PSEB Notes

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮਿਆਂ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਸਟਾਕਹੋਮ (Stockholm) ਵਿਚ ਸੰਨ 1972 ਨੂੰ ਹਿਊਮਨ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (Human Environment) ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਪਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਚੌਥੀ ਯੋਜਨਾ (Indians Fourth Plan 1969-74) ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕਸੁਰਤਾ (Harmonius) ਵਿਕਾਸ ਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਰਬਪੱਖੀ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡੀ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਹਿਲੂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । “Planning for harmonious development recognizes the unity of nature and man. Such planning is possible only on the basis of comprehensive appraisal of environmental aspect into our planning and development.”

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਬਾਰੇ ਅਨੁਛੇਦ 48-A ਵਿਖੇ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਉੱਨਤੀ/ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨਗੇ | ਰਾਜ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ fodersfira fruis è gio IV MOH’S (Part-IV. Directive Principles of State Policy)

→ ਰਾਜ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸੈਕਸ਼ਨ 38 (Directive Principles of State Policy, Section 38) ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ (State) ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ (Social order) ਨੂੰ । ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਗੇ ।

→ ਰਾਜ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਥਾ (Social Order) ਇਨਸਾਫ਼, ਸਮਾਜੀ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਾਰੇ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Institutions of national life) ਨੂੰ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾਉਣਗੇ । ਰਾਜ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦਾ ਭਾਗ IV, ਸੈਕਸ਼ਨ 38 (Part IV. Directive Principles of State Policy, Section 38) ।

→ ਅਨੁਛੇਦ 51-A (Article 51-A) ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Natural Environment), ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੰਗਲ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਆਪਣੇ ਫਰਜ਼ ਨਿਭਾਵੇ ਅਤੇ ਜਿਉਂਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਰਹਿਮ ਦਿਲ ਹੋਵੇ । ਭਾਗ IV A (9) ਬੁਨਿਆਦੀ ਫਰਜ਼ ਸੈਕਸ਼ਨ 51-A (Part IV- A (8) Fundamental Duties, Section 51-A) ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਐਕਟ (Environment Protection Act, EPA), ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 1986 ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਦੇ ਮਹਿਕਮੇ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ (Department of Environment) 1980 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਜੋ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਨਰੋਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ । 1985 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of Environment and Forests) ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ 1986 ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ (1986 The Environment (Protection Act) ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਇਹ ਇਖਤਿਆਰ ਹਾਸਿਲ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਵੇ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਦੇਖ ਭਾਲ ਵੀ ਕਰੇ ।

→ 1986-ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਨਿਯਮ (1986-The Environment (Protection) Rules 1986) ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਜਾਂ ਵਿਸਰਜਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਣਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

→ 1989 ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਨਿਯਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ (1989-The objectives of Hazardous Waste (Management and Handling) Rules) ਇਸ ਨਿਯਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਇਕੱਠੇ ਕਰਨ, ਉਪਚਾਰ (Treatment) ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ 1998 ਬਾਇਓਮੈਡੀਕਲ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਨਿਯਮ (1998-The Bio-medical waste (Management and Handling) Rules 1998) ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸਥਾਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਸਪਤਾਲ ਆਦਿ ਤੇ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨੀ ਬੰਦਸ਼ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਕਚਰੇ ਦੇ ਠੀਕ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ । ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਵਿਚ ਕਚਰੇ ਦੀ ਹੈਂਡਲਿੰਗ, ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਿਰੁਪਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ 2000-ਮਿਉਂਸਪਲ ਠੋਸ ਵੇਸਟ (ਬੰਧਣ ਅਤੇ ਵਰਤਾਰਾ) ਨਿਯਮ (2000-The Municipal Solid Waste (Management and Handling) Rules) feu ਨਿਯਮ ਹਰੇਕ ਮਿਉਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਰਨਾ, ਭੰਡਾਰਨ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ (Processing) ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਮਿਊਂਸਪਲ ਕਮੇਟੀ ਦੀ ਹੈ ।

→ 2000-ਓਜ਼ੋਨ ਸੁਣਿਆਉਣ ਸਬਸਟਾਂਸਿਜ਼ (ਰੈਗੁਲੇਸ਼ਨ ਐਂਡ ਕੰਟਰੋਲ) ਨਿਯਮ (2000–The Ozone Depleting (Regulation and Control) Rules) ਨਿਯਮ ਨਿਯਮ ਓਜ਼ੋਨ ਨੂੰ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depleting) ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

→ 2002-ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (ਨਿਯਮਬੱਧ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ) ਸੋਧ ਨਿਯਮ (2002-The Noise Pollution (Regulation and Control (Amendment) Rules) ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜਿਹੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬੇ ਨੂੰ ਘੱਟ ( ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ 2002-ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਐਕਟ (2002-The Biological Diversity Act 2002) ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਾਲ ਹੈ । # 1972 -ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੁਰੱਖਿਆ ਐਕਟ, ਨਿਯਮ 1973, ਅਤੇ 1991 ਦੀ ਸੋਧ (1972-The Wildlife Protection Act, Rules 1973 and Amendment 1991) ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਸੋਧ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ 1980 ਵਣ (ਸੁਰੱਖਿਅਣ) ਐਕਟ ਅਤੇ ਨਿਯਮ, 1981 [1980 The Forest (Conservation) Act and Rules 1981] ਇਸ ਐਕਟ ਅਤੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਣਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ 1974-ਜਲ (ਪਾਣੀ) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਐਕਟ) (1974-The Water Prevention and Control of Pollution, Act 1974)-ਇਹ ਐਕਟ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਘਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਤਮਤਾ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ (Effluents) ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਟੈਂਡਰਡਜ਼ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹਿਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੋਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਫੋਕਟ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

→ 1977-ਜਲ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਸੈਂਸ ਐਕਟ (1977-The water (Prevention and Control of Pollution Cess Act 1977) ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸੱਤਾ (Authority) ਨੂੰ ਉਪਰ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਖੁੱਲ੍ਹ ਹੈ ।

→ 1981-ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਐਕਟ (1981-The Air (Prevention and Control) Act-ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਘਟਾਉ (Abatement) ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ 1987-ਹਵਾ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ) ਸੋਧ ਐਕਟ (1987-The Air (Prevention and Control of Pollution) Amendment Act 1987) ਇਹ ਐਕਟ ਕੇਂਦਰੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡਜ਼ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਸੰਗੀਨ ਸੰਕਟਾਂ ਨਾਲ ਨਜਿੱਠਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ 1988-ਮੋਟਰ ਵਹੀਕਲ ਐਕਟ (198The Motor Vehicle Act 1988)-ਇਸ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਕ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਲੇਬਲ ਵੀ ਲਗਾਏ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ (NEP) 1986-ਇਹ ਪਾਲਿਸੀ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸਾਡੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪ੍ਰਤੀਬੱਧਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਨਰੋਏ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਇਕੱਲੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਸ਼ਾ (Intention)-ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਵਿਉਂਤਬੰਦੀ, ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ, ਕੇਂਦਰੀ, ਪ੍ਰਾਂਤਕ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਿਰਿਆ ਗਾਈਡ (ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ) (Guide to action) ਵਜੋਂ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ (Environment Impact Assessment, EIA)-ਇਸ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ ਨਿਰੀਖਣ (Systematic examination) ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ
ਹਨ-

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of Environment and Forests)

→ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Science and Technology)

→ ਸਾਗਰ ਵਿਕਾਸ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Ocean Development) ।

→ ਨਵੀਨ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of New and Renewable energy) ਇਹ ਅਪ੍ਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਹੋਇਆ ਨਾਮ ਹੈ (Changed name of Department of Non-Conventional Energy Sources) ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1)

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦਾ ਆਰੰਭ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ ਆਕਸਫੋਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ (Development) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ | ਵਾਧਾ/ਧੀ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ।

→ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਨੇ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ਤੇ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਗਰੈਂਡ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ (Grand Domestic Product-GDP) ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੁਲ ਉਤਪਾਦ (Gross Nation Product-GNP) ਉੱਚਾ ਹੋਵੇਗਾ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਵਸਨੀਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਉਠਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਪੱਧਰ ਤਕ ਖਾਲੀ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡਾ ਜਲਵਾਯੂ, ਪਾਣੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।

→ ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ (Potentials) ਨੂੰ ਸਿੰਚਾਈ, ਪਣ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਪੋਰਟ, ਜਲ ਪਾਰਕਾਂ (Waterparks) ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਆਦਿ ਲਈ ਵਰਤਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜੰਗਲ ਤੋਂ, ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭੁਚਾਲ ਆਉਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Environmental Management) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਤੋਂ ਕੇਵਲ ਇਹ ਭਾਵ ਹੀ ਨਹੀਂ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੈ । ਪਰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਅਸਰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਹਿਣ ਯੋਗ ਸਮਰਥਾ ਜਾਂ ਉਠਾਉਣ ਸ਼ਕਤੀ (Carrying Capacity), ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚਲੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਆਬਾਦੀ ਵਾਸਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੀਵ ਭੌਤਿਕ/ਜੈਵ-ਭੌਤਿਕ (Bio-physical) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਾਰੇ ਸੰਘਟਕਾਂ ਨੂੰ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵਤ (Biotic) ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ (Non-living) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਬਣਦਾ ਜਾਲ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕ ਪਹਿਲੂ, ਆਰਥਿਕ ਪਹਿਲੂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਿਲੂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਣਮਨੁੱਖੀ ਦੁਨੀਆਂ (Non human world) ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਹਾਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਨੈਤਿਕਤਾ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਇਹ ਇਸ਼ਾਰਾ ਵੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿਣਾ । ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਵਿਹਾਰ ਚੰਗਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭੈੜਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਇਖਲਾਕੀ ਫਰਜ਼ ਕੀ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਇਹ ਸੁਝਾਅ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਰਜਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਪਾਥਮਿਕਤਾਵਾਂ (Priorities) ਕੀ ਹਨ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਬੰਧਣ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਆਰਥਿਕ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਕੰਪਨੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਕਾਰੋਬਾਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਿਭਾਉ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਪੈਣਗੇ ।

→ ਤਕਨੀਕੀ ਪੱਖ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢਣ ਅਤੇ ਆਵਾਸ-ਸਨੇਹੀ (Ecofriendly) ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਸਮੱਰਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕੇ ।

→ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਪੰਗਤੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ, ਤਕਨਾਲੋਜੀਕਲ ਪੱਖ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਰਤਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼-
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ।

→ ਬਦਲਵੇਂ ਸਰੋਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਬੋਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਵਾ ਘਰ (Green house) ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ (Global warming) ਦੇ ਨਾਲ ਸਿੱਝਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ ਪਾਣੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਰਗੇ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ (ਟਿਕਾਊ) ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਸੰਭਲ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।

→ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ । ਨਾਨ-ਕਲੋਰੋ ਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (Non-CFC) ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵੱਲ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਸਖਣਿਆਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਟਾਕਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਪਦਾ (Environmental assets) ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦਾ ਹੀ ਪੱਖ ਪੂਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਮਾਜੀ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਪਦਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਝੱਲਣ ਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗਤਾ (Sustainability) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਦੇ ਅਮੀਰ-ਗਰੀਬਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪਾੜੇ ਨੂੰ ਸਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ, ਹਾਊਸਿੰਗ (ਆਵਾਸ), ਸਪੋਰਟ, ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨਪਰਚਾਵੇ ਅਤੇ ਤ੍ਰਿਪਤੀ (Fulfillment) ਦੀਆਂ ਅਸਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ।

→ ਟਿਕਾਉ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਯੋਗ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ, ਸਮਾਜੀ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੋਵੇਗੀ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ-ਸਨੇਹੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3)

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਆਈ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਲੰਮੇ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਜੋਕੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਲੁਪਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਅਲੋਪਨ (Anthro pogenic Extinction) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਉਪਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਇੰਫਾ ਬਣਤਰਾਂ (Infrastructures), ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹਾਨੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

→ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਵਿਖੰਡਨ (Fragmentation) ਅਤੇ ਪਤਨ (Degradation) ਅਜਿਹੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਖੰਡਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਹਿਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਪਟੜੀਆਂ (Railway lines) ਅਤੇ ਡੈਮਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਖੰਡਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਹ ਇਲਾਕੇ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਹਨ, ਬੜੀ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੱਟ ਗਈ
ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਮਨੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਲਾਲਚੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਡੋਡੋ ਪੰਛੀ ਮਾਰੀਸ਼ੀਅਸ), ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਦਾ ਜ਼ੈਬਰਾ (Zebra) ਅਤੇ ਤਸਮਾਨੀ ਭੇੜੀਆ (Tasmanian wolf) ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

→ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਬਦਲ ਰਹੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਹਾਲਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘਾਟ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਆ ਵੀ ਰਹੀ ਹੈ । ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Radiations) ਦਾ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਨਿਕਾਸ ਜਾਂ ਸਾਗਰਾਂ ਵਿਚ ਤੇਲ ਦਾ ਫੈਲਣਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਆਮ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਾਖਲਾ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਾਲ ਅਸੰਬੰਧਿਤ ਜਾਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ (Exotic) ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਪਏ ਵਿਘਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਨੇ ਟਾਪੂਆਂ ਦੀ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਂਗਰਸੀ ਘਾਹ (Parthenium) ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਇਕ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਹੈ, ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਈ ਹੈ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣ ਵਾਲੇ ਯੂਕਲਿਪਟਸ (ਸਫੈਦਾ) (Eucalyptus) ਦਾ ਰੁੱਖ, ਜਿਸਦੀ ਬੜੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਨੇ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਗੰਧੀ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (ਇਤਰ), ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਲਈ ਸਾਮਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਸਮੁਰ (Fur), ਹੱਡੀਆਂ (Bones), ਹਾਥੀ ਦੰਦ (Tusk) ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਂ (Hons) ਆਦਿ ਦਾ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਾਇਜ਼) ਵਪਾਰ ਵੀ ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (Musk deer), ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਚੀਤਾ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਹਿਰਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

→ International Union for Conservation of Nature and Natural Resources (IUCN) ਨੇ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book) ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ। ਇਹ ਪੁਸਤਕ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਨਾਮ ਸੂਚੀ (Catalogue) ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਵਰਗ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species),
2. ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ (Vulnerable Species), ਅਤੇ
3. ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ (Rare Species) ।

→ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਵਿਚ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

→ ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਪੱਧਰ ਤਕ ਘੱਟ ਗਈ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਇੰਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੱਟ ਗਏ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣ ਦਾ ਡਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਦਲ਼ੀਜ ਤੇ ਜਾਤੀਆਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਬਾਘ (Tiger), ਕਛੂਆ (Tortoise), ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਾਂਦਰ (Golden monkey), ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

→ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ (Vulnerable Species) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੱਖਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਹਨਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਯਕੀਨੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂਕਿ ਜੰਗਲੀ ਖੋਤਾ ਅਤੇ ਗੇਟ ਭਾਰਤੀ ਬਸਟਰਡ (Great Indian Basterd) (ਪੰਛੀ) ।

→ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ (Rare Species) – ਬਹੁ-ਗਿਣਤੀ ਵਿਚਲੀਆਂ ਉਹ ਜਾਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀਮਾਬੱਧ ਹੋਣ, ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ |ਹੁਪਿੰਗ ਸਾਰਸ (Whooping Crane) ਇਸ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਖ਼ਤਰੇ ਜਾਂ ਡਰ (Threatened) ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿਚ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਗੰਗਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਦਾਨ (Gangetic plains) ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਪਾਣੀ ਕੇਵਲ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ । ਸੰਨ 1904 ਵਿਚ ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕੰਢੇ ਤੇ ਸੀ । ਇਸ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉਠਾਏ ਗਏ ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੁਣ ਭਾਰਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਸ ਜੰਤੁ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 1000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਖੋਤਾ (Indian Wild ass) ਵੀ ਇਕ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀ ਹੈ ਅਤੇ | ਇਹ ਪਾਣੀ ਰਣਕੱਛ (ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 720 ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ (Project Tiger) – ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸੰਨ 1973 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੇ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਬਾਘ (Tiger) ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਬਾਘ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਰ ਵੀ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੇੜੀਆ (Himalayan Wolf) ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਚਰਵਾਹੇ ਆਪਣੀਆਂ ਪਾਲਤੂ ਭੇਡਾਂ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇਸ ਜਾਨਵਰ ਨੂੰ ਮਾਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੇਟ ਭਾਰਤੀ ਬਸਟਰਡ (Great Indian Bastard) ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹੈ । ਪੈਲੀਕੈਨ (Pelican) ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀ ਜਾਤੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜਲ ਪੰਛੀ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਾਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਛਿਪਕਲੀਆਂ, ਸੱਪ, ਮਗਰਮੱਛ, ਕੱਛੂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੱਛੂ (Turtles) ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਇਕ ਅਮੀਰ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਘੜਿਆਲ (Gharial) ਕੇਵਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸੰਕਟ ਵਿਚ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਇਹ ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਝ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਅਤੇ ਉੱਚੀ ਊਰਜਾ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਲ-ਥਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਪੈ ਰਹੇ ਹਨ । ਸੁਨਹਿਰੀ ਰੋਡ (Golden Toad) ਦੀ ਅੱਜ-ਕਲ ਸੰਕਟਮਈ ਹਾਲਤ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੈ ।

→ ਜਲ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਰਲੱਭ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਮੁੰਦਰੀ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੜਨ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੱਛੀਆਂ
ਦੀ ਹੋਂਦ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਪੈ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲੋੜ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਘੱਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।ਇਸ ਕਾਰਨ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਈ ਸੰਗਠਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਈ. ਯੂ. ਸੀ. ਐੱਨ. (IUCN), ਯੂ. ਐੱਨ. ਈ. ਪੀ. (UNEP) ਅਤੇ ਡਬਲਯੂ. ਡਬਲਯੂ. ਆਈ. (w.w.1.) ਅਤੇ ਡਬਲਯੂ. ਡਬਲਯੂ. ਐੱਫ. (W.W.F.) ਵਰਗੇ ਸੰਗਠਨ ਵੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾ ਰਹੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਸਥਾਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਇਕ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰੱਖਾਂ ਜਾਂ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Biosphere Reserves) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ (Man and Biosphere) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੰਨ 1975 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਈ, 2002 ਤਕ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਸੀ ।

→ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Biosphere Reserves) – ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਇਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨੈਸਕੋ (UNESCO) ਵਲੋਂ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Man and Biosphere Programme) ਦੀ ਸਕੀਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇਹ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਸੰਨ 1975 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਸੰਨ 2002 ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ/ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) – ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸੰਕਟ ਵਿਚਲੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਵਜੋਂ ਰਿਜ਼ਰਵ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 97 ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਸ਼ਹੂਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-
ਗੇਟ ਹਿਮਾਲੀਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ, ਆਸਾਮ ਦੀ ਕਾਜੀਰੰਗਾ ਪਾਰਕ (ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲੇ ਗੈਂਡੇ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਨ੍ਹ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਜਿੱਥੇ ਗੇਟ ਭਾਰਤੀ ਬਾਸਟਰਡ (ਪੰਛੀ), ਕਾਲੇ ਹਿਰਨ, ਨੀਲਗਾਏ (Nilgai) ਅਤੇ ਚਿੰਕਾਰਾ (Chinkara) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ । ਗੁਜਰਾਤ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਮੈਰੀਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਜਿੱਥੇ ਮੋਗਿਆਂ (Corals) ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰੱਖ (Sanctuary) – ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਸੀਮਿਤ ਤੌਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਗਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਰੱਖਾਂ 500 ਹਨ । ਡਾਚੀਗਾਮ ਰੱਖ (Dachigram Sanctuary), ਮੈਰੀਨ ਰੱਖ (Marine Sanctuary) ਭਰਤਪੁਰ, ਰਣਥੰਭੋਰ ਅਤੇ ਗੀਰ ਰੱਖਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤਰੀਕਾ ਪਵਿੱਤਰ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਿਕ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ! ਅਜਿਹੇ ਵਣ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਖਾਸੀ (Khasi) ਅਤੇ ਐੱਤੀਆ (Jaintia) ਨਾਮਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਖੇ ਹਨ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜੀਆਂ (Aravalli hills), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਕਗੁਜਾ, ਚੰਦਾ ਅਤੇ ਬਸਤਰ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਸਿੱਕਮ ਦੀ ਖੇਚਿਓਪਾਲਰੀ ਝੀਲ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪਵਿੱਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੰਸਥਾ (Wildlife Institute of India) ਵਲੋਂ ਸੰਨ 2008 ਨੂੰ ਛਾਪੀ ਗਈ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 14 ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼, 97 ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਅਤੇ 508 ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਹਨ ।

→ ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗਾਂ (Botanical Gardens) ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ 800 ਦੇ ਲਗਪਗ ਚਿੜੀਆ ਘਰ (Zoos) ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਮਾਹਿਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜਲ-ਥਲੀ ਜੰਤੂ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ, ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ 3000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਜਾਤੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ | ਆਧੁਨਿਕ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਸੈਲਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਜੰਤੂਆਂ ਬਾਰੇ ਕਾਫ਼ੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੈਲਾਨੀ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੇੜਿਓਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਚਿੜੀਆ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਹੀ ਬੰਦੀ ਨਸਲਕਸ਼ੀ (Captive Breeding) ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਨ ਸਧਾਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਦਾ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੁਦਰਤੀ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੇ ਅਭਾਵੀ ਜਾਂ ਨਾ-ਪੱਖੀ (Negative) ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ (Mitigation) – ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਘੱਟ ਝਾੜ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਵਰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਅਤੇ ਮਿਰਚਾਂ (Chillies) ਤੇ ਤੰਮਾਕੂ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਜਾਤੀ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਲਿਜਾ ਕੇ ਛੱਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲੀ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਨੂੰ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਜਿਹੜੇ ਸਮੁਦਾਇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਿਰਬਾਹ ਲਈ ਬਦਲਵੇਂ ਸਾਧਨ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 2 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-2)

→ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਹੀ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਗ੍ਰਹਿ (Planet) ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਸੂਰਜ ਉਰਜਾ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸਰੋਤ ਹੈ । ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਹਰੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪੌਦੇ, ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਪਕੜਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ (Producers) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ (Herbivores) – ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ (Herbivores) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਿਰਨ, ਭੇਡ, ਬੱਕਰੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

→ ਮਾਸਾਹਾਰੀ (Carnivores) – ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜੀਵ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੇੜੀਆ, ਸ਼ੇਰ, ਬਿੱਲੀ, ਡੈਗਨ ਫਲਾਈ (Dragon fly) ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

→ ਸਰਬ-ਆਹਾਰੀ (Omnivores) – ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨ, ਉਹ ਸਰਬ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਕਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟਾਂ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸੁਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਭੌਤਿਕ
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ, ਤਿਤਲੀਆਂ ਅਤੇ ਮਿੰਗ ਪੰਛੀ (Humming bird) ਫੁੱਲਾਂ ਦੇ ਪਰਾਗਣ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਬੀਜਾਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸਰਜਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ਨੇ ਸੁਰੱਖਿਅਕ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਅ ਲਏ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਇਕ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸਰੂਪ (Form) ਦਿੱਖ (Appearance), ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਵਤੀਰੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਨਕਲ ਜਾਂ ਅਨੁਕਰਣ (Mimicry) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਖ਼ੁਰਾਕ, ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਗ੍ਹਾ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਲਈ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਉਤਰਜੀਵਤਾ (Survival) ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਸੁਰੱਖਿਆ, ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਜਾਂ ਜੀਵਨ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

1. ਲਾਹੇਵੰਦ ਜਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ (Positive) ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ
2. ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਜਾਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਜਾਂ ਅਭਾਵ (Negative) ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ।

→ ਲਾਹੇਵੰਦ ਜਾਂ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਸਪਰ-ਹਿੱਤਵਾਦ (Mutualism), ਸਹਿ-ਆਹਾਰਤਾ (Commensalism) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸਹਿਯੋਗ (Proto-co-operation), ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਵਰਗ ਹਨ ।

→ ਆਪਦਾਰੀ (Mutalism) ਵਿਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫਾਇਦਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਆਪਦਾਰੀ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਨਿਕਟਵਰਤੀ ਸਾਂਝ ਨੂੰ ਸਹਿਜੀਵਨ (Symbiosis) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਾਈਕੇਨਜ਼ (Lichens) ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਲਾਈਕੇਨ ਦਾ ਸਰੀਰ (Body) ਉੱਲੀ (Fungus) ਅਤੇ ਐਲਗਾ (Alga) ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਐਲਗੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਉੱਲੀ ਤੋਂ ਐਲਗੀ ਨੂੰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਹਿਭੋਜ (Commencelism) ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਸਹਿ-ਭੋਜ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਇਕ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਤਾਂ ਫਾਇਦਾ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਕੋਈ ਫਾਇਦਾ ਹੀ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿ-ਭੋਜੀ (Commensal) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦੀ, ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਉੱਥੇ ਉੱਗ ਰਹੇ ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਆਰਕਿਡਜ਼ (Orchids) ਉੱਗ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆਰਕਿਡਜ਼ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਤਾਂ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਰੁੱਖ (ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਆਰਕਿਡਜ਼ ਉੱਗਦੇ ਹਨ) ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਕੋਈ ਲਾਭ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰੋਟੋ-ਸਹਿਯੋਗ (Proto-cooperation) ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਚਲਾ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੋਵਾਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਤਾਂ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਜੋਗ ਸਥਾਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਕਦੀਕਦਾਈਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਾਲ ਚੁੰਝ ਵਾਲਾ ਬੈਲ-ਟੁੰਗਣਾ (Redbilled ox-pecker), ਪੰਛੀ ਕਾਲੇ ਡੇ (Black Rhinoceros) ਦੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਂਡੇ ਦੀ ਚਮੜੀ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜੇ ਹੋਏ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦੋਵਾਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜਾਂ ਨਾਂਹ ਪੱਖੀ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ (Harmful or Negative Interaction) ਇਸ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਚਾਰ ਵਰਗ ਹਨ-

1. ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ (Predation),
2. ਪਰਜੀਵੀਪੁਣਾ (Parasitism)
3. ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ ਜਾਂ ਮੁਕਾਬਲਾ (Competition) ਅਤੇ
4. ਏਮੈਂਨਸਿਲਿਜ਼ਮ
   ਅਤੇ ਐਂਟੀਬਾਇਓਸਿਸ (Amensalism & Antibiosis) ।

→ ਸ਼ਿਕਾਰ (Predation) – ਸ਼ਿਕਾਰ ਜਾਂ ਪ੍ਰੀਡੇਸ਼ਨ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਜਾਤੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀ (Predator) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਖਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ-ਚੀਤਾ (ਸ਼ਿਕਾਰੀ), ਹਿਰਨ (ਸ਼ਿਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਜੀਵਤਾ (Parasitism) ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਚਲਾ ਇਹ ਇੱਕ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜੀਵ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ (Parasite) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰੋਂ ਜਾਂ ਅੰਦਰੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ੀ (Host) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀ (Ecto-parasite) ਅਤੇ
2. ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਜੀਵੀ (Endo-parasite) ।

→ (i) ਬਾਹਰੀ ਪਰਜੀਵੀ (Ecto-parasite) – ਇਹ ਪਰਜੀਵੀ ਆਪਣੇ ਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਆਰਵੇਲ (Cuscuta), ਜਿਸ ਨੂੰ ਡੋਡਰ ਪੌਦਾ (Dodder plant) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਲੋਰੈਂਥਸ (Loranthus), ਵਿਸਮ (Viscum ਅਤੇ ਰੈਫਲੀਸੀਆ (Rafflesia) ਆਦਿ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉੱਤੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਵਜੋਂ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਖਟਮਲ, ਚਿੱਚੜ (Tick), ਮਾਈਟ (Mite) ਅਤੇ ਜੌਆਂ (Lice) ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਮੜੀ ਉੱਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਰਜੀਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਪੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਤੰਤੂਆਂ (Tissues) ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਜੀਵੀ (Endoparasite) – ਇਹ ਪਰਜੀਵੀ ਆਪਣੇ ਪੋਸ਼ੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਮਲੇਰੀਆ ਪਰਜੀਵੀ (Malarial parasite), ਤ੍ਰਿਪਨੋਸੋਮਾ (Trypnosoma) ਅਤੇ ਲੀਸ਼ਮੇਨੀਆ (Leishmania) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿਚਲੇ ਅੰਤਰ ਪਰਜੀਵੀ ਹਨ । ਗਿਆਰਡੀਆ (Giardia), ਐਸਕੈਰਿਸ (Ascaris), ਮਨੁੱਪ ਜਾਂ ਫੀਤਾਕਿਰਮ (Tapewom), ਲਿਵਰਫਲੂਕ
(Liver-fluke) ਸਾਡੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਜੀਵੀ ਹਨ ।

→ ਮੁਕਾਬਲਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ (Competition) ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਤਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਭੋਜਨ ਦੀ, ਰਿਹਾਇਸ਼ ਲਈ ਥਾਂ ਦੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਘਾਟ ਹਨ ।

→ ਅਨੁਕੂਲ ਭੋਜ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿ ਜੈਵਿਕ (Amensalism & Antibiosis) ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਇੱਕ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਰਹਿਤ ਹੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ ਬੂਟਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਛੋਟੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

→ ਐਂਟੀਬਾਇਓਸਿਸ (Antibiosis) – ਐਂਟੀਬਾਇਓਸਿਸ, ਏਮੈਂਨਸਿਲਿਜ਼ਮ ਦੀ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਸਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਿਸਾਉ (Toxic secretions) ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ-ਟਾਕਸਿਨਜ਼ (Toxinis) ਨੂੰ ਐਲੋਕੈਮੀਕਲਜ਼ (Allochemicals) ਜਾਂ ਐਲੋਮੋਨਜ਼ (Allomones) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ-ਪੈਨੀਸਿਲੀਅਮ ਨੋਟੇਟਮ (Penicillium notatum) ਨਾਂਅ ਦੀ ਉੱਲੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੈਨਸੀਲੀਨ (Penicillin) ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਇਕ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਐਲਗੀ (Blue-green algae) ਅਤੇ ਲਾਲ ਐਲਗੀ (Red-algae) ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ, ਜਿਸਨੂੰ ਐਲਗਲ ਫੁੱਲ ਜਾਂ ਐਲਰਾਲ ਖਿੜਨਾ (Algel bloom) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੈਲੇ ਪਦਾਰਥ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਜਿਹੜਾ ਪੇਂਡੂ ਜਾਂ ਅਰਧ-ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਆਪਣੀ ਜੀਵਕਾ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਫੌਰੈਸਟਰੀ (ਵਣ ਵਿਗਿਆਨ) (Forestry), ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ (Fisheries) ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਲਤੂ (ਘਰੇਲੂ ਜੰਤੂਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਹੋਣਾ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲ, ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਬੜੇ ਅਮੀਰ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਫਲ, ਚਾਰਾ, ਈਂਧਨ ਅਤੇ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਜਿਹੜੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦਵਾਈਆਂ, ਗੂੰਦਾਂ, ਟੈਨਿਨ (Tannin), ਰੈਜ਼ਿਨਜ਼ (Resins), ਕਾਰਬਨੀ ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿੱਚ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮੁਰਗੀ ਪਾਲਣ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਾਸ (Meat) ਅਤੇ ਅੰਡੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਮਾਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਉੱਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਖੋਤੇ, ਊਠ, ਬੈਲ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਆਦਿ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਨ 1988 ਵਿਚ ਨਾਰਮਨ ਮੇਜਰ (Noman Major) ਨੇ ਅਤਿ-ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ (Hot spot) ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਮੌਜੂਦ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਇਹ ਅਤਿ-ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਧਨਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੁਰ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ 25 ਅਤਿ-ਉੱਤਮ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਦੋ ਸਥਾਨ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਾਨ ਹਨ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ (Western ghats) ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਲਿਆ (Eastern Himalya) : ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਤਕ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ ਘੇਰਾ ਮਯਨਮਾਰ ਅਤੇ ਭੂਟਾਨ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਅਤਿ-ਉੱਤਮ ਸਥਾਨ ਫ਼ਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ, ਸੈਲੋ ਪਤਲੀ) ਪੂੰਛ ਵਾਲੀਆਂ ਤਿੱਤਲੀਆਂ (Sallow tailed butter flies) ਜਲ-ਥਲੀ ਪ੍ਰਾਣੀ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਇਕ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੰਸਥਾ (Wildlife Institute of India) ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਰੋਜਰਜ਼ ਅਤੇ ਪਨਵਰ (Rodgers and Panwar) ਨੇ ਸੰਨ 1988 ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਦੀ 9 ਜੀਵ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਡਾਂ (Bio-geographical regions) ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 1 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-1)

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਪਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲਟਰ ਜੀ, ਰੋਜ਼ਨ (Walter G. Rosen) ਨੇ ਸੰਨ 1986 ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਪਦ ਦੀ ਮੁੜ ਜਾਣਪਛਾਣ ਈ. ਓ. ਵਿਲਸਨ (E.0. Wilson) ਨੇ ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਕਰਾਈ । ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ, ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਲਈ ਬੜੀ ਕੀਮਤੀ ਸੰਪਦਾ (Asset) ਹੈ । ਜੈਵਿਕ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ, ਜਣਨਿਕ (Genetic) ਵਿਗਿਆਨਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ (Social), ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ (Cultural), ਮਨੋਰੰਜਕ (Recreational), ਅਤੇ ਸੁਹਜਾਤਮਕ (Aesthetic) ਪੱਖੋਂ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ (Values) ਹਨ ।

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਕਰਨ, ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।

→ ਬਨਾਉਟੀ ਚੋਣ (Artificial selection) ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾਅ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਜੰਗਲੀ ਵੰਨਗੀਆਂ ਤੋਂ ਚੰਗੇ, ਲਾਭਦਾਇਕ ਜੀਨਜ਼ (Genes) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਤੂ ਜਾਤੀਆਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਨਾਲ ਜੀਵ ਮੰਡਲ (Biosphere) ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੋਕਰੂਪਤਾ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅਸਿੱਧਾ ਜਾਂ ਸਿੱਧਾ ਹੈ । ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਰੋਜ਼ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਭੋਜਨ, ਸਰੀਰ ਢੱਕਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਦਵਾਈਆਂ (Traditional medicines) ਅਤੇ ਫਲ ਆਦਿ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਛੇਰੇ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਖਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ।

→ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿਬਾਇਓ ਤਕਨੋਲੋਜਿਸਟ (Biotechnologist) ਉਚੇਰੀ ਉਪਜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਨਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਪਾਹ (Cotton) ਦੀ Bt ਕਿਸਮ (Bt Cotton) ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਪਾਹ ਦੀ ਇਹ ਕਿਸਮ ਨਾ ਕੇਵਲ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਹਮਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮੁਕਤ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਝਾੜ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵੱਡਮੁੱਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

• ਪੀਲੇ ਸਿਨਕੋਨਾ (Yellow Cinchona) ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕੁਨੀਨ
  ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਲੇਰੀਆ ਬੁਖ਼ਾਰ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੈਨਸੀਲੀਨ (Penicillin) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ (Antibiotic) ਹੈ ਪੈਨੀਸੀਲੀਅਮ (Penicillium) ਨਾਂ ਦੀ ਉੱਲੀ (Fungus) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਡਿੱਜੀਟੌਕਸਿਨ (Digitoxin), ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਿਰਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਫੌਕਸ ਗਲੋਵ (Foxglove) ਨਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਅਤੀਤ ਸਮੇਂ (Times immemorial) ਤੋਂ ਬੁਖ਼ਾਰ ਅਤੇ ਗਲੇ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ ਤੁਲਸੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਚਲੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ।

→ ਜੈਵਿ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਪਦਮੀ ਪੱਧਰ (Hierarchial level) ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ : (i) ਜਣਨਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Genetic diversity), (ii) ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Species diversity) ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਜਾਂ ਈਕੋਸਿਸਟਮ ਡਾਈਵਰਸਿਟੀ (Ecosystem diversity) ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਇਕ ਸਮਾਨ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਤਰ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਵੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਅਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਦੋ ਤਾਕਤਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਹਨ-(i) ਬਾਹਰੀ ਤਾਕਤਾਂ (External forces) ਅਤੇ (ii) ਅੰਦਰੂਨੀ ਤਾਕਤਾਂ (Internal forces) ।

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ (Sustenance) ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਪੀਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਲੋਕ, ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਜਿਊਂਦੇ ਹੀ ਹਨ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਸਿਹਤਮੰਦ ਅਤੇ ਨਰੋਏ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਜੀਵਨ ਸਹਾਇਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Life supporting system) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ (ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ) ਭੋਜਨ, ਰੇਸ਼ਿਆਂ (Fibers), ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਔਸ਼ਧੀਆਂ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਖੂਬਸੂਰਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪੰਛੀ, ਤਿਤਲੀਆਂ ਅਤੇ ਬਣਧਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਸੁਹਜਾਤਮਕ ਪੱਖੋਂ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਉੱਤੇ ਕੁਦਰਤ ਬੜੀ ਦਿਆਲੂ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜੀਵਕਾ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਪਰ ਅਜੋਕੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਚੌਰਾਹੇ (Cross road) ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਉਸਨੂੰ ਦੋਵਾਂ ਪੱਖਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਪੱਥ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨੀ ਹੈ । ਇਕ ਪਾਜ਼ਿਟਿਵ ਪਹੁੰਚ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਪਣਾਅ ਕੇ ਜੇਕਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਮਧੁਰਤਾ ਨਾਲ ਰਹੇਗਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖ ਸਕੇਗਾ | ਦੂਸਰਾ ਰਸਤਾ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਲ ਉਦਾਸੀਨਤਾ (Apathy) ਵਾਲਾ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਰਾਹ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੀ, ਫੈਲੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਵੀ ਘਟਣਗੇ । ਭਾਂ, ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ ਦਾ ਨਾ ਕੇਵਲ ਅਪਰਨ ਹੀ ਹੋਵੇਗਾ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਸਾਰੇ ਨਸ਼ਟ ਵੀ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ, ਵੱਡਮੁੱਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਣਗੀਆਂ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸ਼ਿਕਾਰ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਜੋਂ, ਦੁੱਧ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਲਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁੱਤਾ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਅਜੋਕੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੋੜੇ, ਊਠ, ਯਾਕ (Yak) ਅਤੇ ਬੈਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਹਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਫ਼ੌਜ ਦਾ ਵੀ ਇਕ ਅੰਗ ਸਨ | ਪਸ਼ੂਆਂ (Cattle) ਅਤੇ ਮੱਝਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਮਾਸ (Meat) ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸੁਰ (Pig) ਨੂੰ ਇਕ ਚੰਗਾ ਨਸਲ ਕਸ਼ (Breeder) ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਮੱਛੀ ਵੀ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦਾ ਇਕ ਅਮੀਰ ਸਰੋਤ ਹੈ ।ਮਧੂ ਮੱਖੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਖੰਡ (ਸ਼ਹਿਦ) ਦਾ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

→ ਫਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਸਾਡੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ । ਇਹ ਖਣਿਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਟਾਮਿਨਜ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਅਨਾਜਾਂ (Cereals) ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾਲਾਂ (Pulses) ਵਧੇਰੇ ਗੁਣਕਾਰੀ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਯੋਗਿਕੀਕਰਨ (Nitrogen fixation) ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਯੋਗਿਕ ਮਿੱਟੀ (Soil) ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸੰਤਰਾ, ਅੰਬ, ਸੇਬ, ਅਨਾਨਾਸ (Pine apple) ਅਤੇ ਕੇਲਾ ਆਮ ਉਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਫਲ ਹਨ । ਗੰਨਿਆਂ, ਚੁਕੰਦਰ ਅਤੇ ਖਜੂਰ (Date palm) ਨੂੰ ਖੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬੀਜਿਆ ਅਤੇ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਾਲਥਸ (Malthus) ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਅਨੁਸਾਰ, ਜੇਕਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਉੱਤੇ ਰੋਕ ਨਾ ਲਗਾਈ ਗਈ ਤਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ (Geometrically) ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਗਣਿਤ ਅਨੁਪਾਤ (Arithmatically) ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ, ਜਿਹੜੀ ਸਾਨੂੰ ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਾਧਨ (Resources) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨ ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵ ਸਾਧਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਸਾਡੇ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਚਾਰਾ (Fodder), ਰੇਸ਼ੇ (Fibers), ਫਲ, ਈਂਧਨ (Fuel) ਅਥਵਾ ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ, ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਹਰਬਲ/ਜੜੀ ਬੂਟੀ ਔਸ਼ਧੀਆਂ (Herbal drugs), ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਟਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਣ, ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ (Recycling) ਕਰਦੇ ਹਨ | ਜੰਗਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ, ਜਿਹੜਾ ਪਾਣੀ ਮੀਂਹ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ 75 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਦੁਆਰਾ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਉਤਸਰਜਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੀਟ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ (Reptiles), ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਜੰਤੂ, ਜੈਵਿਕ/ਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ (Habitats) ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਵਪਾਰਕ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕਟਣ ਤੇ ਵਰਤਣ (Commercial logging) ਅਤੇ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਆਦਿ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਅ ਕੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਪ-ਧਰੁਵੀ (Sub polar) ਖਿੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ, ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਸਲਕਸ਼ੀ (Breeding) ਲਈ ਨਹੀਂ ਆਉਣਗੇ । ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਡੈਮਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਨੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜੀਵਕਾ ਉਸ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਾਤੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਛੋਟਾ ਟਿਕਾਣਾ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਨਿਚ (Ecological niche) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰੇਕ ਜਾਤੀ ਢੁੱਕਵੇਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਦੂਸਰੀਆਂ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹੋਣ, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਢੁੱਕਵੇਂ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes History Chapter 2 Sri Guru Nanak Dev Ji and Contemporary Society will help you in revision during exams.

Sri Guru Nanak Dev Ji and Contemporary Society PSEB 9th Class SST Notes

Birth:

• Guru Nanak Dev Ji was the founder of the Sikh religion.
• According to the Sakhi of Bhai Meharban and old Sakhi of Bhai Mani Singh, he was born at Talwandi on April 15, 1469 A.D.
• At present his place of birth is called Nankana Sahib.

Parentage:

• The name of the mother of Guru Nanak Dev Ji was Mata Tripta.
• His father’s name was Mehta Kalu.
• He was a Patwari (a revenue officer).

The Ceremony of Sacred Thread (Janeu):

• Guru Nanak Dev Ji was strongly opposed to useless ceremonies and empty rituals.
• He, therefore, refused to wear the thread of cotton, considered as a sacred thread.

The Pious Deal (Sacha Sauda):

• The father of Guru Nanak Dev Ji gave him twenty rupees for starting some business.
• Guru Nanak Dev Ji spent this money to serve food to the saints, beggars, and the needy and this made a Pious Deal (Sacha Sauda).

Enlightenment:

• Guru Nanak Dev Ji attained enlightenment during his bath at a rivulet called ‘Bein’.
• One morning he took a dip in the river and reappeared after three days as an enlightened being.

Udasis (Travels):

• The Udasis refer to those travels which Guru Nanak Dev Ji undertook as a selfless pious wanderer without any care for his social bindings.
• The aim of his Udasis or Travels was to end the prevalent superstitions and guide humanity on the path of true faith.
• Guru Ji went on three Udasis in different directions.

Stay at Kartarpur:

• Guru Nanak Dev Ji founded the city of Kartarpur in 1521 and started residing there.
• He composed “Var Malhar’, ‘Var Manjh’, ‘Var Assa’, ‘Japji Sahib’, ‘Patti’, ‘Barah Maha’ etc. at Kartarpur.
• He also established the traditions of Sangat and Pangat there.

Guru Sahib Merged with the Supreme God:

• On September 22, 1539, he merged with the Ultimate Supreme God.
• Before he breathed his last, he had appointed Bhai Lehna as his successor.

Teachings about God:

• The teachings of Guru Nanak Dev Ji were that God is formless, Self-created, Omnipresent, Omnipotent, Compassionate, and Great.
• He can be easily achieved with the blessings of a True Guru and self-surrender.

Sangat and Pangat:

• The congregation of the followers of the Guru is called Sangat.
• They sit together to learn the real meaning of the Guru and sing in praise of God.
• In the Pangat system, all the followers of the Guru sit together on the floor to partake food from a common kitchen (langar).

Lodhi Rulers:

• Punjab was under the rule of the Lodhis.
• The rulers of the dynasty were Bahlol Lodhi, Sikander Lodhi, and Ibrahim Lodhi.

Punjab under Ibrahim Lodhi:

• Punjab was the centre of conspiracies during the reign of Ibrahim Lodhi.
• The Subedar of Punjab, Daulat Khan Lodhi invited Babur, the ruler of Kabul, to invade India.

Daulat Khan Lodhi and Babur:

• During the fifth invasion of Babur on India, Daulat Khan Lodhi, the Subedar of Punjab, fought against Babur.
• Daulat Khan Lodhi was defeated.

Political Condition:

• Guru Nanak Dev Ji was born in 1469 A.D.
• The political condition of Punjab was not good at the time of his birth.
• The rulers of Punjab were weak and fought among themselves.
• Punjab was passing through a phase of chaos and disorder.

Social Condition:

• The social condition of Punjab during this period was miserable.
• The Hindu society was divided into castes and sub-castes.
• The condition of women was pitiable.
• The people were of low moral character and were superstitious.

The Victory of Babur on Punjab:

• The First Battle of Panipat was fought in 1526 A.D.
• In this battle, Ibrahim Lodhi was defeated and Babur occupied Punjab.

Muslim Society:

• The Muslim society was divided into three classes namely, the upper class, middle class, and the lower class.
• The leading military commanders, Iqtadars, Ulemas, and Sayyids were included in the upper class.
• In the middle class, the traders, farmers, soldiers, and low-ranking government officers were included.
• The lower class was comprised of artisans, slaves, and household servants.

Hindu Society:

• At the beginning of the sixteenth century, the Hindu society was divided into four main castes i.e. the Brahmins, Kshatriyas, Vaishyas, and Shudras.
• The goldsmiths, ironsmiths, weavers, carpenters, tailors, and potters were a few of the castes and sub-castes.

→ 1469 A.D. – Birth of Guru Nanak Dev Ji

→ 1499 A.D. – Attainment of True Knowledge

→ 1499-1510 A.D. – First Udasi

→ 1510-1515 A.D. – Second Udasi

→ 1515-1517 A.D. – Third Udasi

→ 1517-1521 A.D. – Fourth Udasi

→ 1522 A.D. – Foundation of Kartarpur

→ 22 September 1539 – Guru Nanak Dev Ji merged with the Supreme God

→ 1526 A.D. – First battle of Panipat.

श्री गुरु नानक देव जी तथा समकालीन समाज PSEB 9th Class SST Notes

→ पंजाब (अर्थ) – पंजाब फ़ारसी भाषा के दो शब्दों ‘पंज’ तथा ‘आब’ के मेल से बना है। पंज का अर्थ है-पांच तथा आब का अर्थ है-पानी, जो नदी का प्रतीक है। अतः पंजाब से अभिप्राय है-पांच नदियों का प्रदेश।

→ पंजाब के बदलते नाम – पंजाब को भिन्न-भिन्न कालों में भिन्न-भिन्न नामों से पुकारा जाता रहा है। ये नाम हैं-सप्त सिंधु, पंचनद, पेंटापोटामिया, सेकिया, लाहौर सूबा, उत्तर-पश्चिमी सीमा प्रांत आदि।

→ भौतिक भाग – भौगोलिक दृष्टि से पंजाब को तीन भागों में बांटा जा सकता है-

• हिमालय तथा उसकी उत्तर-पश्चिमी पर्वत श्रृंखलाएं
• उप-पर्वतीय क्षेत्र (पहाड़ की तलहटी के क्षेत्र)
• मैदानी क्षेत्र।

→ मालवा प्रदेश – मालवा प्रदेश सतलुज और घग्घर नदियों के बीच में स्थित है। प्राचीन काल में इस प्रदेश में ‘मालव’ नाम का एक कबीला निवास करता था।

→ इसी कबीले के नाम पर इस प्रदेश का नाम ‘मालवा’ रखा गया।

→ हिमालय का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव – हिमालय की पश्चिमी शाखाओं में स्थित दरों के कारण पंजाब भारत का द्वार बना। मध्यकाल तक भारत पर आक्रमण करने वाले लगभग सभी आक्रमणकारी इन्हीं दरों द्वारा भारत आये।

→ पंजाब के मैदानी भाग – पंजाब का मैदानी भाग बहुत समृद्ध था। इसी समृद्धि ने विदेशी आक्रमणकारियों को भारत पर आक्रमण करने के लिए प्रेरित किया।

→ पंजाब की नदियों का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव – पंजाब की नदियों ने आक्रमणकारियों के लिए बाधा का काम किया।

→ इन्होंने पंजाब की प्राकृतिक सीमाओं का काम भी किया। मुग़ल शासकों ने अपनी सरकारों, परगनों तथा सूबों की सीमाओं का काम इन्हीं नदियों से ही लिया।

→ तराई प्रदेश – पंजाब का तराई प्रदेश घने जंगलों से घिरा हुआ है। संकट के समय में इन्हीं वनों ने सिक्खों को आश्रय दिया। यहां रहकर उन्होंने अपनी सैनिक शक्ति बढ़ाई और अत्याचारियों से टक्कर ली।

→ पंजाब में रहने वाली विभिन्न जातियां – पंजाब में विभिन्न जातियों के लोग निवास करते हैं। इनमें से जाट, सिक्ख, राजपूत, पठान, खत्री, अरोड़े, गुज्जर, अराइन आदि प्रमुख हैं।

→ 1849 ई० -पंजाब को ब्रिटिश साम्राज्य में मिलाया गया।

→ 1857 ई० -दिल्ली और हिसार के क्षेत्र पंजाब में शामिल।

→ 1901 ई० -पंजाब प्रदेश में से उत्तर-पश्चिमी सीमा प्रदेश बनाया गया।

→ 1911 ई०.-दिल्ली को पंजाब से अलग किया गया।

→ 1947 ई० -भारत के विभाजन के समय पंजाब दो भागों पश्चिमी पंजाब और पूर्वी पंजाब में विभाजित हो गया।

→ 1 नवंबर, 1966 ई०-पंजाब को भाषा के आधार पर पंजाब और हरियाणा दो प्रांतों में बांटा गया और कुछ इलाका हिमाचल प्रदेश में शामिल कर दिया गया।

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਮਾਜ PSEB 9th Class SST Notes

→ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: – ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ

→ 1499 ਈ: – ਸੁਲਤਾਨਪੁਰ ਵਿੱਚ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ

→ 1499 ਈ:-1510 ਈ:-ਪਹਿਲੀ ਉਦਾਸੀ ।

→ 1510 ਈ:- 1515 ਈ:-ਦੂਜੀ ਉਦਾਸੀ

→ 1515 ਈ: -1517 ਈ:-ਤੀਜੀ ਉਦਾਸੀ

→ 1517 ਈ:-1521 ਈ:-ਚੌਥੀ ਉਦਾਸੀ ।

→ 1522 ਈ: – ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਰਾਵੀ ਦੇ ਕੰਢੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਸਾਇਆ

→ 1526 ਈ: – ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ

→ 22 ਸਤੰਬਰ, 1539 ਈ : – ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਕਰਤਾਰਪੁਰ (ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤ ਸਮਾਏ

→ 1451 ਈ:-1489 ਈ :-ਬਹਿਲੋਲ ਲੋਧੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ

→ 1489 ਈ:-1517 ਈ :-ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ

→ 1517 ਈ:-1526 ਈ :-ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ

→ 1500 ਈ:-1525 ਈ :-ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ

This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 4 Climate will help you in revision during exams.

Climate PSEB 9th Class SST Notes

Climate:

• Climate is the sum total of weather conditions over a large area for a long period of time.
• There are many climatic conditions in India.

Factors influencing climate:

• Many factors affect the climate of a place such as distance from the equator, distance from the sea, altitude of a place, impact of winds, relief effect, jet streams, etc.
• The Indian Climate is almost the same due to its physical structure.

Rainfall:

• Rainfall is a type of precipitation when moisture falls on the earth in the form of drops of water.
• It is of three types: Convectional rainfall, Orographic rainfall, and Cyclonic rainfall.

Meaning of Monsoon:

• The word ‘Monsoon’ is said to be derived from the Arabic word ‘Mausim’ meaning season.
• In this way, monsoon is a season in which wind changes its direction with the season.

Monsoon System:

• The monsoons are experienced in the tropical area roughly between 20°N and 20°S.
• It is created due to the opposite position of air pressure.
• This position of air pressure changes continuously.
• That’s why in different seasons, the situation of winds changes on either side of the Tropic of Cancer.
• Except this, jet streams also play an important role in the mechanism of the monsoon.

Seasons in India:
In the annual season of India, there are four major seasons-winter seasons, summer season, advancing monsoon, and retreating monsoon.

Winter Season:

• There is a winter season in almost the whole of India from December till February.
• In this season, north-eastern trade winds blow over the whole country.
• In this season, temperature decreases when we move from south to north.
• It is a dry season but some amount of rainfall occurs on the Tamil Nadu coast from these winds as here they blow from sea to land.

Summer Season:

• This season remains from March to May.
• In March, the highest temperature is about 38° Celsius, recorded in the Deccan plateau.
• Gradually, low-pressure area starts to move towards North India which experiences high temperatures.
• In the north, these low-pressure winds are called loo, Kaal Baisakhi in West Bengal, and Mango shower in the coastal areas of Karnataka.

Advancing Monsoon:

• This season remains from June to September.
• South-West monsoon enters India through two branches-Arabian sea branch and the Bay of Bengal branch.
• These winds give a lot of rainfall to the country.
• North-East India experiences lots of rain but the North-West part of India remains dry.
• The months of July and August experience almost 75% to 90% rainfall in the country.
• Mawsynram, a place in the Garo and Khasi hills of North-East India, experiences the highest rainfall in the world.
• The second place is Cherapunji.
• Western Ghats of South India experience heavy rainfall due to monsoon winds coming from the Arabian Sea branch.

Retreating Monsoon:

• During the months of October and November, the monsoon over the northern plains becomes weaker.
• This is replaced by a high-pressure system.
• The retreat of the monsoon is marked by clear skies and a rise in temperature.
• Due to high temperature and humidity, the weather become rather oppressive.
• This is commonly known as ‘October heat’.
• On the coast of the southern plateau, cyclones create havoc and are often very destructive.

Distribution of Rain:

• Parts of the western coast and north-eastern India receive over about 300 cm of rainfall annually.
• But western Rajasthan and adjoining parts of Gujarat, Haryana, and Punjab receive less than 50 cm of annual rainfall.
• Higher parts of the country (Himalayan region) receive snowfall.
• The annual rainfall is highly variable from year to year.
• Variability of monsoon brings flood in many parts and drought in the other parts.

Instruments for climate:

• Many instruments are used to measure different climatic features such as Maximum and Minimum Thermometer, Android Barometer, Dry and Wet Bulb Thermometer, Rain Gauge, Anemometer, Wind wane, etc.

Natural Disasters:

• Nature is all-powerful.
• When any natural calamity occurs, it leads to the great loss of life and property.
• The tsunami was one of the natural disasters which came in many countries of South Asia in December 2004.
• It led to the death of thousands of people and the destruction of property as well.

जलवायु PSEB 9th Class SST Notes

→ जलवायु – किसी भी स्थान के लंबे समय के मौसम की औसत । निकाल कर जो परिणाम निकाला जाता है उस परिणाम को उस स्थान की जलवायु कहते हैं। भारत में जलवायु की अलग-अलग परिस्थितियां पाई जाती हैं।

→ जलवायु को प्रभावित करने वाले तत्त्व – किसी भी स्थान की जलवायु को कई कारक प्रभावित करते हैं; जैसे कि भूमध्य रेखा से दूरी, समुद्र से दूरी, समुद्री तल से ऊंचाई, धरातल का स्वरूप, जेट स्ट्रीम इत्यादि। हमारे देश की भौगोलिक संरचना ने देश की जलवायु को एक जैसा ही बना दिया है।

→ वर्षा – नमी भरी हवा ऊपर उठती है तथा ऊँचाई पर जाकर ठंडी हो जाती है। ठंडी होने के कारण यह नमी को संभालकर नहीं रख सकती तथा पानी के कण बादलों का रूप ले लेते हैं।

→ जब बादलों में से यह पानी के कण पृथ्वी पर गिरते हैं तो इसे वर्षा करते हैं। वर्षा तीन प्रकार की होती है-संवहनी वर्षा, पर्वतीय वर्षा तथा चक्रवाती वर्षा।

→ मानसून का अर्थ – ‘मानसून’ शब्द की व्युत्पत्ति अरबी भाषा के ‘मौसिम’ शब्द से हुई है। इसका शाब्दिक अर्थ है-ऋतु। इस प्रकार मानसून से अभिप्राय एक ऐसी ऋतु से है जिसमें पवनों की दिशा पूरी तरह उलट जाती है।

→ मानसून प्रणाली – मानसून की रचना उत्तरी गोलार्द्ध में प्रशान्त महासागर तथा हिन्द महासागर के दक्षिणी भाग पर वायुदाब की विपरीत स्थिति के कारण होती है। वायुदाब की यह स्थिति परिवर्तित होती रहती है।

→ इस कारण विभिन्न ऋतुओं में विषुवत् वृत्त के आर-पार पवनों की स्थिति बदल जाती है। इस प्रक्रिया को दक्षिणी दोलन कहते हैं। इसके अतिरिक्त जेट वायुधाराएं भी मानसून के रचनातन्त्र में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाती हैं।

→ भारत की ऋतुएं – भारत के वार्षिक ऋतु चक्र में चार प्रमुख ऋतुएं होती हैंशीत ऋतु, ग्रीष्म ऋतु, आगे बढ़ते मानसून की ऋतु तथा पीछे हटते मानसून की ऋतु।

→ शीत ऋतु – लगभग सारे देश में दिसम्बर से फरवरी तक शीत ऋतु होती है। इस ऋतु में देश के ऊपर उत्तर-पूर्वी व्यापारिक पवनें चलती हैं। इस ऋतु में दक्षिण से उत्तर की ओर जाने पर तापमान घटता जाता है। कुछ ऊँचे स्थानों पर पाला भी पड़ता है।

→ शीत ऋतु से चलने वाली उत्तरी पूर्वी पवनों द्वारा केवल तमिलनाडु राज्य को लाभ पहुंचता है। ये पवनें खाड़ी बंगाल से गुजरने के बाद वहां पर्याप्त वर्षा करती हैं।

→ ग्रीष्म ऋतु – यह ऋतु मार्च से मई तक रहती है। मार्च मास में सबसे अधिक तापमान (लगभग 38° सें०) दक्कन के पठार पर होता है। धीरे-धीरे ऊष्मा की यह पेटी उत्तर की ओर खिसकने लगती है और उत्तरी भाग में तापमान बढ़ता जाता है।

→ मई के अन्त तक एक लम्बा संकरा निम्न वायु दाब क्षेत्र विकसित हो जाता है, जिसे ‘मानसून का निम्न वायुदाब गर्त’ कहते हैं। देश के उत्तर-पश्चिमी भाग में चलने वाली गर्म-शुष्क पवनें (लू), केरल तथा कर्नाटक के तटीय भागों में होने वाली ‘आम्रवृष्टि’ और बंगाल तथा असम की ‘काल बैसाखी’ ग्रीष्म ऋतु की अन्य मुख्य विशेषताएं हैं।

→ आगे बढ़ते मानसून की ऋतु – यह ऋतु जून से सितम्बर तक रहती है। देश में दक्षिणपश्चिमी मानसून चलती है जो दो शाखाओं में भारत में प्रवेश करती है-अरब सागर की शाखा तथा बंगाल की खाड़ी की शाखा। ये पवनें देश में पर्याप्त वर्षा करती हैं।

→ उत्तर-पूर्वी भारत में भारी वर्षा होती है, जबकि देश के उत्तरी-पश्चिमी कुछ भाग शुष्क रह जाते हैं। जुलाई तथा अगस्त के महीनों में देश की 75 से 90 प्रतिशत तक वार्षिक वर्षा हो जाती है।

→ गारो तथा खासी की पहाड़ियों की दक्षिणी श्रेणी के शीर्ष पर स्थित माउसिनराम में संसार भर में सबसे अधिक वर्षा होती है।

→ दूसरा स्थान यहां से कुछ ही दूरी पर स्थित चेरापूंजी को प्राप्त है। दक्षिणी भारत में पश्चिमी घाट की पवनाभिमुख ढालों पर अरब सागर की मानसून शाखा द्वारा भारी वर्षा होती है।

→ पीछे हटते मानसून की ऋतु – अक्तूबर तथा नवम्बर के महीनों में मानसून पीछे हटने लगता है। क्षीण हो जाने के कारण इसका प्रभाव कम हो जाता है। पृष्ठीय पवनों की दिशा भी उलटने लगती है।

→ आकाश साफ़ हो जाता है और तापमान फिर से बढ़ने लगता है। उच्च तापमान तथा भूमि की आर्द्रता के कारण मौसम कष्टदायक हो जाता है।

→ इसे ‘क्वार की उमस’ कहते हैं। इस ऋतु में दक्षिणी प्रायद्वीप के तटों पर उष्ण कटिबन्धीय चक्रवात भारी वर्षा करते हैं। इस प्रकार ये बहुत ही विनाशकारी सिद्ध होते हैं।

→ वर्षा का वितरण – भारत में सबसे अधिक वर्षा पश्चिमी तटों तथा उत्तरी पूर्वी भागों में होती (300 सें० मी० से भी अधिक) है। परन्तु पश्चिमी राजस्थान तथा इसके निकटवर्ती पंजाब, हरियाणा तथा गुजरात के क्षेत्रों में 50 सें० मी० से भी कम वार्षिक वर्षा होती है।

→ देश के उच्च भागों (हिमालय क्षेत्र) में हिमपात होता है। वर्षण की यह मात्रा प्रति वर्ष घटती बढ़ती रहती है। मानसून की स्वेच्छाचारिता के कारण कहीं तो भयंकर बाढ़ें आ जाती हैं और कहीं सूखा पड़ जाता है।

→ जलवायु के यन्त्र – जलवायु का अनुमान लगाने के लिए कई प्रकार में यन्त्रों का प्रयोग किया जाता है। जैसे कि थर्मामीटर एनीराइड बैरोमीटर, सूखी तथा गीली गोली का थर्मामीटर, वर्षा मापक यन्त्र, वायुवेग मापक, वायु दिशा सूचक इत्यादि।

→ प्राकृतिक आपदाएं – प्रकृति के ऊपर किसी का ज़ोर नहीं चलता। इस प्रकार जब प्राकृतिक आपदाएं आती हैं तो काफी जान-माल का नुकसान होता है।

→ सुनामी भी इन प्राकृतिक आपदाओं में से एक थी जो दिसंबर 2004 में दक्षिण एशिया के देशों में आई तथा हज़ारों लोगों की मृत्यु हो गई थी।

ਜਲਵਾਯੂ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਔਸਤ ਕੱਢ ਕੇ ਜੋ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨਤੀਜੇ ਨੂੰ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਦੂਰੀ, ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਦੁਰੀ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ, ਧਰਾਤਲ ਦਾ ਅਸਰ, ਪੌਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਜੈਟ ਸਟਰੀਮ ਆਦਿ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

→ ਨਮੀ ਭਰੀ ਹਵਾ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਚਾਈ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਠੰਢੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਠੰਡੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹ | ਨਮੀ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰੱਖ ਸਕਦੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਣ ਬੱਦਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਣ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਡਿਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਰਖਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਰਖਾ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਸੰਵਹਿਣ ਵਰਖਾ, ਪਰਬਤੀ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਵਰਖਾ
ਮਾਨਸੂਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਮੌਸਮ’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਹੈ ਰੁੱਤ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸੂਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਰੁੱਤ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਉੱਤਰੀ ਅੱਧ ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਦੇ ਵਾਯੂ ਦਾਬ ਦੀ ਵਿਪਰੀਤ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਾਯੂ ਦਾਬ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਚੱਕਰ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਦੋਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੈੱਟ ਵਾਯੂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵੀ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਰਚਨਾ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਰੁੱਤ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਰੁੱਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਸਰਦ ਰੁੱਤ, ਗਰਮ ਰੁੱਤ, ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ | ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ।

→ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ ਤਕ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਵਪਾਰਕ ਪੌਣਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵਲ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਲਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਚਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਤਰਪੂਰਬੀ ਪੌਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਫ਼ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੌਣਾਂ ਖਾੜੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਗਰਮ ਰੁੱਤ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਮਈ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਪਮਾਨ (ਲਗਪਗ 38° ਸੈਂਟੀਗੇਡ ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਗਰਮੀ ਦੀ ਇਹ ਪੇਟੀ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਖਿਸਕਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਸੂਨ ਦਾ ਨਿਮਨ ਵਾਯੁਦਾਬ ਖੇਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਰਮ ਖੁਸ਼ਕ ਪੌਣਾਂ (ਲੁ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਤਟੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਮੈਂਗੋ ਸ਼ਾਵਰ’ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਅਸਾਮ ਦੀ ‘ਕਾਲ-ਵੈਸਾਖੀ ਗਰਮ ਰੁੱਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।

→ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮਾਨਸੂਨ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ । ਇਹ ਪੌਣਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਕੁਝ ਭਾਗ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ 75 ਤੋਂ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤਕ ਵਰਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗਾਰੋ ਅਤੇ ਖਾਸੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸ਼ੇਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਮਾਉਸਿਨਰਾਮ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨ ਕੁੱਝ ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਚਿਰਾਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦੀਆਂ ਪਵਨਾਭਿਮੁਖ ਢਾਲਾਂ ‘ਤੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਮਾਨਸੂਨ ਸ਼ਾਖਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਕਤੂਬਰ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਨਸੂਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਉਲਟਣ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਅਸਮਾਨ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵੱਧਣ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸਿਲ਼ ਕਾਰਨ ਮੌਸਮ ਕਸ਼ਟਦਾਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਨੂੰ “ਕਵਾਰ ਦੀ ਉਮਸ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਪਾਇਦੀਪ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਅਤੇ ਉਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧੀ ਚੱਕਰਵਾਤ ਬਹੁਤ ਵਰਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ (300 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ) ਹੈ ।

→ ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 50 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਚੇ ਭਾਗਾਂ (ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰ) ਵਿਚ ਬਰਫ਼ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਰਖਾ ਦੀ ਇਹ ਮਾਤਰਾ ਹਰ ਸਾਲ ਘੱਟਦੀ-ਵੱਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਭਿਆਨਕ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ : ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਥਰਮਾਮੀਟਰ, ਐਨੀਰਾਈਡ, ਬੈਰੋਮੀਟਰ, ਸੁੱਕੀ ਅਤੇ ਗਿੱਲੀ ਗੋਲੀ ਦਾ ਥਰਮਾਮੀਟਰ, ਵਰਖਾ ਮਾਪਕ ਯੰਤਰ, ਵਾਯੂ ਵੇਗ ਮਾਪਕ, ਵਾਯੁ ਦਿਸ਼ਾ ਸੂਚਕ ਆਦਿ ।

→ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਭਾਣੇ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦਾ ਜ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ਚੱਲਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੁਨਾਮੀ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦਸੰਬਰ, 2004 ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮਰ ਗਏ ਸਨ ।