ ਤਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਸਿਰਜਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਤੋਂ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ (a.m.u.) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ (a.m.u.) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨ-12 ਪਰਮਾਣੂ (₆C¹²)
ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਮਾਤਕ ਨੂੰ a.m.u. ਨਾਲ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਰਬਨ-12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਨਾਲ 12 am.u. ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਬਾਹਰਵੇਂ (\(\frac{1}{12}\)) ਭਾਗ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜ ਇਕਾਈ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਇਕਾਈ ( 1a.m.u.) = \(\frac{1}{12}\) × ਕਾਰਬਨ -12 ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ
ਕਾਰਬਨ 12 ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪੁੰਜ 1.9926 × 10^-23 ਗ੍ਰਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ 12 a.m.u. ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ।
∴ 1a.m.u = \(\frac{1.9926 \times 10^{-23}}{12}\)
= 1.66 × 10^-24 ਗ੍ਰਾਮ ।
1.66 × 10^-24 ਗ੍ਰਾਮ ਨੂੰ a.m.u ਦਾ ਗਾਮ ਤੁਲ-ਅੰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਕਣਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ a.m.u ਵਿੱਚ ਪਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ₇N¹⁴ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ = 14.0032 a.m.u.
1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 0.0005486 a.m.u.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਪੁਰਣਾਂਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ ਉਸ ਦੇ ਸਮਸਥਾਨਿਕਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਜਾਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਔਸਤ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਪੰਜ ਪੁਰਣੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਦੋ ਸਮਸਥਾਨਿਕ ਹਨ । ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ 75 ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜ 35 ਹੈ ਅਤੇ 25% ।ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 37 ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 35.5 ਹੈ ।

ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = \(\frac{3 \times 35+1 \times 37}{4}\)
= \(\frac{105+37}{4}\)
= \(\frac{142}{4}\)
= 35.5

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ-

• ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਅਣੂ ਇੱਕ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਅਧਾਤਾਂ ਦੇ ਅਣੂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਅਣੂ ਦੋ ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ O₂ ਦੋ-ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ 2 ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ 3 ਆਕਸੀਜਨ ਪਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਨ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ (O₃ ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਅਣੂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਉਸ ਅਣੂ ਦੀ ਪਰਮਾਣੂਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਧਾਤਵੀ ਅਣੂਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਜਿਹੇ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਰਲ ਸੰਰਚਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਮਿਤ ਪਰਮਾਣੂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਕੇਤ ਕਿਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ ਇੰਟਰਨੈਸ਼ਨਲ ਯੂਨੀਅਨ ਆਫ ਪਿਉਰ ਐਂਡ ਅਪਲਾਇਡ ਕੈਮਿਸਟਰੀ (IUPAC) ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੀ ਮੰਜੂਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ ।

• ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਅੱਖਰਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਕੇਤ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅੱਖਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਅੱਖਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ O, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ AI ਅਤੇ ਕੋਬਾਲਟ ਦਾ ਸੰਕੇਤ CO ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੱਖਰ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਮੈਗਨੀਜ਼ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Mn, ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Cl ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਕ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Zn ਆਦਿ ।
• ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਲੈਟਿਨ, ਜਰਮਨੀ ਅਤੇ ਸ਼੍ਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Fe ਹੈ ਜੋ ਲੈਟਿਨ ਨਾਂ ਫੈਰਮ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਡੀਅਮ ਦਾ ਸੰਕੇਤ Na ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦਾ K ਹੈ ਜੋ ਕੁਮਵਾਰ ਨੇਟਰੀਅਮ ਅਤੇ ਕੇਲੀਅਮ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਣੂ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਅਣੂ	ਪਰਮਾਣੂ
(1) ਅਣੂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।	(1) ਪਰਮਾਣੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਸੂਖਮ ਕਣ ਹੈ ।
(2) ਅਣੂ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਵੀ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਇਨ-ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਯੁਕਤ ਯੌਗਿਕ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਆਇਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਰਿਣ ਜਾਂ ਧਨ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਿਣ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਰਿਣ ਆਇਨ (anion) ਅਤੇ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਧਨ ਆਇਨ (Cation) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਧਨਾਤਮਕ ਸੋਡੀਅਮ ਆਇਨ (Na⁺) ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਕਲੋਰਾਈਡ ਆਇਨ (Cl^–) ਸੰਘਟਕ ਕਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਆਇਨ ਇੱਕ ਚਾਰਜਿਤ ਪਰਮਾਣੂ ਜਾਂ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੈਣ ਚਾਰਜ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅਤੇ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪਰਮਾਣੂ	ਆਇਨ
(1) ਪਰਮਾਣੂ ਬਿਜਲੀ ਚਾਰਜ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਆਇਨ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਨਾਤਮਕ ਜਾਂ ਰਿਣਾਤਮਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰਜਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(2) ਪਰਮਾਣੁ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਭਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(2) ਆਇਨ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਨੋਬਲ ਗੈਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਤੇ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(3) ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਧਨ ਆਇਨ ਵਿੱਚ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਅਤੇ ਰਿਣਾਦਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
Na ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ Na ਆਇਨ ਸਥਾਈ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
Na ਪਰਮਾਣੂ (2, 8, 1) ਦੇ 1 ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੀ ਹਾਨੀ ਮਗਰੋਂ Na⁺ ਆਇਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨੀ ਬਣਤਰ (2, 8) ਹੈ । ਇਹ ਬਣਤਰ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗੈਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ Na⁺ ਆਇਨ Na ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਨਾਲ ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ- “ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ (ਯੋਗਿਕ) ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਉਸਦੇ ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸੰਕੇਤਕ ਨਿਰੂਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਜਾਂ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜਾਣਕਾਰੀ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਲੈ ਕੇ ਆਓ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ । ਪਾਣੀ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ H₂ O ਹੈ ।

1. ਇਸ ਸੂਤਰ ਤੋਂ ਇਹ ਗਿਆਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਇਕ ਅਣੂ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਦੋ ਅਣੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ 2 ਹੈ ਜਦਕਿ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਇੱਕ ਹੈ ।
3. ਪਾਣੀ (H₂O) ਦਾ ਪੁੰਜ 18 ਹੈ । ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ 16 ਹੈ । ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
4. ਯੌਗਿਕ (H O) ਬਿਜਲਈ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਦਾਸੀਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਚਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂ (H₂ O) ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਸਰਲਤਮ ਅਨੁਪਾਤ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ :-
(i) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ
(ii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ
(iii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iv) ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਟੈਟੂ ਆਕਸਾਈਡ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਲਈ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ AlCl₃ ਹੈ ।

(ii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਲਈ ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ PCl₅ ਹੈ ।

(iii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਦਾ ਸੂਤਰ (NH₄)₂ CO₃ ਹੈ ।

(iv) ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ :

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾਈਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਟੈਟੂਆਂਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੂਤਰ N₂O₄ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ-
(i) ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫੇਟ
(ii) ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iii) ਫੈਰਸ ਕਲੋਰਾਈਡ
(iv) ਐਲੂਮੀਨਿਯਮ ਐਸੀਟੇਟ
(v) ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(vi) ਪਲੰਬਸ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(vii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਸਲਫਾਈਡ
(viii) ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ :-
(i) Fe³⁺ ਅਤੇ SO₄^2-
(ii) Cr³⁺ ਅਤੇ PO₄^3-
(iii) Hg²⁺ ਅਤੇ Cl^–
(iv) NH₄⁺ ਅਤੇ CO₃^2-
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ
(i) ਪਲੰਬਸ ਆਇਨ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਆਇਨ ।
(ii) ਨਿਕਲ ਆਇਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਆਇਨ
(iii) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਆਗਜ਼ਲੇਟ ਆਇਨ
(iv) ਅਮੋਨੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਐਸ਼ੀਟੇਟ ਆਇਨ
(v) ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਆਇਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਆਇਨ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ-
(i) HgCl
(ii) (NH₄)₂ CO₃
(iii) NaHCO₃
(iv) CrPO₄
(v) Sr(HCO₃)₂
(vi) PtBr₄
(vii) ZnS
(viii) BaC₂O₄
(ix) Pb(NO₃)₂
(x) Fe₂(SO₄)₃
(xi) CuSO₃
(xii) PCl₅
(xiii) (NH₄)₂Cr₂O₇
(iv) Ni(NO₃)₂
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਰਕਿਊਰਸ ਕਲੋਰਾਈਡ
(ii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iii) ਸੋਡੀਅਮ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਕਾਰਬੋਨੇਟ
(iv) ਕ੍ਰੋਮੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ
(v) ਸਵਾਂਸ਼ਿਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(vi) ਪਲਾਟੀਨਮ ਬੋਮਾਈਡ
(vii) ਜ਼ਿੰਕ ਸਲਫਾਈਡ
(viii) ਬੇਰੀਅਮ ਆਗਜ਼ਲੇਟ
(x) ਲੈਂਡ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ
(x) ਫੈਰਿਕ ਸਲਫੇਟ
(xi) ਕਾਪਰ ਸਲਫਾਈਟ
(xii) ਫਾਸਫੋਰਸ ਪੈਂਟਾਕਲੋਰਾਈਡ
(xiii) ਅਮੋਨੀਅਮ ਡਾਈਕੋਮੇਟ
(xiv) ਨਿਕਿਲ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ।

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
4 ਗ੍ਰਾਮ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ 32 ਗ੍ਰਾਮ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ 36 ਗ੍ਰਾਮ ਪਾਣੀ ਬਣਿਆ । ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਦੇ ਕਿਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਕਾਰਨ ਸਹਿਤ ਦੱਸੋ ।
ਹੱਲ:
ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ + ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ
= 4 ਗ੍ਰਾਮ + 32 ਗ੍ਰਾਮ
= 36 ਗ੍ਰਾਮ
ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ = 36 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਿਉਂਕਿ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਉਪਜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਮਾਨ ਹੈ ; ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਸੰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ 3 : 8 ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । 6.0g ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪਵੇਗੀ ? ਉਪਜੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਓ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਡੇ ਉੱਤਰ ਦੇ ਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਨ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਕਾਰਬਨ : ਆਕਸੀਜਨ = 3 : 8.
∴ 3g ਕਾਰਬਨ, ਜਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ = 8g
6.0 ਕਾਰਬਨ ਜਿੰਨੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ = \(\frac{8}{3}\) × 6
= 16g
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਉਪਜੀ ਮਾਤਰਾ = 6g + 16g
= 22g.
∵ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ = ਉਪਜਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ
ਇਸ ਲਈ ਆਂਕੜੇ ਪੁੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
170 ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟਰੇਟ, ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ 143.5 ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ 85 ਗ੍ਰਾਮ ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਸਿਲਵਰ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ = 170
ਗ੍ਰਾਮ ਸਿਲਵਰ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 143.5 ਗ੍ਰਾਮ
ਸੋਡੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ = 85 ਗ੍ਰਾਮ
ਮੰਨ ਲਓ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = x ਗ੍ਰਾਮ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਅਭਿਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੂੰਜ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮੀਕਰਣ :
NaCl + AgNO₃ → AgCl + NaNO₃
x + 170 → 143.5 + 85
x + 170 = 228.5
x = 228.5 – 170
∴ ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 58.5g

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਆਂਕੜੇ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਪਰ ਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਦੋ ਸੈਂਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਮੋਨੋ-ਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਪੁੰਜ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ-
(i) ਕਾਪਰ = 1.26 ਗ੍ਰਾਮ, ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ = 1.42 ਗ੍ਰਾਮ,
(ii) ਕਾਪਰ = 1.008 ਗ੍ਰਾਮ, ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ = 1.36
(ਗ੍ਰਾਮ ਕਾਪਰ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 63, ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ = 16)
ਹੱਲ:
ਸੈਂਪਲ
(i) ਵਿੱਚ :
ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.42 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.26 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (1.42 – 1.26) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.16 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਕਾਪਰ : ਆਕਸੀਜਨ = 1.26 : 0.16
= 7.875 : 1

ਸੈਂਪਲ (ii) ਵਿੱਚ :
ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.136 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.008 ਗ੍ਰਾਮ
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਕਾਪਰ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਕਾਪਰ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (1.136 – 1.008) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.128 ਗ੍ਰਾਮ
ਕਾਪਰ : ਆਕਸੀਜਨ = 1.008 : 0.128
= 7.875 : 1
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨਾਂ ਸੈਂਪਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 7.875 : 1 ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਆਂਕੜੇ ਸੰਯੋਜਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 2.4 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਘੂਕਰਣ ਕਰਨ ‘ਤੇ 1.68 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ । ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 2.90 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਅਪਚਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ 2.03 ਗ੍ਰਾਮ ਆਇਰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਨਿਯਮ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਯੋਗ :
ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.40 ਗ੍ਰਾਮ ……………. (i)
ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.68 ਗ੍ਰਾਮ ………….(ii)
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ
= (i) – (ii)
= (2.40 – 1.68) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.72 ਗ੍ਰਾਮ
ਆਇਨ ਦਾ ਪੁੰਜ : ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 1.68 : 0.72
= 7 : 3

ਦੂਸਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ :
ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ . = 2.90 ਗ੍ਰਾਮ ……….. (iii)
ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.03 ਗ੍ਰਾਮ ………….. (iv)
∴ ਸੰਯੋਜਿਤ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪੁੰਜ – ਆਇਰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ .
= (iii) – (iv)
= (2.90 – 2.03) ਗ੍ਰਾਮ
= 0.87 ਗ੍ਰਾਮ
ਆਇਨ ਦਾ ਪੁੰਜ : ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2.03 : 0.87
= 7 : 3
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਆਇਰਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 7 : 3 ਬਰਾਬਰ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸਥਿਰ ਅਨੁਪਾਤ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿੰਨੇ ਅਣੂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣਗੇ ?
(i) 9g ਪਾਣੀ
(ii) 17g ਅਮੋਨੀਆ |
ਹੱਲ:
(i) ਪਾਣੀ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = H₂O
– 2 × H + 1 × O
= -2 × 1 + 1 × 16
= 18 a.m.u.
∴ ਪਾਣੀ ਦਾ 1 ਮੋਲ = 18g
= 6.023 × 10 ਅਣੁ
ਅਰਥਾਤ ਪਾਣੀ ਦੇ 18g ਵਿੱਚ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6.023 × 10²³
∴ ਪਾਣੀ ਦੇ 9g ਵਿੱਚ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{6.022 \times 10^{23} \times 9}{18}\)
= 3·011 × 10²³

(ii) ਅਮੋਨੀਆ (NH₃) ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੰਜ = 1 × N + 3 × H
= 1 × 14 + 3 × 1
= 17g/mol.
ਅਮੋਨੀਆ (NH₃) ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{17 \mathrm{~g}}{17 \mathrm{~g} / \mathrm{mol} .}\)
= 1 mol.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
17 ਗ੍ਰਾਮ H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ :
H₂O₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ = 2 × H +2 × O
= 2 × 1 + 2 × 16
= 34g
34g H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 1
∴ 17g H₂O₂ ਵਿੱਚ ਮੋਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = \(\frac{1 \times 17}{34}\)
= \(\frac{1}{2}\) = 0.5 ਮੋਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਪਤਾ ਕਰੋ :
(i) PCl₅
(ii) NH₃
(iii) CH₂Cl₂
(iv) H₂O₂
(v) S₈
ਹੱਲ:
(i) PCl₅ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = 1 × P + 5 × Cl
= 1 × 31 + 5 × 35.5
= 31 + 177.5
= 208.5 u

(ii) NH₃ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ
= 1 × N + 3 × H
= 1 × 14 + 3 × 1
= 17 u

(iii) CH₂ Cl₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ = 1 × C + 2 × H + 2 × Cl
= 1 × 12 + 2 × 1 + 2 × 35.5
= 12 + 2 + 71
= 85 u

(iv) H₂O₂ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੁੰਜ 2 × H + 2 × 0
= 2 × 1 + 2 × 16
= 2 + 32
= 34 u

(v) S₈ ਦਾ ਅਣਵੀ ਪੁੰਜ
= 8 × S
= 8 × 32
= 256 u

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (Na₂ CO₃.10H₂ O) ਇੱਕ ਉਦਯੋਗਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ (Formula Mass) ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਸੋਡੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (Na₂ CO₃·10H₂ O) ਦਾ ਸੂਤਰ ਪੁੰਜ
= [2 × Na + 1 × C+ 3 × O] + 10 (2 × H + 1 × O)
= (2 × 23 + 1 × 12 + 3 × 16) + 10 (2 × 1 + 1 × 16)
= (46 + 12 + 48) + 10 (18)
= 106 + 180
= 286 u

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (C₆ H₁₂O₆) ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਪਰਿਕਲਿਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (C₆ H₂O₆) ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ = 6 × C + 12 × H + 6 × 0
= 6 × 12 + 12 × 1+ 6 × 16
= 72 + 12 + 96
= 180 a.m.u.

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਯੋਗਿਕ ਜਲ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1 : 8.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਮੋਨੀਆ (NH₃ ) ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
14 : 3.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੱਤਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਸ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਨੇ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਂਨ ਡਾਲਟਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਜਾਂ ਯੌਗਿਕ ਦਾ ਸੂਖ਼ਮਤਮ ਕਣ ਕਿਹੜਾ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ, ਦੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਕੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪਰਮਾਣੂ, ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਦੋ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੋ ਪਰਮਾਣ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ-ਹਾਈਡੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚਾਰ ਪਰਮਾਣਵੀਂ ਅਣੂ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਸਫੋਰਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜਲ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
H : O = 2 : 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਨ – ਧਾਤੁ ਅਤੇ ਅਧਾਤੁ ਦੇ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧਨ-ਆਇਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਨ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਧਨ-ਆਇਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਿਣ-ਆਇਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਣ-ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਰਿਣ-ਆਇਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੋਡੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਅਨੁਪਾਤ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
Na : Cl = 23 : 35.5.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ – ਸੰਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਅਤੇ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਯੌਗਿਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਿਰੂਪਣ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੂਤਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਯੋਜਕਤਾ – ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਅਣਵੀਂ ਪੰਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਸਾਰੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ ਜੋੜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਪਾਣੀ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸੰਯੋਜਨ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੋਲ- ਕਿਸੇ ਸਪੀਸੀਜ਼ (ਪਰਮਾਣੂ, ਅਣੂ, ਆਇਨ ਕਣ ਦੀ ਨਿਸਚਿਤ ਸੰਖਿਆ ਜਿਸਦਾ ਮਾਨ 6.022 × 10²³ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਮੋਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਵੇਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ 1 ਮੋਲ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਾਨ 6.022 × 10²³ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ N_O ਨਾਲ ਨਿਰੂਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਲਰ ਪੰਜ – ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ ਦਾ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਪੁੰਜ ਉਸਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮੋਲ ਸੰਕਲਪ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਤੱਤ ਦੇ ਗਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੰਚ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਜਾਂ ਇੱਕ ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਇੱਕ ਮੋਲ (6.022 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂਆਂ) ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਇਕ ਗ੍ਰਾਮ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪਰਮਾਣੂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
6.022 × 10²³ (ਆਵੋਗਾਦਰੋ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
12 ਗਾਮ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ 16 ਗ੍ਰਾਮ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ 28 ਗ੍ਰਾਮ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਂਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਜਕ ਦੇ ਕਿਸ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੀ 1 ਮੋਲ ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ 1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, 1 ਮੋਲ ਸੋਡੀਅਮ (6.023 × 10²³ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ 23 ਗ੍ਰਾਮ (ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ) ਅਤੇ 1 ਮੋਲ ਆਕਸੀਜਨ (6.022 × 10²³ ਅਣੂ ਦਾ ਪੁੰਜ 32 ਗ੍ਰਾਮ (ਅਣੂ ਪੁੰਜ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
1 ਮੋਲ ਕਿਸ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6.022 × 10²³

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪਾਣੀ ਦੇ 9g ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਅਣੂ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
\(\frac {1}{2}\) × 6.022 × 10²³ = 3.011 × 10²³ ਅਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
HNO₃ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੱਜ ਗਿਆਤ ਕਰੋ । ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ H = 1u, N = 14u, 0 = 16u.
ਉੱਤਰ-
HNO₃ ਦਾ ਮੋਲਰ ਪੁੰਜ = 1u + 14u + 3 × 16u
= 63u

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 2 ਕੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ੁੱਧ ਹਨ? Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 2 ਕੀ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਸ਼ੁੱਧ ਹਨ?

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference between mixture and compound)

ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ (Mixture)	ਯੌਗਿਕ (Compound)
(1) ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿਚ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(1) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਘਟਕ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ।
(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸਦੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਮਿਸ਼ਰਣ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।	(3) ਯੌਗਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।
(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।	(4) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
(5) ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(5) ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਮਿਸ਼ਰਣ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(6) ਜਦੋਂ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।	(7) ਇਹ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੱਤ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੱਤ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਤੱਤ (Element)	ਯੌਗਿਕ (Compound)
(1) ਤੱਤ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(1) ਯੌਗਿਕ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਲ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(2) ਤੱਤ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ ਇਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਯੌਗਿਕ ਦੇ ਅਣੂ ਵਿੱਚ ਸਦਾ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਤੱਤ ਸਾਰੇ ਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(3) ਯੌਗਿਕ ਸਿਰਫ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਹੈ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਲਓ । ਕੀਪ ਸਟੈਂਡ ਵਿੱਚ ਕੀਪ ਨੂੰ ਰੱਖੋ । ਕੀਪ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਬੀਕਰ ਰੱਖੋ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਓ ਤਾਂਕਿ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਿੰਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਇਕ ਤਹਿ ਹੋਵੇ ।
ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ । ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾਓ । ਵ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਜੋ ਗੰਧਕ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰੇਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਗੰਧਕ ਫਿਲਟਰ ਤੇ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨੂੰ ਕੀਪ ਤੋਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਗੰਧਕ ਨੂੰ ਸੁਖਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਨਿਖੇੜੋਗੇ ?
(i) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ
(ii) ਦੁੱਧ ਵਿਚੋਂ ਭੀਮ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ – ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦਵਾਂ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵੱਖ ਵੱਖ ਹੈ ।

ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਹਲਕਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਅਮਿਸ਼ਰਨੀ ਦਵਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕੀਪ ਦਾ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਬਚਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਦੁੱਧ ਵਿੱਚੋਂ ਭੀਖ ਵੱਖ ਕਰਨੀ – ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਅਪਕੇਂਦਰਨ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬੰਦ ਮੁੰਹ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਪੱਥ ਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਤਲ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀਮ ਹਲਕੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਦੁੱਧ ਦੇ ਉੱਪਰ ਕੇਂਦਰੀ ਧੁਰੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਕੇ ਤੈਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੋਗਿਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਯੌਗਿਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੌਗਿਕ – ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੱਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸੰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਯੌਗਿਕ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇਹ | ਬਣਿਆ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਾ ਹਰ ਇੱਕ ਅਣੁ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਦੋ ਪਰਮਾਣੁਆਂ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਰਮਾਣੂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ 2 : 1 ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਯੌਗਿਕ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਯੌਗਿਕ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਨਿਸਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਜਾਂ ਵਿਯੋਜਨ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਸੋਖਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ – ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਤੱਤਾਂ ਅਤੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਘਟਕ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ: ਜਿਵੇਂ-ਹਵਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਵਰਗੇ ਤੱਤ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣ ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
2. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗੁਣ ਉਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਨਹੀਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਹਵਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ, ਯੌਗਿਕ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤੱਥਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ :

• ਹਵਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਆਪਣੇ ਗੁਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਹਵਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਧੂਏਂ ਦੇ ਕਣ ਆਦਿ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋਰ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਜਿਵੇਂ ਪਰਬਤਾਂ ‘ਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਵਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਜਲਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿਰਫ ਆਕਸੀਜਨ ਹੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਨਹੀਂ ।
• ਹਵਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਠੰਡਾ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਜਾਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਘੋਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਿੰਬੂ ਪਾਣੀ, ਸੋਡਾ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।ਅਕਸਰ ਘੋਲ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਗੈਸ ਮਿਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਠੋਸ ਘੋਲ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਘੋਲ ਹਵਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਘੋਲ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਅੰਗਿਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਘੋਲ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੇ ਕਣ 1nm (10^-10m) ਤੋਂ ਵੀ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਸਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ।
4. ਇਹ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ।
   1. ਇਸ ਦੇ ਕਣ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਪਰ ਇਹ ਆਪਣੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਾਂਸਾ, ਸਟੀਲ, ਪਿੱਤਲ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤੂਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਖ ਕਰਨਾ ਕਿ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਵਿੱਚ ਡਾਈ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰੰਗ ਦੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੀ ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਲਓ । ਇਸਦੇ ਹੇਠਲੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ 3cm ਉੱਪਰ ਪੈਂਸਿਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਰੇਖਾ ਖਿੱਚੋ । ਉਸ ਰੇਖਾ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਰੱਖੋ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ ਦਿਓ । ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਹਿਲਾਏ ਬਿਨਾਂ ਛੱਡ ਦਿਓ । ਪਾਣੀ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਲ ਨੂੰ ਚੜ੍ਹਨ ਲੱਗੇਗਾ । ਉਸ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ ਆ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਲੀ ਸਿਆਹੀ ਅਨੇਕ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੂਮੈਟੋਗਰਾਫ਼ੀ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਮੈਟੋਗਰਾਫ਼ੀ ਕਿਸੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਘੁਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਡਾਈ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।
2. ਲੇਹੁ ਤੋਂ ਦਵਾ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।
3. ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਰੰਗ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਨਾ ।
4. ਸੂਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਨੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਅਸ਼ੁੱਧ ਨਮੂਨੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ । ਉੱਤਰ-ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਚੀਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇੱਕ ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਅਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਲਓ । ਇਸਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਲਓ | ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਪਿਆਲੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰੋ । ਪਿਆਲੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲਾਏ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਦਿਓ । ਪਿਆਲੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਇਕ ਸਮਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਕਰ ਲਓ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ CuSO₄ਦੇ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ CuSO₄ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Physical Change)	ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ (Chemical Change)
(1) ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਸਥਾਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ, ਰੰਗ, ਘਣਤਾ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਮੁਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(3) ਮੁਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
(4) ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(4) ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(5) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(5) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਘਣਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਉਦਾਹਰਨ-ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਦਾ ਘੁਲਣਾ ।	(6) ਉਦਾਹਰਨ-ਜੰਗ ਲਗਣਾ, ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਜਲਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੇ ਜਲਣ ’ਤੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਜਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮੋਮ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ | ਮੋਮ ਦਾ ਪਿਘਲਣਾ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ । ਜਦੋਂ | ਮੋਮਬੱਤੀ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ CO₂ ਗੈਸ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਅਤੇ CO₂ ਦੇ ਗੁਣ ਮੋਮਬੱਤੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਘੁਲਿਤ, ਘੋਲਕ ਅਤੇ ਘੋਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਚੀਨੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਮੋਨੀਅਮ ਕਲੋਰਾਈਡ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਸਲਫੇਟ ਵੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ, ਜੋ ਤ੍ਰ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਘੁਲਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦ੍ਰਵ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਘੁਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਘੋਲਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਘੁਲਿਤ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਮਕ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਮਕ ਪੁਲਿਤ ਹੈ ਤੇ ਪਾਣੀ ਘੋਲਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਅਤੇ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਕਿਸੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਹੋਰ ਘੁਲਿਤ ਨਾ ਘੁਲੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ – ਅਜਿਹਾ ਘੋਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਘੁਲਿਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉਸ ਅਧਿਕਤਮ ਮਾਤਰਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਘੋਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕੋਈ ਘੋਲ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਹੈ ਤਾਂ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਾਸਤਵਿਕ ਘੋਲ (True solution) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸਤਵਿਕ ਘੋਲ-ਉਹ ਘੋਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-8cm ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣ ਘੋਲਕ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਮੱਧ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਘੋਲ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੋਲਿਤ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਖੇਪਣ ਕਣ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਖੇਪਣ ਮਾਧਿਅਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਇਹ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-8 cm ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਹਿਲਾਏ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਕਣ ਥੱਲੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।
5. ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਕੈਟਰਿੰਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਿਲੰਬਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਲੰਬਨ-ਇਹ ਕਿਸੇ ਘੁਲਿਤ ਅਤੇ ਘੋਲਕ ਦਾ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਨਿਲੰਬਨ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਸੁਖਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਛਾਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਨਿਲੰਬਨ ਨੂੰ ਕੁਝ ਦੇਰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਕਣ ਦ੍ਰਵ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ (Colloidal solution) ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ-ਇਹ ਇੱਕ ਘੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10^-7 ਸੈਂ. ਮੀ. ਅਤੇ 10^-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਪਦਾਰਥ ਘੋਲ ਅਤੇ ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਇਹ ਵਿਚਾਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸਾਲ (sols) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ, ਟੁਥਪੇਸਟ, ਸਾਬਣ ਦਾ ਘੋਲ, ਜੈਮ, ਕੋਹਰਾ ਆਦਿ ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਸਮਅੰਗੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਪੇਪਰ ਨਾਲ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
3. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣ ਸਥਿਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਤਲ ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।
4. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣ ਬਾਉਨੀ ਗਤੀ ਪ੍ਰਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
5. ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਕੋਲਾਇਡੀ ਕਣਾਂ ‘ਤੇ ਰਿਣ ਜਾਂ ਧਨ ਚਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਬਿਜਲੀ ਕਣ-ਸੰਚਾਲਨ ਦਾ ਗੁਣ ਪ੍ਰਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੱਸੋ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡੀ ਘੋਲ (ਸਾਬਣ ਦਾ ਘੋਲ) ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਤੇਜ਼ ਕਿਰਨ ਪੰਜ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਵਾਲੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਪੱਥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੱਥ ਇਸ ਲਈ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਇਸਦੇ ਕਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਸਭ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੋਸ਼ਨੀ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੱਥ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਟਿਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੋਲਾਇਡ ਅਤੇ ਨਿਲੰਬਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡ ਅਤੇ ਨਿਬਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਕੋਲਾਇਡ (Colloid)	ਨਿਲੰਬਨ (Suspension)
(1) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।	(1) ਨਿਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(2) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।	(2) ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਛਾਣ ਕੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(3) ਕੋਲਾਇਡ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10-7 ਸੈਂ.ਮੀ. ਤੋਂ 10-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਨਿਲੰਬਨ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 10-5 ਸੈਂ.ਮੀ. ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਕੋਲਾਇਡ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਦੇਰ ਇੱਕੋ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਇਸ ਦੇ ਕਣ ਤਲ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਬੈਠਦੇ ।	(4) ਨਿਲੰਬਨ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਇਸਦੇ ਕਣ ਤਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਤੁਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨਾ-ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਅਮਿਸ਼ਰਣੀ ਦਵ ਹਨ । ਇਹ ਵ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਤੈਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ | ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਹੇਠਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਦਾ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦਾ ਤੇਲ । ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੋ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ‘ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵਿਘਟਨ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ । ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਐਸੀਟੋਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਐਲਕੋਹਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ । ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ – ਰਿਟਾਰਟ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਦਾ ਘੋਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਿਟਾਰਟ ਦਾ ਮੁੰਹ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਗਰਦਨ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਫਿੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਗਿੱਲਾ ਕੱਪੜਾ ਫਲਾਸਕ ਦੇ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਪੜਾ ਗਿੱਲਾ ਰਹੇ ।

ਰਿਟਾਰਟ ਵਿੱਚ ਪਏ ਘੋਲ ਨੂੰ ਹੁਣ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਉਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੀ ਭਾਫ਼ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ । ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਭਾਫ਼ ਠੰਡੀ ਹੋ ਕੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਫਲਾਸਕ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਣੀ ਸ਼ੁੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਆਇਓਡੀਨ ਅਤੇ ਰੇਤ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗੈਸੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੇਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਰੇਤ ਅਤੇ ਆਇਓਡੀਨ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਜੌਹਰ ਉਡਾਉਣ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ – ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਪੋਰਸਲੀਨ ਦੀ ਡਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਤਿਕੋਣੇ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਰੱਖੋ । ਹੁਣ ਕੱਚ ਦੀ ਕੀਪ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਾਰ ਦੀ ਜਾਲੀ ਵਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਡਿਸ਼ ਤੇ ਉਲਟਾ ਰੱਖ ਦਿਓ । ਕੀਪ ਦਾ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ । ਡਿਸ਼ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਗਰਮ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਣਾ ਬੰਦ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ । ਹੁਣ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਦਿਓ । ਤੁਸੀਂ ਕੀਪ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਠੋਸ ਆਇਓਡੀਨ ਜੰਮਿਆ ਦੇਖੋਗੇ ਜਦ ਕਿ ਪੋਰਸਲੀਨ ਡਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਰੇਤ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਤੁਹਾਨੂੰ ਰੇਤ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵੱਖ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿਓ । ਤੁਸੀਂ ਦੇਖੋਗੇ ਕਿ ਰੇਤ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਰਤਨ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਵੇਗੀ । ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਸਾਵਧਾਨੀ ਪੁਰਵਕ ਕਿਸੇ ਦੁਸਰੇ ਬਰਤਨ ਵਿੱਚ ਨਿਤਾਰ ਲਓ । ਹੁਣ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਦੇ ਅਮਿਸ਼ਰਣੀ ਘੋਲ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕੀਪ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲਓ । ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ ਬਣਾ ਲੈਣਗੇ । ਹੁਣ ਸਟਾਪ ਕਾਂਕ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਦੇ ਤੇਲ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਦੁਵਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅੰਤਰ 25 Kਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦਾ ਉਪਕਰਨ ਸਾਧਾਰਨ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਕਸ਼ੀਦਣ ਫਲਾਸਕ ਅਤੇ ਸੰਘਣਨ ਦੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਧਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਗੁਟਕਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੋ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਅਤੇ ਸੰਘਣਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਸਤਹਿ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਕਸ਼ੀਦਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਸ਼ੀਦਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ:

ਕਸ਼ੀਦਣ (Distillation)	ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ (Destructive Distillation)
(1) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਗਰਮ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਚਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਵੱਖ ਵੱਖ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਉਬਲਣ ਵਾਲੇ ਘਟਕ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(2) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਾਲੇ ਦ੍ਰਵ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਤੱਕ ਗਰਮ ਕੀਤਾ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਭਿੰਨ ਉਬਾਲ ਦਰਜਿਆ ਤੇ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।	(4) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਵਾਸ਼ਪ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(5) ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਘਟਕ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(5) ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕੋ ਵਾਰ ਸਾਰੇ ਘਟਕ ਵਾਸ਼ਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(6) ਮਿਸ਼ਰਨ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾ ਕੇ ਸੰਘਣਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(6) ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਸਤੰਭ ਤੱਕ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(7) ਜਿਹੜੇ ਦੁਵਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿਚ 25 K ਤੋਂ ਵੱਧ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(7) 25-K ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦੇ ਘਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਲਈ ਹੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਾਰੇ ਕਣ ਸਮਾਨ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ੁੱਧ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿਸ਼ਰਣ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੁੱਧ ਤੱਤਾਂ ਜਾਂ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਵਿੱਚ ਨਮਕ, ਜਲ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਮਕ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛਿੱਲਣ, ਨਮਕ ਅਤੇ ਗੰਧਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਮਅੰਗੀ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਘੋਲਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੋਲਕ, ਘੋਲ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੂਸਰੇ ਘਟਕ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਨਿਸਚਿਤ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਜੇ ਕਿਸੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਘੁਲਿਤ ਨਹੀਂ ਘੁਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ ਇੱਕ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅਸੰਤ੍ਰਿਪਤ ਘੋਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਿਲੰਬਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਲੰਬਨ ਉਹ ਬਿਖਮਅੰਗੀ ਘੋਲ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਵ ਵਿੱਚ ਪਰਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਘੁਲਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣ ਘੁਲਦੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਨਿਲੰਬਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਟੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾਇਡਲ ਕਣਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਫੈਲਣਾ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੂਮੈਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਦੇ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਾਈ ਦੇ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗਾਂ ਤੋਂ ਰੰਗ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ, ਮੂਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਚੀਨੀ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਵਾ ਵੱਖ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਘਟਕਾਂ ਦੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜੇ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਦਵਾਂ ਦੇ ਬਾਲ ਦਰਜੇ ਦਾ ਅੰਤਰ 25 Kਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ ਕਸ਼ੀਦਣ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 15 ਖਾਧ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 15 ਖਾਧ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਤੇ ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਕੁਦਰਤੀ ਖਾਦ (Manure)	ਬਣਾਉਟੀ ਖਾਦ (Fertilizer)
(1) ਇਹ ਗੋਬਰ, ਗਲੇ ਸੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਬਣਾਉਟੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ।
(3) ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਥਾਂ ਘੇਰਦੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਸੁਖਾਲਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।	(3) ਇਹ ਘੱਟ ਥਾਂ ਘੇਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ, ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਦੀ ਵਿਧੀ ਸੌਖੀ ਹੈ ।
(4) ਕੁਦਰਤੀ ਖਾਦਾਂ ਨਮੀ ਚੂਸ ਕੇ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।	(4) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਨਮੀ ਚੂਸ ਕੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(5) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਜਿਹੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(5) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਜਿਹੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(6) ਆਮ ਖਾਦਾਂ ਪੋਸ਼ਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।	(6) ਇਹ ਪੋਸ਼ਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਯੁਕਤ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਯੁਕਤ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਯੁਕਤ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(7) ਆਮ ਖਾਦਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹਿਊਮਸ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(7) ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹਿਊਮਸ (Humus) ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(8) ਆਮ ਖਾਦਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਕੜਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(8) ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ (Texture) ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
(9) ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੋਖਣ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(9) ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸੋਖਿਤ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕਿੰਨਿਆਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਗਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਗਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਲਗਪਗ 20 ਨਸਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਕੰਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਦੁਧਾਰੂ ਨਸਲਾਂ – ਇਹ ਨਸਲਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਛੜੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
2. ਭਾਰਵਾਹਕ ਨਸਲਾਂ – ਇਹ ਨਸਲਾਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬੈਲਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ, ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤਕ ਢੋਣ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਸਲ ਦੀਆਂ ਗਾਂਵਾਂ ਦੁੱਧ ਘੱਟ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਦੋ ਉਦੇਸ਼ੀ ਨਸਲਾਂ – ਇਹ ਨਸਲਾਂ ਦੁੱਧ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵੱਛੜੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਭਾਰ ਢੋਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਗਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੇਸੀ ਨਸਲਾਂ-

1. ਰੈੱਡ ਸਿੰਧੀ – ਇਹ ਗਾਂ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਗੂੜੇ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੱਧ ਆਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਾਹੀਵਾਲ – ਹੋਰ ਦੁਧਾਰੂ ਗਾਂਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਸਲ ਉੱਤਮ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਰੀਰ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਗਿਰ – ਇਹ ਨਸਲ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਗਿਰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮੂਲ ਨਸਲ ਹੈ । ਇਹ ਗਊਆਂ ਮੱਧ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਗਾਂਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਨਸਲਾਂ-

1. ਜਰਸੀ ਦੀ ਨਸਲ (ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ.)
2. ਹੋਲਸਟੀਨ ਫ੍ਰੀਜ਼ੀਆਨ (ਹਾਲੈਂਡ)
3. ਬਾਉਨ ਸਵਿਸ (ਸਵਿਟਜ਼ਰਲੈਂਡ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਦੇ ਕੀ ਲੱਛਣ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਚੰਗੇ ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਖੁੱਲਾ ਅਤੇ ਹਵਾਦਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
4. ਆਵਾਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਰਹਿ ਸਕੇ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਟ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਲਈ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਰੇਕ ਮਵੇਸ਼ੀ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਸਕੇ ।
6. ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਤੇ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
7. ਪਸ਼ੂ ਆਵਾਸ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਦੀ, ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ-ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਲਈ ਪਾਲੇ ਗਏ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਮੌਸਮਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕਰਾਮਕ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਹਾਰ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਧਿਆਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਤੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਕਈ ਪਸ਼ੂ ਰੋਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਪਸ਼ੂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ, ਭੋਜਨ ਖਾਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਸਿੱਟਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ, ਅੰਡੇ ਦੇਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਆਹਾਰ ਤੇ ਕਾਬੂ ਅਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਾਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਸ਼ੂ ਜਲਦੀ ਠੀਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਪਸ਼ੂ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਸੰਕਰਮਣ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਟੀਕੇ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਠੀਕ ਰਹੇਗੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਆਹਾਰ, ਉੱਚਿਤ ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਉੱਚਿਤ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁਰਗੀ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਕੁੱਝ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋਗਲਾਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੋਗਲਾਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਮੁਰਗੀ ਦੇ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰਗੀ ਦੀ ਚੰਗੀ ਨਸਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਮਾਸ ਵੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਘੱਟ ਦੇਣੀ ਪਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਗਲਾਕਰਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਉੱਤਮ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਾਡੀ ਦੇਸੀ ਮੁਰਗੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਨਸਲਾਂ ਅਸੀਲ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਹਨ । ਇਹ ਛੋਟੀ, ਘੱਟ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਵਾਲੀ ਪਰੰਤੁ ਤੰਦਰੁਸਤ

ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਗਲਾਕਰਨ ਲਈ ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਪੰਛੀ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹੋਣ, ਪਰੰਤੂ ਦੋਗਲਾਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੁਸ਼ਟ ਹੋਣ ।

ਵਾਈਟ ਲੈਂਗਹਾਰਨ (White leghorn) ਅਤੇ ਰੋਡੇ ਆਈਲੈਂਡ ਰੈੱਡ (Rhode Island Red) ਉੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਸੀ ਨਸਲ ਦੀਆਂ ਮੁਰਗੀਆਂ ਨਾਲ ਗਲਾਕਰਨ ਕਰਕੇ ਨਵੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਵੀਂ ਨਸਲ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ILS-82 ਅਤੇ B-77 ਨਸਲ ਦੀ ਉਤਪਾਦਨ ਸਮਰੱਥਾ ਲਗਪਗ 200 ਆਂਡੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪੰਛੀ ਸਾਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੈ ।12 ਆਂਡੇ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ 2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਇੰਨੇ ਹੀ ਆਂਡੇ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੇਸੀ ਪੰਛੀ ਨੂੰ 6 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਦੇਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ 1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਮਾਸ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ 5-6 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉੱਨਤ ਨਸਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨੇ ਹੀ ਮਾਸ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਕੇਵਲ 2-3 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਉੱਨਤ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੁਆਰਾ ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਆਂਡਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ) ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘੱਟ ਖ਼ੁਰਾਕ ਲੈਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਮਾਸ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਉੱਨਤ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਨਸਲਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਉਰਜਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨਯੁਕਤ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖ਼ੁਰਾਕ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਖ਼ੁਰਾਕ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਭ੍ਰਮ ਵਿੱਚ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ-

• ਭਰਣ (Feeding) – ਪਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ੁਰਾਕ ਉਤਪਾਦਨ (ਮਾਸ, ਆਂਡੇ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹੀ ਭੋਜਨ-ਹਰਾ ਚਾਰਾ ਜਾਂ ਘਾਹ-ਫੂਸ, ਗਾੜ੍ਹੇ ਪਦਾਰਥ (ਖਿਲ, ਬਿਨੌਲਾ, ਛੋਲੇ ਆਦਿ) ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤ ਯੁਕਤ ਭੋਜਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਵੀ ਪੀਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਆਵਾਸ ਵਿਵਸਥਾ (Shelter) – ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ, ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਸਹੀ ਆਵਾਸ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਅਤੇ ਖੜੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਥਾਨ ਖੁੱਲ੍ਹਾ, ਸੁੱਕਾ ਅਤੇ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ (Protection from Diseases) – ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਟੀਕੇ ਲਗਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਗ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਉੱਚਿਤ ਇਲਾਜ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨਾ (General Care) – ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋੜਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਖਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੱਝ ਨੂੰ ਨਹਾਉਣਾ, ਗਾਂ ਅਤੇ ਬਲਦ ਦੀ ਚਮੜੀ ‘ਤੇ ਬੁਰਸ਼ ਮਾਰਨਾ, ਕਸਰਤ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾਉਣਾ, ਫਿਰਾਉਣਾ ਆਦਿ ।
• ਪ੍ਰਜਣਨ (Breeding) – ਦੋਗਲਾਕਰਨ, ਬਣਾਉਟੀ ਗਰਭਧਾਰਨ, ਭਰੁਣ ਰੋਪਣ ਜਿਹੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾ ਕੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਜਣਨ ਅਤੇ ਨਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ ਖ਼ੁਰਾਕ ਉਤਪਾਦਨ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਡੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਸਾਡੀ ਖ਼ੁਰਾਕ ਦੇ ਸੋਮੇ ਹਨ-

1. ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭੋਜਨ – ਚੌਲ, ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਮੱਕੀ, ਦਾਲਾਂ, ਤੇਲ ਬੀਜ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਕਰ ਆਦਿ ਸਾਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭੋਜਨ – ਦੁੱਧ, ਅੰਡਾ, ਮੱਖਣ, ਮਾਸ ਆਦਿ ਸਾਨੂੰ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਰੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ-

1. ਬੀਜਾਂ ਦੁਆਰਾ – ਅਜਿਹਾ ਤਣੇ ਅਤੇ ਜੜਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਿੱਟੀ ਦੁਆਰਾ – ਅਜਿਹਾ ਤਣੇ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਜੜ੍ਹ ਦੁਆਰਾ – ਇਹ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਤਣੇ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ – ਇਹ ਪੱਤੇ, ਫੁੱਲ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭੰਡਾਰ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦੀ ਹਾਨੀ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਦਾਣਿਆਂ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ-
ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ – ਉੱਲੀ, ਚੂਹਾ, ਕੀਟ, ਜੀਵਾਣੁ, ਆਦਿ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਹਨ ।
ਅਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ – ਤਾਪ ਅਤੇ ਨਮੀ ਅਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ (Fertilizers) – ਅਜਿਹੀਆਂ ਬਨਾਵਟੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

• ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦਾਂ – ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਯੂਰੀਆ, ਅਮੋਨੀਅਮ ਸਲਫੇਟ, ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਅਮੋਨੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਹਨ ।
• ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ – ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਫਾਸਫੋਰਸ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਪਰ ਫਾਸਫੇਟ, ਟਰਿਪਲ ਸੁਪਰ ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਡਾਈ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਹਨ ।
• ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ – ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਸਲਫੇਟ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਕਲੋਰੇਟ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਹਨ ।
• ਮਿਸ਼ਰਤ ਖਾਦਾਂ – ਇਹਨਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਨਾਈਟਰੋਫਾਸਫੇਟ, ਅਮੋਨੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਯੂਰੀਆ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਬੀ ਅਤੇ ਖ਼ਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਰੁੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-
(1) ਰਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ
(2) ਖ਼ਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ।

(i) ਰਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ (Rabi Crops) – ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲਾਂ ਜੋ ਸ਼ੀਤ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਨਵੰਬਰ ਤੋਂ ਅਪਰੈਲ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਰਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਮਟਰ, ਸਰੋਂ, ਅਤੇ ਅਲਸੀ ਆਦਿ ।

(ii) ਖ਼ਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ (Kharif Crops) – ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲਾਂ ਜੋ ਵਰਖਾ ਰਿਤੂ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਅਕਤੂਬਰ ਮਹੀਨੇ ਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਫ਼ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਧਾਨ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਅਰਹਰ, ਮੱਕੀ, ਮੁੰਗ ਅਤੇ ਉੜਦ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਨਾਈਟਰੇਟ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਤਲਾਬਾਂ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਵਰਗੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਾਈਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੱਧਰ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤਲਾਬਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸੁਪੋਸ਼ਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਦੀਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨ (Weeds) – ਅਜਿਹੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਪੌਦੇ ਜੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਉੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-ਜੰਗਲੀ ਔਟ, ਜਾਵੀ, ਘਾਹ, ਚੁਲਾਈ, ਬਾਥੂ, ਹਿਰਨ ਖੁਰੀ । ਚਲਾਈ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਨਦੀਨ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਉਗਦੀ ਹੈ | ਕਈ ਅਜਿਹੇ ਨਦੀਨ ਵੀ ਹਨ ਜੋ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਦੀਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨਾਂ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ-

1. ਨਦੀਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵੱਧਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਨਦੀਨ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ, ਪੁੱਟਣ ਤੇ ਸਮਾਂ ਵੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ-

1. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਪੇ ਜਾਂ ਪਲਟੇ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਹਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਜਰ੍ਹਾਂ ਸਹਿਤ ਪੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕਾਂ (weedicides) ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਰੱਖਣਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਉਲਟ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਚਮੜੀ, ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਅਪਘਟਨ ਸੌਖਾ ਅਤੇ ਹਾਨੀ ਰਹਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ : ਛਿੜਕਾਓ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਰਬੜ ਦੇ ਦਸਤਾਨੇ ਪਾ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ | ਚੇਹਰੇ ਅਤੇ ਨੱਕ ਨੂੰ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਅੰਨ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਅਨਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
3. ਭੰਡਾਰ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਸੌਖਿਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਨੇ ਕਿਸਾਨ ਦੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਤੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਧਰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
5. ਇਸ ਨੇ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ-

1. ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਾਰਨ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ ।
2. ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਜਲ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨਾਲ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ ।
4. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਸਿੱਧਿਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਹਨਾਂ ਮੁੱਖ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ਜਿਹੜੇ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੀ ਲਿਖੋ ਕਿ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ, ਕੀਟ, ਕਿਰਮ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਗ੍ਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਘੁਣ, ਗ੍ਰੇਨਬੋਰਰ, ਐਲਮੋਡ, ਮੋਥ ਸੀ, ਟੋਥੈਡ, ਬੀਟਲ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਹ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਾਲਿਆਂ, ਕੁਕੁਨ ਅਤੇ ਮਿਰਤਕ ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੀ ਇੱਕੋ ਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਵਧਾਈਏ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ, ਬਹੁ-ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ, ਮਿਸ਼ਰਤ ਖੇਤੀ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਉੱਚ ਉਪਜੀ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਉੱਲੀਨਾਸ਼ਕਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਲੈਣ ਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਕਿਉਂ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ (Crop Rotation) – ਇਕ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਹਰ ਸਾਲ ਅਨਾਜ ਅਤੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਕਰ ਕੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ-ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-

1. ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਅਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲੀ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਿਤ-ਫ਼ਸਲੀ ਤੋਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲੀ (Inter Cropping) – ਇੱਕ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਕਤਾਰ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਫ਼ਸਲੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਅੰਤਰ-ਫ਼ਸਲੀ (Inter Cropping)	ਮਿਸ਼ਰਤ-ਫ਼ਸਲੀ (Mixed Cropping)
(1) ਇਹ ਖੇਤ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(2) ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਸਾਨ ਹੈ ।	(2) ਇਸ ਵਿਚ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਠਿਨ ਹੈ ।
(3) ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਤਾਰਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(3) ਇਸ ਵਿਚ ਕਤਾਰਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
(4) ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ।	(4) ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(5) ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਥੈਸ਼ਿੰਗ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(5) ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਥੈਸ਼ਿੰਗ ਕਠਿਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(6) ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।	(6) ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(7) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(7) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੁੱਝ ਮੁੱਖ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਮੁੱਖ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

1. ਕਣਕ + ਸਰੋਂ
2. ਮੱਕੀ + ਉੜਦ
3. ਅਰਹਰ + ਮੂੰਗ
4. ਮੂੰਗਫਲੀ + ਸੁਰਜਮੁਖੀ
5. ਜਵਾਰ + ਅਰਹਰ
6. ਕਣਕ + ਛੋਲੇ
7. ਸੌਂ + ਛੋਲੇ
8. ਸੋਇਆਬੀਨ + ਅਰਹਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੰਕਰਣ ਦੇ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਕਰਣ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਇਹ ਪੌਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ’ਤੇ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇੱਛਤ ਲੱਛਣ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਵਧੀਆ ਉਪਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਭਾਰਤੀ ਨਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ-
(i) ਗਾਂ ਅਤੇ
(ii) ਮੱਝ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਨਸਲਾਂ-ਲਾਲ ਸਿੰਧੀ, ਗਿਰ, ਸਾਹੀਵਾਲ ਮੱਝ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਨਸਲਾਂ-ਮੁਰਾ, ਮੇਹਸਾਣਾ, ਸੁਰਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਗਾਂ, ਮੁਰਗੀ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਸੰਕਰਾਮਕ ਰੋਗਾਂ (ਬਿਮਾਰੀਆਂ) ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਜੰਤੂ	ਸੰਕਰਾਮਕ ਰੋਗਾਂ
(i) ਗਾਂ	(i) ਐਂਥਰੇਕਸ (ii) ਮੂੰਹ-ਖੁਰ
(ii) ਮੁਰਗੀ	(i) ਫਾਉਲ ਪਾਕਸ  (ii) ਐਸਪਰੀਜੀਕੋਸਿਸ
(iii) ਮੱਛੀ	(i) ਵਾਇਰਲ ਹਰਮੋਹਿਜਿਕ ਸੇਪਟੀਸੇਮੀਆਂ (ii) ਸੰਚਾਰੀ ਪੈਨਕ੍ਰੀਆਟਿਕ ਨੇਰਕੋਸਿਸ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਕਰਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਦੁੱਧ ਦੇਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਖ਼ਾਸ ਸੰਕਰਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਵਧੇਰੇ ਚੁਸਤ ਅਤੇ ਫੁਰਤੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮੁੰਦਰੀ ਮੱਛੀ-ਪ੍ਰੋਸਟੇਟ ਅਤੇ ਜਾਲਮਾਨ
2. ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੱਛੀ-ਰੋਹੂ ਤੇ ਕਤਲਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੋਬਸਟਰ, ਕੰਕੜੇ, ਥਰਿਪਸ, ਆਇਸਟਰ ਅਤੇ ਝੀਂਗਾ ਮੱਛੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕੁੱਝ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਉਪਾਅ-

1. ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ, ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਹਵਾਦਾਰ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਪੋਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਫਲੱਡ ਅਤੇ ਸਿਲਵਰ ਰਿਵੋਲਿਊਸ਼ਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਿਸ ਯੋਜਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਰੇਸ਼ਨ ਫਲੱਡ (Operation flood) ਅਤੇ ਸਿਲਵਰ ਰਿਵੋਲਿਊਸ਼ਨ (Silver Revolution) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਅੰਡਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਅੰਡਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਲਿਆਉਣਾ ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਮੱਛੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਾ, ਤੇਲ, ਆਇਓਡੀਨ ਆਦਿ ਪੋਸ਼ਕ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਅੱਠਵਾਂ ਨੰਬਰ ਹੈ । ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਤਟੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਭੰਡਾਰ ਦੇ 45% ਭਾਗ ਦਾ ਹੀ ਦੋਹਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵੀ ਇੱਕ ਵਪਾਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ (ਸਮੁੰਦਰ) ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ-ਹਿਲ, ਕੇਟਲਫਿਸ਼, ਰਿੱਬਨਫਿਸ਼ । ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ (ਤਾਲਾਬ, ਝੀਲ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ-ਕਤਲਾ, ਰੋਹੂ, ਟੀਰੀਕਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਤ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮੱਸਿਆ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੱਛੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜਨਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਮੱਛੀ ਡਿੰਭ ਦੇਸੀ ਨਸਲ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੀਸ਼ੀਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਡਿੰਭ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਲਈ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਛਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁੱਧ ਮੱਛੀ ਦੇ ਡਿੰਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ-ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਧਾਨ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵੱਧ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਮਿਸ਼ਰਤ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਤੰਤਰ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਕੋ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ 5 ਜਾਂ 6 ਕਿਸਮ ਦੇ ਸਪੀਸ਼ੀਜ਼ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਚੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਹਾਰ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਲਾਬ ਦੇ ਹਰ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਆਹਾਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਟਲਾ ਮੱਛੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੋਹੁ ਮੱਛੀ ਤਲਾਬ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਮਰੀਗਲ ਅਤੇ ਕਾਮਨ ਕਾਰਪ ਤਲਾਬ ਦੇ ਤਲ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਗਰਾਸ ਕਾਰਪ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਖਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ :

(i) ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ – ਮੱਛੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਲ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਜਲ ਵਿੱਚੋਂ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਮੁੰਦਰੀ ਮੱਛੀ ਪਾਲਨ ਖੇਤਰ 7500 ਕਿ.ਮੀ. ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਹੈ । ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਧੁਨੀ ਗੰਭੀਰਤਾ ਮਾਪੀ ਨਾਲ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕੇ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਾਮਫਰੇਟ, ਮੈਕਰਲ, ਟੁਨਾ, ਸ਼ਾਰਡਾਈਨ, ਬਾਂਬੇਡਕ ਆਦਿ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ii) ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ – ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਰੀਨ-ਕਲਚਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹਨ-ਮੁਲੇਟ, ਭੇਟਕੀ, ਪਰਲ ਸਪਾਟ (ਪੰਖ ਵਾਲੀਆਂ, ਝੀਗਾ (Prawn), ਮਸਲ, ਆਇਸਟਰ ਆਦਿ ।
ਆਇਸਟਰ ਤੋਂ ਮੋਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਅੰਸਥਲੀ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਦਾ ਮੋਹਾਨਾ (ਐਸਚੁਰੀ) ਅਤੇ ਲੈਗੂਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੱਛੀ ਭੰਡਾਰ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਵੀ ਮੱਛੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਅਜਿਹੇ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਮੱਛੀ ਉਤਪਾਦਨ ਬਹੁਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਸ਼ਹਿਦ ਕੀ ਹੈ ? ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਦ-ਸ਼ਹਿਦ ਇੱਕ ਗਾੜਾ, ਮਿੱਠਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਮਧੁਮੱਖੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਛੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਘਟਕ ਜਲ, ਸ਼ਕਰ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਅਤੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹਨ ।

ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਜਾਂਚ-

1. ਇਕ ਕੱਚ ਦੇ ਗਿਲਾਸ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਤੱਕ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਮਿਲਾਉਣ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਹਿਦ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਤਾਰ ਬਣਾਏਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮਿਲਾਵਟੀ ਸ਼ਹਿਦ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਜਾਵੇਗਾ ।
2. ਸੁਖਮਦਰਸ਼ੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੇਖਣ ਤੇ ਸ਼ੁੱਧ ਸ਼ਹਿਦ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਰਾਗਕਣ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ, ਅਯੁੱਧ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁਣ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁਣ-ਸ਼ਹਿਦ ਸੁਆਦ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸ਼ਹਿਦ ਨੂੰ ਖੁੱਲਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚੋਂ ਨਮੀ ਸੋਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਖਮੀਰੀਕਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਪਯੋਗ – ਇਹ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਪਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਐਂਟੀਸੈਪਟਿਕ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਤੇ ਜੰਤੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਭਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦੁੱਧ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ੈਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ਼ੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖ਼ਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਨ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਅਰਹਰ, ਮੱਕੀ, ਕਪਾਹ, ਮੂੰਗ ਅਤੇ ਮਾਂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਮਟਰ, ਸਰੋਂ, ਅਲਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੀੜਕਾਂ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਰੋਧਕ ਵਿਧੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹਲ ਨਾਲ ਜੁਤਾਈ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੀੜਤਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾਈ ਤੱਕ ਹਲ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਹੜੇ-ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਕ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ, ਉੱਲੀਆਂ, ਚਿਚੜੀ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੁਰਗੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣਹੀਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮੱਛੀਆਂ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ
2. ਮੱਛੀ ਪਾਲਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮੈਰੀਨ-ਕਲਚਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੰਦਰੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦਾ ਸਟਾਕ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਮੱਛੀ ਦੀ ਮੰਗ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਮੈਰੀਨ-ਕਲਚਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਐਸਚੁਰੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਐਸਚੁਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 14 ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 14 ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ-ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ-

• ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ – ਤੋਂ-ਖੋਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਇਕ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈਂ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਵਹਿੰਦੀ ।ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਹੜਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਤੋਂ ਖੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਬੇਕਾਬੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਚਰਾਣਾ – ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ਤੇ ਬੇਕਾਬੂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਚਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਜਾਂ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਆਉਣ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਛੱਡ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਸਥਾਨ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਖੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਦੇ ਗੈਰ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ – ਕਈ ਵਾਰ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਹੀ ਫਸਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਫਸਲ ਦੀ ਉਪਜ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਤਾਂ ਹੈ ਹੀ ਪਰ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਲ਼ੜ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗ਼ਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜੁਤਾਈ, ਸਿੰਚਾਈ, ਘੱਟ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਖੋਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ – ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਨਾ ਬਣੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੜ੍ਹ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਰੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀ ਤੇ ਘਾਹ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਹਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੋਂ ਖੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਲੱਗਣਾ – ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਨੰਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਿਹੜੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

(i) ਖਣਿਜ ਕਣ – ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬਜਰੀ, ਰੇਤ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਗਠਨ ਅਤੇ ਬਣਾਵਟ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਣਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ – ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਸੋਡੀਅਮ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹਾ, ਨਾਈਟੇਟ, ਸਲਫੇਟ, ਕਾਰਬੋਨੇਟ ਆਦਿ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀ ਹੈ ਇਹ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ – ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਰਨ, ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਅਤੇ ਗਲਣ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਵੱਧਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਉਤਸਰਜਨ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਲ੍ਹੜ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਵੱਧਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(iv) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਉਤਸਰਜਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ – ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀਆਂ, ਕਾਈ ਆਦਿ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੀੜੀਆਂ, ਸਿਉਂਕ, ਟਿੱਡੇ, ਗੰਡੋਏ ਆਦਿ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚੂਹੇ, ਖ਼ਰਗੋਸ਼ ਆਦਿ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਘਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਉਤਸਰਜਿਤ ਗੰਦਗੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(v) ਪਾਣੀ – ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਇਹ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੋਖਿਤ ਕਰੇ ।

(vi) ਹਵਾ – ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਵਾਸ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਹਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੇਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਸਹਿਣੀ ਪੈਂਦੀ । ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

(i) ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਲਗਾ ਕੇ – ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਨਾਂ ਤੇ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ, ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਘਾਹ ਲਗਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਹਾਵ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਹਟਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਣ-ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਨਵੇਂ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਇਸੇ ਲਈ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਪੇੜਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ‘ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ’ ਵੀ ਚਲਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ii) ਸੀੜੀਦਾਰ ਖੇਤੀ – ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਢਲਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਵਹਿ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸੀੜੀਦਾਰ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਢਲਾਣਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਇਸ ਬਹਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਢਲਾਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਬਹਾਅ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਢਲਾਣ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਿੱਟੀ ਵਹਿ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(iii) ਬੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਕਿਨਾਰੇ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ – ਹਰ ਸਾਲ ਮਾਨਸੂਨ ਆਉਣ ਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਉਹ ਕਿਨਾਰੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਬੇਸ਼ਕ ਵੇਗ ਨਾਲ ਟਕਰਾਏ ਪਰ ਮਿੱਟੀ ਬਹਿਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਹੜਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਪੱਥਰ ਲਗਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਵਧੇਰੇ ਚਰਾਉਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਕੇ – ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾਗਾਹ ਬਣਾ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਪਹਾੜਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਤੇ ਨਾ ਚਰ ਸਕਣ । ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਧੇਰੇ ਚਰਣ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਘਾਹ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਤੇਜ਼ ਵਰਖ਼ਾ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ ਨਾਲ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(v) ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ – ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਠੀਕ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਉਪਜ ਵੱਧ ਸਕੇ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਵਧੇ । ਬਨਸਪਤੀਆਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੋ । ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡਾ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਅਣਚਾਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੱਚੇ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਆਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੁਦਰਤੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਦੌਰਾਨ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ ਲਾਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਕਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਹਨੇਰੀ ਅਤੇ ਉੱਡਦੀ ਹੋਈ ਧੂੜ, ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਕੋਹਰਾ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦਲਦਲ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਮੀਥੇਨ ਗੈਸ, ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਨਾਲ ਹੀ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਤਾਂ-ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ, ਰੇਲ ਇੰਜ਼ਨ, ਵਾਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਧੂੰਆਂ ਕਾਲਿਖ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਹੈ ।ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਕਲੋਰੀਨ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ, ਅਮੋਨੀਆ, ਬੈਨਜੀਨ, ਸਲਫਰ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ ਗੈਸਾਂ ਵੀ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਉਦਯੋਗ ਧੰਦਿਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਸੰਯੰਤਰਾਂ ਤੋਂ ਫਲਾਈ ਐਸ਼ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਧੂੰਆਂ ਉਡਾਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੰਬਿਤ ਕਣੀ ਪੁੰਜ (SPM), ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFCs), ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ, ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਲੈਡ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਤੇ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਉਦਯੋਗ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿਮਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਸਾ ਰਹਿਤ ਪੈਟਰੋਲ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
5. ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਧੂੰਆਂ ਛੱਡਣ ਵਾਲੇ ਵਾਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣ ਚੱਕਰ (Biochemical Cycle) – ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ CO₂ ਨੂੰ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਖਣਿਜ ਪਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ C, N, 0, S, P ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਤੱਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਤੰਤਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੁਸਰੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਹਿਣ ਮਿੱਟੀ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਤੰਤਰ ਜਾਂ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੁੜ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣ ਚੱਕਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਰਜਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਘਟਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੇ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਣ ਭੰਡਾਰ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੀ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਚੱਕਰ (Water Cycle in nature)-
(i) ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਾਸ਼ਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਹਲਕੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਉੱਡ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਨੂੰ ਪਰਬਤਾਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਾੜਾਂ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਹੋਰ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਜਦੋਂ ਬੱਦਲਾਂ ਦੇ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਠੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖ਼ਾ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

(iv) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਡਿਗਣ ਵਾਲਾ ਵਰਖਾ ਦਾ ਕੁੱਝ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਿਸ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਖ਼ਿਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਾਣੀ ਕਿਸੇ ਕਠੋਰ ਚੱਟਾਨ ਦੁਆਰਾ ਰੋਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਅਸੀਂ ਖੂਹ ਪੁੱਟ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

(v) ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਨਦੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਜਲ ਚੱਕਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਚੱਕਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਲਦਾ ਹੈ, ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਚੱਕਰ (Nitrogen Cycle) – ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਲਗਪਗ 78% ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੇ

ਆਣਇਕ ਰੂਪ N₂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਲ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੈਵ-ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ, ਪ੍ਰੋਟੀਨਾਂ, ਅਮੀਨੋ ਅਮਲਾਂ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਅਮਲਾਂ ਦਾ ਇਕ ਘਟਕ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਤਾਂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਜੰਤੁ ਇਸਦੇ ਤੱਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਈਟਰੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਾਣੁ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਜਾਂ ਸਵਾਂਗੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਨਾਈਟਰੇਟ ਜਾਂ ਨਾਈਟਰਾਈਟ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਣ – ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜੀਵਾਣੂ ਹੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਨਾਈਟਰੇਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ ਵੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂ ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਫਸਲ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਠਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਅਤੇ ਕਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਣ ਨਾਈਟਰੇਟਸ ਜਾਂ ਨਾਈਟਰਾਈਟਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਫਿਰ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਮੋਨੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖ਼ਤ ਕਰ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਮੋਨੀਆ ਦੇ ਯੌਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਨਾਈਵੇਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ NO₂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਯੌਗਿਕ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਈਟਰੋਬੈਕਟਰ ਜੀਵਾਣੂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਈਟਰਾਈਟ ਨੂੰ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਸੋਖਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰਾਈਟਸ ਨੂੰ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਡੀਨਾਈਟਰੀਕਰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸਰੀਰਾਂ ਨੂੰ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਫਿਰ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਚੱਕਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਚੱਕਰ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਚੱਕਰ (Oxygen Cycle in nature) – ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਗੈਸੀ ਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲਗਪਗ 21% ਮਾਤਰਾ ਹੈ । ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੇ ਹੀ ਜਲੀ ਜੀਵ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵ, ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਅਪਘਟਕ ਸਾਹ ਲਈ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ CO₂ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਤੇ ਹੋਰ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਜਲਣ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਲਗਾਤਾਰ CO₂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ CO ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਦਿਨ ਵਿੱਚ

ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੀ CO₂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ CO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਚੱਕਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਚੱਕਰ ਕਿਵੇਂ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਵਿਵਰਣ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਚੱਕਰ (Carbon Cycle) – ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦਾ ਮੂਲ ਘਟਕ ਕਾਰਬਨ ਹੈ ਜੋ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ, ਵਸਾ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਨਿਉਕਲੀ ਅਮਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੈਸੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਹੈ । ਕਾਰਬਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਲਗਪਗ 0.03 ਤੋਂ 0.04% ਹੈ । ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਆਹਾਰ ਲੜੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਂਟਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੋਸ਼ਣ ਰੀਤ ਨਾਲ ਇਹ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਫਿਰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ CO₂ ਦੀ ਆਵਾਜਾਈ ਲਗਾਤਾਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਪਰਬਤਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗਲਣ, ਸੜਣ ਅਤੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਾਰਬਨਿਕ ਯੋਗਿਕਾਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ CO ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ । ਬਨਸਪਤੀ ਕਾਰਬਨਿਕ ਯੌਗਿਕਾਂ ਤੋਂ ਕੋਲਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਜਲ ਦੇ ਕਾਰਬਨ ਨੂੰ CO₂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲਗਾਤਾਰ CO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਸਾਗਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ (Ozone Layer)-ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਮੱਧ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਓਜ਼ੋਨ (O₃ ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਤੋਂ 16km ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਸੂਰਜੀ ਕਿਰਣਾਂ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਆਕਸੀਜਨ (O₂ ) ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ (O₃ ) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । 23km ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵਧੇਰੇ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਲਗਪਗ 16 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਇਕ ਪਰਤ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਤ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ (UV rays) ਨੂੰ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਰਾਬੈਂਗਨੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕਦੀਆਂ । ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਗਹਿਰਾਈ ਤਕ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਜੈਵ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਦੇ ਕੈਂਸਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸੰਘਣਤਾ 23km ਉੱਪਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੀ ਹੈ ? ਕੁਝ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) – ਧੂੜ ਕਣ, ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫ਼ਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਰਗੀਆਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾ ਦੇ ਗੰਦਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ – ਕੁੱਝ ਮੁੱਖ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹਨ-ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ, ਸਲਫਰ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਓਜ਼ੋਨ, ਧੂੜ ਕਣ ਅਤੇ ਧੁੰਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਤਾਪ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਆਪਣੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਨਾਲ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਨਿਕਲਦੇ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਆਪਣੇ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਲਈ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਤਾਪ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC) ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC) ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਨ ਅਤੇ ਸ਼ੀਤਲਨ ਯੰਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਵਿਸਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਰਾਬੈਂਗਨੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਵਿਖੰਡਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਹੀ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮੋਗ (Smog) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੋਗ (Smog) – ਸਮੋਗ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਮਲੀ ਵਰਖਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਜਲਨ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਹ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਇਸ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿੱਚਲੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਨਾ, ਮਟਰ, ਸੇਮ ਵਰਗੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਣੂ ਮੌਜੂਦ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਯੁਮੰਡਲੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੱਲ੍ਹੜ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੱਲ੍ਹੜ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ-

1. ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਰਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਰੇਤਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਕੀੜਿਆਂ, ਗੰਡੋਇਆਂ, ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਕੀ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਜੀਵ ਅਤੇ ਜਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਾਈਆਂ (Algee) ਦੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਦੀ ਕੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ
ਜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਦੀ ਦਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੁੱਖ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਮੁਕਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਬੱਦਲ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਜੰਗਲ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਰਖ਼ਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਉੱਗ ਸਕਣਗੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਦੁਸ਼ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਰੇਗਿਸਥਾਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਜੈਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਵਹਿ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਲਮੰਡਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਜਿਹਾ ਘੇਰਾ ਜਿੱਥੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ, ਸਥਲਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲਮੰਡਲ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦੇ ਜੈਵ ਘਟਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦੇ ਅਜੈਵ ਘਟਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਵਾ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਕਿੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰੁਵਾਂ ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ, ਤਾਲਾਬਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਪੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੇਪੜੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਖਣਿਜ ਕਿਸ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿੱਟੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਚੇ ਮਹੀਣ ਕਣ ਮਿੱਟੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨ, ਮਾਂਸ ਅਤੇ ਹੋਰ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੱਲੜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਗੁਣ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਲੜ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਕਿਸ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹਨਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਬਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
78% (ਲਗਪਗ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਨਿਊਕਲੀ ਅਮਲ, DNA, RNA ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹ ਰੀਥੀਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
21% (ਲਗਪਗ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਹੜੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ, ਦਹਿਣ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਲਈ ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਯਇਸ ਉਰਜਾ ਦੀਆਂ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ (Potential Energy)-“ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਆਕਾਰ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਸਥਿਤੀ ਕਾਰਨ ਉਪਸਥਿਤ ਉਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।”
ਗਣਿਤਿਕ ਫਾਰਮੂਲਾ-
ਮੰਨ ਲਓ ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ‘h’ ਤੀਕ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ ਵਿਰੁੱਧ ਪੱਥਰ ਉੱਪਰ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।
ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ W = ਬਲ × ਉੱਚਾਈ
ਜਾਂ W = F × h
ਪਰੰਤੂ ਪੱਥਰ ਦਾ ਭਾਰ W = mg × h
ਪੱਥਰ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਹ ਕਾਰਜ ਉਸ ਪੱਥਰ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ (P.E.) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
∴ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ (P.E.) = mgh
ਇਸ ਸਮੀਕਰਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਚਾਈ ਹੋਵੇਗੀ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੱਥਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਉਦਾਹਰਨਾਂ-
ਪੁਰਾਣੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਦੀਆਂ ਘੜੀਆਂ, ਡਿਜੀਟਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਘੜੀਆਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਚਾਬੀ ਭਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਘੜੀ ਦੀ ਕਮਾਣੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਘੜੀ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ, ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੀ ਕਮਾਣੀ ਨੂੰ ਚਾਬੀ ਭਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕੁੱਝ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਚਿੱਤਰ (b) ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਚਾਬੀ ਭਰਨ ਨਾਲ ਕਮਾਣੀ ਸੁੰਗੜਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਸਟੋਰ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਇਹ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਨੂੰ ਡਾਇਲ ਉੱਪਰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਲਈ ਗਣਿਤਿਕ ਸਮੀਕਰਨ ਦੀ ਵਿਉਂਤ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰਿਕ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (Kinetic Energy) – “ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਤਿਜ ਉਰਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਗਣਿਤਿਕ ਸਮੀਕਰਨ – ਮੰਨ ਲਓ ਕਿ ਆ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਬਲ F ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਬਲ ਕਾਰਨ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ S ਦੁਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵੇਗ ॥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਗ ‘a’ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਫੁੱਟਬਾਲ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ W = F × S ………… (1)
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਗਤੀ ਦੇ ਦੁਜੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, F = m × a ……………. (2)
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਗਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਰੇਖੀ ਸਮੀਕਰਨ
S = ut + 1/2 at² ………….. (3)
ਅਤੇ
v = u + at ……………. (4)
ਫੁੱਟਬਾਲ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੀ ਚੱਲੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ u = 0
ਹੁਣ ਸਮੀਕਰਨ (3) ਅਤੇ (4) ਵਿੱਚ u = 0 ਰੱਖ ਕੇ
S = 1/2 at² …………(5)
ਅਤੇ
υ = 0+ at = at ……………. (6)
ਸਮੀਕਰਨ (1) ਵਿੱਚ ਸਮੀਕਰਨ (2), (5) ਅਤੇ (6) ਤੋਂ ਮੁੱਲ ਰੱਖਣ ਮਗਰੋਂ
w = (ma) (1/2 at²)
= 1/2 ma²t²
W = 1/2 m (at)² …………….. (7)
ਸਮੀਕਰਨ (6) ਨੂੰ ਸਮੀਕਰਨ (7) ਵਿੱਚ ਭਰਨ ‘ਤੇ W = 1/2 mv² ……………. (8)

ਸਮੀਕਰਨ (8) ਸਿੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਫੁੱਟਬਾਲ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਉਸ ਅੰਦਰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਗਈ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ = 1/2mv²
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਜੁਲ (J) ਹੈ ।
ਸਮੀਕਰਨ (8) ਵਿੱਚ ਸਿੱਧ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਇੱਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
(i) ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਭਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਦੀ ਜਿੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਾਲ ਹੋਵੇਗੀ ਓਨੀ ਹੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਉਦਾਹਰਨ – ਆਓ ਇੱਕ ਤੀਰ ਅਤੇ ਕਮਾਨ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੀਏ । ਸਾਧਾਰਨ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤੀਰ ਅਤੇ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਉਰਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਤੀਰ ਨੂੰ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਮਾਨ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਤੀਰ-ਕਮਾਨ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵਜੋਂ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੇ ਤਾਂ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਤੀਰ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਾਬਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ – ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਓਨੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਇਹ ਇੱਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਊਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨਹੀਂ । ਕਾਰਜ, ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਤਿਜ ਉਰਜਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰਨਾ
ਮੰਨ ਲਉ 10 ਕਿਲੋ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੋਂ 30 ਮੀਟਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ A ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਬਿੰਦੂ A ਉੱਤੇ
ਗੇਂਦ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ = m × g × h.
ਅਧਿਕਤਮ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ = 10 × 10 × 30
= 3000 J
ਕਿਉਂ ਜੋ ਗੇਂਦ ਬਿੰਦੂ A ਤੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸੀ, ਇਸ ‘ ਲਈ ਗੇਂਦ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = 0
∴ ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ = ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ + ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
= 3000 J + 0 ……… (1)
= 3000 J

ਬਿੰਦੂ B ਉੱਤੇ
B ਉੱਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ = m × g × h.
= 10 × 10 × 20 = 2000 J
ਸਮੀਕਰਨ v² = u² + 2gh ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ
v² = 0 + 2 × 10 × 10
∴ v² = 200
∴ ਬਿੰਦੂ B ਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = 1/2mv
= 1/2 × 10 × (200)
= 1000 J
∴ ਬਿੰਦੂ B ਤੇ ਕੁੱਲ ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ = ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ + ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
= 2000 J+ 1000 J = 3000 J ………… (2)
ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੂ C ਅਤੇ D ਉੱਤੇ ਵੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਦੀ ਗਣਨਾ 3000 ਜੂਲ ਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਸਮੀਕਰਨਾਂ (1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਾ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਲਪਨਾ ਕਿਵੇਂ ਕਰੋਗੇ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਾਰਜ ਕਦੋਂ ਨਿਊਨਤਮ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ-ਮੰਨ ਲਉ ਇੱਕ ਮਾਲੀ ਘਾਹ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਲਾਨ ਉੱਤੇ ਅਗਾਂਹ ਵੱਲ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਸ਼ੀਨ, ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਹੈਂਡਲ HH₁ ਉੱਪਰ F ਬਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ । ਮਾਲੀ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਲ ਨਹੀਂ ਲਗਾ ਰਿਹਾ ਸਗੋਂ ਖਿਤਿਜ ਨਾਲ ਕੋਣ θ ਬਣਾਉਂਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਥਿਤੀ A ਤੋਂ B ਵੱਲ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ F ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਬਲ ਦਾ ਖਿਤਿਜ ਘਟਕ = F cos θ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਥੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਘਟਕ, F sin θ ਘਾਹ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ W = (ਬਲ ਘਟਕ) × (ਵਿਸਥਾਪਨ)
w = F cos θ × s
(i) ਜਦੋਂ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ θ = 0° ਅਤੇ cos θ = 1
ਕਾਰਜ W = F cos θ × S
= FS
ਇਹ W ਦਾ ਅਧਿਕਤਮ ਮਾਨ ਹੈ ।

(ii) ਜਦੋਂ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ θ = 90°, cos 90° = 0
W = F cos 90° × S
= F × 0 × S.
= 0
ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬਲ ਲੰਬਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਰਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? ਕਾਰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ (Work) – “ਕਿਸੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਬਲ ਅਤੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਗਣਿਤਿਕ ਤੌਰ ‘ ਤੇ
ਜੇਕਰ F = ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ
ਅਤੇ S = ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਵਿਸਥਾਪਨ
ਤਾਂ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ ; W = F × S ………….. (1)
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਬਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਗ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ m = ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ
ਅਤੇ a = ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਵੇਰਾ
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਦੂਜੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, F = [m × a] ……………… (2)
ਸਮੀਕਰਨ (1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ
W = m × a × S …………….. (3)
ਕਾਰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ
ਜਦੋਂ ਬਲ ਨਿਊਟਨ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਂ
ਕਾਰਜ = ਨਿਊਟਨ × ਮੀਟਰ
= ਨਿਊਟਨ – ਮੀਟਰ
= ਜੂਲ
ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਦੀ SI ਇਕਾਈ ਹੈ C.G.S. ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਦੀ ਇਕਾਈ ਅਰਗ (erg) ਹੈ ।
1 ਜੂਲ = 10⁷ ਅਰਗ (erg)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ, ਤਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਤੱਥ ਨੂੰ ਨਿਮਨਲਿਖਿਤ ਉਦਾਹਰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਕਾਰ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੁ ਕਾਰ ਇੱਕ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਿਲਦੀ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭੌਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਕਹਾਂਗੇ ਕਿ ਉਸਨੇ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮੰਨ ਲਓ ਬੱਚੇ ਨੇ ਕਾਰ ਤੇ ਬਲ F ਲਗਾਇਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ S = 0 ਹੈ ਤਾਂ
ਕਾਰਜ W = F × S
= F × 0
ਜਾਂ W = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਇਸ ਚੱਕਰੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਅਭਿਕੇਂਦਰੀ ਬਲ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਗੋਲ ਚੱਕਰ (ਵਿਤ) ਵਿੱਚ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਿਸ ਉਂਗਲੀ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਪਕੜਿਆ ਹੈ, ਉਸ ਉੱਪਰ ਤੁਸੀਂ ਕੁੱਝ ਬਲ ਲਗ ਰਿਹਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰੋਗੇ । ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਪੱਥਰ ਉੱਪਰ ਲਗ ਰਹੇ ਬਲ ਨੂੰ ਅਭਿਕੇਂਦਰੀ ਬਲ (Centripetal force) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਚੱਕਰੀ ਪੱਥ ਦੇ ਅਰਧਵਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਧਾਗੇ ਤੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਹ AT ਜਾਂ BT ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਡ ਜਾਵੇਗਾ ਕਿਉਂ ਜੋ ਅਭਿਕੇਂਦਰੀ ਬਲ ਪੱਥਰ ਤੀ ਦੀ ਲਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਅਭਕਦਰੀ ਚਿੱਤਰ-ਚੱਕਰੀ ਗਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਪੱਥਰ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਊਰਜਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ । ਤੁਸੀਂ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਕਿਵੇਂ ਸਮਝਾਉਗੇ ਕਿ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ (Energy) – “ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।” ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਹ ਤੱਥ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-
ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ-ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਉਦਾਹਰਨ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਹਾਰਿਕ ਤੱਥ ਦੀ ਅਸੀਂ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ;

ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦੇ ਹੋ, ਤੁਸੀਂ ਗੇਂਦ ਉੱਪਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਗੇਂਦ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਹ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗੇਂਦ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਉਹ ਊਰਜਾ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਲਈ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਸਥਿਤੀ A ਤੋਂ ਉੱਚਤਮ ਬਿੰਦੂ B ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੇਂਦ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ ਗੇਂਦ ਅੰਦਰ ਉਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਗੇਂਦ ਪੱਥ BC ਰਾਹੀਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਾਪਸ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਿਹੜਾ ਕਾਰਜ ਗੇਂਦ ਅੰਦਰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਉਹ ਕਾਰਜ ਹੁਣ ਦ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇਸਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ SI ਇਕਾਈ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕਤੀ (Power) – ਹਰੀਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਣ 60-60 ਅੰਬ ਤੋੜਨ ਲਈ ਅੰਬ ਦੇ ਇੱਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹੇ । ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਵੇਲੇ ਚੜ੍ਹਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਹਰੀਸ਼ ਨੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਸੇ ਦੇ 60 ਸੇਬ 30 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਤੋੜ ਲਏ ਪਰ ਕਰਣ ਨੇ ਆਪਣਾ ਇਹ ਕੰਮ 60 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਕਰਣ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਾਇਆ | ਹਰੀਸ਼ ਅਤੇ ਕਰਣ ਨੇ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ, ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿੰਨੀ ਹੀ ਸਮਰੱਥਾ ਅਰਥਾਤ ਉਰਜਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ । ਹਰੀਸ਼ ਦੀ ਕਰਣ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ – “ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ, ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।” ਅਰਥਾਤ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਜੇਕਰ ਕਾਰਜ ‘ਜੂਲ’ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ‘ਸਮਾਂ ਸੈਕਿੰਡ’ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ‘‘ਵਾਟ’’ ਵਿੱਚ ਮਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਅਰਥਾਤ 1 ਵਾਟ = 1 ਜੁਲ/1 ਸੈਕਿੰਡ
ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਵਪਾਰਕ ਇਕਾਈ ‘ਕਿਲੋਵਾਟ` ਹੈ,
1 ਕਿਲੋਵਾਟ = 1000 ਵਾਟ = 1000 ਜੂਲ/ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਊਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, “ਉਰਜਾ ਦਾ ਨਾ ਤਾਂ ਸਿਰਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।” ਇਸ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਜਦੋਂ, ਅਸੀਂ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਤੀਰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਮਾਨ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਮਾਨ ਉੱਪਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ਼ ਤੀਰ-ਕਮਾਨ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵਜੋਂ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੀਰ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਤੀਰ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਤੀਰ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਿੱਚ ਧੱਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੁਝ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਤੀਰ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ, ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਜ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਾ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਅੰਦਰ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਕਾਰਜ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਧੁਨੀ-ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਬਿਜਲੀ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਤੇ ਬਿਜਲੀ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੈਮਾਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਇਹ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਇਹ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁਣ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਜੈਨਰੇਟਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਫ਼ਟਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਯੰਤਰਿਕ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਤਖ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਕਿੱਲ ਗੱਡਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿੱਲ ਗਰਮ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਲੈ ਕੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਕਿੱਲ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸ ਉੱਪਰ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰੋ ਤਾਂ ਕਿੱਲ ਦਾ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਹੋਰ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਕਿੱਲ ਤਖ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹਥੌੜਾ ਮਾਰਨ ਤੇ ਕਿੱਲ, ਹਥੌੜਾ ਅਤੇ ਤਖਤਾ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਹਥੌੜਾ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਸਟੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਕਿੱਲ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਰਜਾ ਕਿੱਲ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਲੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਗੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿੱਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੁਣ ਹਥੌੜੇ ਦੀ ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ, ਤਾਪ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕਿੱਲ, ਹਥੌੜਾ ਅਤੇ ਤਖ਼ਤਾ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (K.E.)	ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ (PE)
(1) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(1) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਉਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਆਕਾਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(2) ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = \(\frac {1}{2}\)mv2	(2) ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ = mgh
(3) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿ ਊਰਜਾ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਜਾਂ ਡੂੰਘਾਈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਤਹ ਤੋਂ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਘੋੜਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਦੌੜ ਰਹੇ ਹਨ । ਜੇ ਘੋੜੇ ਦਾ ਭਾਰ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲੋਂ ਦਸ ਗੁਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੰਨ ਲਓ m ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੈ
∴ ਘੋੜੇ ਦਾ ਪੁੰਜ = 10 m
ਘੋੜੇ ਦਾ ਵੇਗ = ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਵੇਗ = υ (ਮੰਨ ਲਉ)
ਘੋੜੇ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = \(\frac {1}{2}\)(10m) υ²
ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = \(\frac {1}{2}\)mυ²

ਘੋੜੇ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ : ਕੁੱਤੇ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = \(\frac {1}{2}\) x 10m x υ²: \(\frac {1}{2}\) x m x υ²
= \(\frac{\frac{1}{2} \times 10 m \times v^{2}}{\frac{1}{2} \times m \times v^{2}}\)
= \(\frac{10}{1}\)
= 10 : 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
(i) ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇਗਾ ?
(ii) ਜੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏਗਾ ?
ਹੱਲ:
(i) K.E. = \(\frac {1}{2}\)mυ²
ਜੇ υ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ
K.E. ∝ m
ਇਸ ਲਈ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵੀ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

(ii) KE. = \(\frac {1}{2}\)mυ² ਜੇ ਪੁੰਜ ਸਥਿਰ ਰਹੇ, ਤਾਂ KE. ∝ υ²
ਜੇ ਵੇਗ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਨੌਂ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ h ਅਤੇ 2h ਦੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਉ ਦੋਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ A ਅਤੇ B ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ m ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ h ਅਤੇ 2h ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
A ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ, P_A = mgh
B ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ, P_B = mg (2h)
\(\frac{\mathrm{P}_{\mathrm{A}}}{\mathrm{P}_{\mathrm{B}}}\) = \(\frac{m g h}{m g(2 \mathrm{~h})}\) = \(\frac{1}{2}\)
ਦੋਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ = 1 : 2

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ υ ਅਤੇ 2υ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੰਨ ਲਉ ਵਸਤੂ A ਅਤੇ B ਦਾ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ m ਹੈ ਅਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਵੇਗ υ ਅਤੇ 2υ ਹੈ ।
∴ A ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ, K_A = \(\frac{1}{2}\)mυ²
B ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ, K_B = \(\frac{1}{2}\)m (2υ)²
= \(\frac{4}{2}\)mυ²
= 2mυ²
K_A : K_B = 1 : 4

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਸੂਟਕੇਸ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖੜਾ ਹੈ । ਕੀ ਉਹ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਉਸ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਬਲ ਅਤੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਚੁੱਕੇ ਗਏ ਸੂਟਕੇਸ ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਬਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਸੂਟਕੇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਉਤਪੰਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
ਇੱਥੇ F = mg
ਵਿਸਥਾਪਨ S = 0
∴ W = F × S
= mg × 0
ਅਰਥਾਤ W = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਇੱਕਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਤੁਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਇੱਕਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਤੁਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ਬਾਲਟੀ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਣ θ = 90° ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਬਲ, ਵਿਸਥਾਪਨ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚਕਾਰ ਕੋਣ θ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ
W = F cos θ × S
∴ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = mg × cos 90° × S
= mg × 0 × S
= 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਦੱਸੋ ਜਦੋਂ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਉਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਬਿਲਕੁਲ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲਗ ਰਹੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ’ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਉਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਵਿਸਥਾਪਨ ਤੇ ਲੰਬਰੂਪ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ θ = 90°, :: cos θ = cos 90° = 0
∴ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜW = F cos θ × S
= F cos 90° × S
= F × 0 × S
ਅਰਥਾਤ W = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਧਿਕਤਮ ਹੋਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਘੱਟ ਰਹੇ ਵੇਗ ਨਾਲ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਪਰ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਘੱਟਦੀ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਵਲੋਂ ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਅਧਿਕਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਦੱਸੋ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ, ਭਾਵੇਂ ਉਸ ਉੱਪਰ ਬਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹਾ ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਬਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ, ਪਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇ ।
(i) ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ’ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਅਤੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਵਿਸਥਾਪਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਲੰਬਾਤਮਕ ਹੋਣ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਣ θ = 90° ਹੈ ।
∴ cos θ = cos 90° = 0 ਹੋਵੇਗਾ ।
ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ (W) = F cos θ × ਵਿਸਥਾਪਨ
= F cos 90° × ਵਿਸਥਾਪਨ
= F × 0 × ਵਿਸਥਾਪਨ ਅਰਥਾਤ
W = 0

(ii) ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਵੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਨਾ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ |
ਹੁਣ ਬਲ = F
ਵਿਸਥਾਪਨ (S) = 0
∴ ਕਾਰਜ (w) = F × S
= F × 0 = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ-ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਰਿਮਾਣ) ਉਰਜਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਸ਼ਕਤੀ (ਸਮਰੱਥਾ)-ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਜ ਦੇ ਕੁੱਲ ਪਰਿਮਾਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ ਇੱਕ ਕੰਮ ਨੂੰ 1 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੁਸਰਾ ਮਜ਼ਦੂਰ 2 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਬਰਾਬਰ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਬਰਾਬਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤੀ ਹੈ ਪਰ ਪਹਿਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਅੱਧੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੂਸਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਸਮਾਂ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਦੂਸਰੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਦੁੱਗਣੀ ਕਾਰਜ ਸਮਰੱਥਾ (ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੂਤਰ (Important Formulae)

(1) ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ = \(\frac {1}{2}\)mv²
(2) ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ = mgh
ਇੱਥੇ m = ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ; g = ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਅਤੇ h = ਉੱਚਾਈ
(3) ਕਾਰਜ (W) = ਬਲ (F) × ਵਿਸਥਾਪਨ (S)
(4) ਸ਼ਕਤੀ (P) =
(5) 1 ਜੂਲ = 1 ਨਿਊਟਨ × 1 ਮੀਟਰ
(6) 1 ਵਾਟ =
(7) ਘੋੜ ਸ਼ਕਤੀ (Horse Power) = = 746 ਵਾਟ
(8) 1 ਕਿਲੋਵਾਟ-ਘੰਟਾ = 36,00,000 ਜੂਲ = 3.6 × 10⁶ ਜੂਲ
(9) 1 ਵਾਟ-ਘੰਟਾ = 3600 ਜੂਲ

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ 10 m ਡੂੰਘੇ ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ 5 kg ਭਾਰੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬਾਲਟੀ 10 s ਵਿੱਚ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬਾਲਟੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 5 kg
ਖੂਹ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ (h) = 10 m
ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) = 10 m/s²
ਸਮਾਂ (t) = 10 s.
ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (P) = ?
ਇਸਤਰੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ (W) = m × g × h
= 5 × 10 × 10
= 500 ਜੂਲ

= 50 ਵਾਟ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
25 km ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਇੱਕ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ 1km/s ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉਤਾਂਹ ਵੱਲ ਦਾਗਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਰਾਕੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ 3 × 10⁶ kg ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰੋ । (g = 10 m/s² )
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ
ਰਾਕੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 3 × 10⁶ kg
ਰਾਕੇਟ ਦਾ ਵਗ (0) = 1 km/s
= 1000 m/s
ਉੱਚਾਈ (h) = 25 km
= 25 × 1000 m
25,000 m ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ
(g) = 10 m/s²

(i) ਰਾਕੇਟ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ (P.E.) = m × g × h
= (3 × 10⁶ ) × 10 × 25000
= 75 × 10¹⁰ ਜੂਲ ਵਾਟ ਉੱਤਰ

(ii) ਰਾਕੇਟ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (K.E.) = \(\frac {1}{2}\) × m × υ²
\(\frac {1}{2}\) × (3 × 10⁶ ) × (1000)²
= \(\frac {1}{2}\) × 3 × 10⁶ × 1000 × 1000
= 1.5 × 10¹² ਜਲ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ 30 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਭਾਰਾ ਬਕਸਾ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਚੁੱਕ ਕੇ
(i) ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ
(ii) ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ, 10 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਵੱਲੋਂ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਬਕਸੇ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 30 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
ਵਿਸਥਾਪਨ (S) = 10 ਮੀਟਰ
ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) = 9.8 m/s²

(i) ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = m × g × S
= 30 × 9.8 × 10
= 30 × 98 ਜੁਲ
= 2940 ਜੂਲ ਉੱਤਰ

(ii) ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = F cos θ × S
= m × g cos θ × S
= 30 × 9.8 × cos 90° × 10
= 294 × 0 × 10 [∵ cos 90° = 0]
= 0 (ਜ਼ੀਰੋ) ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1000 kg ਦੀ 30 m/s ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਕਾਰ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਇੱਕਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ 50 m ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਰੇਕ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ υ = 30 ms^-1
v = 0
S = 50 m
ਹੁਣ v² – ² = 2 as
(0)² – (30)² = 2 × a × 50
– (30 × 30) = 100 × a
∴ a = \(\frac{-900}{100}\)
-9 m/s²
ਬਲ F = m × a = 1000 × 9
9000 ਨਿਊਟਨ ਉੱਤਰ
ਬਰੇਕ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = F × S
= 9000 × 50
= 45 × 10000
= 4.5 × 10⁵ J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਮਜ਼ਦੂਰ 10 kg ਭਾਰੀ ਟੋਕਰੀ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਪੱਧਰੀ ਸੜਕ ਤੇ 100 ਮੀਟਰ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ ਪਤਾ ਕਰੋ । (g = 9.8 ms²)
ਹੱਲ:
ਟੋਕਰੀ ਦਾ ਭਾਰ = mg = 10 × 9.8 = 98 N (ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ)
ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ (ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ)
ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ = 0
ਕਾਰਜ = ਬਲ × ਵਿਸਥਾਪਨ
= 98 × 0 = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਕਾਰ 54 km/hr ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ 40 kg ਦੇ ਲੜਕੇ ਦੀ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਲੜਕੇ ਦਾ ਵੇਗ, (v) = ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਗ
= 54 km/hr.
= \(\frac{54 \times 1000}{60 \times 60}\)
= 15 m/s
ਲੜਕੇ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 40 kg
ਲੜਕੇ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (K.E.) = \(\frac {1}{2}\)mυ²
= \(\frac {1}{2}\) × 40 × (15)²
= 4500 ਜੂਲ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿਲ ਦੀ ਇੱਕ ਧੜਕਨ ਲਈ 1 ਜੂਲ ਊਰਜਾ ਦਾ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦਿਲ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ਜੇ ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ 72 ਵਾਰ ਧੜਕੇ ।
ਹੱਲ:
ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ = 1 ਜੁਲ
72 ਧੜਕਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਕਾਰਜ = 72 × 1
= 72 ਜੁਲ
ਸਮਾਂ =1 ਮਿੰਟ
= 60 ਸੈਕਿੰਡ

= \(\frac{72}{60}\) = 1.2 ਜੂਲ / ਸੈਕਿੰਡ
= 1.2 ਵਾਟ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
60 W ਦਾ ਇੱਕ ਬਿਜਲੀ ਬਲਬ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ 6 ਘੰਟੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਲਬ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ ਖਰਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ‘‘ਯੂਨਿਟ’’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਬਲਬ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (P) = 60 W
ਜਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬਲਬ ਜਗਿਆ (t) = 6 ਘੰਟੇ
ਖਪਤ ਹੋਈ ਉਰਜਾ (E) = P x t
= 60 W X 6 h
= 360 Wh
= \(\frac{360}{1000}\) kWh
= 0.36 kWh
= 0.36 ਯੂਨਿਟ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਪਿੰਡ ਕੁਮਵਾਰ : ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ υ ਅਤੇ 3υ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾਵਾਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਹਰੇਕ ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੁੰਜ ਅ ਹੈ ।

ਪਹਿਲੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k1) = \(\frac {1}{2}\) mυ …………… (i)
ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k2) = \(\frac {1}{2}\) m(3υ)²
\(\frac {1}{2}\) m × 9υ²
= 9 × \(\frac {1}{2}\)mυ² ………… (ii)
(i) ਪਹਿਲੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k1 = \(\frac {1}{2}\)mυ²
(ii) ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k2) = 9 × \(\frac {1}{2}\)mυ²
E_k1 : E_k2 = \(\frac {1}{9}\) = 1 : 9

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ 2 kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ਡਿੱਗਣ ਤੋਂ 2s ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ. ਊਰਜਾ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ? g ਦਾ ਮਾਨ 10 m/s² ਲਵੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਪੁੰਜ (m) = 2 kg
ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 0 (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ)
ਸਮਾਂ (t) = 2 s
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = ?
ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) = 10 m/s²
υ = u + gt ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
υ = 0 + 10 × 2
∴ υ = 20 m/s
ਹੁਣ 2 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k) = \(\frac {1}{2}\)mυ²
= \(\frac {1}{2}\) × 2 × (20)²
= \(\frac {1}{2}\) × 2 × 20 × 20
= 400 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸੜਕ ਤੇ ਸਕੂਟਰ ਚਾਲਕ ਬਰੇਕ ਲਗਾ ਕੇ ਸਕੂਟਰ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ 36 km/h ਤੋਂ ਘਟਾ ਕੇ 18 km/h ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਬਰੇਕ ਦੁਆਰਾ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਜੇਕਰ ਖ਼ਾਲੀ ਸਕੂਟਰ ਦਾ ਪੁੰਜ 86 kg ਅਤੇ ਚਾਲਕ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਦਾ ਪੁੰਜ 64 kg ਹੋਵੇ ।
ਹੱਲ:
ਕੁੱਲ ਪੁੰਜ (m) = m₁ + m₂
= ਸਕੂਟਰ ਦਾ ਪੁੰਜ + ਚਾਲਕ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਦਾ ਪੁੰਜ
= 86 kg +64 kg
= 150 kg
ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 36 km/h
= 36 × \(\frac{5}{18}\) m/s [∵ 1km/h = \(\frac{5}{18}\) m/s
= 10 m/s
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 18 km/h
= 18 × \(\frac{5}{18}\)
5 m/s

ਬਰੇਕ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = ਸਕੂਟਰ ਦੁਆਰਾ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ
= ਆਰੰਭਿਕ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ – ਅੰਤਿਮ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
= (\(\frac {1}{2}\)mu² – \(\frac {1}{2}\)mv²)
= \(\frac {1}{2}\)m(u² – v²)
= \(\frac {1}{2}\) m (u + v) (u – v)
= \(\frac {1}{2}\) × 150 × (10 + 5) (10 – 5)
= \(\frac {1}{2}\) × 150 × 15 × 5
= 75 × 75
5625 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮੰਨ ਲਓ ਤੁਹਾਡੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ 1 kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਚੁੱਕੋਗੇ, ਤਾਂ ਜੋ ਗੁਰੂਤਵੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ 1J ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ । g = 10 ms^-2)
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ (p) = 1 J
ਪੁੰਜ (m) = 1 kg
ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) = 10 ms^-2
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ (p) = mgh
1 = 1 × 10 × h
∴ h = \(\frac {1}{10}\)m
= 0.1 m
= 10 cm

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ 1000 w ਬਿਜਲੀ ਹੀਟਰ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ 2 ਘੰਟੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । 28 ਦਿਨਾਂ ਦੇ ਮਹੀਨਾ ਭਰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਖ਼ਰਚਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਜੇਕਰ ਊਰਜਾ ਦੀ ਦਰ 3.00 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਯੂਨਿਟ ਹੋਵੇ ।
ਹੱਲ:
ਹੀਟਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (P) = 1000 W = 1 kW
∴ ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ (t) = 2 × 28 = 56 h
ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ (E) = P × t
= 1 kW × 56 h
= 56 kWh
= 56 ਯੂਨਿਟ
ਊਰਜਾ ਦੀ ਦਰ = 3.00 ਰੁਪਏ ਪ੍ਰਤੀ ਯੂਨਿਟ
∴ ਕੁੱਲ ਖ਼ਰਚਾ = 56 × 3.00 ਰੁਪਏ
= 168.00 ਰੁਪਏ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ 1 ਜੁਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਚਾਲ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ।
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1 kg
ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_K) = 1 ਜੂਲ
ਵੇਗ (v) = ?
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k) = \(\frac {1}{2}\)mv² ਤੋਂ
1 = \(\frac {1}{2}\) × 1 × v²
v² = 2
∴ v = √2
= 1.414 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
50 kg ਪੁੰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਦੌੜ ਕੇ 45 ਪੌੜੀਆਂ 9 s ਵਿੱਚ ਚੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਹਰੇਕ ਪੌੜੀ ਦੀ ਉੱਚਾਈ । ‘ 15 cm ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪਰਿਕਲਨ ਕਰੋ । g ਦਾ ਮਾਨ 10 ms^-2 ਲਓ ।
ਹੱਲ:
ਲੜਕੇ ਦਾ ਭਾਰ = mg
= 50 kg × 10 ms^-2
= 500 N
ਕੁੱਲ ਉੱਚਾਈ (h) = ਪੌੜੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ × ਇੱਕ ਪੌੜੀ ਦੀ ਉੱਚਾਈ
= 45 × 15 cm
= 675 cm
= 6.75 m
ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t) = 9

= 375 W

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇੱਕ ਕੁਲੀ 10 kg ਦਾ ਬੋਝ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 1.5 m ਉੱਪਰ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬੋਝ ਉੱਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪਰਿਕਲਨ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਬੋਝ ਦਾ ਭਾਰ (m) = 10 kg ਅਤੇ
ਵਿਸਥਾਪਨ (S) = 1.5 m
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ (W) = F × S
= mg × S
= 10 kg × 10 ms^-2 × 1.5 m
= 150 Nm = 225 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜੇਕਰ ਕਿਸੀ ਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਜ 1500 kg ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ 30 kmh^-1 ਤੋਂ 60 kmh^-1 ਤੱਕ ਵਧਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ (w) ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।
ਹੱਲ:
ਕਾਰ ਦਾ ਮਾਨ (m) = 1500 kg
ਕਾਰ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 30 km h^-1
= \(\frac{30 \times 1000 \mathrm{~m}}{60 \times 60 \mathrm{~s}}\)
= 8.33 ms^-1
ਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 60 km h^-1
= 16.67 ms^-1
ਇਸ ਲਈ ਕਾਰ ਦੀ ਆਰੰਭਿਕ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
(E_Ki) = \(\frac {1}{2}\)mu²
\(\frac {1}{2}\) × 1500 kg × (8.33 ms^-1)²
= 52041.68 J
ਕਾਰ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_Kf)= \(\frac {1}{2}\) mυ²
= \(\frac {1}{2}\) × 1500 × (16.67 ms^-1)²
= 208416.68 J
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
E_Kf – E_Ki
= 208416.68 J – 52041.68 J
= 156375 J

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਰਜ ਦੀ SI ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੁਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪੱਥਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਉੱਚਾਈ ਤਕ ਚੁੱਕਣ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
9.8 ਜੂਲ ਹੱਲ :
W = mgh
= 1 × 9.8 × 1
= 9.8 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ਵਧਾਉਣ ਤੇ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇਗ ਅੱਧਾ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ –

1. ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ
2. ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਊਰਜਾ ਦੀ SI ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੁਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ sI ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਟ ।

ਪਸ਼ਨ 7.
ਵਪਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਉਰਜਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਪਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕਿਲੋਵਾਟ ਘੰਟਾ ਹੈ ।

ਕਿਲੋਵਾਟ ਘੰਟਾ-ਜੇ ਇੱਕ ਕਿਲੋਵਾਟ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ 1 ਘੰਟਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਊਰਜਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ 1 ਕਿਲੋਵਾਟ ਘੰਟਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚਾਬੀ ਵਾਲੇ ਖਿਡੌਣੇ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ, ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਥੇਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਉਹ ਗਰਮ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਥੇਲੀਆਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ, ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੌਣ ਚੱਕੀ ਦੁਆਰਾ ਊਰਜਾ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਰੂਪ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸ਼ਕਤੀ, ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਕਾਰਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਉੱਚਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬੰਨ੍ਹ ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਤੇਜ਼ ਹਨੇਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਕਈ ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਕਿਉਂ ਉੱਡ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇੱਕ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪਾਣੀ 5 ਮੀ: ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ‘ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕਾਰਜ = ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ
= mgh
= 1 × 10 × 5 = 50 ਜੁਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵੱਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
∴ K.E. α v²
∴ ਇਹ 9 ਗੁਣਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਪਰਿੰਗ ਕਮਾਨੀ) ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੋਨੋਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਉੱਡ ਰਹੇ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਿੱਚੇ ਹੋਏ ਕਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਕਲ (ਆਕ੍ਰਿਤੀ) ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਵਜੋਂ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਸਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਸਮ- “ਊਰਜਾ ਨਾ ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਰਜਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।” ਅਰਥਾਤ ਉਰਜਾ ਰੁਪਾਂਤਰਨ ਦੌਰਾਨ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਨਿਯਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਕਿਹੜਾ ਯੰਤਰ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲਈ ਮੋਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਬਿਜਲੀ ਪੱਖੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਊਰਜਾ ਕਿਸ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਲੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਯਾਤਿਕ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਹਾਈਇਲੈੱਕਟ੍ਰਿਕ ਪਾਵਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਿੱਗਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਫਿਰ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਾਟ ਅਤੇ ਕਿਲੋਵਾਟ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1 ਕਿਲੋਵਾਟ = 1000 ਵਾਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਉਰਜਾ ਦੇ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਅਤੇ 1 kWh ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਊਰਜਾ ਦਾ S.I. ਮਾਤਿਕ ਜੁਲ (J) ਹੈ ।
∴ 1 kWh = 3.6 × 10⁶ਜੂਲ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਗਣਿਤਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗ ਰਹੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਸੂਤਰ ਦਾ ਵਿਉਂਤਪੰਨ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਟਨ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ (Newton’s Universal Law of Gravitation) – ਇਸ ਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਪਦਾਰਥਕ ਵਸਤੂ ਹਰ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ . ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ-
(i) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ
(ii) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ-ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ |

ਗਣਿਤਿਕ ਧਾਰਣਾਵਾਂ – ਉੱਪਰ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਹਵਾਲੇ ਵਿੱਚ ਮੰਨ ਲਉ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਦੋ ਗੇਂਦਾਂ A ਅਤੇ B ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਕੁਮਵਾਰ m₁ ਅਤੇ m₂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਦੂਰੀ r ਹੈ ।

ਨਿਊਟਨ ਅਨੁਸਾਰ ਗੇਂਦ A, ਗੇਂਦ B ਉੱਪਰ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ F_BA ਲਗਾਵੇਗੀ ਅਤੇ F_AB ਲ ਗੇਂਦ A ਉੱਪਰ ਗੇਂਦ B ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨਾਂ ਬਲਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਰਾਬਰ ਹੈ, : ਪਰੰਤੁ ਉਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
F_AB = F_BA
ਮੰਨ ਲਓ F_AB = F_BA = F
ਤਾਂ ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, F ∝ m₁ × m₂ ………… (i)
ਅਤੇ F ∝ \(\frac{1}{r^{2}}\) ………. (ii)
ਸਮੀਕਰਨ (i) ਅਤੇ (ii) ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਤੇ
F ∝ \(\frac{m_{1} \times m_{2}}{r^{2}}\)
F = ਸਥਿਰ-ਅੰਕ × \(\frac{m_{1} \times m_{2}}{r^{2}}\)
F = G\(\frac{m_{1} \times m_{2}}{r^{2}}\)
G ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਵੀ-ਸਥਿਰ-ਅੰਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਸੰਖਿਅਕ ਮੁੱਲ ਇਕੋ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
G ਦਾ ਸੰਖਿਅਕ ਮੁੱਲ- G = 6.67 × 10^-11 N-m²/kg² ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਬਾਰੇ ਕੈਪਲਰ ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਬਾਰੇ ਕੈਪਲਰ ਦੇ ਨਿਯਮ – ਸੋਲ੍ਹਵੀਂ ਸਦੀ ਤੱਕ ਅਨੇਕ ਖਗੋਲ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਬਾਰੇ ਆਂਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ । ਜਹਾਂਸ ਕੈਪਲਰ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਆਂਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਜਿਹੜੇ ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ-
1. ਆਰਬਿਟ ਨਿਯਮ (ਪਹਿਲਾ ਨਿਯਮ) – ਹਰੇਕ ਹਿ ਦਾ ਹਿ ਪੱਥ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਇਸਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ 0 ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

2. ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਨਿਯਮ ਦੂਸਰਾ ਨਿਯਮ – ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਖੇਤਰਫਲ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਤੋਂ 8 ਤੱਕ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ 0 ਤੋਂ 0 ਤੱਕ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖੇਤਰਫਲ OAB ਅਤੇ OCD ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਗੇ ।

3. ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਾਲ (ਪੀਰੀਅਡ) ਨਿਯਮ (ਤੀਸਰਾ ਨਿਯਮ) – ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਹਿ ਦੀ ਔਸਤ ਦੂਰੀ (r) ਦਾ ਘਣ ਉਸ ਹਿ ਦੇ ਹਿ ਪੱਥ ਪਰਿਕਰਮਾ ਅਰਥਾਤ ਕਾਲ 1 ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਅਰਥਾਤ \(\frac{r^{3}}{\mathrm{~T}^{2}}\) = ਸਥਿਰ ਅੰਕ
ਜਾਂ T² α r³
ਕੈਪਲਰ ਕੋਈ ਸਿਧਾਂਤ ਪੇਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ ਜਿਹੜਾ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰ ਸਕੇ । ਨਿਉਟਨ ਨੇ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਕਿ ਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਗੁਰੁਤਾਕਰਸ਼ਣ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸੂਰਜ ਉਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਬਰਟ ਬਾਇਲ ਨੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਿਰਵਾਤ (ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਇੱਕ ਹੀ ਦਰ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਇਲ ਪ੍ਰਯੋਗ – ਰਾਬਰਟ ਬਾਇਲ ਨੇ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਕੱਚ ਦੀ ਟਿਊਬ ਲਈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਸਿੱਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ । ਟਿਊਬ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਟਿਊਬ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ ਨੂੰ ਨਿਰਵਾਤ ਪੰਪ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਜਦੋਂ ਟਿਉਬ ਨੂੰ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਉਲਟਾਇਆ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਇਹ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਸਿੱਕਾ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਹੀ ਟਿਉਬ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤਲੀ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਫਿਰ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ ਜਦੋਂ ਕੱਚ ਦੀ ਟਿਊਬ ਅੰਦਰ ਹਵਾ ਮੌਜੂਦ ਸੀ । ਇਸ ਵਾਰੀ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਕਿ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਸਿੱਕਾ ਛੇਤੀ ਹੀ ਟਿਊਬ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਿਰਵਾਤ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਹਲਕੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀਆਂ ਇੱਕੋ ਵੇਗ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
(ੳ) ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) g ਦਾ ਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜਿਵੇਂ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਸਥਿਤ m ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ । ਮੰਨ ਲਉ M ਅਤੇ R ਕੁਮਵਾਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਹਨ ।
ਮੰਨ ਲਉ F ਵਸਤੂ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੈ ।

ਇਸ ਵੇਗ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਸਮੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੇਗ ਇਸ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਆਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੰਜਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਤੇ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) g ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰਨਾ G = 6.67 × 10^-11 Nm² / kg²
ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ, R = 6400 km
= 6400 × 1000 m
= 6.4 × 10⁶ m
ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ M = 6 × 10²⁴ kg
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, g = \(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^{2}}\)
ਜਾਂ g = \(\frac{6.67 \times 10^{-11} \times 6 \times 10^{24}}{\left(6.4 \times 10^{6}\right)^{2}}\)
∴ g = 9.8 ms^-2

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
(ੳ) ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸਮੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
(ਅ) ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ੲ) ਜਦੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਸਿੱਧੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮੀਕਰਨ ਲਿਖੋ ।
(ਸ) ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਆਉਣ ਅਤੇ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਦਾ ਸਮਾਂ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਗੁਰੂਤਾ ਅਧੀਨ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੇ ਸਮੀਕਰਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਇਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਵਿੱਚ a ਦੀ ਥਾਂ g ਲਿਖ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਾਲੇ ਸਮੀਕਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
(i) v = u + gt
(ii) n = ut + \(\frac {1}{2}\)gt²
(iii) v² – u² = 2gh
ਇੱਥੇ u ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ, v ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ, h ਪ੍ਰਾਪਤ ਉੱਚਾਈ ਅਤੇ t ਸਮਾਂ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਰਥਾਤ u = 0

(ੲ) ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ਲਈ ਵਿਅੰਜਕ – ਆਓ ਮੁੱਢਲੇ ਵੇਗ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਸੁੱਟੇ ਜਾਣ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਲਈ ਵਿਅੰਜਕ ਗਿਆਤ ਕਰੀਏ ।
ਉੱਚਤਮ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ । ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੋਵੇਗਾ । ਜੇਕਰ h ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਹੈ, ਤਾਂ
v² – u² = 2ah
ਜਾਂ 0² – u² = 2 (-g) h [a = – g]
-u² = -2gh
u² = 2gh
∴ h = \(\frac{u^{2}}{2 g}\)

(ਸ) ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ – ਉੱਚਤਮ ਬਿੰਦੂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਸਮਾਂ ਅਵਰੋਹਣ ਸਮਾਂ ਹੈ | ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ ਆਰੋਹਣ ਸਮਾਂ ਹੈ ।
ਅਵਰੋਹਣ (ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਲਈ) ਸਮਾਂ
ਇੱਥੇ v = 0, a = – g
v = u + at
0 = u – gt
t = \(\)

ਆਰੋਹਣ (ਹੇਠਾਂ ਆਉਣ ਲਈ) ਸਮਾਂ-
ਹੁਣ, ਉੱਚਤਮ ਬਿੰਦੁ ਤੇ ਵੇਗ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ,
∴ u = 0

ਅਰਥਾਤ ਉੱਪਰ ਜਾਣ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆਉਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ‘g’ ਦੇ ਮੁੱਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ‘g’ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ-
1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਕਾਰਨ g` ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ (Variation in g with Altitude) – ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦੋਹਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘਟਦਾ ਹੈ । ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਹੀ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟਦਾ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ‘g’ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦੀ ਗਣਨਾ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਗਣਿਤਕ ਸੂਤਰ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਜੇਕਰ g_e = ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ
g_h = ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ hਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ
ਅਤੇ R = ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ, g_h = g_e[latex]\frac{\mathrm{R}^{2}}{(\mathrm{R}+h)^{2}}[/latex]
(R+h)”
‘h’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਹੋਣ ਤੇ ‘g_h’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਿਤੀ (Special Case) – ਧਰਤੀ ਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਨਾਲੋਂ ਅੱਧੀ ਉੱਚਾਈ hਤੇ ਅਰਥਾਤ ਜਦੋਂh = R/ 2 ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਫ਼ਾਰਮੂਲੇ ਤੋਂ,

‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ‘ਜ਼ੀਰੋ’ ਹੋਵੇਗਾ ।

2. ਧਰਤੀ ਦੀ ਆ ਕਾਰਨ ‘g’ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ (Variation in g` due to shape of Earth) – ਧਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਿਹੀ ਇਲਿਪਸੀ (ਅੰਡਾਕਾਰ) ਆਤੀ ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਧਰਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੱਧਰੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਠੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਹੈ ।

ਉੱਪਰ ਵਿਖਾਏ ਚਿੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ, ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਲਗਪਗ 6378 ਕਿ. ਮੀ. ਅਤੇ ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ 6357 ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ । ਹੁਣ ਕਿਉਂ ਜੋ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ, ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ 21 ਕਿ. ਮੀ. ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਰੁਵਾਂ ਤੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਰਥਾਤ g_p ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਰਥਾਤ 9.831 m/s² ਹੈ ਅਤੇ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਘੱਟ ਅਰਥਾਤ g_e = 9.782 m/s² ਹੈ । ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਜਿਹੜਾ ਅਸੀਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਮੁੱਲਾਂ ਦੀ ਔਸਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ‘g’ ਦੇ ਮੁੱਲ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਸਤੁ ਦਾ ਭਾਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਨਿਊਨਤਮ ਅਤੇ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਤਮ ਹੋਵੇਗਾ ।

3. ਡੂੰਘਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effect of depth) – ਜੇ ਅਸੀਂ ਡੂੰਘਾਈ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਾਈਏ ਤਾਂ 8 ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡੂੰਘਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਇਹ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਇਸਦਾ ਮੁੱਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
\(\frac{\mathbf{W}_{d}}{\mathbf{W}_{e}}\) = \(\frac{g_{d}}{g_{e}}\) = (1 – \(\frac{d}{\mathrm{R}}\))

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
‘g’ ਅਤੇ ‘G’ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

g ਅਤੇ G ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ (Relation between g and G) – ਮੰਨ ਲਉ । ਪੁੰਜ ਅਤੇ d ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁੰਜ M ਅਤੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ R ਉੱਪਰ ਪਈ ਹੈ । ਮੰਨ ਲਉ ਕਿ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਗੇਂਦ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ r ਹੈ, ਅਰਥਾਤ r = d + R
ਧਰਤੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਬਲ F ਨਾਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰੇਗੀ ।
∴ F = G\(\frac{\mathrm{Mm}}{r^{2}}\) ……….. (1)
ਹੁਣ F = m × ਗੇਂਦ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪ੍ਰਵੇਰਾ
ਜਾਂ F = mg ………….(2)
ਇੱਥੇ g ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਵੀ-ਦੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਇਸ ਦੀ ਮੁੱਲ ਅਧਿਕਤਮ ਅਰਥਾਤ 9.81 ms² ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੀਕਰਨ (1) ਦੇ ਬਲ ਦੀ ਸਮੀਕਰਨ (2) ਦੇ ਬਲ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਤੇ-
m × g = G \(\frac{m \mathbf{M}}{r^{2}}\)
g = G\(\frac{\mathrm{M}}{r^{2}}\) …………… (3)

ਕਿਉਂਕਿ ਗੇਂਦ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ ਅਰਥਾਤ r<< R ਤਾਂ
ਜੋ r = R
ਸਮੀਕਰਨ (3) ਤੋਂ g = G\(\frac{\mathrm{M}}{\mathrm{R}^{2}}\) ………….(4)
ਸਮੀਕਰਨ (4) ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ‘g’ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਵੀ ਸਥਿਰ-ਅੰਕ ‘G’ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਕਿ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਧਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ ਕਿਉਂ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੰਨ ਲਓ ਅ ਪੁੰਜ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ, M ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਧਰਤੀ ਜਿਸਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ Rਹੈ ਦੀ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ ।
∴ F = m × ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਵੇਰਾ
F = m × G ………..(i)
ਇੱਥੇ g ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
m × g = \(\frac{\mathrm{G} \times m \times \mathrm{M}}{\mathrm{R}^{2}}\)
ਜਾਂ g = G × \(\frac{\mathrm{M}}{\mathrm{R}^{2}}\) …………………(ii)

ਜੇਕਰ ਸਮੀਕਰਨ (ii) ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦੇ ਮੁੱਲ ਭਰ ਦੇਈਏ, ਤਾਂ ਚੰਨ ਉੱਤੇ 8 ਦਾ ਮੁੱਲ 8w ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

∴ g_m = \(\frac{1}{6}\) × g
ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਪ੍ਰਵੇਗ = \(\frac{1}{6}\) × ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ
ਦਾ \(\frac{1}{6}\) ਵਾਂ ਭਾਗ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਨਾਲੋਂ ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ 6 ਗੁਣਾ ਉੱਚੀ ਛਲਾਂਗ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਰਕੀਮਿਡੀਜ਼ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ? ਪ੍ਰਯੋਗਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰਕੀਮਿਡੀਜ਼ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ- ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਡੁਬੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾਏ ਗਏ ਤਰਲ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”

ਯੋਗਿਕ ਪੜਤਾਲ – ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਲਓ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ (ਸਪਰਿੰਗ ਬੈਲੈਂਸ) ਦੇ ਹੁੱਕ ਨਾਲ ਬੰਨੋ । ਤੁਲਾ ਨੂੰ ਸਟੈਂਡ ‘ਤੇ ਲਟਕਾਓ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪੱਕੜ ਕੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਲਟਕਾਓ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪੱਥਰ ਦਾ ਭਾਰ ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਕੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਪਏ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋ ਦਿਉ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ (b) ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਜਦੋਂ ਪੱਥਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਣ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਘਾਟ ਆ ਗਈ ਹੈ । ਪਹਿਲੀ ਪੜ੍ਹਤ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਜੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਘਾਟ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਜਿਉਂ ਹੀ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਡੁਬੋਇਆ ਜਾਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਹੀ ਪੱਥਰ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਆਇਤਨ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੋਰ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲਉ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਕਮੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਰਕੀਮਿਡੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਯਮ ਸਿੱਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, 1 kg ਲੋਹੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲੋਂ ਆਕਰਸ਼ਣ-ਬਲ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ 1 kg ਲੋਹੇ ਵਲੋਂ ਆਕਰਸ਼ਣ-ਬਲ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਪਸੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਲੋਹੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਲੋਹਾ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਹੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਧਰਤੀ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ 1 kg ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਗਤੀ ਇਹ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ 1 kg ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲ ਲਗਾ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
G ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
G ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਇਸ ਲਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੇ ਹੀ ਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਸੰਖਿਅਕ ਮੁੱਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ G ਦਾ ਮੁੱਲ 6.67 ×10-^-11 N-m² /kg² ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਗਿਆਤ ਸਥਿਤੀ ਉੱਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਸਤੂਆਂ ਲਈ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਵੱਖਰਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਵੀ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਤੋਂ ਅਸੀਂ
ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ g = \(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^{2}}\) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 8 ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਿੱਟੇ ‘ਤੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗਿਆਤ ਸਥਿਤੀ ਉੱਪਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਸਤੁਆਂ ਲਈ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਧਰੁਵਾਂ ਉੱਤੇ ?
ਉੱਤਰ-

ਧਰਤੀ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਅੰਡਾਕਾਰ (ਇਲਿਪਸੀ) ਹੈ । ਇਹ ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੱਧਰੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਉੱਠੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਲਗਪਗ 6378 ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ 6357 ਕਿ. ਮੀ. ਹੈ । ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਨਾਲੋਂ 21 ਕਿ. ਮੀ. ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ g = \(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}^{2}}\) ਅਰਥਾਤ g ਦਾ ਮੁੱਲ R ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ (g ∝ \(\frac{1}{\mathrm{R}^{2}}\)) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ, ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ , ਇਸ ਲਈ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਧਰੁਵ ਤੇ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਭਾਰਹੀਨ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰਹੀਨ ਹੋਣਾ-ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾਣ ਵੇਲੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ (9) = 0 ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ ਅ ਹੈ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਭਾਰ = m × g
= m × 0
= 0 ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਭਾਰਹੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਟੈਨਿਸ ਦੀ ਗੇਂਦ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨਾਲੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਛਲਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਿਵੇਂ-ਤਿਵੇਂ ਗੁਰੁਤਵੀ ਵੇਗ (g) ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਾੜਾਂ ਦੀ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਉੱਚਾਈ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ਼ ਕਰਕੇ ਗੇਂਦ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਤੇ ਗੇਂਦ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਉਛਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਲਗਪਗ 9.8 ਨਿਊਟਨ ਹੈ । ਇਸ ਕਥਨ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g) ਦਾ ਮੁੱਲ 9.8 m² ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਭਾਰ ਲਈ ਸੰਬੰਧ ਹੈ,
W = m × g
ਇੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਲ ਭਰਨ ਮਗਰੋਂ,
9.8 = m × 9.8
ਜਾਂ m = \(\frac{9.8}{9.8}\)
m = 98
∴ m = 1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਕਥਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ 1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਰੂਤਾ ਅਧੀਨ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ ਅਧੀਨ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਵਸਤੂ – ਗੁਰੂਤਾ ਅਧੀਨ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਇਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗੇਗੀ । ਜੇਕਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚੋਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਮਾਨ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਵੱਧਦਾ ਰਹੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੁਣ ਕਿਹੜਾ ਹੈ, ਪੁੰਜ ਜਾਂ ਭਾਰ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੁਣ ਉਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਭਾਰ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਜਿੱਥੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪੁੰਜ ਨਾ ਹੋਵੇ | ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ਵਸਤੁ ਦਾ ਭਾਰ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੁ ਪੁੰਜ ਜ਼ੀਰੋ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀ ਥਾਂ ਘੇਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੋ ਕਿ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੱਸਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੁਣ ਉਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਉਸਦਾ ਭਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ
(i) g (ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ) ਅਤੇ (ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ) ਸਥਿਰ ਅੰਕ G
(ii) ਭਾਰ ਅਤੇ ਪੁੰਜ
(iii) ਪੁੰਜ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਕੇਂਦਰ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

‘g’ (ਗਰਤਾ ਪਵੇਗ)	‘G’ (ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ)
(1) ਇਹ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਭ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਵਿਆਪਕ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਇਸ ਦਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੁੱਲ 9.8 m/s2 ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਲ 6.67 × 10-11 N-m2/kg2 ਹੈ ।

(ii) ਭਾਰ ਅਤੇ ਪੁੰਜ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਭਾਰ (Weight)	ਪੁੰਜ (Mass)
(1) ਭਾਰ ਉਹ ਬਲ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਖਿੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(1) ਪੁੰਜ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ।
(2) ਭਾਰ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।	(2) ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਰਾਸ਼ੀ ਸਥਿਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ।	(3) ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
(4) ਭਾਰ ਸਪਰਿੰਗ-ਬੈਲੇਂਸ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(4) ਪੁੰਜ ਡੰਡੀ-ਤੱਕੜੀ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(5) ਵਸਤੁ ਦਾ ਭਾਰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । (ਅਰਥਾਤ g = 0).	(5) ਪੁੰਜ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਵੀ ਜ਼ੀਰੋ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਊਟਨ ਜਾਂ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(6) ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਪੰਜ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ – ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਇਸੇ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕੇਂਦਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪੁੰਜ ਕੇਂਦਰ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾ ਕੇਂਦਰ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਸੰਪੂਰਨ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਤਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਏ-ਜੁਲਾਏ ਬਗੈਰ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹਿਲਾ ਸਕਦੇ । ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਉਂਗਲੀ ਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਂਗਲੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੁਰੀ ਬਦਲ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਅਤੇ ਗੁਰੁਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ – ਇਹ ਇਸ ਹਿਮੰਡ ਦੀਆਂ ਕਿਸੇ ਦੋ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਕਰਸ਼ਣ ਹੈ ।
ਗੁਰੂਤਾ – ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਦੀ ਸਤਹ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਹਿ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਉਸਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗਤੀ ਵੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ-

1. ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੀ ਧਰਤੀ, ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੂਰਜੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਹੋਂਦ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।
3. ਹਿ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਉਪਸਥਿਤੀ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਸੁਰਜ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਰਹੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਖੜੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਾਂ।
6. ਬਣਾਉਟੀ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਬਲ ਵੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੁੰਜ ਦੇ ਗੁਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਪੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਪੁੰਜ ਦੇ ਗੁਣ-ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਗੁਣ ਹਨ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਸਕੇਲਰ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਹਰ ਥਾਂ ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਤੁਲਾ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਭਾਰ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਉਸ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ‘g’ ਦਾ ਗੁਣਨਫਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
∴ g = \(\frac{\mathrm{GM}}{\mathrm{R}_{e}^{2}}\)

ਗੁਰੁਤਵੀ ਵੇਗ ਵਸਤੁ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰ ਵੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੋਵੇਗਾ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਾਡਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਈਏ, ਤਾਂ ਸਾਡਾ ਭਾਰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ \(\frac {1}{4}\) ਹਿੱਸਾ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? ਉਸਦਾ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਕਾਰਨ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵੇਗ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ = – 9.8 m/s² ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਵੇਗ 9.8 m/s² ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਘੱਟਦਾ ਹੈ । ਵੇਗ ਉਦੋਂ ਤਕ ਘੱਟਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜ਼ੀਰੋ ਨਹੀਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ | ਅਧਿਕਤਮ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਵੇਗ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਛਾਲ ਬਲ ਧਕੇਲ ਬਲ) ਅਤੇ ਉਛਾਲ ਕੇਂਦਰ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਛਾਲ ਬਲ (ਧਕੇਲ ਬਲ)-ਹਰੇਕ ਤਰਲ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਛਾਲ ਬਲ (ਧਕੇਲ ਬਲ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾਏ ਗਏ ਤਰਲ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ ਕੇਂਦਰ ’ਤੇ ਉਛਾਲ ਬਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਟਾਏ ਗਏ ਤਰਲ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ ਕੇਂਦਰ ਨੂੰ ਉਛਾਲ ਕੇਂਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਨਦੀਆਂ ਉੱਪਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਬੰਨ (ਡੈਮ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੇਠਾਂ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਪਤਲੀ ਕਿਉਂ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਨ੍ਹ (ਡੈਮ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਮੋਟਾ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਤਲਾ ਬਣਾਉਣਾ-ਡੈਮ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਤਰਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਦਾਬ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਦੀ ਮੁਕਤ ਤਲ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡੈਮ ਦੀ ਤਲੀ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬੰਨ੍ਹ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਦਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਈਏ ਦਾਬ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਡੈਮ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਹੇਠਾਂ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਪਤਲੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰੀ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹੀਆਂ ਦੇ ਟਾਇਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੌੜੇ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰੀ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਟਾਇਰ ਚੌੜੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਖੇਤਰਫਲ A ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸੜਕ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਦਾਬ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦਾਬ ਅਤੇ ਖੇਤਰਫਲ ਉਲਟੇ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਪਹੀਏ ਘੱਟ ਦਾਬ ਕਾਰਨ ਸੜਕ ਵਿੱਚ ਧੱਸਣ ਤੋਂ ਬੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਨਹਿਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਖਾਲਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹਿਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਰਨਾ ਸੁਖਾਲਾ-ਨਹਿਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਸਮੁੰਦਰ (ਲੂਣ ਘੁਲਿਆ ਹੋਣ ਕਾਰਨ) ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਤਰਨ ਲਈ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦਾ ਆਇਤਨ ਹਟਾਉਣਾ ਪਵੇਗਾ (ਅਰਥਾਤ ਸਰੀਰ ਦਾ ਘੱਟ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇਗਾ) । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਨਹਿਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਰਨਾ ਸੁਖਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੋਈ ਬਾਲਟੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਆਉਣ ਤੇ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਭਾਰੀ ਕਿਉਂ ਮਾਲੂਮ ਹੋਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ? . ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਬਾਲਟੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾਏ ਗਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਉਛਾਲ ਬਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਾਲਟੀ ਅਸਲੀ ਭਾਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਭਾਰੀ ਮਾਲੂਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬਾਲਟੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਉਛਾਲ-ਬਲ ਦਾ ਮਾਨ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਲਟੀ ਭਾਰੀ ਜਾਪਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਬਰਾਬਰ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮੋਟੇ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਕਿੱਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਰੀਕ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਕਿੱਲ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਛੇਤੀ ਕਿਉਂ ਖੁੱਭ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਬਰੀਕ ਨੋਕ ਵਾਲੀ ਕਿੱਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ, ਮੋਟੀ ਕਿੱਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਕਿੱਲਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਬਲ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਬਰੀਕ ਨੋਕ ਵਾਲੀ (ਨੁਕੀਲੀ) ਕਿੱਲ ਮੋਟੀ ਕਿੱਲ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵੱਧ ਦਾਬ ਪਾਏਗੀ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸੌਖ ਨਾਲ ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਧੱਸ ਜਾਏਗੀ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੂਤਰ (Important Formulae)

1. F = G\(\frac{\mathbf{M m}}{\mathbf{R}^{2}}\)
2. F = mg
3. g = G\(\frac{\mathrm{M}}{\mathrm{R}^{2}}\)
4. υ = u + gt
5. υ² = u² + 2gh
6. h = ut + \(\frac {1}{2}\)gt²
7. ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ (g_m ) = \(\frac {1}{6}\) × ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ
ਲੋੜੀਂਦੇ ਆਂਕੜੇ
ਧਰਤੀ
ਪੁੰਜ = 6 × 10²⁴kg
ਅਰਧ-ਵਿਆਸ = 6.4 × 10⁶ m (6400 km)
ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰੀ = 1.5 × 10¹¹ m
ਚੰਨ
ਪੁੰਜ = 7.3 × 10²² kg

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
1 kg ਵਾਲੇ ਦੋ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ 3m ਹੋਵੇ । ਗਿਆਤ ਹੈ ਕਿ G = 6.67 x 10^-11 N-m²kg²
ਹੱਲ:

ਇੱਥੇ m₁ = m₂ = 1 kg
ਦੋਨਾਂ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ r = 3 m
ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੁਤਵੀ ਸਥਿਰ ਅੰਕ = G = 6.67 × 10^-11 N-m²/kg²
ਦੋਨਾਂ ਗੋਲਿਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂਤਵੀ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ, F = ?
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ,
F = \(\frac{\text { G. } m_{1} \cdot m_{2}}{r^{2}}\)
= \(\frac{6.67 \times 10^{-11} \times 1 \times 1}{3^{2}}\)
= \(\frac{6.67 \times 10^{-11}}{9}\)
= 0.741 × 10^-11 N
= 7.41 × 10^-12 ਨਿਊਟਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸਤੂ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਤਬਦੀਲੀ ਦੱਸੋ ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ 6357 km ਹੈ ਅਤੇ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ 6378 km ਹੈ ।
ਹੱਲ:
ਧਰੁਵੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ (r) = 6357 km
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ (R) = 6378 km
∴ h = R – r
= 6378 – 6357
h = 21 km
R = 6400 km (ਲਗਪਗ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਦਾ ਮੁੱਲ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰਲੇ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਅੱਧਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ‘R’ ਮੰਨ ਲਓ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ h ਉੱਚਾਈ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ g’ = \(\frac{g}{2}\) ਹੈ, ਤਾਂ

√2R = R + h
h = √2 R – R
∴ h = R(√2 – 1)
= R (1.414 – 1)
(∵ √2 = 1.414)
= R (0.414)
∴ h = 0.414 R

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਗੇਂਦ 40 ਮੀਟਰ ਉੱਚੇ ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਤੋਂ ਸੁੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 20 ਮੀਟਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ? ਧਰਤੀ ਤੇ ਟਕਰਾਉਣ ਵੇਲੇ ਇਸਦਾ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
(i) ਇੱਥੇ, h = 40 m
u = 0
a = g = 10 m/s²
ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ S = 20 m
υ = ?
ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ ਲਗਾਉਣ ਤੇ υ² – u² = 2aS
υ² – (0)² = 2 x 10 x 20
∴ υ² = 400
υ² = \(\sqrt{400}\)
= 20 m/s

(ii) υ = ?
a = g = 10 m/s²
u = 0
S = h = 40 m
υ² – u² = 2 aS
υ² – (0)² = 2 × 10 × 40
υ² = 800
υ = \(\sqrt{800}\)
= \(\sqrt{400 \times 2}\)
= \(\sqrt{400}\) × √2
= 20 × √2
∴ υ = 20√2 m/s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ 4% ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ? ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ = 6400 km ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਉ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ h ਦੂਰੀ (ਉੱਚਾਈ) ਤੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਮੁੱਲ ਦਾ 4% ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਤਾਂ, g’ = g ਦਾ 4%


ਜਾਂ h = 4 × R
= 4 × 6400 km
∴ h = 25600 km

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ 49 N ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਪੁੰਜ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ, W = 49 N
g = 9.8 ms^-2
ਭਾਰ = ਪੁੰਜ × ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ
ਅਰਥਾਤ W = m × 8
ਜਾਂ 49 = m × 9.8
∴ m = \(\frac{49}{9.8}\) = 5 kg

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਛੱਤ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ 2 m ਉੱਚੀ ਖਿੜਕੀ ਨੂੰ 0.1 s ਵਿੱਚ ਪਾਰ ਕਰੇ, ਤਾਂ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋਂ ਛੱਤ ਕਿੰਨੀ ਉੱਪਰ ਹੈ ?
ਹੱਲ:

ਖਿੜਕੀ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੁਰੀ S = 2 m
g = 9.8 m/s² ; t = 0.1 s.
ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਪੱਥਰ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਕਿਨਾਰੇ ਤਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਵੇਗ υ ਹੈ ।
ਹੁਣ S = ut + \(\frac {1}{2}\)gt²
2 = υ × 0.1+ \(\frac {1}{2}\) × 9.8 × (0.1)²
2 = 0.1 υ + 0.049
0.1 υ = 1.951
υ = 1951 × 10
= 19.51 ms^-1
ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ u = 0
ਇਹ ਵੇਗ ਪੱਥ OA ਦੇ ਲਈ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ υ² – u² = 2gS
(19.51)² – (0)² = 2 × 9.8 × S
S = \(\frac{19.51 \times 19.51}{2 \times 9.8}\)
= 19.41 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
70kg ਪੁੰਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਭਾਰ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ? ਉਸ ਦਾ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਪੁੰਜ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪੁੰਜ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੁੱਜ = 70kg
∴ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਪੰਜ = 70kg
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ (W₁) = ?
ਧਰਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ g = 9.8 m/s²
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ’ਤੇ ਭਾਰ (W₂) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ (w) = mg
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ (W₁) = 70 × 9.8 = 686 N
ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਭਾਰ (W₂) = \(\frac {1}{6}\) × ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭਾਰ
= \(\frac{\mathrm{W}_{1}}{6}\)
= \(\frac{686 \mathrm{~N}}{6}\)
= 114.33 N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ 600 N ਹੈ । ਚੰਦਰਮਾ ਦੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਦਾ \(\frac {1}{6}\) ਹੈ । ਜੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ 10 m/s² ਹੈ ਤਾਂ ਚੰਦਰਮਾ ‘ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ ਤੇ ਭਾਰ ਪਤਾ ਕਰੋ ?
ਹੱਲ:
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਆ
g = 10 m/s²
w = mg = 600 N
m = \(\frac{600}{g}\)
= \(\frac{600}{10}\) = 60kg
ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਵੀ ਪੁੰਜ = 60 kg (∵ਪੁੰਜ ਸਥਿਰ ਹੈ)
ਚੰਦਰਮਾ ‘ਤੇ ਭਾਰ = \(\frac {1}{6}\) × mg
= \(\frac{m g}{6}\)
= \(\frac {1}{6}\)(600)
= 100 N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਉੱਭਰੀ ਹੋਈ ਚੱਟਾਨ (ਕਿੰਗਰੇ) ਤੋਂ ਇਕ ਕਾਰ 0.5 sec ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ । ਮਨ ਲਓ g = 10 m/s² (ਗਣਨਾ ਨੂੰ ਸੌਖਾ ਕਰਨ ਲਈ) ।
(ਕ) ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
(ਖ) 0.5 s ਦੌਰਾਨ ਇਸਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
(ਗ) ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕਿੰਗਰੇ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਸਮਾਂ t = 0.5 s.
ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ u = 0 m/s
ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ g = 10 m/s²
ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਗ a = + 10 m/s² (ਥੱਲੇ ਵੱਲ)

(ਕ) ਚਾਲ V = u + at
= 0 + 10 m/s² × 0.5 s
= 5 m/s

(ਖ) ਔਸਤ ਚਾਲ = \(\frac{\mathrm{V}+u}{2}\)
= \(\frac{(0 \mathrm{~m} / \mathrm{s}+5 \mathrm{~m} / \mathrm{s})}{2}\)
= 2.5 m/s

(ਗ) ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ
S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
= 0 × 0.5 s + \(\frac {1}{2}\) × 10 ms² × (0.5)²
= \(\frac {1}{2}\) × 10 m/s² × 0.25²
= 1.25 m
ਇਸ ਲਈ, S = 1.25 m

(i) ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਰ ਦੀ ਚਾਲ = 5 m/s
(ii) 0.5 s ਦੌਰਾਨ ਇਸਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ = 2.5 m/s
(iii) ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕਿੰਗਰੇ (ਚੱਟਾਨ) ਦੀ ਉੱਚਾਈ = 1.25 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ 10 m ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਤਾ ਕਰੋ
(i) ਵੇਗ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ
(ii) ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਉੱਚਤਮ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ।
ਹੱਲ:
ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ S = 10 m
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ V = 0 ms
ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ g = 9.8 m/s²
ਵਸਤੂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ a = – 9.8 m/s²(ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ)

(i) v² = u² – 2aS
0 = u² – 2 × 9.8 m/s² × 10 m
– u = – 2 × 9.8 × 10 m/s.
u = \(\sqrt{196}\) ms^-1
u = 14 ms^-1

(ii) v = u + at
0 = 14 m/s – 9.8 m/s² × t
9.8 × t = 14
∴ t = \(\frac{14 \mathrm{~m} / \mathrm{s}}{9.8 \mathrm{~m} / \mathrm{s}^{2}}\)
= 1.43 s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਮਾਪਣ ਤੇ 10 N ਹੈ । ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਮਾਪਣ ਤੇ ਉਸਦਾ ਭਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ
ਚੰਨ ‘ਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ (W_m) = 1/6 × ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਉਸਦਾ ਭਾਰ (W_e).
ਜਾਂ W_m = \(\frac {1}{6}\) × W_e
= \(\frac {1}{6}\) × 10
= 1.67 N
ਇਸ ਲਈ ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਹੋਵੇਗਾ = 1.67 N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਦਾ \(\frac {4}{5}\) ਭਾਗ ਡੁੱਬਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ | ਵਸਤੂ ਦੀ ਘਣਤਾ ਗਿਆਤ ਕਰੋ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ = 1000 kg/m³)
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਇਤਨ V ਅਤੇ ਘਣਤਾ d kg/m ਹੈ ।

∴ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਘਣਤਾ (d) = \(\frac {4}{5}\) × 1000
= 800 kg/m³

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਆਇਤਨ ਦਾ \(\frac {4}{5}\) ਭਾਗ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ 1.6 ਸਾਪੇਖ ਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਤਰਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਭਾਗ ਡੁੱਬੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਇਤਨ V ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਘਣਤਾ d ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਰਾਉਣ ਸਮੇਂ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾਏ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ = ਵਸਤੂ ਦਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਭਾਰ
\(\frac {4}{5}\) V × 1 × g = V × d × g …………… (1)
ਮੰਨ ਲਓ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੇ ਕੁੱਲ ਆਇਤਨ ਦਾ 1 ਭਾਗ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
∴ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਹਟਾਏ ਗਏ ਤਰਲ ਦਾ ਭਾਰ = ਵਸਤੂ ਦਾ ਹਵਾ ਵਿਚ ਭਾਰ
x V × 1.6 × g = V × d × 8 …………….. (2)
ਸਮੀਕਰਨ (1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ,
\(\frac {4}{5}\) V × 1 × g = x × V × 1.6 × g
ਜਾਂ x = \(\frac{4}{5 \times 1.6}\)
= \(\frac {1}{2}\)
ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਇਤਨ ਦਾ ਅੱਧਾ (\(\frac {1}{2}\)) ਭਾਗ ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਕੁੱਲ ਭਾਰ 6 kg ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਭਾਗ \(\frac {1}{3}\) ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਟੁਕੜੇ ‘ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਭਾਰ ਰੱਖੀਏ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਪੂਰਾ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਰਹਿ ਕੇ ਤੈਰਦਾ ਰਹੇ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਉੱਪਰ W ਭਾਰ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਇਹ ਪੂਰਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡੁੱਬ ਕੇ ਤੈਰੇਗਾ ।
ਮੰਨ ਲਓ ਇਸ ਦਾ ਆਇਤਨ V ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੈਰਦੇ ਸਮੇਂ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਆਇਤਨ \(\frac {1}{3}\) ਦਾ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ,
ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਭਾਰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ,
6 = \(\frac {1}{3}\) V × d × g ………….. (1)
ਵਾਧੂ , ਭਾਰ W ਰੱਖ ਦੇਣ ਮਗਰੋਂ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
∴ 6 + W = V × d × g …………….. (2)
ਸਮੀਕਰਨ (2) ਨੂੰ (2) ਨਾਲ ਭਾਗ ਦੇਣ ਤੇ ।
\(\frac{6+W}{6}=\frac{3}{1}\)
ਜਾਂ 6 + W = 18
∴ ਲੱਕੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦਾ ਭਾਰ W = 18 – 6
= 12 kg

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇੱਕ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੇ ਪੈਕਟ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ । ਇਹ 20 m ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ 2 m/s ਦੇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਖਿਤਿਜ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉੱਡ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦਾ ਨੇੜਲਾ ਸਿਰਾ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ਦੇ ਠੀਕ ਹੇਠਾਂ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪੈਕਟ ਸੁੱਟੇ ਗਏ । ਜੇਕਰ ਕਿਸ਼ਤੀ 5 m ਲੰਮੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਕਟ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ h = 20 m, u = 2 m/s g = 10 ms^-2
ਉੱਚਾਈ ਵਾਲਾ ਰੇਂਜ, R = 2\(\sqrt{\frac{2 h}{g}}\)
= 2\(\sqrt{\frac{2 \times 20}{10}}\)
= 2√4
= 4 m
ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 5 m
ਇਸ ਲਈ ਕਿਸ਼ਤੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੀਆਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪੈਕਟ ਮਿਲ ਜਾਣਗੇ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੂਰਜੀ ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਬੇਰੋਕ ਘੁੰਮਣ ਗਤੀ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਰਸਪਰ ਗੁਰੂਤਵੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਦਰਮਾ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ਦੇ ਪੱਥ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿਸ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਲਿਪਸੀ ਜਾਂ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਲਗ ਰਹੇ ਆਪਸੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਨੂੰ ਗਣਿਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ । .
ਉੱਤਰ-
F = G.\(\frac{m_{1} \times m_{2}}{r^{2}}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
G ਦਾ ਸੰਖਿਅਕ ਮੁੱਲ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
G = 6.67 x 10^-11 N-m² kg²

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਬੈਂਚ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਪਰਸਪਰ ਗੁਰੂਤਵੀ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ਪਰ ਦੋਨੋਂ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸ ਬਲ ਨੂੰ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ F = G. \(\frac{m_{1} \times m_{2}}{r^{2}}\) ਇੱਥੇ G ਦਾ ਮੁੱਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਬਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਕਿੰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 8 = 9.81 m/s²

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੀ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਦੋਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ g ਦਾ ਮੁੱਲ ਘੱਟਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ 8 ਨੂੰ ਰਿਣਾਤਮਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਈਲ ਦਾ ਗਤੀ ਪੱਥ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਰਾਬੋਲਿਕ ਪੱਥ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁੰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਵਾਲੀ SI ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਭਾਰ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਭਾਰ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਰਾਸ਼ੀ ਸਕੇਲਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਭਾਰ ਦੀ SI ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਟਨ (N) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ? ਸਕੇਲਰ ਜਾਂ ਵੈਕਟਰ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵੈਕਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੁੱਜ 30 ਕਿ. ਗ੍ਰਾਮ ਹੈ, ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਓਨਾ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਿੰਨਾ ਉਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਹੈ ਅਰਥਾਤ 30 ਕਿ. ਗ੍ਰਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ’ ਤੇ ‘g’ ਦਾ ਮੁੱਲ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ G = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੱਸੋ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਕਿੱਥੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ – ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਕਰਨ ਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ’ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ \(\frac {1}{9}\) ਵੀ ਭਾਗ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗਾ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 13 ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 13 ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਵੇਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ – ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਰੋਗ ਹਨ ਜੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ, ਜੀਵਾਣੁਆਂ, ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ। ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਭੋਜਨ, ਸੰਪਰਕ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰੋਗ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਰਨੀ ਰੋਗ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ – ਇਹ ਰੋਗ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡਾਇਬੀਟੀਜ਼, ਕੈਂਸਰ, ਅਮੀਨੀਆ, ਕਵਾਸ਼ਿਓਰਕਰ ਆਦਿ ।
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਵਿਧੀ-ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਫੈਲਦੇ ਹਨ-
(i) ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ
(ii) ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ।

(i) ਪ੍ਰਤੱਖ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ – ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

1. ਇਹ ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਖਾਂਸੀ ਕਰਨ, ਛਿੱਕ ਮਾਰਨ ਅਤੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ ਆਦਿ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਡਰੋਪਲੇਟ (Droplet) ਸੰਕਰਮਣ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਛੂਹਣ ਤੇ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਭੁਮੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਲਹੁ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ – ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

1. ਇਹ ਕੀਟਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਧੂੜ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਉਪਾਅ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਉਪਾਅ-

1. ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਣਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
2. ਭੋਜਨ ਸੰਤੁਲਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪਾਕਿਰਤਕ ਤੀਰੱਖਿਆ ਠੀਕ ਬਣੀ ਰਹੇ ।
3. ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੱਖੀਆਂ, ਮੱਛਰਾਂ, ਧੂੜ-ਕਣਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਘਰ ਅਤੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਮੱਛਰ ਉੱਥੇ ਆਪਣਾ ਵਾਧਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਣ ।
5. ਸੀਵਰ ਵਿਵਸਥਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਦਾ ਵਿਸਰਜਨ ਠੀਕ ਹੋਵੇ ।
6. ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਫਾਲਤੂ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
7. ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲਿਆਂ ਦਾ ਜਲ ਵੀ ਦੁਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਘੱਟ ਲਾਗਤ ਵਾਲੇ ਢੱਕੇ ਪਖਾਣਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਸਿਗਰੇਟ, ਸ਼ਰਾਬ ਜਾਂ ਹੋਰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
9. ਸਰੀਰਕ ਸੰਬੰਧ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਸਿਫਲਿਸ, ਗੋਨੋਰੀਆ, ਏਡਜ਼ ਵਰਗੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ, ਸੰਜਮ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ਸੁਥਰੀ ਜੀਵਨ ਪੱਧਤੀ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
10. ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਹੈ । ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਹੋਣ ਤੇ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਖ਼ਰਾਬ ਸਿਹਤ ਤੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ । ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ | ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮੂਲ ਪਰਿਸ਼ਥਿਤੀਆਂ ਹਨ-

1. ਵਧੀਆ ਭੋਜਨ – ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਲਈ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੰਕਰਮਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਗ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਸਿਹਤ ਵਿਗਿਆਨ – ਸਿਹਤ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਠੀਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਰੀਰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਣਾ, ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਣਾ, ਸੰਤੁਲਿਤ ਆਹਾਰ ਲੈਣਾ ਅਤੇ ਮਾਦਕ ਅਤੇ ਸੰਵੇਦਨਾਮੰਦਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਆਦਿ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਘਰੇਲੁ ਸਿਹਤ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ, ਘਰੇਲੂ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ, ਮਲ-ਮੂਤਰ ਤਿਆਗਣ ਅਤੇ ਵਿਸਰਜਨ ਦਾ ਠੀਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਅਤੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਆਦਿ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ! ਸੁਖਮਜੀਵ ਹੀ ਸਾਡੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸੰਮਿਤ ਕਰਕੇ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਾਲੀਦਾਰ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਮਲ-ਮੂਤਰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣ ਨਾਲ ਸੁਖਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਸਾਫ਼ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ – ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਲਿਆਉਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣ ਚਿਪਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣ ਨਾਲ ਇਹ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਲ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਸੂਖਮ ਜੀਵ, ਕਿਰਮਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਸਰ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਾਫ਼, ਠੰਡੇ ਅਤੇ ਮੱਖੀ ਰਹਿਤ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਕੇ, ਛਾਣ ਕੇ ਪੀਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਕੀਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਿਮਾਰੀ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਕੇ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਰਤਨ ਧੋਣ, ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਅਤੇ ਪੀਣ ਆਦਿ ਲਈ ਕਦੇ ਵੀ ਤਾਲਾਬਾਂ ਜਾਂ ਨਦੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਧ, ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੀ ਹਵਾ ਵੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਇਹੀ ਸ਼ੁੱਧ ਹਵਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦਾ ਦਹਿਣ ਕਰਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਵਿਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਤੇ ਸ਼ਵਸਨ ਰੋਗ (ਸਾਹ ਰੋਗ) ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਤੰਬਾਕੂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਦਿਲ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਤੋਂ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਕਸਰਤ, ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਤੇ ਨਸ਼ੇ – ਨਿਯਮਿਤ ਕਸਰਤ, ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਕਸਰਤ, ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਤੇ ਸੌਣਾ, ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ । ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਹੋਣ ਤੇ ਵੀ ਜੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਿਕ ਤੇ ਸਰੀਰਕ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਤੰਬਾਕੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਰਾਬ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵਧੇਰੇ ਸੇਵਨ ਜਿਗਰ ਵਿੱਚ ਵਿਗਾੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਮਾਦਕ ਅਤੇ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਆਦਤ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿਹਤ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ
-ਸਿਹਤ-ਸਿਹਤ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਤੰਤਰਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਿਹਤ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਹੈ ।ਉਦੇਸ਼ਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲੱਛਣ ਹਨ ਪਰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਹੋਣ ਲਈ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਣਾਵਾਂ ਤੋਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਵਧੀਆ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦਾ ਵਧੀਆ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ‘ ਤੇ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਸਾਡੇ ਕੀ ਕਰਤੱਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਸ ‘ਤੇ ਚਿਪਕੀ ਧੂੜ ਚੰਆਦਿ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਚਮੜੀ ਸਾਫ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਦੁਰਗੰਧ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਆਦਿ ਲੱਗਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਕੱਪੜੇ ਸਾਫ਼ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ | ਬਰਤਨ ਅਤੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਜਾਲੀਦਾਰ ਅਲਮਾਰੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਮਲ-ਮੂਤਰ ਤਿਆਗਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੱਥ ਸਾਬਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੋ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਇਹ ਰੋਗਾਣੂ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਣ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਕੇ ਪੀਣਾ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਛੂਤ ਅਤੇ ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ (Communicable Diseases)	ਅਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ (Non-Communicable Diseases)
(1) ਇਹ ਰੋਗ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਇਹ ਰੋਗ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਜਿਵੇਂ ਢਾਹ-ਉਸਾਰ ਕਿਰਿਆ, ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਨਾ ਮਿਲਣਾ, ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਵਿਚ ਬੇਕਾਬੂ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਆਦਿ।
(2) ਰੋਗ ਦਾ ਫੈਲਾਅ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਦੁੱਧ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਪਲੇਸੈਂਟਾਂ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਲਈ ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਰੋਗ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਪਰਕ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹ ਰੋਗ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੰਪਰਕ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਖਮਜੀਵ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖਮਜੀਵ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ, ਛੂਹਣ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸਰਦੀ ਜਾਂ ਜ਼ੁਕਾਮ ਵਿੱਚ ਵਾਇਰਸ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਹੈਜ਼ੇ, ਆਂਤ ਸ਼ੋਥ ਅਤੇ ਮਿਆਦੀ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਿੰਗਵਰਮ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉੱਲੀ ਦਾ ਸੰਕਰਮਣ ਹੈ । ਇਹ ਚਮੜੀ ਦੇ ਸਪਰਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਸਿਫਲਿਸ, ਗੋਨੋਰੀਆ ਵਰਗੇ ਯੌਨ ਰੋਗ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਏਡਜ਼ ਵਾਇਰਸ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਡਾਇਰੀਆ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਰੀਆ (Diarrohea) – ਡਾਇਰੀਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚੇ ਉਲਟੀ ਤੇ ਦਸਤ ਕਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਘੋਲ ਇੱਕ ਦਿਨ ਵਿੱਚ 5-6 ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਇਕ ਗਿਲਾਸ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਚਮਚ ਚੀਨੀ, ਇੱਕ ਚੌਥਾਈ ਚਮਚ ਨਮਕ, ਇਕ ਚੁਟਕੀ ਖਾਣ ਵਾਲਾ ਸੋਡਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਬੂੰਦਾਂ ਨਿੰਬੂ ਦੇ ਰਸ ਦੀਆਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਘੋਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੁਪ, ਦਾਲ, ਚਾਵਲ ਦਾ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਛਾਛ (ਲੱਸੀ) ਵੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਕ ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਟੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. B.C.G. – ਇਹ ਟੀਕਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਟੀ.ਬੀ. ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਖਸਰੇ ਦਾ ਟੀਕਾ-ਇਹ ਛੋਟੀ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਖਸਰੇ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਪੋਲੀਓ-ਇਸਦੀ ਦਵਾਈ ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਤਰ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. D.P.T. – ਦੇ ਤਿੰਨ ਟੀਕੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਅੰਤਰ ਤੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਡਿਪਥੀਰੀਆ, ਕਾਲੀ ਖੰਘ ਅਤੇ ਟੈਟਨਸ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਟੀ. ਬੀ. ਰੋਗ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀ.ਬੀ. ਰੋਗ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਫੇਫੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਲਿੰਫ਼ਨੋਡ, ਦਿਮਾਗ, ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਆਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਰੋਗ ਬੁੱਕ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਬੀ. ਸੀ. ਜੀ. (B.C.G.) ਦੇ ਟੀਕੇ ਲਗਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੇ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਤਾ ਕੱਟ ਲਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਬਣੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਨੂੰ ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਧੋ ਕੇ ਰੋਗਾਣੂ ਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕੱਟਣ ਵਾਲਾ ਕੁੱਤਾ ਪਾਗਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੱਟੇ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਐਂਟੀਰੇਬੀਜ਼ ਟੀਕੇ ਜ਼ਰੂਰ ਲਗਵਾ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਟੀਕੇ ‘ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਸੀਮਾ ਦਾ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕੇ ‘ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਦਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਇਹ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸੰਭਾਲ ਸਮਾਂ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਹਨਾਂ ਦੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਾਹਕ (Vector) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਕ (Vector) – ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤਕ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵਾਹਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ਹੈਜ਼ੇ, ਪੇਚਿਸ, ਆਦਿ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ਮਲੇਰੀਆ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਏਡੀਜ਼ ਮੱਛਰ ਡੇਂਗੂ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ – ਇਹ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੋ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ । ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਅਜਿਹਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਤੀ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਆਮ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣਿਕ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਨੇਕਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਭਿੱਤੀ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਪਰ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੁੱਝ ਆਮ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ਜੋ ਕਾਰਨਾਤਮਕ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ – ਜਿਹੜੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬੈਕਟੀਰੀਅਲ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਟੀ.ਬੀ. ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਈਡ, ਦਸਤ, ਟੈਟਨਸ, ਡਿਪਥੀਰੀਆ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ – ਜੋ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਾਇਰਸ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਇਰਸ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੋਲੀਓ, ਚਿਕਨ ਪਾਕਸ, ਰੇਬੀਜ਼, ਜੁਕਾਮ, ਖਸਰਾ, ਏਡਜ਼ ਆਦਿ ।

(ੲ) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ – ਜੋ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੋਅਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਡਾਇਰੀਆ, ਗੈਸਟਰੋਇੰਟਾਇਟਿਸ, ਮਲੇਰੀਆ ਆਦਿ ।

(ਸ) ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ – ਇਹ ਰੋਗ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਲੀ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਦਾਦ, ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜ਼ੁਕਾਮ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ, ਇਸ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ੁਕਾਮ ਅਜਿਹੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਸ਼ਾਇਦ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਦੇ ਨਾ ਕਦੇ ਸੰਕਰਮਿਤ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਇਰਸ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਨਲੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਲੇਸ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ, ਨੱਕ ਅਤੇ ਗਲਾ ਸੰਕਰਮਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨੱਕ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਸੰਕਰਮਿਤ ਭਾਗ ‘ਤੇ ਜਲਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਵਾਈਆਂ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਿਟਾਮਿਨ ‘ਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਟੀਕਾਕਰਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕਾਕਰਣ (Vaccination) – ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਚਾਰ ਲਈ ਟੀਕਾਕਰਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਸੰਰੋਪਣ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਤੀਰੱਖਿਅਕ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ।ਟੀਕਾਕਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਦੀ ਜੀਵਤ ਜਾਂ ਮਰੇ ਹੋਇਆਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਉਲਟ ਪਤੀਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬਾਹਰੀ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਟੀਕੇ ਵਿਚ ਰੋਗ ਵਾਹਕ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਘੱਟ ਸੰਘਣੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਜਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਾਫ਼ ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ।
2. ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਅਲਪਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ।
3. ਸਿਹਤ ਸਿੱਖਿਆ ।
4. ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ।
5. ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੋਲੀਓ, ਟੀ.ਬੀ., ਟੈਟਨਸ, ਡਿਪਥੀਰੀਆ, ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਆਦਿ ਦਾ ਟੀਕਾ ਲਗਾਉਣਾ ।
6. ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਅਤੇ ਸਲਾਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੋੜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰਹਿਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਿਸੇ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਵਿਵਹਾਰ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਖ਼ੁਸ਼ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੇ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਿਹਤ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਈ ਸਮੁਦਾਇਕ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਡੀ ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਹਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਸ਼ ਰਹਿਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੀਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ਅਤੇ ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਰੋਗ	ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗ
(1) ਇਹ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।	(1) ਇਹ ਰੋਗ ਬਹੁਤ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
(2) ਇਹ ਰੋਗ ਜੀਵਨ ਭਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ।	(2) ਇਹ ਰੋਗ ਜੀਵਨ ਭਰ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਦਾਹਰਨ-ਖਾਂਸੀ, ਜ਼ੁਕਾਮ ।	(3) ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਗੰਭੀਰ ਹਾਨੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਟੀ.ਬੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਾਇਰਸ ਤੇ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਦਾ ਅਸਰ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਇਰਸ ਦੀਆਂ ਜੈਵ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮੇਜ਼ਬਾਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਰਸਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਵੀ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਇਰਸ ਸੰਕਰਮਨ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ | ਜੇ ਖਾਂਸੀ ਜੁਕਾਮ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਹੈ। ਤਾਂ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਲੈਣ ਨਾਲ ਰੋਗ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਜਾਂ ਉਸ ਦੀ ਸਮੇਂ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਨਹੀਂ ਆਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19. ਏਡਜ਼ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੀ ਲਾਗ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ? ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਉਪਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਏਡਜ਼ (AIDS) – ਏਡਜ਼ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਭਿਆਨਕ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਪਚਾਰ ਅੱਜ ਤਕ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਖੋਜਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ Acquired Immuno Deficiency Syndrome ਹੈ, ਜੋ HIV (Human Immuno Virus) ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਨਾਲ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰੀਰ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਸਮਰੱਥਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੋਗ ਨਾਲ ਪੀੜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਲਾਗ ਦੇ ਕਾਰਨ – ਏਡਜ਼ ਦਾ ਰੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-

1. ਏਡਜ਼ ਰੋਗ ਨਾਲ ਲਾਗ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਲਿੰਗੀ ਸੰਬੰਧ ।
2. ਏਡਜ਼ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਰੋਗੀ ਤੋਂ ਖੂਨ ਲੈਣ ਕਾਰਨ ।
3. ਸਮਲਿੰਗੀ ਸੰਭੋਗ ।
4. ਏਡਜ਼ ਪੀੜਤ ਮਾਤਾ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜਨਮੇ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ।
5. ਲਾਗ ਵਾਲੀ ਸੂਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ।
6. ਏਡਜ਼ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਮਾਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ।

ਰੋਗ ਦੀ ਜਾਂਚ – ਏਡਜ਼ ਦੀ ਜਾਂਚ ELISA ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਬਚਾਅ –

1. ਲਹੂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜਾਂਚ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਹੂ HIV ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੈ ।
2. ਲਿੰਗੀ ਸੰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਵਧਾਨੀ ਪੂਰਵਕ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
3. ਟੀਕੇ ਦੀ ਸੁਈ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਵਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਏਡਜ਼ ਰੋਗ ਕਿਸ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ-ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ ਨਾਲ, ਗਲੇ ਮਿਲਣ ਨਾਲ, ਖੇਡਕੁਦ ਜਾਂ ਕੁਸ਼ਤੀ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹੋਰ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
HIV-AIDs ਰੋਗੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਲਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਗ ਹੋਣ ਤੇ ਕੁੱਝ ਕੇਸਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿਸ਼ੂ ਆਧਾਰਤ ਲਾਗ ਕੁੱਝ ਬਹੁਤ ਆਮ ਜਿਹੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । HIV ਲਾਗ ਦੇ ਵਾਇਰਸ ਰੱਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । HIV-AIDS ਦੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂਮੋਟੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਹਲਕਾ ਖਾਂਸੀ ਜੁਕਾਮ ਨਾਲ ਨਿਮੋਨੀਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਹਾਰ ਨਲੀ ਵਿਚ ਹੋਈ ਥੋੜੀ ਜਿਹੀ ਲਾਗ ਵੀ ਟੱਟੀਆਂ-ਉਲਟੀਆਂ ਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਲਾਸ਼ਾਂ ਹੀ HIV-AIDS ਦੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜੇ ਇੱਕ ਵਾਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਚੇਚਕ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਦੁਬਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਦੇ ਚੇਚਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਵਾਰ ਚੇਚਕ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਕਦੇ ਚੇਚਕ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਜਦੋਂ ਰੋਗਾਣੂ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਇਹਨਾਂ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਇਹ ਰੋਗਾਣੂ ਜਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਰੋਗਾਣੂ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਕਰਮਣ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰਾ ਸੰਕਰਮਣ ਜਲਦੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਆਕਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਟੀਕਾਕਰਣ ਨਾਲ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ‘ਮੂਰਖ ਬਣਾਉਣਾ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕਾਕਰਣ ਦਾ ਆਮ ਨਿਯਮ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਲਾਗ ਦੇ ਸੁਖਮਜੀਵ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾ ਕੇ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ‘ਮੂਰਖ’ ਬਣਾਉਣਾ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਟੀਕੇ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਇਹ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਬੱਚੇ ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ‘A’ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਾਇਰਸ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੀਲੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ‘A’ ਦੇ ਲਈ ਟੀਕਾ ਉਪਲੱਬਧ ਹੈ । ਪਰ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਬੱਚੇ ਦੀ ਉਮਰ ਪੰਜ ਸਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਦ ਤਕ ਉਹ ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ‘A’ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾਂ ਇਸ ਵਾਇਰਸ ਦੇ ਅਸਰ ਹੇਠ ਆ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਿਹਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਹਤ ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੂਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਤੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਲੋੜੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਫ਼ਾਈ, ਭੋਜਨ, ਚੰਗੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੋਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਰਦਰਦ, ਖਾਂਸੀ, ਦਸਤ, ਕਿਸੇ ਜ਼ਖ਼ਮ ਵਿੱਚ ਮਵਾਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਿਹੜੇ ਰੋਗ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ਦੀ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਂਸੀ, ਜ਼ੁਕਾਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਰ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਰੋਗ (ਐਲੀਫੇਨਟਾਈਸਸ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਿਹਤ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਹਾਨੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀਰਘਕਾਲੀਨ ਰੋਗ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਤਲੇ ਦਸਤ ਲੱਗਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਸ਼ਿਤ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਕਰਾਮਕ ਰੋਗ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹੇ ਰੋਗ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਤਤਕਾਲੀਨ ਕਾਰਕ ਸੂਖਮਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਕਰਾਮਕ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੁਖਮ-ਜੀਵ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਰੋਗ ਫੈਲਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੈਂਸਰ ਰੋਗ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਮਲਤਾ ਅਤੇ ਪੇਪਟੀਕ ਅਲਸਰ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਭਰੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਚਿੰਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪੇਪਟੀਕ ਅਲਸਰ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੇਲੀਕੋ ਬੈਕਟਰ ਪਾਇਲੋਰੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੁਆਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਪੇਪਟੀਕ ਅਲਸਰ ਦੇ ਕਾਰਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਦੇ ਰੋਗ ਵਿਗਿਆਨੀ ਰਾਬਿਨ ਬਾਰੈਨ ਅਤੇ ਬੈਰੀ ਮਾਰਸ਼ਲ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੇਪਟੀਕ ਅਲਸਰ ਦਾ ਇਲਾਜ ਹੁਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਇਰਸ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਂਸੀ, ਜ਼ੁਕਾਮ, ਇਨਫਲੂਏਂਜਾ, ਡੇਂਗੂ, ਬੁਖ਼ਾਰ, ਏਡਜ਼ (AIDS) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨਾਲ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਚਾਰ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਇਫਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਟੀ.ਬੀ., ਐੱਥਰੇਕਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲੇਰੀਆ ਅਤੇ ਕਾਲਾਜਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਆਮ ਕਰਕੇ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਕਿਸ ਨਾਲ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸ ਕਾਰਕ ਦਾ ਗੁਨਣ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਪੱਖ ਨਾਲ ਘੱਟ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਰਮਾਂ ਦਾ ਗੁਣਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਰੋਗ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣਿਕ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਭਿੱਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਦਾ ਅਸਰ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਸਿਰਫ਼ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਪੀਸ਼ੀਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦੇ ਜੈਵ-ਰਸਾਇਣਿਕ ਮਾਰਗ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਸਭ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਲਾਗ ਕਿਵੇਂ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਰੋਗੀ ਦਾ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਸਿਹਤਮੰਦ · ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਜਾਣੇ-ਅਨਜਾਣੇ ਪੀ ਲਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਰੋਗ ਦੀ ਲਾਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਨੇਰੀਆ, ਏਡਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਲਿੰਗੀ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੱਥ ਮਿਲਾਉਣ, ਗਲੇ ਮਿਲਣ, ਖੇਡ-ਕੂਦ, ਕੁਸ਼ਤੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਕਿਹੜਾ ਰੋਗ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੇਚਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕਿਹੜਾ ਰੋਗ ਅਜਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੇਚਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਆਕਰਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਰੋਗਾਣੂ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਹਮਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਯਾਦ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 12 ਧੁਨੀ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 12 ਧੁਨੀ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਰੰਗ ਗਤੀ (Wave Motion)- ਇੱਕ ਤਰੰਗ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਉਦਾਹਰਨ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-
ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦਾ ਬਣਨਾ – ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਨ ਤੋਂ ਇਸਦਾ ਬਣਨਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਖੜੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਇੱਕ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟੋ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾ ਦੇ ਜਿਸ ਬਿੰਦੁ ਉੱਪਰ ਪੱਥਰ ਡਿਗਿਆ ਹੈ ਉੱਥੇ ਚੱਕਰੀ ਤਰੰਗਾਂ ਬਣ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਕਰੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲਘੂ ਤਰੰਗਾਂ (ਗਿੱਪਲ) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਧਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਵਾਲੀਆਂ ਇਹ ਲਘੂ ਤਰੰਗਾਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲਗਭਗ ਤਲਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਸੜਾ ’ਤੇ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਤਰੰਗਾਂ ਤਲਾਬ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇੰਝ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤਲਾਬ ਦਾ ਉਹ ਪਾਣੀ ਜਿਸ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਿਆ ਸੀ, ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਤੁਰਨ ਲਗ ਪਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਹੀ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਆਖਿਆ – ਜਿਸ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਅਣੁ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਦੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਲਚਕੀਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂ ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਮੁਲ ਸੰਤੁਲਨ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਲੰਘ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਲਗਾਤਾਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਣੂ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਆਪਣੀ ਉਰਜਾ ਨਾਲ ਲਗਵੇਂ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਉਦੋਂ ਤਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਤਲਾਬ ਦਾ ਕੰਢਾ ਨਹੀਂ ਆ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਹਲਚਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਅਗਾਂਹਮੁਖੀ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਲਨ ਅਵਸਥਾ ਦੁਆਲੇ ਉੱਪਰ ਥੱਲੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਘੂ ਤਰੰਗਾਂ (ਰਿਪਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਤੇ ਕਾਰਕ ਰੱਖੋ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਕਾਰਕ ਅਗਾਂਹ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਤੁਰਦਾ ਸਗੋਂ ਉੱਥੇ ਹੀ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ – “ਇਹ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹਲਚਲ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਕਣਾਂ ਤੇ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਕੰਪਨ ਗਤੀ ਕਾਰਨ, ਅਗਾਂਹ ਤੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਗਤੀ ਇੱਕ ਕਣ ਰਾਹੀਂ ਦੂਜੇ ਕਣ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਅੰਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(ਉ) ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
(ਅ) ਟਰਾਂਸਵਰ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੁਝਾਓ ।
(ੲ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
(ਸ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
(ਹ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
(ਕ) ਉੱਚਾਣ (ਸਿਖਰ) ਅਤੇ ਨਿਵਾਣ (ਗਰਤ) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਤਰੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ- ਕਣਾਂ ਦੇ ਡੋਲਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਡੋਲਨ ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ-ਅੰਤਰ ਜਾਂ ਲੰਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-
(i) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ
(ii) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ।

(ਅ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ (ਆਡੇ-ਦਾਅ) ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ – ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਇੱਕ ਹਿੱਕ ਨਾਲ ਧਾਗੇ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਬੰਨੋ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਲਓ । ਚਿੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਧਾਗੇ ਉੱਪਰ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੇ 10-10 ਸੈਂ.ਮੀ. ਲੰਬੇ ਰੰਗਦਾਰ ਧਾਗੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਬੰਨੋ ।

ਹੁਣ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਝਟਕਾ ਦਿਉ । ਇੱਕ ‘ਪਲਸ’ (ਸਪੰਦਨ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਨਾਲਨਾਲ ‘ਹਲਚਲ’ ਤੁਰ ਪਵੇਗੀ ਅਰਥਾਤ ਧਾਗੇ ਦੇ ਕਣ ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਅਰਥਾਤ ਹਲਚਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਥੋੜੀ-ਥੋੜੀ ਦੇਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਝਟਕੇ ਦੇਣਾ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਰੰਗਦਾਰ ਧਾਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੁਆਲੇ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਮੁੱਖ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹਨ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਲਚਲ ਇੱਕ ਤਰੰਗ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਟਰਾਂਸਵਰਸ (ਆਡੇ-ਦਾਅ) ਤਰੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਲਚਲ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਆਡੇ-ਦਾਅ ਤਰੰਗ, ਉਚਾਣਾਂ (ਕੈਸਟ) ਅਤੇ ਨਿਵਾਣਾਂ (ਫ਼) ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੇ ਕਣ ਦੀ ਸੰਤੁਲਨ। ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੇ ਧਨਾਤਮਕ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਬਿੰਦੁ ਉਚਾਣ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਰਿਣਾਤਮਕ ਪਾਸੇ ਸਭ ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਬਿੰਦੂ
ਉਰਜਾ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਨਿਵਾਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੋ ਨਾਲ ਲਾਗਵੇਂ ਉਚਾਣਾਂ ਜਾਂ ਦੋ ਨਾਲ ਲਾਗਵੇਂ ਨਿਵਾਣਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ λ (ਲੈਂਬਡਾ) ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।


(ੲ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ – ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਸੰਚਾਰ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਣਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਹਲਚਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਸ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ

1. ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਣਾਓ ਦਾ ਗੁਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਣ ਆਪਣੀ ਅਸਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਸਕਣ ।
3. ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਬਲ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਕਣ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇਰ ਤਕ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣ ।

(ਹ) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ-

1. ਧਾਗੇ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਢਿੱਲੇ ਸਪਰਿੰਗ ਵਿੱਚ – ਜੇਕਰ ਹੱਥ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਸਪਰਿੰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ · ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ’ਤੇ ਰੰਗ – ਜੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਕਿਸੇ ਜੌਹੜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ’ਤੇ ਤੈਰ ਰਿਹਾ ਕਾਰਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਦੋਲਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇਗਾ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਹ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
(ੳ) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ (ਲੰਮੇ-ਦਾਅ) ਤਰੰਗ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਮਝਾਉਣ ਲਈ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰੋ ।
(ਅ) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
(ੲ) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਵਿਰਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੀ ਰਚਨਾ-
ਕਿਰਿਆ-ਟਿਉਨਿੰਗ ਫੋਰਕ ਦੀ ਇੱਕ ਭੁਜਾ A₁ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹੀ ਠੋਕਰ ਲਗਾਉ । ਇਹ ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਦੁਆਲੇ ਖੱਬੇ ਅਤੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫੋਰਕ ਦੀ ਭੁਜਾ A₁ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਅਖੀਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₁ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ . A E A E1 ਵਿੱਚ ਆਏ ਹਵਾ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਨਪੀੜੇ ਹੋਏ ਇਹ ਅਣੁ ਅਗਲੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਇਸ ਨਪੀੜਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਜਦੋਂ ਉਹੀ ਭਜਾ A₁ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਅਤਿੰਮ ਸਥਿਤੀ E₂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਨਪੀੜੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ਵਿਰਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਵਿਰਲ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਇਹ ਅਣੁ ਗੁਆਂਢੀ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵਿਰਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਰਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਹ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਬਣੀਆਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਤੁਰ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ – ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਵਿੱਚ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋਏ ਅਣੂ (ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ) ਆਪਣੀ ਸੰਤੁਲਨ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਇਧਰ-ਉੱਧਰ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ (ਹਲਚਲ) ਅਗਾਂਹ ਚਲਦੀ ਹੈ ।
ਇੱਕ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਰਲ ਨਾਲ ਇੱਕ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

(ੲ) ਨਪੀੜਨ (Compression) – ਨਪੀੜਨ ਤਰੰਗ ਦਾ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਅਣੁ ਸਾਧਾਰਨ (ਨਾਰਮਲ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਨਪੀੜਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਇਤਨ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਰਲ (Rarefaction) – ਤਰੰਗ ਦਾ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਅਣੂ ਸਾਧਾਰਨ (ਨਾਰਮਲ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਇਤਨ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਵਰਤੀ ਤਰੰਗ ਲਈ ਤਰੰਗ-ਵੇਗ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਰਤੀ ਤਰੰਗ ਲਈ ਤਰੰਗ ਵੇਗ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਤਰੰਗ-ਲੰਬਾਈ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ (Relation between Wave-velocity, Frequency and Wave length for a periodic wave)-
ਮੰਨ ਲਓ λ = ਇੱਕ ਅਗਾਂਹ ਮੁਖੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਤਰੰਗ-ਲੰਬਾਈ
T = ਤਰੰਗ ਦਾ ਆਵਰਤ ਕਾਲ
ਅਤੇ v = ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਵਿਤੀ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਆਕ੍ਰਿਤੀ, ਆਵਰਤ ਕਾਲ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੈ ।
ਅਰਥਾਤ [v = \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\)] ………….(1)
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰੰਗ ਵੇਗ (V) = ਇੱਕ ਤਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ/ਆਵਰਤ-ਕਾਲ

V = \(\frac{\lambda}{T}\)
= λ × \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\) ……………(2)
ਸਮੀਕਰਨ (1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ,
V = vλ …………(3)
ਇਸ ਲਈ ਤਰੰਗ ਵੇਗ = ਆਤੀ × ਤਰੰਗ-ਲੰਬਾਈ
ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਤਰੰਗ ਦਾ ਤਰੰਗ ਵੇਗ ਉਸ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਤਰੰਗ-ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਦੋਨੋਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲਈ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ	ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ
(1) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਯੰਤਿਕ ਹਨ ।	(1) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਬਿਜਲ-ਚੁੰਬਕੀ ਹਨ ।
(2) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀ ਤਰੰਗਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੋਲਨ ਤਰੰਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੋਲਨ ਤਰੰਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(3) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਖਲਾਅ (ਨਿਰਵਾਯੂ) ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਗੈਸਾਂ ਜਿਹੇ ਭੌਤਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਖਲਾਅ (ਨਿਰਵਾਯੂ) ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
(4) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ 350 m s-1 ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਲਗਪਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(4) ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ 3 × 108 m s-1 ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(5) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੇ ਡੋਲਨ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(5) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਬਿਜਲਈ ਜਾਂ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(6) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਆਤੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(6) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(7) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧਰੂਵਤ (Polarise) ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।	(7) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਧਰੂਵਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(8) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(8) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(9) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਖੇਪਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।	(9) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਖੇਪਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
(10) ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਵੇਗ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(10) ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਵੇਗ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਬਾਅ (pressure) ਅਤੇ ਘਣਤਾ (density) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਔਸਤ ਮਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧ-ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਚਿੱਤਰ (a) ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ (b), ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜਦੋਂ ਧੁਨੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਾਓ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਨਪੀੜਨ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਕਰ (curve) ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ (c) ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ (peak) ਅਧਿਕਤਮ ਨਪੀੜਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਪੀੜਨ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਥੇ-ਜਿਥੇ ਘਣਤਾ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਖੇੜਨ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਥੇ ਕਣ ਦੁਰ-ਦੁਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘਾਟੀ ਨਿਵਾਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਵਰ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ (c) ਸਿਖਰ ਨੂੰ ਤਰੰਗ ਦਾ ਉਚਾਣ (crest) ਅਤੇ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਨਿਵਾਣ (trough) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਆਵਿਤੀ ਰੇਂਜ (ਸੀਮਾ) ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸਵਣ ਤਰੰਗਾਂ – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਵਣ ਸੀਮਾ 20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਵੱਧਦੀ ਹੈ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਉੱਚ ਆਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਲਈ ਘੱਟ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਰੰਗਾਂ ਕੰਪਨ ਕਰਦੇ ਹਵਾ ਸਤੰਭ, ਟਿਊਨਿੰਗ ਫੋਰਕ ਅਤੇ ਵਾਇਲਨ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਰਾਧੁਨੀ – 20 kHz (ਜਾਂ 20000 Hz) ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਪਤੰਗੇ ਪਰਾਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਚਮਗਾਦੜ, ਡਾਲਫਿਨ ਅਤੇ ਪਰਪਾਈਜ਼ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਨੀਮ ਧੁਨੀ – 20 Hz ਤੋਂ ਘੱਟ ਆਵਿਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਨੀਮ ਧੁਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੇਲ਼ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਨੀਮ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੂਚਾਲ ਦੀ ਮੁੱਖ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘੱਟ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਨੀਮ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਕੇ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਭੁਚਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੰਭਵ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਹਨ ? .
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਚਿਕਿਤਸਾ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
(i) ECG – ਪਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦਿਲ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਾ ਕੇ ਦਿਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ “ਈਕੋਝਾਡੀਓਗਰਾਫੀ” (ECG) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਸੋਨੋਗ੍ਰਾਫੀ – ਅਲਟ੍ਰਾਸਾਊਂਡ ਸਕੈਨਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜਾਂਚ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਰੋਗੀ ਦੇ ਅੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ-ਮਿਹਦਾ, ਪਿੱਤਾ, ਬੱਚੇਦਾਨੀ, ਗੁਰਦੇ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਜਾਂਚ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪਿੱਤੇ ਜਾਂ ਗੁਰਦੇ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰੀ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸੌਲੀਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤੰਤੂਆਂ (Tissues) ਵਿੱਚ ਦੀ ਗੁਜ਼ਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਥਾਂ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਥਾਂ ਤੇ ਟਿਸ਼ੂ ਘਣਤਾ (Tissue Density) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਉਪਰੰਤ ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸੰਕੇਤਾਂ (Electrical Signals) ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ (Convert) ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਉਸ ਦੋਸ਼ ਯੁਕਤ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨੀਟਰ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਕਨੀਕ ਨੂੰ “ਅਲਟਰਾ ਸੋਨੋਗ੍ਰਾਫੀ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਅਲਟਾ ਸੋਨੋਗ੍ਰਾਫੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਭਰੂਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜਨਮਜਾਤ ਨੁਕਸ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਬੇਤਰਤੀਬੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਲੀਥੋਟ੍ਰਿਪਸੀ – ਪਰਾਧੁਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਗੁਰਦੇ ਦੀ ਛੋਟੀ ਪੱਥਰੀ ਨੂੰ ਬਰੀਕ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਨ ਲਈ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਕੀ ਹਨ ? ਇੱਕ ਯੋਗ ਰਾਹੀਂ ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਧ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ – ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀ ਵੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

1. ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਸੜਾ ਉੱਪਰ ਅਪਾਤੀ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਖਿੱਚੇ ਗਏ ਲੰਬ ਨਾਲ ਧੁਨੀ ਦੀ ਅਪਾਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੋਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਕੋਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਤਿੰਨੋਂ-ਅਪਾਤੀ ਧੁਨੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ, ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਲੰਬ ਇੱਕ ਹੀ ਤਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਯੋਗ – ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਪੇਪਰ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਦੋ ਪਾਈਪ ਲਓ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕਿਸੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਰੱਖੋ । ਹੁਣ ਇੱਕ ਪਾਈਪ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਿਰੇ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਘੜੀ ਰੱਖੋ । ਤੁਸੀਂ ਦੂਜੇ ਪਾਈਪ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਿਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਘੜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ । ਦੋਨਾਂ ਪਾਈਪਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁੱਝ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰੋ ਕਿ ਤੁਹਾਨੂੰ ਘੜੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇ ॥ ਇਹਨਾਂ ਪਾਈਪਾਂ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਲੰਬ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੇ ਕੋਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਪੋ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਸਪੱਸ਼ਟ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਕੋਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਹੋਣਗੇ । ਇਹੋ ਪਹਿਲਾ ਨਿਯਮ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਵੇਂ ਪਾਈਪ ਅਤੇ ਲੰਬ ਇੱਕੋ ਮੇਜ਼ (ਤਲ) ਤੇ ਹਨ ਜੋ ਦੂਜੇ ਨਿਯਮ ਦੀ ਸੱਚਾਈ ਨੂੰ ਸਿੱਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੁਹਰਾਓ ਗਤੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਹਰਾਓ ਗਤੀ-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਗਤੀ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਮਗਰੋਂ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਵਾਪਰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਦੁਹਰਾਓ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਗਤੀ ਜਾਂ ਡੋਲਨ ਗਤੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ-

1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ।
2. ਇੱਕ ਝੂਲੇ ਦੀ ਗਤੀ ਜੋ ਇਧਰ-ਉੱਧਰ (ਅਰਥਾਤ ਸੱਜੇ-ਖੱਬੇ) ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇੱਕ ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੇ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ (Simple Pendulum) – ਇਕ ਪਾਸੇ ਤੇ ਉਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਡੋਰੀ (ਧਾਗਾ) ਜਿਹੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਟੇਕ ਤੇ ਬਣੀ ਹੋਵੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਤਾਰ ਲਟਕਾਇਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਆਜ਼ਾਦੀ ਨਾਲ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਸਕੇ, ਪੈਂਡੂਲਮ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪਿੱਤਲ ਜਾਂ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਗੋਲਕ (ਬਾਬ) ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ 80-120 ਮੈਂ ਮੀ. ਲੰਬੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਟੇਕ ਤੋਂ ਲਟਕਾਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮੰਨ ਲਓ ਸਰਲ ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ L ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਟੇਕ ਤੋਂ m ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬਾਂਬ ਹੁੱਕ ਰਾਹੀਂ ਲਟਕਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬਾਬ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮੱਧ (ਔਸਤਨ) ਸਥਿਤੀ O ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਗੋਲਕ ਦੀ ਡੋਲਨ ਕੰਪਨ ਗਤੀ-
ਗੋਲਕ (ਬਾਬ) ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₁ ਤਕ ਲਿਜਾ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿਉ । ਗੋਲਕ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸਥਿਤੀ) ਸਥਿਤੀ E₂ ਤੋਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₁ ਤੇ ਫਿਰ ਮੁੜ ਕੇ ਸੰਤੁਲਨ (ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ 0 ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ E₁ ਤੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲਾ ਡੋਲਨ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਡੋਲਨ ਜਾਂ ਕੰਪਨ – ਗੋਲਕ ਦੀ ਇੱਕ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₁ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₂ ਅਤੇ ਮੁੜ E₁ ਤਕ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਡੋਲਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡੋਲਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਕੇਂਦਰੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ O ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਕੰਪਨ – ਗੋਲਕ ਦੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ O ਤੋਂ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₁ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸੰਤੁਲਨ ਬਿੰਦੁ O ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਦੂਜੀ ਸਿਖਰਲੀ ਸਥਿਤੀ E₂ ਤਕ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ O ਤਕ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਪੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਤਰੰਗ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ? ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰੰਗ ਗਤੀ (Wave motion) – ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹਲਚਲ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਪਦਾਰਥਕ ਕਣਾਂ ਦੇ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾ ਰਹੀ ਕੰਪਨ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਤੀ ਇੱਕ ਕਣ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਕਣ ਨੂੰ ‘ਸਥਾਨ ਅੰਤਰਿਤ’ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਤਰੰਗ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ-

• ਮਾਧਿਅਮ ਲਚਕੀਲਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਨਾ ਹੋਵੇ । ਜੇਕਰ ਮਾਧਿਅਮ ਲਚਕੀਲਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋਏ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਗੁਆਂਢੀ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕੇਗੀ ।
• ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਜੜ੍ਹਤਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ‘ ਉਹ ਤਰੰਗਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਲਚਕੀਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਜਾਂ ਮਕੈਨਿਕੀ ਯਾਤ੍ਰਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਉਹ ਤਰੰਗਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਮਕੈਨਿਕੀ ਤਰੰਗਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕੀ ਤਰੰਗਾਂ ਇਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਅਤੇ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗ	ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ
(1) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਤਰੰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਡੋਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਤਰੰਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਡੋਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਸਿਖਰ ਅਤੇ ਨਿਵਾਣ ਬਣਦੇ ਹਨ ।	(2) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
(3) ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਤਣਾਓ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(3) ਆਇਤਨ ਅਤੇ ਤਣਾਓ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(4) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ਠੋਸ ਵਿਚੋਂ ਜਾਂ ਤਰਲ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦੇ ਉਪਰੋਂ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀਆਂ ।	(4) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਠੋਸਾਂ, ਤਰਲਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
(5) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਦਾ ਧਰੁਵੀਕਰਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(5) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦਾ ਧਰੁਵੀਕਰਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧੁਨੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਇਸ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਠੋਸ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ ਅਧਿਕਤਮ ਅਤੇ ਕਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਊਨਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਣਾਂ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਧੁਨੀ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਕੰਪਨ-ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੇ ਇੱਕ ਸੋਮੇ ਤੇ ਉਤਪੰਨ ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਅਗਾਂਹ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਕਦੇ ਵੀ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦੀਆਂ । ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ, ਠੋਸ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਧਿਅਮ ਤੇ ਲਚਕੀਲੇਪਨ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਠੋਸ, ਤਰਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਅਤੇ ਤਰਲ ਗੈਸਾਂ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਚਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੋ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਕਿ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਚਾਲ ਠੋਸਾਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ (Ultrasonic Waves) – ਉਹ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਤੀ 20,000 ਹਰਟਜ਼ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਜਾਂ ਪਰਾਣ ਧੁਨੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦੇ । ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਮਗਾਦੜ, ਕੁੱਤੇ, ਬਿੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

1. SONAR ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਣਡੁੱਬੀਆਂ ਦੀ ਰੇਂਜ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂ ਰਹਿਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਠੋਸ ਵਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰਾਖ ਅਤੇ ਤਰੇੜਾਂ ਲੱਭਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੈਂਸਰ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਂਚ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਰਾਵਣ ਤਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਗੁਰਦਿਆਂ ਦੀ ਪੱਥਰੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਭਰੂਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
7. ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਦਰਦ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਦਰਦ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
8. ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨ ਅਤੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
9. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਨਾਪੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
10. ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ੀ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦੇ ਕੀ ਗੁਣ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰੰਗ-ਗਤੀ ਦੇ ਗੁਣ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ । ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਸਥਾਨਅੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
2. ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣ ਆਪਸੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਡੋਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਕਿਸੇ ਕਣ ਦਾ ਡੋਲਨ ਉਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੇ ਕਣ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਫੇਜ਼ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਡੋਲਨ ਦੌਰਾਨ ਕਣਾਂ ਦਾ ਵੇਗ, ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵੱਧ ਅਤੇ ਉੱਚਤਮ ਸਥਿਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ ਸਥਿਰ ਹੈ ।
6. ਮਾਧਿਅਮ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਦੇ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਨਾਲ ਊਰਜਾ ਵੀ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
7. ਯਾਤ੍ਰਿਕ ਤਰੰਗ ਗਤੀ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਲਈ ਭੌਤਿਕ ਮਾਧਿਅਮ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਣਾਓ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਗੁਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਬਲ ਲਘੂਤਮ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧੁਨੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ – ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹਲਚਲ ਹੈ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਅਸੀਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਧੁਨੀਆਂ ਸੁਣਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ-ਬੱਚੇ ਦਾ ਰੋਣਾ, ਹਵਾ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਚਲਣਾ, ਕੁੱਤੇ ਦਾ ਝੁੱਕਣਾ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੜਕਨਾ, ਰੇਲ ਦੇ ਇੰਜਨ ਦੀ ਸੀਟੀ, ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਗੜਗੜਾਹਟ ਆਦਿ । ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਤੰਗ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਗੂੰਜ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੰਗ ਕਮਰੇ ਵਿਚ ਗੂੰਜ-ਸਾਡੇ ਕੰਨ ਤੇ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਾ ਦਾ ਅਸਰ 0.1 ਸੈਕਿੰਡ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਧੁਨੀ ਦਾ ਸੋਮਾ ਕੰਪਨ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਗੂੰਜ ਸੁਣਨ ਲਈ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਸਾਡੇ ਕੰਨ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਧੁਨੀ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ 0.1 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਆਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ 344 × 0.1 = 34.4 ਮੀਟਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਗੂੰਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੋਮੇ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਕ ਤਕ ਧੁਨੀ ਨੂੰ 34.4 ਦਾ ਅੱਧ = 17.2 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਧੁਨੀ ਸੋਮੇ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਕ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ 17.2 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਗੂੰਜ ਨਹੀਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਤੰਗ ਕਮਰੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ 17.2 ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੰਪਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਪੈਂਡੂਲਮ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਪੈਂਡੂਲਮ ਧੁਨੀ ਇਸ ਲਈ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਕੰਪਨ ਤਰੰਗਾਂ ਹਵਾ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਖਿੰਡ-ਪੁੰਡਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਪੈਂਡੂਲਮ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਕਰਾਈਏ ਤਾਂ ਧੁਨੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇਏਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਦੁਰ ਵਜ ਰਹੇ ਸਾਇਰਨ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਘੜੀ ਸੈੱਟ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਕੀ ਇਹ ਤੇਜ਼ ਚੱਲੇਗੀ ਜਾਂ ਹੌਲੀ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਇਰਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ਅਰਥਾਤ ਜਦੋਂ ਸਾਇਰਨ ਵੱਜਿਆ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਧੁਨੀ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪੁੱਜੀ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਇਰਨ ਨਾਲ ਸੈੱਟ ਕੀਤੀ ਘੜੀ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪਿਛਾਂਹ ਰਹਿ ਜਾਵੇਗੀ ਅਰਥਾਤ ਹੌਲੀ ਚਲੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇੱਕ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਰਲ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਪੀੜਨ (Compression) – ਨਪੀੜਨ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਨਪੀੜਨ ਤਰੰਗ ਦਾ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਅਣੁ ਸਾਧਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਨਪੀੜਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਇਤਨ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਰਲ (Rarefaction) – ਵਿਰਲ ਤਰੰਗ ਦਾ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਅਣੂ ਸਧਾਰਨ ਨਾਲੋਂ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਇਤਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਜੋ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਹਨ, ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਵਿਰਲ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ (ਹਵਾ) ਦੇ ਅਣੂ ਅਗਾਂਹ ਨਹੀਂ ਵੱਧਦੇ, ਪਰੰਤੂ ਹਲਚਲ ਅਗਾਂਹ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਜਦੋਂ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਘਣਤਾ ਚਿੱਤਰ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਚਾਣ (ਕਰੈਸਟ) ਅਤੇ ਨਿਵਾਣ (ਫੱਫ) ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਚਾਣ (ਕਰੈਸਟ)-ਆਡੇ-ਦਾਅ ਟਰਾਂਸਵਰਸ) ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੇ ਕਣ ਦੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਧਨਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅਧਿਕਤਮ ਵਿਸਥਾਪਨ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਬਿੰਦੁ ਉਚਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਨਿਵਾਣ (ਫੱਫ)-ਆਡੇ-ਦਾਅ ਟਰਾਂਸਵਰਸ) ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੇ ਕਣ ਦੀ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਰਿਣਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਅਧਿਕਤਮ ਵਿਸਥਾਪਨ ਵਾਲਾ ਸਭ | ਤੋਂ ਨੀਵਾਂ ਬਿੰਦੂ ਨਿਵਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਰੰਗ ਦੇ ਉਚਾਣ ਤੇ ਨਿਵਾਣ – ਟਰਾਂਸਰਸ ਤਰੰਗ ਹਿਲਜੁਲ ਰੇਖਾ ਦੇ ਜ਼ੀਰੋ (0) ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਉੱਠਣਾ ਅਤੇ ਨੀਵੇਂ ਬੈਠਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਧੁਨੀ ਬੂਮ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

ਧੁਨੀ ਬੂਮ – ਜਦੋਂ ਧੁਨੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸ੍ਰੋਤ ਧੁਨੀ ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਘਾਤਕ ਤਰੰਗਾਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਘਾਤਕ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਘਾਤਕ ਤਰੰਗਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਾਯੂ-ਦਬਾਅ ਪਰਿਵਰਤਨ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬਲ ਧੁਨੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਧੁਨੀ ਬੁਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਾਧੁਨੀਕ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਇਸ ਧੁਨੀਬੂਮ ਵਿੱਚ ਇੰਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ੀਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ – ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀ ਵੀ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਦਾ ਦੀਵਾਰਾਂ ਨਾਲ, ਪਹਾੜਾਂ ਜਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਧਾਤ ਦੀ ਚਾਦਰ ਅਤੇ ਲੱਕੜ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਧੁਨੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਚੀਕਣੀ ਜਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਸਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਲਈ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਰੁਕਾਵਟ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਦੂਰ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੁ ਪਟੜੀ ਤੇ ਕੰਨ ਰੱਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਹਵਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਧਾਤਾਂ (ਠੋਸ) ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਤੇਜ਼ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਟੜੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਿੱਖੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦਾ ਪਤਲਾ ਅਤੇ ਮੋਟਾ ਹੋਣਾ ਧੁਨੀ ਦੇ ਤਿੱਖੇਪਣ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਆਦਮੀਆਂ (ਮਰਦਾਂ) ਦੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਮੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ, 18.
ਕੀ ਕਾਰਣ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਭੂਚਾਲ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਪਾਉਂਦੇ ਜਦਕਿ ਚਮਗਾਦੜ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਉਸ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਣਨ ਸੀਮਾ ਰੇਂਜ – ਸਾਡਾ ਕੰਨ 20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz ਤੱਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਵਤੀ ਦੀ ਇਹ ਰੇਂਜ ਸੁਣਨ ਸੀਮਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਭੂਚਾਲ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਇਸ ਰੇਂਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦੇ, ਪਰੰਤੁ ਚਮਗਾਦੜ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਦੇ ਕੰਨ ਭੂਚਾਲ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਣ ਚਮਗਾਦੜ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮੱਛਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਦਹਾੜ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ (ਧੁਨੀ) ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਆਤੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਆਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਮੱਛਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸ਼ੇਰ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲੋਂ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸੁਣਨ ਸਹਾਇਕ ਯੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਣਨ ਸਹਾਇਕ ਯੰਤਰ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬੈਟਰੀ ਨਾਲ ਚਲਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਇਲੈੱਕਟਾਨਿਕ ਉਪਕਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਮਾਈਕੋਫੋਨ, ਇੱਕ ਐਮਪਲੀਫਾਈਅਰ ਅਤੇ ਸਪੀਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਧੁਨੀ ਮਾਈਕ੍ਰੋਫੋਨ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਐਮਪਲੀਫਾਈਅਰ ਇਹਨਾਂ ਬਿਜਲਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਕੇਤ ਸਪੀਕਰ ਦੁਆਰਾ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਕੰਨ ਦੇ ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ ‘ਤੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਸਾਫ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੂਤਰ (Important Formulae)

1. ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ (V) = v × λ
2. ਆਤੀ (v) = \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\)
3. ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = υ × T
4. ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ = ਵੇਗ × ਸਮਾਂ

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੋਹਨ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਆਵਿਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਉਹ 1 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ 75 ਵਾਰੀ ਧੜਕ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
75 ਵਾਰੀ ਦਿਲ ਦੇ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 1 ਮਿੰਟ
= 1 × 60 ਸੈਕਿੰਡ
= 60 ਸੈਕਿੰਡ
1 ਵਾਰੀ ਦਿਲ ਨੂੰ ਧੜਕਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = \(\frac{60}{75}\)
= \(\frac{4}{5}\)
= 0.80 ਸੈਕਿੰਡ
∴ ਆਵਰਤ-ਕਾਲ (T) = 0.80 ਸੈਕਿੰਡ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਆਵਤੀ (V) =
= \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\)
= \(\frac{1}{0.80}\)
∴ ਆਤੀ (V) = \(\frac{5}{4}\)
= 1.25 ਹਰਟਜ਼ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਰੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਸੋਮਾ 0.4 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ 40 ਉਚਾਣਾਂ ਅਤੇ 40 ਨਿਵਾਣਾਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਤੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਤਰੰਗ ਦੀ ਇੱਕ ਉਚਾਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਨਿਵਾਣ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਦੂਰੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
∴ 40 ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 0.4 ਸੈਕਿੰਡ
ਜਾਂ 0.4 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈਆਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀਆਂ = 40
1 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਜਿੰਨੀਆਂ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈਆਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀਆਂ = \(\frac{40}{0.4}\)
= 100
∴ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ = 100 ਹਰਟਜ਼ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਤਾਰ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਤਰੰਗ ਪਲੱਸ 8 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ 0.05 ਸਕਿੰਟ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਤਰੰਗ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਤਾਰ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 200 ਹਰਟਜ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਤਰੰਗ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:

= \(\frac{8}{0.05}\)
V = 160 m/s
ਕਿਉਂ ਜੋ V = v × λ
∴ λ = \(\frac{\mathrm{V}}{\mathrm{v}}\)
= \(\frac{160}{200}\) = 0.8 m.
λ = 0.8 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਸ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸਦਾ ਆਵਰਤ-ਕਾਲ 0.05 s ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਆਵਰਤ-ਕਾਲ (T) = 0.05 s,
ਆਤੰਵਤੀ (V) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ T = \(\frac{1}{v}\)
ਜਾਂ ਆਤੰਵਤੀ (V) = \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\)
∴ V = \(\frac{1}{0.05}\)
= \(\frac{100}{5}\) = 20 Hz

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਇੱਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਤਰੰਗ ਦਾ ਦੂਰੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਜੇ. ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ 320 m/s ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪਤਾ ਕਰੋ-(a) ਟਰਾਂਸਵਰਸ (b) ਆਵਿਤੀ ।
ਹੱਲ:

(a) ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ = ਦੋ ਲਾਗਲੀਆਂ ਕਰੈਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ
= 50 – 10 = 40 cm
= \(\frac{40}{100}\)m = 0.4 m

(b) ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ V = 320 m/s,
v = ?, λ = 0.4 m
V = v λ
v = \(\frac{\mathrm{V}}{\lambda}=\frac{320}{0.4}\) = 800 Hz
ਆਤੰਵਤੀ (v) = 800 Hz.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ 200 m ਦੂਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਸੀਟੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਧੁਨੀ ਦੀ ਹਵਾ ਵਿਚਲੀ ਚਾਲ 332 m/s ਹੈ ਤਾਂ ਗੂੰਜ ਕਿੰਨੀ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਸੁਣੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ = 332 ਮੀ. / ਸੈਕਿੰਡ
ਧੁਨੀ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = 200 ਮੀ. + 200 ਮੀ.
= 400 ਮੀ.
332 ਮੀ. ਧੁਨੀ ਚੱਲਣ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 1 ਸੈਕਿੰਡ
1 ਮੀ. ਧੁਨੀ ਚੱਲਣ ਦੇ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = \(\frac{1}{332}\) ਸੈਕਿੰਡ
400 ਮੀ. ਧੁਨੀ ਚੱਲਣ ਦੇ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = \(\frac{1}{332}\) × 400
= \(\frac{100}{83}\) ਸੈਕਿੰਡ
= 1.2 s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧੁਨੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚ 330 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 550 ਹਰਟਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੰਗ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ :
ਦਿੱਤਾ ਹੈ. ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ (V) = 330 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ
ਆਕ੍ਰਿਤੀ (v) = 550 ਹਰਟਜ਼
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = ?
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = \(\frac{\mathrm{V}}{v}\)

= \(\frac{3}{5}\)
= 0.6 ਮੀਟਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਰੇਡੀਓ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ 40 ਮੈਗਾ ਹਰਟਜ਼ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਬਿਜਲਈ-ਚੁੰਬਕੀ ਤਰੰਗਾਂ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਬਿਜਲਈ ਚੁੰਬਕੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਚਾਲ 3.0 × 10⁸ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ (v) = 40 ਮੈਗਾ ਹਰਟਜ਼
= 40 × 10⁶ ਹਰਟਜ਼
ਤਰੰਗ ਵੇਗ (V) = 3 × 10⁸ ਮੀਟਰ/ ਸੈਕਿੰਡ
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = ?
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = \(\frac{\mathrm{V}}{v}\)

= 7.5 ਮੀਟਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੋਨਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੜਾ ਤੇ ਧੁਨੀ ਸਪੰਦ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਪੰਦ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤਲੀ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਜੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ 2 ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ ਤਾਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ? (ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ = 1498 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਉਤਸਰਜਨ ਅਤੇ ਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ (t) = 2 ਸੈਕਿੰਡ
ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ (V) = 1498 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ
ਮੰਨ ਲਓ ਪਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ (S) = ?
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ, ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ 2 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ 2 s ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ
∴ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ (V) = \(\frac{2 S}{t}\)
ਜਾਂ S = \(\frac{\mathrm{V} \times t}{2}\)
= \(\frac{1498 \times 2}{2}\)
∴ ਪਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ (S) = 1498 ਮੀਟਰ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਤੀ ਧੁਨੀ (ਗੂੰਜ) ਸੁਣਨ ਲਈ ਕਮਰੇ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ 320 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੋਵੇ ?
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਸ੍ਰੋਤ ਨੂੰ ਹਟਾ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ‘ਤੇ ਧੁਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ t = 0.1 ਸੈਕਿੰਡ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਮਨੁੱਖ ਤੋਂ ਚੱਲ ਕੇ ਦੀਵਾਰ ਰੁਕਾਵਟ) ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਪਸ ਸੁਣਨ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ 0.1 ਸੈਕਿੰਡ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਮੰਨ ਲਓ ਕਮਰੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ S ਹੈ
ਤਾਂ ਧੁਨੀ 0.1 ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ 2 s ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗੀ ।
∴ ਦੂਰੀ (2S) = ਚਾਲ × ਸਮਾਂ
2 S = 320 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ × 0.1 ਸੈਕਿੰਡ
2 S = 32.
∴ S = \(\frac{32}{2}\)
= 16 ਮੀਟਰ
ਇਸ ਲਈ ਕਮਰੇ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਲੰਬਾਈ 16 ਮੀਟਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸੇ ਖੜੀ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਪਾਸ ਤਾੜੀ ਵਜਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਗੂੰਜ 5 s ਬਾਅਦ ਸੁਣਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ 346 ms- ਲਈ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ (V) = 346ms^-1
ਗੂੰਜ ਸੁਣਨ ਦੇ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t) = 5 s
ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ (S) =V × t
= 346 ms^-1 × 5 s
= 1730 m
5 s ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨੇ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੋ ਗੁਣਾਂ ਦੁਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ = \(\frac{1730}{2}\)m = 865 m

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧੁਨੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ-ਇਹ ਇੱਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਹੈ ਜੋ ਕੰਪਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਕਿਸ ਆਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
20 ਹਰਟਜ਼ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20,000 ਹਰਟਜ਼ ਤਕ ਆਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਧੁਨੀ ਖਲਾਅ (ਨਿਰਵਾਯੂ) ਵਿੱਚ ਚਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤਰੰਗਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕੀ ਗੁਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹਤਾ ਅਤੇ ਆਇਤਨ ਦਾ ਲਚੀਲਾਪਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਅਤੇ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੱਸੋ
(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤਰੰਗਾਂ
(ii) ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਲਹਿਰਾਂ
(iii) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਟਰਾਂਸਰਸ ਤਰੰਗਾਂ
(ii) ਟਰਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ
(iii) ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀ ਤਰੰਗਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਤੀ, ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰੰਗ ਵੇਗ = ਆਤੀ × ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰਟਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਕ੍ਰਿਤੀ (V) ਅਤੇ ਆਵਰਤ ਕਾਲ (T) ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
v = \(\frac{1}{\mathrm{~T}}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਰਾਣ ਧੁਨੀ ਕੌਣ ਸੁਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਮਗਾਦੜ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗੂੰਜ ਲਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
17.2 ਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੰਨ ਤੇ ਗੂੰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੰਨ ਤੇ ਧੁਨੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ 1/10 ਸੈਕਿੰਡ ਤਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਦਾ S.I. ਮਾਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ, ਆਵਰਤੀ ਅਤੇ ਤਰੰਗ ਵੇਗ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਰੰਗ ਵੇਗ (V) = ਆਤੀ (V) × ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14,
ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਰੇਂਜ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਸ
ੁਣਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਰੇਂਜ-20 Hz ਤੋਂ 20 kHz

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਅਸੀਂ ਚੰਨ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸਫੋਟ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਿਚਾਲੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਂਸਵਰਸ ਤਰੰਗਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜੋ 20,000 ਹਰਟਜ਼ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਆਵਰਤੀ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਤਾ ਅਤੇ ਚਮਗਾਦੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
SONAR ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
SONAR ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ Sound Navigation and Ranging ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸੀਸਮੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਸਮੋਗ੍ਰਾਫ਼ ਭੂਚਾਲ ਦੀ ਤੀਬ੍ਰਤਾ ਮਾਪਣ ਵਾਲਾ ਉਪਕਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੀ ਤੀਬਰਤਾ ਤੱਕ ਭੂਚਾਲ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ 5 ਤੀਬਰਤਾ ਦਾ ਭੁਚਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਅਤੇ ਗੜਗੜਾਹਟ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਉਰਜਾ ਸਾਡੇ ਤੱਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਮਕ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵੇਗ, ਧੁਨੀ ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।