PSEB Notes

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 4 Contribution of Sikh Gurus from Sri Guru Angad Dev Ji to Sri Guru Teg Bahadur Ji will help you in revision during exams.

Contribution of Sikh Gurus from Sri Guru Angad Dev Ji to Sri Guru Teg Bahadur Ji PSEB 10th Class SST Notes

Guru Angad Dev Ji:

• The second Sikh Guru, Guru Angad Dev Ji collected the teachings of Guru Nanak Dev Ji and wrote them in Gurumukhi script.
• This contribution of Guru Angad Dev Ji proved to be the first step towards the writing of ‘Adi Granth Sahib’ by Guru Arjan Dev Ji.
• Guru Angad Dev Ji also wrote ‘Vani’ in the name of Guru Nanak Dev Ji.
• The institutions of Sangat and Pangat were well maintained during the period of Guru Angad Dev Ji.

Guru Amar Das Ji:

• Guru Amar Das was the third Sikh Guru who remained on Guru Gaddi for twenty-two years.
• Guru Sahib shifted his headquarters from Khadoor Sahib to Goindwal.
• At Goindwal, Guru Sahib constructed a large well (Baoli) where his followers (Sikhs) took a bath on religious festivals.
• Guru Amar Das Ji introduced a simple marriage ceremony which is called ‘Anand Karaj’.
• The number of his Sikh followers increased rapidly during his period.

Guru Ram Das Ji:

• The fourth Guru, Guru Ram Das Ji started the. work of preaching his faith from Ramdaspur (present Amritsar).
• The foundation of Amritsar was laid during the last years of Guru Amar Das Ji.
• Guru Ram Das Ji got dug a large pond called Amritsar or Amrit Sarovar.
• The Guru Sahib needed a large sum of money to construct the Sarovars (ponds) at Amritsar and Santokhsar.
• For this purpose, Guru Sahib started Masand System.
• Guru Sahib also made Guru Gaddi hereditary.

Guru Arjan Dev Ji:

• Guru Arjan Dev Ji was the fifth Sikh Guru.
• Guru Sahib completed the construction of Harmandir Sahib at Amritsar.
• Guru Sahib also founded the cities of Tarn Taran and Kartarpur.
• The fifth Guru Sahib also wrote the first Divine book of the Sikhs (Birs dictated to Bhai Gurdas), ‘Adi Granth Sahib Ji’, and placed it in Sri Harmandir Sahib. Baba Buddha Ji was appointed as the Head Granthi at Sri Harmandir Sahib.
• Guru Arjan Dev Ji consolidated the Sikh religion by sacrificing his life for the protection of the Sikh religion.

Guru Hargobind Ji:

• Guru Hargobind Ji was the sixth Guru of the Sikhs.
• Guru Sahib adopted the ‘New Policy’.
• According to this policy, Guru Sahib became the religious as well as the political leader of the Sikhs.
• Guru Sahib constructed Akal Takht, which stands before Sri Harmandir Sahib.
• Guru Sahib also gave to the Sikhs training in the use of arms.

Guru Har Rai Ji and Guru Harkrishan Ji:

• Guru Har Rai Ji and Guru Harkrishan Ji ascended the Guru Gaddi successively after Guru Hargobind Ji.
• Their period is called the period of peace in the history of the Sikh religion.

Sri Guru Tegh Bahadur Ji:

• The ninth Guru, Sri Guru Tegh Bahadur Ji was a peace-loving person like Guru Nanak Dev Ji.
• He was ready for self-sacrifice like Guru Arjan Dev Ji and courageous and fearless like his father Guru Hargobind Ji.
• Guru Tegh Bahadur Ji preached his religion fearlessly.
• By sacrificing his life, Guru Sahib brought a new revolution in the history of the Sikh religion.

Masand System:

• Masand is a Persian word.
• The meaning of the word is a higher place or raised status.
• During the period of Guru Ram Dass Ji, the masands were called Ramdas.
• Guru Arjan Dev Ji gave the system an organized form.
• As a result, Guru Sahib started receiving regular donations from his Sikh followers for his religious activities.

Compilation of the Adi Granth Sahib:

• The Adi Granth Sahib was compiled and written by Guru Arjan Dev Ji.
• Guru Arjan Dev Ji dictated the contents of Adi Granth Sahib and his devoted follower Bhai Gurdas noted it down.
• The Adi Granth Sahib was completed in 1604 A.D.

Wearing two swords of Miri and Piri:

• Guru Hargobind Sahib put on two swords which he called one of Miri and the other of Piri.
• His sword of Miri symbolized his leadership of the Sikh followers in worldly affairs.
• The Piri sword represented his leadership of the Sikhs in spiritual affairs.

गुरु अंगद देव जी से लेकर गुरु तेग बहादुर जी तक सिक्ख गुरुओं का योगदान PSEB 10th Class SST Notes

→ गुरु अंगद देव जी-दूसरे सिक्ख गुरु अंगद देव जी ने गुरु नानक साहिब की वाणी एकत्रित की और इसे गुरुमुखी लिपि में लिखा। उनका यह कार्य गुरु अर्जन साहिब द्वारा संकलित ‘ग्रन्थ साहिब’ की तैयारी का पहला चरण सिद्ध हुआ।

→ गुरु अंगद देव जी ने स्वयं भी गुरु नानक देव जी के नाम से वाणी की रचना की। इस प्रकार उन्होंने गुरु पद की एकता को दृढ़ किया। संगत और पंगत की संस्थाएं गुरु अंगद साहिब के अधीन भी जारी रहीं।

→ गुरु अमरदास जी-गुरु अमरदास जी सिक्खों के तीसरे गुरु थे। वह 22 वर्ष तक गुरुगद्दी पर रहे। वह खडूर साहिब से गोइन्दवाल चले गए। वहां उन्होंने एक बावली बनवाई जिसमें उनके सिक्ख (शिष्य) धार्मिक अवसरों पर स्नान करते थे।

→ गुरु अमरदास जी ने विवाह की एक साधारण विधि प्रचलित की और इसे आनन्द-कारज का नाम दिया। उनके समय में सिक्खों की संख्या काफ़ी बढ़ गई।

→ गुरु रामदास जी-चौथे गुरु रामदास जी ने रामदासपुर (आधुनिक अमृतसर) में रह कर प्रचार कार्य आरम्भ किया। इसकी नींव गुरु अमरदास जी के जीवन-काल के अन्तिम वर्षों में रखी गई थी।

→ श्री रामदास जी ने रामदासपुर में एक बहुत बड़ा सरोवर बनवाया जो अमृतसर अर्थात् अमृत के सरोवर के नाम से प्रसिद्ध हुआ। उन्हें अमृतसर तथा सन्तोखसर नामक तालाबों की खुदाई के लिए काफ़ी धन की आवश्यकता थी।

→ इसलिए उन्होंने मसन्द प्रथा का श्रीगणेश किया। उन्होंने गुरुगद्दी को पैतृक रूप भी प्रदान किया।

→ गुरु अर्जन देव जी-गुरु अर्जन देव जी सिक्खों के पांचवें गुरु थे। आपने अमृतसर में हरमंदर साहिब का निर्माण कार्य पूरा करवाया। आपने तरनतारन और करतारपुर नगरों की नींव रखी। आपने श्री गुरु ग्रन्थ साहिब की बीड़ तैयार की और उसे हरमंदर साहिब में स्थापित किया।

→ बाबा बुड्डा जी को वहां का प्रथम ग्रन्थी नियुक्त किया गया। गुरु साहिब ने धर्म की रक्षा के लिए अपनी शहीदी देकर सिक्ख धर्म को सुदृढ़ बनाया।

→ गुरु हरगोबिन्द जी-गुरु हरगोबिन्द जी सिक्खों के छठे गुरु थे। उन्होंने गुरुगद्दी पर बैठते ही ‘नवीन नीति’ अपनाई। इसके अनुसार वह सिक्खों के धार्मिक नेता होने के साथ-साथ राजनीतिक नेता भी बन गये।

→ उन्होंने हरमंदर साहिब के सामने एक नया भवन बनवाया। यह भवन अकाल तख्त के नाम से प्रसिद्ध है। गुरु हरगोबिन्द जी ने सिक्खों को शस्त्रों का प्रयोग करना भी सिखलाया।

→ श्री गुरु हरराय जी तथा श्री हरकृष्ण जी-गुरु हरगोबिन्द जी के पश्चात् श्री गुरु हरराय जी तथा श्री गुरु हरकृष्ण जी ने सिक्खों का धार्मिक नेतृत्व किया। उनका समय सिक्ख इतिहास में शान्तिकाल कहलाता है।

→ श्री गुरु तेग बहादुर जी-नौवें गुरु तेग़ बहादुर जी गुरु नानक देव जी की भान्ति शान्त स्वभाव, गुरु अर्जन देव जी की भान्ति आत्म-त्यागी तथा पिता गुरु हरगोबिन्द जी की भान्ति साहसी तथा निर्भीक थे।

→ उन्होंने बड़ी निर्भीकता से सिक्ख धर्म का नेतृत्व किया। उन्होंने अपनी शहीदी द्वारा सिक्ख धर्म में एक नवीन क्रान्ति पैदा कर दी।

→ मसन्द प्रथा-‘मसन्द’ फ़ारसी भाषा के शब्द मसनद से लिया गया है। इसका अर्थ है-‘उच्च स्थान’। गुरु रामदास जी द्वारा स्थापित इस संस्था को गुरु अर्जन देव जी ने संगठित रूप दिया। परिणामस्वरूप उन्हें सिक्खों से निश्चित धन-राशि प्राप्त होने लगी।

→ आदि ग्रन्थ का संकलन-आदि ग्रन्थ साहिब का संकलन कार्य गुरु अर्जन देव जी ने किया।

→ गुरु अर्जन देव जी लिखवाते जाते थे और उनके प्रिय शिष्य भाई गुरदास जी लिखते जाते थे। आदि ग्रन्थ साहिब का संकलन कार्य 1604 ई० में सम्पूर्ण हुआ।

→ मीरी तथा पीरी-गुरु हरगोबिन्द साहिब ने ‘मीरी’ और ‘पीरी’ नामक दो तलवारें धारण कीं।

→ उनके द्वारा धारण की गई ‘मीरी’ तलवार सांसारिक विषयों में नेतृत्व का प्रतीक थी। ‘पीरी’ तलवार आध्यात्मिक विषयों में नेतृत्व का प्रतीक थी।

ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਤਕ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ-ਦੂਜੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਬਾਣੀ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਗੁਰਮੁਖੀ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕੰਮ ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਸਾਹਿਬ ਦੁਆਰਾ ਸੰਕਲਿਤ ‘ਗੰਥ ਸਾਹਿਬ’ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ।

→ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਵੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ ਬਾਣੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਪਦ ਦੀ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ । ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪੰਗਤ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵੀ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ।

→ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ-ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਤੀਜੇ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਉਹ 22 ਸਾਲ ਤਕ ਗੁਰੂ-ਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਰਹੇ । ਉਹ ਖਡੂਰ ਸਾਹਿਬ ਤੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਚਲੇ ਗਏ । ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਕ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਚੇਲੇ ਧਾਰਮਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ‘ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਢੰਗ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਆਨੰਦ ਕਾਰਜ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਧ ਗਈ ।

→ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ-ਚੌਥੇ ਗੁਰੂ, ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰ ਆਧੁਨਿਕ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੀ ਨੀਂਹ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਗਈ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਰਾਮਦਾਸਪੁਰਾ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ ਜੋ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਭਾਵ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਸਰੋਵਰ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ।

→ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਅਤੇ ਸੰਤੋਖਸਰ ਨਾਂ ਦੇ ਤਲਾਬਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਧਨ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ-ਗੱਦੀ ਨੂੰ ਜੱਦੀ ਰੂਪ, ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ-ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਆਪ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਪੂਰਾ ਕਰਵਾਇਆ । ਆਪ ਨੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਆਪ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਬੀੜ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

→ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਧਰਮ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੇ ਕੇ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ-ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਛੇਵੇਂ ਗੁਰੂ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ-ਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬੈਠਦੇ ਹੀ ਨਵੀਂ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ । ਇਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਵੀ ਬਣ ਗਏ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਨਵਾਂ ਭਵਨ ਬਣਵਾਇਆ । ਇਹ ਭਵਨ ਅਕਾਲ ਤਖ਼ਤ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਵੀ ਸਿਖਾਈ ।

→ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ-ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਹਰਿਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ-ਨੌਵੇਂ ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਸੁਭਾਅ, ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਤਮ-ਤਿਆਗੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੌਸਲੇ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਿਡਰ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੜੀ ਨਿਡਰਤਾ ਨਾਲ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ-“ਮਸੰਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਮਸਨਦ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ । ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਧਨ ਰਾਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।

→ ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਕਲਨ-ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੰਮ ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ । ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਲਿਖਵਾਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਆਰੇ ਚੇਲੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਲਿਖਦੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ | ਆਦਿ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਸੰਕਲਨ ਕੰਮ 1604 ਈ: ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ।

→ ਮੀਰੀ ਅਤੇ ਪੀਰੀ-ਗੁਰੂ ਹਰਿਗੋਬਿੰਦ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ‘ਮੀਰੀ ਅਤੇ ‘ਪੀਰੀ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਤਲਵਾਰਾਂ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ਗਈ ‘ਮੀਰੀ’ ਤਲਵਾਰ ਸੰਸਾਰਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ । ਪੀਰੀ ਤਲਵਾਰ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਅਗਵਾਈ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 1b Punjab: Size and Location will help you in revision during exams.

Punjab: Size and Location PSEB 9th Class SST Notes

→ Punjab is considered the creator of Indian history and civilisation.

→ It was the birthplace of Harappa and Indus valley civilisation which was one of the most famous ancient civilisations of the world.

→ With the Indian partition in 1947, Punjab was also divided. Indian Punjab was called eastern Punjab.

→ Due to the partition, most of its fertile land went over to Pakistan. Only 34% of its total land remained in India.

→ In the formation of Punjab’s civilisation, Aryans, Greeks, Kushanas, Mughals, and Afghans played a very important role.

→ The ancient names of Punjab were Saptsindu, Panjnad, Lahore Suba, Pentapotamia, Tak Pradesh, etc.

→ Present Punjab is only 20% of undivided Punjab.

→ From 1948 to 1956, many of Punjab’s areas were included in the PEPSU area.

→ There are 5 administrative divisions, 22 districts, 91 Tehsils, and 150 blocks in Punjab.

→ Pathankot is the smallest district of Punjab.

→ The ancient names of Ravi, Beas, and Satluj were Purushvi, Vipasha, and Satudari respectively.

→ Kapurthala, Patiala, Sangrur, Nabha, and Malerkotla were principality cities of Punjab.

→ Ludhiana district touches the boundaries of seven districts of Punjab.

पंजाब : आकार व स्थिति PSEB 9th Class SST Notes

→ पंजाब को भारतीय इतिहास तथा सभ्यता का निर्माता कहा जाता है। यह हड़प्पा अथवा सिंधु घाटी की सभ्यता का निवास स्थान रहा है जो संसार की सबसे प्राचीन सभ्यताओं में से एक थी।

→ 1947 के भारत विभाजन के साथ ही पंजाब का विभाजन भी हो गया। भारतीय पंजाब पूर्वी पंजाब कहलाया।

→ विभाजन के कारण पंजाब का अधिकतर उपजाऊ भाग पाकिस्तान में चला गया। इसका केवल 34% भाग ही भारत में रहा।

→ आज का पंजाब (पूर्वी पंजाब) अविभाजित पंजाब का मात्र 20 प्रतिशत है।

→ पंजाब की सभ्यता के निर्माण में आर्यों, यूनानियों, कुषाणों, मुग़लों तथा अफ़गानों आदि की सभ्यताओं का योगदान रहा है।

→ पंजाब के पुराने नाम हैं-सप्तसिंधु, पंचनद, पैंटापोटामिया और टक्क प्रदेश।

→ 1948 से 1956 तक पंजाब के बहुत से इलाके पैप्सू प्रांत में शामिल थे।

→ पंजाब में 5 प्रशासनिक मंडल, 22 ज़िले, 86 तहसीलें और 145 ब्लाक हैं।

→ पंजाब का सबसे छोटा ज़िला पठानकोट है।

→ रावी, ब्यास तथा सतलुज के पुराने नाम क्रमशः पुरूषिणी, विपासा तथा सुतुदरी थे।

→ कपूरथला, पटियाला, संगरूर, नाभा, मालेरकोटला आदि पंजाब के रियासती शहर हैं। ये कभी देश की रियासतें थीं।

→ लुधियाना जिला को पंजाब के अन्य सात जिलों की सीमाएं छती हैं।

ਪੰਜਾਬ: ਅਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਸੀ ।

→ 1947 ਦੀ ਭਾਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਵੀ ਵੰਡ ਹੋ ਗਈ । ਭਾਰਤੀ ਪੰਜਾਬ ਪੂਰਬੀ ਪੰਜਾਬ ਕਹਿਲਾਇਆ ।

→ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਪਜਾਊ ਭਾਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਚਲਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਕੇਵਲ 34% ਭਾਗ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਿਹਾ ।

→ ਅੱਜ ਦਾ ਪੰਜਾਬ (ਪੂਰਵੀ ਪੰਜਾਬ ਅਣਵੰਡੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਆਰੀਆਂ, ਯੂਨਾਨੀਆਂ, ਕੁਸ਼ਾਨਾਂ, ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਮ ਹਨ-ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ, ਪੰਚਨਦ, ਪੈਂਟਾਪੋਟਾਮੀਆ ਅਤੇ ਟਕ ਦੇਸ਼ ।

→ 1948 ਤੋਂ 1956 ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਇਲਾਕੇ ਪੈਪਸੂ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 5 ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਮੰਡਲ, 22 ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ, 86 ਤਹਿਸੀਲਾਂ ਅਤੇ 145 ਬਲਾਕ ਹਨ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਠਾਨਕੋਟ ਹੈ ।

→ ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਨਾਮ ਕੁਮਵਾਰ : ਪੁਰੂਸ਼ਿਵੀ, ਵਿਪਾਸਾ ਅਤੇ ਸੁਤੂਦਰੀ ਸਨ ।

→ ਕਪੂਰਥਲਾ, ਪਟਿਆਲਾ, ਸੰਗਰੂਰ, ਨਾਭਾ ਅਤੇ ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ ਆਦਿ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਰਿਆਸਤੀ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ । ਇਹ ਕਦੀ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਸਨ ।

→ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਹੋਰ ਸੱਤ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਹੱਦ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 3 Guru Nanak Dev Ji and his Teachings will help you in revision during exams.

Guru Nanak Dev Ji and his Teachings PSEB 10th Class SST Notes

→ Guru Nanak Ji gave the people of Punjab an ideal which was ultimate to mould his followers into a powerful community.” – Dr. Hari Ram Gupta

→ Birth: Guru Nanak Dev Ji was the founder of the Sikh religion. He was born at Talwandi on April 15, 1469. At present, his place of birth is called Nankana Sahib (Pakistan).

→ Parentage. The name of the mother of Guru Nanak Dev Ji was Mata Tripta. His father’s name was Mehta Kalu Ram. He was a Patwari (a revenue officer).

→ The Ceremony of Sacred Thread (Janeu): Guru Nanak Dev Ji was strongly opposed to useless ceremonies and empty rituals. He, therefore, refused to wear the thread of cotton, considered as a sacred thread.

→ The Pious Deal (Sachcha Sauda): The father of Guru Nanak Dev Ji gave him twenty rupees for starting some business. Guru’Nanak Dev Ji spent this money to serve food to the saints, beggars, and the needy and thus made a Pious Deal (Sachcha Sauda).

→ Enlightenment: Guru Nanak Dev Ji attained enlightenment during his bath at a rivulet called ‘Bein’. One morning, he took a dip in the river and reappeared after three days as an enlightened being.

→ Udasis (Travels): The Udasis refer to those travels that Guru Nanak Dev Ji undertook as a selfless pious wanderer without any care for his social bindings. The aim of his Udasis or travels was to end the prevalent superstitions and guide humanity on the path of true faith. Guru Nanak Dev Ji went on three Udasis in different directions.

→ Stay at Kartarpur (now in Pakistan): Guru Nanak Dev Ji founded the city of Kartarpur in 1521. He composed ‘Var Malhar’, ‘Var Manjh’, ‘Var Assa’, ‘Japji Sahib’, ‘Patti’, ‘Barah Mahan’ etc. at Kartarpur. He also established the traditions of ‘Sangat’ and ‘Pangat’ there.

→ Teachings about God: The teachings of Guru Nanak Dev Ji were that God is Formless, Self-Created, Omnipresent, Omnipotent, Compassionate, and Great. He can be easily achieved with the blessings of a True Guru and Self¬Surrender. Guru Nanak Dev Ji spent the latter part of his life preaching the path of true religion at Kartarpur.

→ Guru Sahib Merged with the Supreme God: On September 22, 1539, he merged with Ultimate Supreme God. Before he breathed his last, he had appointed Bhai Lehna as his successor. Bhai Lehna became the second Guru under the name Guru Angad Dev Ji.

→ Sangat and Pangat: The congregation of the followers of the Guru is called Sangat. They sit together to learn the real meaning of the Guru and sing in praise of God. According to the Pangat system, all the followers of the Guru sit together on the floor to partake food from a common kitchen (langar).

गुरु नानक देव जी तथा उनकी शिक्षाएं PSEB 10th Class SST Notes

→ जन्म-गुरु नानक देव जी सिक्ख धर्म के प्रवर्तक थे। भाई मेहरबान तथा भाई मनी सिंह की पुरातन साखी के अनुसार उनका जन्म 15 अप्रैल, 1469 ई० को तलवण्डी नामक स्थान पर हुआ। आजकल इस स्थान को ननकाना साहिब कहते हैं।

→ माता-पिता-गुरु नानक देव जी की माता का नाम तृप्ता जी तथा पिता का नाम मेहता कालू राम जी था। मेहता कालू राम जी एक पटवारी थे।

→ जनेऊ की रस्म-गुरु नानक देव जी व्यर्थ के आडम्बरों के विरोधी थे। इसलिए उन्होंने सूत के धागे से बना जनेऊ पहनने से इन्कार कर दिया।

→ सच्चा सौदा-गुरु नानक देव जी को उनके पिता ने व्यापार करने के लिए 20 रुपये दिए थे।

→ गुरु नानक देव जी ने इन रुपयों से भूखे साधु-सन्तों को भोजन कराकर ‘सच्चा सौदा’ किया।

→ ज्ञान-प्राप्ति-गुरु नानक देव जी को सच्चे ज्ञान की प्राप्ति बेईं नदी में स्नान करते समय हुई। उन्होंने नदी में गोता लगाया और तीन दिन बाद प्रकट हुए।

→ उदासियां-गुरु नानक देव जी की उदासियों से अभिप्राय उन यात्राओं से है जो उन्होंने एक उदासी के वेश में कीं।

→ इन उदासियों का उद्देश्य अन्ध-विश्वासों को दूर करना तथा लोगों को धर्म का उचित मार्ग दिखाना था।

→ करतारपुर में निवास-1522 ई० में गुरु नानक साहिब परिवार सहित करतारपुर में बस गए।

→ यहां रह कर उन्होंने ‘वार मल्हार’, ‘वार माझ’, ‘वार आसा’, ‘जपुजी’, ‘पट्टी’, ‘बारह माहा’ आदि वाणियों की रचना की। उन्होंने संगत तथा पंगत (लंगर) की प्रथाओं का विकास भी किया।

→ गुरु साहिब का ज्योति-जोत समाना-गुरु जी के अन्तिम वर्ष करतारपुर में धर्म प्रचार करते हुए व्यतीत हुए।

→ 22 सितम्बर, 1539 ई० को वह ज्योति-जोत समा गए। इससे पूर्व उन्होंने भाई लहना जी को अपना उत्तराधिकारी नियुक्त किया।

→ ईश्वर सम्बन्धी विचार-गुरु नानक देव जी के अनुसार ईश्वर एक है और वह निराकार, स्वयंभू, सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान्, दयालु तथा महान् है।

→ उसे आत्म-त्याग तथा सच्चे गुरु की सहायता से प्राप्त किया जा सकता है।

→ संगत तथा पंगत-‘संगत’ से अभिप्राय गुरु के शिष्यों के उस समूह से है जो एक साथ बैठ कर गुरु जी के उपदेशों पर विचार करते थे।

→ ‘पंगत’ के अनुसार शिष्य इकडे मिल कर एक पंगत में बैठकर भोजन खाते थे।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਜਨਮ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਨ । ਭਾਈ ਮਿਹਰਬਾਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਖੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਜੀ ਸੀ । ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਜੀ ਇਕ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ।

→ ਜਨੇਊ ਦੀ ਰਸਮ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਦੇ ਅਡੰਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੂਤ ਦੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਜਨੇਊ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ 20 ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁਪਇਆਂ ਨਾਲ ਭੁੱਖੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾ ਕੇ ‘ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ।

→ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੇਈਂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਵਿਚ ਗੋਤਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ।

→ ਉਦਾਸੀਆਂ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹੀ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣਾ ਸੀ ।

→ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ-1522 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਵਾਰ ਮਲਾਰ’, ‘ਵਾਰ ਮਾਝ’, ‘ਵਾਰ ਆਸਾ’, ‘ਜਪੁਜੀ’, ‘ਦੱਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰ’, ‘ਪੱਟੀ’, ‘ਬਾਰਾਮਾਹਾ’ ਆਦਿ ਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ‘ਸੰਗਤ’ ਅਤੇ ‘ਪੰਗਤ’ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣਾ-ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਤੀਤ ਹੋਏ । 22 ਸਤੰਬਰ, 1539 ਈ: ਨੂੰ ਉਹ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਸੈਭੰ, ਸਰਵਵਿਆਪੀ, ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ, ਦਿਆਲੂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪੰਗਤ-‘ਸੰਗਤ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ‘ਪੰਗਤ’ ਅਨੁਸਾਰ ਚੇਲੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਹੀ ਪੰਗਤੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਦੇ ਸਨ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Geography Chapter 1a India: Size and Location will help you in revision during exams.

India: Size and Location PSEB 9th Class SST Notes

→ India is a vast country. Geographically, India is the seventh-largest country in the world.

→ From the point of view of the population, after China, India is the second-largest country.

→ The extension of Himalaya mountain and sea from three sides gives India the status of Sub-continent.

→ India has 2.4% of the total land of the world.

→ India’s north-south extension is 3214 km. and the east-west extension is 2933 km. 82°30′ East is considered the standard meridian of India. Its time is 5 hours 30 minutes ahead of Greenwich’s meantime.

→ When the meridian of any country is taken as its standard meridian, its time is known as the standard time.

→ A subcontinent is a vast independent geographical unit.

→ This landmass is distinctly separated from the main continent.

→ Indian boundary touches the boundary of seven countries.

→ India has a land boundary of about 15,200 km and a total coastline of about 7516 km.

→ The meaning of SAARC is South Asian Association for Regional Co-operation.

→ India keeps the most important position among other SAARC nations.

→ India has 28 states and 8 union territories.

→ Delhi is National Capital Region (NCR). Its capital New Delhi is the capital of the country.

→ Chandigarh (Punjab, Haryana) and Hyderabad (Andhra Pradesh, Telangana) are the two cities that are the capitals of more than one state.

→ India’s eminent position in the Indian Ocean creates a quite favourable environment for international trade.

भारत : आकार व स्थिति PSEB 9th Class SST Notes

→ भारत गणतंत्र एक विशाल देश है। क्षेत्रफल की दृष्टि से यह संसार का सातवां बड़ा देश है।

→ संसार के कुल क्षेत्रफल का 2.4% भाग भारत भूमि का निर्माण करता है।

→ जनसंख्या की दृष्टि से भारत चीन के बाद संसार का दूसरा बड़ा देश है।

→ हिमालय पर्वत का विस्तार तथा तीन ओर से समुद्र भारत को ‘उपमहाद्वीप’ का दर्जा प्रदान करते हैं।

→ भारत एक सुस्पष्ट भौगोलिक इकाई है जिसमें एक विशिष्ट संस्कृति का विकास हुआ है।

→ भारत का उत्तर-दक्षिण विस्तार 3214 कि०मी० और पूर्व-पश्चिम विस्तार 2933 कि०मी० है।

→ 82° 30° पू० देशांतर के समय को भारत का मानक समय माना गया है। यह ग्रीनविच (इंग्लैंड) के समय से साढ़े पांच घंटे आगे है।

→ जब किसी देश में किसी देशांतर के स्थानीय समय को पूरे देश का समय मान लिया जाता है, तो उसे मानक समय कहते हैं।

→ किसी महाद्वीप का वह भाग जो पर्वतों एवं नदियों जैसे प्राकृतिक लक्षणों द्वारा शेष महाद्वीप से अलग दिखाई देता है, उप-महाद्वीप कहलाता है। भारत भी एक उपमहाद्वीप है।

→ भारत की सीमाएं 7 देशों की सीमाओं को छूती हैं।

→ देश का धरातलीय विस्तार 15200 कि०मी० और तट रेखा 7516-कि०मी० है।

→ SAARC (सार्क) का अर्थ है South Asian Association for Regional Co-operation । भारत को सार्क देशों में सबसे महत्त्वपूर्ण स्थान प्राप्त है।

→ भारत में 28 राज्य तथा 8 केंद्र शासित प्रदेश हैं।

→ चंडीगढ़ (हरियाणा तथा पंजाब) और हैदराबाद (आंध्र प्रदेश तथा तेलंगाना) दो ऐसे शहर हैं जो एक से अधिक राज्यों की राजधानियां हैं।

→ दिल्ली राष्ट्रीय राजधानी क्षेत्र है। इसका नई दिल्ली क्षेत्र पूरे देश की राजधानी है।

→ हिन्दमहासागर के शीर्ष पर स्थित होने के कारण अन्तर्राष्ट्रीय व्यापार की दृष्टि से भारत की स्थिति अनुकूल है।

ਭਾਰਤ: ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਿਤੀ PSEB 9th Class SST Notes

→ ‘ਭਾਰਤ ਗਣਤੰਤਰ’ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸੱਤਵਾਂ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ 2.4% ਭਾਗ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਚੀਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।

→ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ‘ਉਪ-ਮਹਾਦੀਪ’ ਦਾ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਭੂਗੋਲਿਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦਾ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣੀ ਵਿਸਥਾਰ 3214 ਕਿ.ਮੀ. ਅਤੇ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮੀ ਵਿਸਥਾਰ 2933 ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ ।

→ 82° 30° ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਾਨਕ ਸਮਾਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼੍ਰੀਨਵਿਚ (ਇੰਗਲੈਂਡ) ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਾਢੇ ਪੰਜ ਘੰਟੇ ਅੱਗੇ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰ ਦੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸਮਾਂ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਾਨਕ ਸਮਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਹੜਾ ਪਰਬਤਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਵਰਗੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਮਹਾਂ ਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵੀ ਇੱਕ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ 7 ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਧਰਾਤਲੀ ਵਿਸਥਾਰ 15200 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਅਤੇ ਤੱਟ ਰੇਖਾ 7516 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

→ SAARC (ਸਾਰਕ) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ South Asian Association For Regional Co-operation ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸਾਰਕ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 28 ਰਾਜ ਅਤੇ 8 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ ।

→ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ (ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ (ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਤੇਲੰਗਾਨਾ ਦੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਰਾਜਧਾਨੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦਿੱਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ਖੇਤਰ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਹੈ ।

→ ਹਿੰਦ-ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੌਮਾਂਤਰੀ ਵਪਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਨੁਕੂਲ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 2 Political and Social Conditions of the Punjab before Guru Nanak Dev Ji will help you in revision during exams.

Political and Social Conditions of the Punjab before Guru Nanak Dev Ji PSEB 10th Class SST Notes

→ Political Condition: Guru Nanak Dev Ji was born in 1469 A.D. The political condition of Punjab was not good at the time of his birth. The rulers of Punjab were weak and divided and fought among themselves. Punjab was passing through a phase of chaos and external aggressions.

→ Social Condition: The social condition of Punjab during the period was miserable. The Hindu society was divided into castes and sub-castes. The condition of women was pitiable. The rulers were fanatics. The people were of low moral character. They were ignorant and superstitious.

→ Lodhi Rulers: Punjab was under the rule of the Lodhis. The rulers of this dynasty were Behlol Lodhi (1450-1489), Sikander Lodhi (1489-1517), and Ibrahim Lodhi (1517-1526).

→ Punjab under Ibrahim Lodhi: Punjab was the centre of intrigues during the reign of Ibrahim Lodhi. The Subedar (Governor) of Punjab, Daulat Khan Lodhi invited Babur, the ruler of Kabul, to invade India.

→ Daulat Khan Lodhi and Babur: During the fifth invasion of Babur on India, Daulat Khan Lodhi, the Subedar of Punjab, fought against Babur. Daulat Khan Lodhi was defeated.

→ The victory of Babur over Punjab: The First Battle of Panipat was fought in 1526. In this battle, Ibrahim Lodhi was defeated and Babur occupied Delhi and Punjab.

→ Muslim Society: The Muslim society was divided into three classes namely, the Upper Class, Middle Class, and the Lower Class. The leading military commanders, Iqtadars, Ulemas, and Sayyids were included in the Upper Class. In the Middle class, the traders, farmers, soldiers, and low-ranking government officers were included. The Lower Class comprised artisans, slaves, and household servants.

→ Hindu Society: At the beginning of the sixteenth century, the Hindu society was divided into four main castes, which were the Brahmins, Kshatriyas, Vaishyas, and Shudras. The goldsmiths, ironsmiths, weavers, carpenters, tailors, potters, etc. were counted among the lower castes. The Jats formed an important sub-caste.

गुरु नानक देव जी से पहले के पंजाब की राजनीतिक तथा सामाजिक अवस्था PSEB 10th Class SST Notes

→ राजनीतिक अवस्था-गुरु नानक देव जी का जन्म 1469 ई० में हुआ। उनके जीवनकाल से पहले पंजाब की राजनीतिक अवस्था बहुत अच्छी नहीं थी।

→ यहां के शासक कमज़ोर तथा परस्पर फूट के शिकार थे। पंजाब पर विदेशी आक्रमण हो रहे थे।

→ सामाजिक अवस्था-इस काल में पंजाब की सामाजिक अवस्था प्रशंसा योग्य नहीं थी। हिन्दू समाज कई जातियों व उप-जातियों में बंटा हुआ था।

→ महिलाओं की दशा बहुत दयनीय थी। लोग सदाचार को भूल चुके थे तथा व्यर्थ के भ्रमों में फंसे हुए थे।

→ लोधी शासक-पंजाब लोधी वंश के अधीन था। इस राजवंश के महत्त्वपूर्ण शासक बहलोल लोधी, सिकन्दर लोधी तथा इब्राहिम लोधी थे।

→ इब्राहिम लोधी के अधीन पंजाब-इब्राहिम लोधी के समय में पंजाब षड्यन्त्रों का अखाड़ा बना हुआ था।

→ यहां का गवर्नर दौलत खाँ लोधी काबुल के शासक बाबर को भारत पर आक्रमण करने के लिए आमन्त्रित कर रहा था।

→ दौलत खाँ लोधी तथा बाबर-बाबर द्वारा भारत पर पांचवें आक्रमण के समय पंजाब के सूबेदार दौलत खाँ लोधी ने उसका सामना किया। इस लड़ाई में दौलत खाँ लोधी पराजित हुआ।

→ बाबर की पंजाब विजय-1526 ई० में पानीपत की पहली लड़ाई हुई। इस लड़ाई में इब्राहिम लोधी पराजित हुआ और पंजाब पर बाबर का अधिकार हो गया।

→ मुस्लिम समाज-मुस्लिम समाज तीन वर्गों-उच्च वर्ग, मध्य वर्ग तथा निम्न वर्ग में बंटा हुआ था।

उच्च वर्ग में बड़े-बड़े सरदार, इक्तादार, उलेमा तथा सैय्यद; मध्य वर्ग में व्यापारी, कृषक, सैनिक तथा छोटे सरकारी कर्मचारी सम्मिलित थे।

→ निम्न वर्ग में शिल्पकार, निजी सेवक तथा दासदासियां शामिल थीं।

→ हिन्दू समाज-16वीं शताब्दी के आरम्भ में पंजाब का हिन्दू समाज चार मुख्य जातियों में बंटा हुआ था-ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र।

→ सुनार, बुनकर, लुहार, कुम्हार, दर्जी, बढ़ई आदि उस समय की कुछ अन्य जातियां तथा उप-जातियां थीं।

ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਥਾ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਵਸਥਾ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1469 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ-ਕਾਲ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

→ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਕਮਜ਼ੋਰ ਅਤੇ ਆਪਸੀ ਫੁੱਟ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ ! ਪੰਜਾਬ ਉੱਪਰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਥਾ-ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਵਸਥਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾਯੋਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਬਹੁਤ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ । ਲੋਕ ਸਦਾਚਾਰ ਨੂੰ ਭੁੱਲ ਚੁੱਕੇ ਸਨ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਦੇ ਭਰਮਾਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ।

→ ਲੋਧੀ ਸ਼ਾਸਕ-ਪੰਜਾਬ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ । ਇਸ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਬਹਿਲੋਲ ਖਾਂ ਲੋਧੀ, ਸਿਕੰਦਰ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਸਨ ।

→ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੰਜਾਬ-ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਸਾਜ਼ਿਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਖਾੜਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਾਬਰ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸੱਦ ਰਿਹਾ ਸੀ ।

→ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਅਤੇ ਬਾਬਰ-ਬਾਬਰ ਵਲੋਂ ਭਾਰਤ ਉੱਪਰ ਪੰਜਵੇਂ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸੂਬੇਦਾਰ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਦੌਲਤ ਖਾਂ ਲੋਧੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ।

→ ਬਾਬਰ ਦੀ ਪੰਜਾਬ ਜਿੱਤ-1526 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਣੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਹੋਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਹਾਰ ਗਿਆ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਉੱਤੇ ਬਾਬਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ।

→ ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ-ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ, ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਉੱਚ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ, ਇਕਤਾਦਾਰ, ਉਲਮਾ ਅਤੇ ਸੱਯਦ, ਮੱਧ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਵਪਾਰੀ, ਕਿਸਾਨ, ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ, ਨਿੱਜੀ ਸੇਵਕ ਅਤੇ ਦਾਸ-ਦਾਸੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।

→ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ-16ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀਬਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ( ਸੁਨਿਆਰੇ, ਬੁਣਕਰ, ਲੁਹਾਰ, ਘੁਮਿਆਰ, ਦਰਜ਼ੀ ਅਤੇ ਤਰਖ਼ਾਣ ਆਦਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਹੋਰ ਜਾਤਾਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤਾਂ ਸਨ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 1 Physical Features of the Punjab and their influence on its History will help you in revision during exams.

Physical Features of the Punjab and their influence on its History PSEB 10th Class SST Notes

→ Punjab (meaning): The word Punjab is derived from two Persian words, Pan (Five) and Aab (water or river) meaning five glasses of water or rivers. Thus Punjab is the region of five glasses of water.

→ The ancient names of Punjab: Punjab was known by different names during different periods of history. The ancient names of Punjab were: Saptsindhu, Panjnad, Lahore Suba, the North-Western Frontier Province, etc.

→ The Geographical Divisions: From the geographical point of view, Punjab can be divided into three divisions:

• The Himalayas and its North-West ranges
• The foothills or Terai region
• The Plains.

→ The Malwa Region: The Malwa region is surrounded by the rivers Satluj and Ghagghar. In ancient times, the ‘Malava’ tribe lived here. The region is named Malwa after the name of that tribe.

→ The effects of the Himalayas on the history of Punjab: Punjab was the “Gateway of India” due to the existence of a number of passes in the North-West ranges of the Himalayas. During the medieval period, all the invaders came through these passes to invade India.

→ The Plains of Punjab: The plains of Punjab are very fertile. The prosperity of Punjab encouraged foreign invaders to attack India.

→ The influence of the rivers of Punjab on its history: The rivers of Punjab were a hurdle in the path of the invaders. They also played the role of providing natural boundaries. The Mughal rulers had adopted river boundaries as the administrative divisions like Parganas, Sarkars, and Subas.

→ Terai Region: The Terai region is covered with dense forests. The Sikhs took shelter in these forests during their hard times (the Dark Period of their history). They organized themselves and increased their military strength and effectively faced the oppressive rulers.

→ The different Castes and Tribes of Punjab: The people of different castes and tribes lived in Punjab. The prominent tribes, sects, and castes in Punjab were the Jats, Sikhs, Rajputs, Khatris, Aroras, Gujjars, Arians, etc.

पंजाब की भौगोलिक विशेषताएं तथा उनका इसके इतिहास पर प्रभाव PSEB 10th Class SST Notes

→ पंजाब (अर्थ)-पंजाब फ़ारसी भाषा के दो शब्दों ‘पंज’ तथा ‘आब’ के मेल से बना है। पंज का अर्थ है-पांच तथा आब का अर्थ है- पानी, जो नदी का प्रतीक है। अतः पंजाब से अभिप्राय है-पांच नदियों का प्रदेश।

→ पंजाब के बदलते नाम-पंजाब को भिन्न-भिन्न कालों में भिन्न-भिन्न नामों से पुकारा जाता रहा है। ये नाम हैं-सप्तसिन्धु, पंचनद, लाहौर सूबा, उत्तर-पश्चिमी सीमा प्रान्त आदि।

→ भौतिक भाग-भौगोलिक दृष्टि से पंजाब को तीन भागों में बांटा जा सकता है-

• हिमालय तथा उसकी उत्तर-पश्चिमी पहाड़ियां
• उप-पहाड़ी क्षेत्र (पहाड़ की तलहटी के क्षेत्र)
• मैदानी क्षेत्र।

→ मालवा प्रदेश-मालवा प्रदेश सतलुज और घग्घर नदियों के बीच में स्थित है।

→ प्राचीन काल में इस प्रदेश में ‘मालव’ नाम का एक कबीला निवास करता था। इसी कबीले के नाम से इस प्रदेश का नाम ‘मालवा’ रखा गया।

→ हिमालय का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव-हिमालय की पश्चिमी शाखाओं में स्थित दरों के कारण पंजाब भारत का द्वार बना।

→ मध्यकाल तक भारत पर आक्रमण करने वाले लगभग सभी आक्रमणकारी इन्हीं दरों द्वारा भारत आये।

→ पंजाब के मैदानी भाग-पंजाब का मैदानी भाग बहुत समृद्ध था। इस समृद्धि ने विदेशी आक्रमणकारियों को भारत पर आक्रमण करने के लिए प्रेरित किया।

→ पंजाब की नदियों का पंजाब के इतिहास पर प्रभाव-पंजाब की नदियों ने आक्रमणकारियों के लिए बाधा का काम किया।

→ इन्होंने पंजाब की प्राकृतिक सीमाओं का काम भी किया। मुग़ल शासकों ने अपनी सरकारों, परगनों तथा सूबों की सीमाओं का काम इन्हीं नदियों से ही लिया।

→ तराई प्रदेश-पंजाब का तराई प्रदेश घने जंगलों से घिरा हुआ है।

→ संकट के समय में इन्हीं वनों ने सिक्खों को आश्रय दिया। यहाँ रहकर उन्होंने अपनी सैनिक शक्ति बढ़ाई और अत्याचारियों से टक्कर ली।

→ पंजाब में रहने वाली विभिन्न जातियाँ-पंजाब में विभिन्न जातियों के लोग निवास करते हैं। इनमें से जाट, सिक्ख, राजपूत, पठान, खत्री, अरोड़े, गुज्जर, अराइन आदि प्रमुख हैं।

ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਸ ਦੇ ਇਸ ਭਾਵ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਪੰਜਾਬ (ਅਰਥ)-ਪੰਜਾਬ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ‘ਪੰਜ’ ਅਤੇ ‘ਆਬ’ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਪੰਜ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਪੰਜ ਅਤੇ ਆਬ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪਾਣੀ, ਜੋ ਨਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਪੰਜ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਦੇਸ਼ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਨਾਂ-ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਵਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਨਾਂ ਹਨ-ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ, ਪੰਚ-ਨਦ, ਲਾਹੌਰ ਸੂਬਾ, ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਸੀਮਾ ਪ੍ਰਾਂਤ ਆਦਿ ।

→ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ-ਭੂਗੋਲਿਕ ਪੱਖੋਂ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

• ਹਿਮਾਲਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਪਹਾੜੀਆਂ
• ਉਪ-ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਤਲੀ ਦੇ ਖੇਤਰ)
• ਮੈਦਾਨੀ ਖੇਤਰ ।

→ ਮਾਲਵਾ ਦੇਸ਼-ਮਾਲਵਾ ਦੇਸ਼ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਘੱਗਰ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ‘ਮਾਲਵ’ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਨਿਵਾਸ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

→ ਇਸੇ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਨਾਂ ਤੋਂ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਮਾਲਵਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਹਿਮਾਲਾ ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਦੱਰਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਪੰਜਾਬ ਭਾਰਤ ਦਾ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਬਣਿਆ । ਮੱਧ ਕਾਲ ਤਕ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹਮਲਾਵਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੱਰਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਮੈਦਾਨੀ ਭਾਗ-ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਮੈਦਾਨੀ ਭਾਗ ਬਹੁਤ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ । ਇਸ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਹੱਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕੀਤਾ । ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਰਕਾਰਾਂ, ਪਰਗਨਿਆਂ ਅਤੇ ਸੂਬਿਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਲਿਆ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Economics Chapter 3 Agricultural Development in India will help you in revision during exams.

Agricultural Development in India PSEB 10th Class SST Notes

→ Agriculture: It is the art or science of production of crops and livestock on a farm.

→ Importance of Agriculture in India:

• Agriculture is the backbone of the Indian economy.
• It contributes much to national income, it is the Source of food supply to the masses.
• Its importance is also in employment, industry, source of livelihood, foreign trade, transport, government income, and capital formation.

→ Main problems of Indian Agriculture:
The main problems of Indian agriculture are:

• Human problems constitute pressure of population on land and social atmosphere.
• Institutional problems, such as small size of holdings, and land tenure system.
• Technical problems such as inadequate irrigation facilities, old agricultural implements, traditional techniques of production, lack of improved seeds, lack of manure, defective agriculture marketing system, diseases of crops and attacks of pests, lack of credit facilities, and weak cattle.

भारत में कृषि विकास PSEB 10th Class SST Notes

→ कृषि-एक खेत में फसलों व पशुओं के उत्पादन सम्बन्धी कला या विज्ञान को कृषि कहते हैं।

→ कृषि का महत्त्व-राष्ट्रीय आय में योगदान, खाद्य पूर्ति का साधन, रोज़गार का माध्यम, उद्योग का आधार, जीवन का साधन, कृषि व विदेशी व्यापार, अन्तर्राष्ट्रीय व्यापार, यातायात के लिए आधार, सरकारी आय तथा पूंजी निर्माण आदि में कृषि महत्त्वपूर्ण है।

→ कृषि की समस्याएं-मानवीय समस्याएं जैसे भूमि पर जनसंख्या का दबाव, सामाजिक वातावरण, संस्थागत समस्याएं जैसे जोतों का छोटा आकार, काश्तकारी व्यवस्था।

→ तकनीकी समस्याएं जैसे सिंचाई की कम सुविधाएं, पुराने कृषि उपकरण, पुरानी उत्पादन तकनीकें, अच्छे बीजों का अभाव, खाद की समस्या, त्रुटिपूर्ण कृषि बाज़ार व्यवस्था, फसलों की बीमारियां व कीड़े-मकौड़े, साख सुविधाओं का अभाव तथा कमज़ोर पशु आदि कृषि की समस्याएं हैं।

→ हरित क्रांति-हरित क्रांति से अभिप्राय कृषि उत्पादन विशेष रूप से गेहूँ तथा चावल के उत्पादन में होने वाली उस भारी वृद्धि से है जो कृषि में अधिक उपज वाले बीजों के प्रयोग की नई तकनीक अपनाने से सम्भव हुई है।

→ हरित क्रांति की सफलता के मुख्य तत्त्व-अधिक उपज वाले बीज, रसायन खादें, सिंचाई, आधुनिक कृषि यंत्रीकरण, साख-सुविधाएं, कृषि की नई तकनीक, पौध संरक्षण, कीमत सहयोग, ग्रामीण विद्युतीकरण, भू-संरक्षण, बाज़ार सुविधाएं आदि हरित क्रांति की सफलता के मुख्य तत्त्व हैं।

→ भूमि सुधार-भूमि सुधार से अभिप्राय मनुष्य तथा भूमि में पाए जाने वाले संबंध के योजनात्मक तथा संस्थागत पुनर्गठन से है।

→ कृषि नीति-कृषि नीति से अभिप्राय संस्थागत सुधारों को अपनाने से है जिससे कृषि का सर्वांगीण विकास हो सके।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ-ਇਕ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕਲਾ ਜਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ, ਖਾਧ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦਾ ਸਾਧਨ, ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਆਧਾਰ, ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਾਧਨ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰ, ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਆਧਾਰ, ਸਰਕਾਰੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਰਮਾਣ ਆਦਿ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ-ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਦਬਾਅ, ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ, ਸੰਸਥਾਗਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਜੋਤਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਆਕਾਰ, ਕਾਸ਼ਤਕਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ।

→ ਤਕਨੀਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਿੰਜਾਈ ਦੀਆਂ ਘੱਟ ਸਹੁਲਤਾਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਔਜ਼ਾਰ, ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਚੰਗੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਘਾਟ, ਖ਼ਾਦ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ, ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿਵਸਥਾ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ, ਸਾਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪਸ਼ੂ ਆਦਿ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ-ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਉਤਪਾਦਨ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਣਕ ਅਤੇ ਚੌਲ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਸ ਭਾਰੀ ਵਾਧੇ ਤੋਂ ਹੈ, ਜੋ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਵਾਲੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੋਈ ਹੈ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ-ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਵਾਲੇ ਬੀਜ; ਜਿਵੇਂ- ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ, ਸਿੰਜਾਈ, ਆਧੁਨਿਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ, ਸਾਖ ਸਹੁਲਤਾਂ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਨਵੀਂ ਤਕਨੀਕ, ਪੌਦੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਕੀਮਤ ਸਹਿਯੋਗ, ਗਾਮੀਣ ਬਿਜਲੀਕਰਨ, ਭੂਮੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਬਾਜ਼ਾਰ ਸਹੁਲਤਾਂ ਆਦਿ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹਨ ।

→ ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ-ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਦੇ ਯੋਜਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਪੁਨਰਗਠਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੀਤੀ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੀਤੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸੰਸਥਾਗਤ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਸਕੇ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Economics Chapter 2 Infrastructure of the Indian Economy will help you in revision during exams.

Infrastructure of the Indian Economy PSEB 10th Class SST Notes

→ Infrastructure: Infrastructure is that part of the capital stock of the economy which is necessary from the viewpoint of providing various kinds of services.

→ Economic Infrastructure: It refers to that capital stock that offers various types of productive services directly to the producers.

→ Means of Transport: Railways, Road transport, Water transport, and Air transport are the main means of transport.

→ Means of Communication: Post, telegraph, telephone, radio, television, fax, cinema, newspaper and magazines, etc. are the important means of communication in India.

→ Sources of Electric Power: Thermal power, Hydal power, and Nuclear power are the sources of power in India.

→ Sources of Irrigation: Rainfall, wells, tube-wells, ponds, canals are the main sources of irrigation in India.

→ Reserve Bank of India: This is the Apex of the Central Bank of India which was established in 1935.

→ Commercial Banks: Commercial Banks are those banks that generally give short-term loans.

→ Non-Banking Institutions: These are those institutions that raise money from the public and other sources and offer loans of that money. U.T.I and L.I.C. are two examples of these institutions in India.

→ Consumer: When we use any commodity we become consumers.

→ Consumer Exploitation: When a consumer is harassed by the business community due to a lack of information about products, it is known as consumer exploitation.

→ Consumer Protection: It means the protection of the buyers of consumer goods from the exploitation of the unfair trade practices of the producers.

→ Activities of Consumer Exploitation: Adulteration, sub-standard packed goods, use of non-standard weights or misleading and fabricated advertisements, and unfair Monopolistic and Restricted Trade Practices are such activities that exploit the consumers to a large extent.

→ Consumer Protection Act, 1986: This Act is one of the most important legal measures in protecting the rights of consumers.

→ Public Distribution System: The supply of essential commodities to the people through government agencies is known as the Public Distribution System.

भारतीय अर्थव्यवस्था की आधारिक संरचना PSEB 10th Class SST Notes

→ आधारिक संरचना-इससे अभिप्राय उन सुविधाओं, क्रियाओं और सेवाओं से है जो अन्य क्षेत्रों के संचालन तथा विकास में सहायक होती हैं।

→ आर्थिक आधारिक संरचना-इससे अभिप्राय उस पूंजी स्टॉक से है जो उत्पादन प्रणाली को प्रत्यक्ष सेवाएं प्रदान करता है।

→ यातायात के साधन-रेलवे, रोड यातायात, जल यातायात तथा वायु यातायात ही भारत में प्रमुख यातायात के साधन हैं।

→ आर्थिक आधारिक संरचना की सेवाओं के साधन-यातायात एवं संचार, बिजली, सिंचाई, बैंकिंग और अन्य वित्तीय संस्थाएं इसकी सेवाओं के साधन हैं।

→ विद्युत् शक्ति के साधन-ताप शक्ति, बिजली व आण्विक शक्ति इसके प्रमुख साधन हैं।

→ साहूकार-साहूकार रुपया उधार देने तथा जमा करने का कार्य करता है जिसके लिए अधिक ब्याज लेता है।

→ भारतीय रिज़र्व बैंक-यह भारत का केन्द्रीय बैंक है जिसकी स्थापना 1935 में हुई है।

→ व्यापारिक बैंक-सामान्यतया ये बैंक अल्पकालीन ऋण देते हैं।

→ उपभोक्ता शोषण-जब उत्पादक उपभोक्ताओं को उत्पादन के गुणों की झूठी सूचनाएं देते हैं, मिलावट करते हैं, कम वज़न या गलत मापों का प्रयोग करते हैं तो इसे उपभोक्ता शोषण कहते हैं।

→ उपभोक्ता संरक्षण-उत्पादकों के गैर-व्यापार व्यवहारों के शोषण से उपभोक्ता वस्तुओं के खरीददारों का संरक्षण ही उपभोक्ता संरक्षण है।

→ उपभोक्ता सुनवाई की अदालतें-इसके लिए तीन अदालतें हैं-ज़िला अदालत, राज्य अदालत और राष्ट्रीय अदालत।

→ सार्वजनिक वितरण प्रणाली-यह एक ऐसी प्रणाली है जिसके द्वारा सरकार देश की जनता विशेषकर निर्धन वर्ग को उचित मूल्य की दुकानों द्वारा जीवन की आवश्यक वस्तुओं जैसे-अनाज, चीनी, मिट्टी का तेल इत्यादि का रियायती कीमतों पर निश्चित मात्रा में वितरण करती है।

→ बफर स्टॉक-सरकार द्वारा आवश्यक वस्तुओं का किया गया भण्डार ही बफर स्टॉक कहलाता है।

ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ-ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਹੂਲਤਾਂ, ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਲਨ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ-ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਪੁੱਜੀ ਸਟਾਕ ਤੋਂ ਹੈ। ਜੋ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੱਖ ਸੇਵਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਰੇਲਵੇ, ਸੜਕ ਆਵਾਜਾਈ, ਜਲ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਆਵਾਜਾਈ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ, ਬਿਜਲੀ, ਸਿੰਜਾਈ, ਬੈਂਕਿੰਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿੱਤੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਤਾਪ ਸ਼ਕਤੀ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਇਸਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ-ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਰੁਪਇਆ ਉਧਾਰ ਦੇਣ ਅਤੇ ਜਮਾਂ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਲਈ ਉਹ ਵਧੇਰੇ ਵਿਆਜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਬੈਂਕ-ਇਹ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1935 ਵਿਚ ਹੋਈ ਹੈ ।

→ ਵਪਾਰਕ ਬੈਂਕ-ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਬੈਂਕ ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ-ਜਦੋਂ ਉਤਪਾਦਕ ਉਪਭੋਗੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀਆਂ ਝੂਠੀਆਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਮਿਲਾਵਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਘੱਟ ਵਜ਼ਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਉਪਭੋਗਤਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਪਭੋਗੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (ਸੰਰੱਖਣ)-ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੇ ਗੈਰ-ਵਪਾਰਕ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਉਪਭੋਗੀ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਖਰੀਦਦਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੀ ਉਪਭੋਗੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਰੱਖਣ ਹੈ ।

→ ਉਪਭੋਗੀ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਦੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ-ਇਸਦੇ ਲਈ ਤਿੰਨ ਅਦਾਲਤਾਂ ਹਨ-ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਦਾਲਤ, ਰਾਜ ਅਦਾਲਤ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਦਾਲਤ ।

→ ਸਰਵਜਨਕ ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਤਾ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਗ਼ਰੀਬ ਵਰਗ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਮੁੱਲ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਅਨਾਜ, ਖੰਡ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਆਦਿ ਦੀ ਰਿਆਇਤੀ ਕੀਮਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਸਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਫਰ ਸਟਾਕ-ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਭੰਡਾਰ ਹੀ ਬਫਰ ਸਟਾਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Economics Chapter 1 Basic Concepts will help you in revision during exams.

Basic Concepts PSEB 10th Class SST Notes

→ Basic Concepts: Basic concepts are those words that have special meaning in Economics.

→ National Income: National Income is the earned income by the normal residents of a country during one year.

→ Per Capita Income: It is the average income earned by the people of a country in a definite period of time.

→ Consumption: Consumption is the expenditure made on consumption during one year in an economy.

→ Saving: The difference between income and consumption is called saving.

→ Investment: When production is more than consumption during an accounting year, that is called investment.

→ Capital Formation: An addition to capital stock is called capital formation.

→ Disguised Unemployment: Disguised unemployment is that situation when more people are doing the same work which a few people can do.

→ Full Employment: Full employment is a situation in which all the people who are willing to work at existing wage rates get work without any difficulty.

→ Structural Unemployment: It rises due to the structural changes in the economy, like the exports, etc.

→ Technical Unemployment: It arises due to the changes in the techniques of production.

→ Inflation: Inflation means a constant rise in prices.

→ Money Supply: It means currency and deposits of banks available to the people of the country.

→ Government Budget: Government Budget is the detailed account of its estimated revenue and expenditure.

→ Deficit Financing: It is the method by which government meets the budgetary deficits by taking loans from the Central Bank.

→ Public Finance: Public Finance means the financial sources of the government, i.e. revenue and expenditure.

→ Public Debt: Public debt means all types of loans taken by the Government.

→ Poverty Line: The poverty line is the method of measuring the poverty of any country.

→ Growth Rate: Growth rate implies that in comparison to a particular year with any other year how much percentage change took place in any economic element.

→ Foreign Aid: It means capital investment, loans, and grants in any country by foreign governments, individual banks, and international institutions.

→ Balance of Payments: Balance of Payments is the account of receipts and payments of the govt, of one country from other countries during a period of one year.

→ Monetary Policy: It is related to affecting the level and structure of aggregate demand by controlling the rate of interest and the availability of credit.

→ Fiscal Policy: The policy related to the government’s income and expenditure is called fiscal policy.

आधारभूत धारणाएं PSEB 10th Class SST Notes

→ राष्ट्रीय आय-राष्ट्रीय आय एक देश के सामान्य निवासियों की एक वर्ष में उत्पादक सेवाओं के बदले अर्जित साधन आय है।

→ प्रति व्यक्ति आय-प्रति व्यक्ति आय देश के लोगों द्वारा निश्चित समय में अर्जित औसत आय होती है।

→ उपभोग-एक अर्थव्यवस्था में एक वर्ष में उपभोग पर किया गया व्यय उपभोग कहलाता है।

→ बचत-आय में से उपभोग घटाने पर जो शेष रहता है उसे बचत कहते हैं।

→ निवेश-पूंजी स्टॉक में वृद्धि ही निवेश कहलाता है।

→ पूंजी निर्माण-आय का वह भाग जिससे अधिक उत्पादन सम्भव होता है पूंजी निर्माण कहलाता है।

→ छुपी हुई बेरोज़गारी-आवश्यकता से अधिक श्रमिक जब किसी कार्य में लगे होते हैं तो इस आधिक्य को छुपी हुई बेरोज़गारी कहते हैं।

→ पूर्ण रोज़गार–पूर्ण रोजगार से अभिप्राय ऐसी अवस्था से है जिसमें वे सारे लोग जो मज़दूरी की वर्तमान दर पर काम करने के लिए तैयार हैं, बिना किसी कठिनाई के काम प्राप्त कर लेते हैं।

→ मुद्रा-स्फीति-सामान्य कीमत स्तर में लगातार तथा अत्यन्त वृद्धि को ही मुद्रा-स्फीति कहते हैं।

→ मुद्रा पूर्ति-सामान्यतः देश के लोगों के पास नकदी व बैंक जमाओं को ही मुद्रा पूर्ति कहते हैं।

→ सरकारी बजट-सरकार की अनुमानित आय और व्यय का वार्षिक विवरण ही सरकारी बजट होता है।

→ घाटे की वित्त व्यवस्था-जब सरकार बजट में घाटा दर्शाने के लिए जानबूझ कर सार्वजनिक आय और व्यय में अंतर दर्शाती है और इस घाटे को उन विधियों द्वारा पूरी करती है जिससे मुद्रा पूर्ति में वृद्धि हो तो उसे घाटे की वित्त व्यवस्था कहते हैं।

→ सार्वजनिक वित्त-सार्वजनिक वित्त से अभिप्राय सरकार के वित्तीय साधनों अर्थात् आय और व्यय से है।

→ प्रत्यक्ष कर-प्रत्यक्ष कर वह होता है जिसका भुगतान उस व्यक्ति द्वारा किया जाता है जिस पर इसे लगाया जाता है। जैसे आय कर।

→ अप्रत्यक्ष कर-अप्रत्यक्ष कर वह कर होता है जिसका भुगतान किसी और व्यक्ति द्वारा होता है तथा इसे लगाया किसी और व्यक्ति पर होता है। जैसे बिक्री कर।

→ सार्वजनिक ऋण-सार्वजनिक ऋण सरकार द्वारा व्यापारिक बैंकों, व्यापारिक संस्थाओं तथा व्यक्तियों से लिया गया ऋण होता है।

→ निर्धनता रेखा-निर्धनता रेखा से आशय उस राशि से है जो एक व्यक्ति के लिए प्रतिमाह न्यूनतम उपभोग करने के लिए आवश्यक है।

→ वृद्धि दर-वृद्धि दर वह प्रतिशत दर है जिससे यह पता चलता है कि एक वर्ष की तुलना में दूसरे वर्ष में राष्ट्रीय आय या प्रति व्यक्ति आय में कितने प्रतिशत परिवर्तन हुआ है।

→ विदेशी सहायता-विदेशी सहायता से अभिप्राय विदेशी पूंजी, विदेशी ऋण तथा विदेशी अनुदान से है।

→ भुगतान संतुलन-भुगतान संतुलन किसी देश के दूसरे देशों के साथ एक निश्चित अवधि में किए जाने वाले सभी प्रकार के आर्थिक सौदों का व्यवस्थित लेखा होता है।

→ मौद्रिक नीति-मौद्रिक नीति वह नीति होती है जिसके द्वारा किसी देश की सरकार अथवा केन्द्रीय बैंक निश्चित लक्ष्यों की प्राप्ति के लिए मुद्रा पूर्ति, मुद्रा की लागत या ब्याज की दर तथा मुद्रा की उपलब्धता को नियन्त्रित करती है।

→ राजकोषीय नीति-सरकार की आय और व्यय सम्बन्धी नीति को राजकोषीय नीति कहते हैं।

ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਮ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਬਦਲੇ ਅਰਜਿਤ ਸਾਧਨ ਆਮਦਨ ਹੈ।

→ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ-ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਅਰਜਿਤ ਔਸਤ ਆਮਦਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਉਪਭੋਗ-ਇਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਉਪਭੋਗ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਖ਼ਰਚ ਉਪਭੋਗ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੱਚਤ-ਆਮਦਨ ਵਿਚੋਂ ਉਪਭੋਗ ਘਟਾਉਣ ‘ਤੇ ਜੋ ਬਾਕੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਬੱਚਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਵੇਸ਼-ਪੂੰਜੀ ਸਟਾਕ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਪੁੰਜੀ ਨਿਰਮਾਣ-ਆਮਦਨ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਧੇਰੇ ਉਤਪਾਦਨ ਸੰਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪੂੰਜੀ ਨਿਰਮਾਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਛਿਪੀ ਹੋਈ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ-ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਜ਼ਦੂਰ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਵਾਧੁ ਨੂੰ ਛਿਪੀ ਹੋਈ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੂਰਨ ਰੁਜ਼ਗਾਰ-ਪੂਰਨ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਜੋ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਦਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹਨ, ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਕਠਿਨਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੁਦਰਾ ਸਫ਼ੀਤੀ-ਸਾਧਾਰਨ ਕੀਮਤ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਅਤਿਅੰਤ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁਦਰਾਸਫ਼ੀਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੁਦਰਾ ਪੂਰਤੀ-ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਨਕਦੀ ਅਤੇ ਬੈਂਕ ਜਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਮੁਦਰਾ ਪੂਰਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਕਾਰੀ ਬਜਟ-ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਅਨੁਮਾਨਤ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਸਾਲਾਨਾ ਵੇਰਵਾ ਹੀ ਸਰਕਾਰੀ ਬਜਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਘਾਟੇ ਦੀ ਵਿੱਤ ਵਿਵਸਥਾ-ਜਦੋਂ ਸਰਕਾਰ ਬਜਟ ਵਿਚ ਘਾਟਾ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਸਰਵਜਨਕ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਘਾਟੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਦਰਾ ਪੁਰਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਘਾਟੇ ਦੀ ਵਿੱਤ ਵਿਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਵਜਨਕ ਵਿੱਤ-ਸਰਵਜਨਕ ਵਿੱਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿੱਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਅਰਥਾਤ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ-ਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਇਸਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਆਮਦਨ ਕਰ ।

→ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ-ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਕਰ ਉਹ ਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ . ਇਸਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਜਿਵੇਂ ਵਿਕਰੀ ਕਰ ।

→ ਸਰਵਜਨਕ ਕਰਜ਼-ਸਰਵਜਨਕ ਕਰਜ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਵਪਾਰਕ ਬੈਂਕਾਂ, ਵਪਾਰਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ‘ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਕਰਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ-ਗਰੀਬੀ ਰੇਖਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਰਾਸ਼ੀ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਧਾ ਦਰ-ਵਾਧਾ ਦਰ ਉਹ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਦੂਜੇ ਸਾਲ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਆਮਦਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

→ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਹਾਇਤਾ-ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ, ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਰਜ਼ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਅਨੁਦਾਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਭੁਗਤਾਨ ਸੰਤੁਲਨ-ਭੁਗਤਾਨ ਸੰਤੁਲਨ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਨਿਸਚਿਤ ਅਵਧੀ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਿਵਸਥਿਤ ਲੇਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੁਦਰਿਕ ਨੀਤੀ-ਮੁਦਰਿਕ ਨੀਤੀ ਉਹ ਨੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਬੈਂਕ ਨਿਸਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਮੁਦਰਾ ਪੁਰਤੀ, ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਲਾਗਤ ਜਾਂ ਵਿਆਜ ਦੀ ਦਰ ਅਤੇ ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਨੀਤੀ-ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਆਮਦਨ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚ ਸੰਬੰਧੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜਕੋਸ਼ੀ ਨੀਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Social Science Notes Geography Chapter 3 The Climate will help you in revision during exams.

The Climate PSEB 10th Class SST Notes

→ The climate of India – Tropical Monsoon type.

→ Highest Temperature – Barmer (Rajasthan) 50°C.

→ Lowest Temperature – Kargil (Ladakh) – 45°C.

→ Rainiest Place – Mawsynram – 1140 cms annual rainfall.

→ Indian Ocean – Storehouse of moisture for monsoons.

→ The Himalayas – A climatic divide.

→ Jet Stream – A fast-flowing wind at a high altitude.

→ Monsoon – Derived from the Arabic word ‘Mausim’.

→ Seasons in India – Cold, Hot, Rainy, and Retreating Monsoons.

→ Western Disturbances:

• Cyclones from the Mediterranean Sea.
• Give rainfall in N.W. India in winter.

→ Mango Showers – Ike-monsoon winds.

→ Kal Baisakhi – Local thunderstorms in Bengal and Assam.

→ South-West Monsoons:

• 1st June Date of onset in Kerala.
• Arabian Sea Branch and Bay of Bengal Branch.

→ Rain Shadow Areas – Deccan Plateau, N.W. Kashmir, Shillong Plateau.

→ North-East Monsoons:

• Retreating Monsoons (October-November).
• Give rainfall on the East coast.

→ Monsoons:

• Uncertain, irregular, variable in place and time.
• A unifying bond.

जलवायु PSEB 10th Class SST Notes

→ भारत में जलवायु की दशाएं- भारत में जलवायु की विविध दशाएं पाई जाती हैं।

→ ग्रीष्म ऋतु में पश्चिमी मरुस्थल में इतनी गर्मी पड़ती है कि तापमान 550 से० तक पहुंच जाता है।

→ इसके विपरीत शीत ऋतु में लेह के आसपास इतनी अधिक ठण्ड पड़ती है कि तापमान हिमांक से भी 45° सें० नीचे चला जाता है। ऐसा ही अन्तर वर्षण में भी देखने को मिलता है।

→ जलवायु को प्रभावित करने वाले कारक-हमारी जलवायु को मुख्य रूप से चार कारक प्रभावित करते हैं- स्थिति, उच्चावच, पृष्ठीय पवनें तथा उपरितन वायु धाराएं।

→ देश के उत्तर में ऊंचीऊंची अटूट पर्वत मालाएं हैं तथा दक्षिण में हिन्द महासागर फैला है।

→ इस संगठित भौतिक विन्यास ने देश की जलवायु को मोटे तौर पर समान बना दिया है।

→ पृष्ठीय पवनें तथा जेट वायु धाराएं-पृष्ठीय पवनें भू-पृष्ठ पर चलती हैं। परन्तु जेट वायु धाराएं ऊपरी वायुमण्डल में बहुत तेज़ गति से चलने वाली पवनें होती हैं। ये बहुत ही संकरी पट्टी में चलती हैं। भारत की जलवायु पर इन जलधाराओं का गहरा प्रभाव पड़ता है।

→ मानसून का अर्थ-‘मानसून’ शब्द की व्युत्पत्ति अरबी भाषा के ‘मौसिम’ शब्द से हुई है।

→ इसका शाब्दिक अर्थ है-ऋतु। इस प्रकार मानसून से अभिप्राय एक ऐसी ऋतु से है जिसमें पवनों की दिशा पूरी तरह उलट जाती है।

→ मानसून प्रणाली-मानसून की रचना उत्तरी गोलार्द्ध में प्रशान्त महासागर तथा हिन्द महासागर के दक्षिणी भाग पर वायुदाब की विपरीत स्थिति के कारण होती है।

→ वायुदाब की यह स्थिति बदलती भी रहती है। इसके कारण विभिन्न ऋतुओं में विषुवत् वृत्त के आर-पार पवनों की स्थिति बदल जाती है।

→ इस प्रक्रिया को दक्षिणी दोलन कहते हैं। इसके अतिरिक्त जेट वायुधाराएं भी मानसून के रचनातन्त्र में महत्त्वपूर्ण भूमिका निभाती हैं।

→ भारत की ऋतुएं-भारत के वार्षिक ऋतु चक्र में चार प्रमुख ऋतुएं होती हैं-शीत ऋतु, ग्रीष्म ऋतु, आगे बढ़ते मानसून की ऋतु तथा पीछे हटते मानसून की ऋतु।

→ शीत ऋतु-लगभग सारे देश में दिसम्बर से फरवरी तक शीत ऋतु होती है। इस ऋतु में देश के ऊपर उत्तर-पूर्वी व्यापारिक पवनें चलती हैं।

→ इस ऋतु में दक्षिण से उत्तर की ओर जाने पर तापमान घटता जाता है। कुछ ऊंचे स्थानों पर पाला पड़ता है। शीत ऋतु में चलने वाली उत्तरी पूर्वी पवनों द्वारा केवल तमिलनाडु राज्य को लाभ पहुंचता है। ये पवनें खाड़ी बंगाल से गुजरने के बाद वहां पर्याप्त वर्षा करती हैं।

→ ग्रीष्म ऋतु-यह ऋतु मार्च से मई तक रहती है। मार्च मास में सबसे अधिक तापमान (लगभग 38° सें०) दक्कन के पठार पर होता है।

→ धीरे-धीरे ऊष्मा की यह पेटी उत्तर की ओर खिसकने लगती है और उत्तरी भाग में तापमान बढ़ता जाता है। मई के अन्त तक एक लम्बा संकरा निम्न वायु दाब क्षेत्र विकसित हो जाता है, जिसे ‘मानसून का निम्न वायुदाब गर्त’ कहते हैं।

→ देश के उत्तर-पश्चिमी भाग में चलने वाली गर्म-शुष्क पवनें (लू), केरल तथा कर्नाटक के तटीय भागों में होने वाली ‘आम्रवृष्टि’ और बंगाल तथा असम की ‘काल बैसाखी’ ग्रीष्म ऋतु की अन्य मुख्य विशेषताएं हैं।

→ आगे बढ़ते मानसून की ऋतु-यह ऋतु जून से सितम्बर तक रहती है।

→ देश में दक्षिण-पश्चिमी मानसून चलती है जो दो शाखाओं में भारत में प्रवेश करती है-अरब सागर की शाखा तथा बंगाल की खाड़ी की शाखा। ये पवनें देश में पर्याप्त वर्षा करती हैं।

→ उत्तर-पूर्वी भारत में भारी वर्षा होती है, जबकि देश के कुछ उत्तरी-पश्चिमी भाग शुष्क रह जाते हैं। जुलाई तथा अगस्त के महीनों में देश की 75 से 90 प्रतिशत तक वार्षिक वर्षा हो जाती है।

→ गारो तथा खासी की पहाड़ियों की दक्षिणी श्रेणी के शीर्ष पर स्थित मसीनरम में संसार भर में सबसे अधिक वर्षा होती है।

→ दूसरा स्थान यहां से कुछ ही दूरी पर स्थित चेरापूंजी को प्राप्त है।

→ दक्षिणी भारत में पश्चिमी घाट की पवनाभिमुख ढालों पर अरब सागर की मानसून शाखा द्वारा भारी वर्षा होती है।

→ पीछे हटते मानसून की ऋतु-अक्तूबर तथा नवम्बर के महीनों में मानसून पीछे हटने लगता है।

→ क्षीण हो जाने के कारण इसका प्रभाव कम हो जाता है। पृष्ठीय पवनों की दिशा भी उलटने लगती है।

→ आकाश साफ़ हो जाता है और तापमान फिर से बढ़ने लगता है। उच्च तापमान तथा भूमि की आर्द्रता के कारण मौसम कष्टदायक हो जाता है।

→ इसे क्वार की उमस’ कहते हैं। इस ऋतु में दक्षिणी प्रायद्वीप के तटों पर उष्ण कटिबन्धीय चक्रवात भारी वर्षा करते हैं। इस प्रकार ये बहुत ही विनाशकारी सिद्ध होते हैं।

→ वर्षण का वितरण-भारत में सबसे अधिक वर्षा पश्चिमी तटों तथा उत्तरी पूर्वी भागों में होती (300 सें. मी० से भी अधिक) है।

→ परन्तु पश्चिमी राजस्थान तथा इसके निकटवर्ती पंजाब, हरियाणा तथा गुजरात के क्षेत्रों में 50 सें० मी० से भी कम वार्षिक वर्षा होती है।

→ देश के उच्च भागों (हिमालय क्षेत्र) में हिमपात होता है। वर्षण की यह मात्रा प्रति वर्ष घटती बढ़ती रहती है।

→ मानसून की स्वेच्छाचारिता के कारण कहीं तो भयंकर बाढ़ें आ जाती हैं और कहीं सूखा पड़ जाता है।

ਜਲਵਾਯੂ PSEB 10th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਗਰਮ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਗਰਮੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤਾਪਮਾਨ 550 ਸੈਂਟੀਗੇਡ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਲੇਹ ਦੇ ਨੇੜੇ ਤੇੜੇ ਇੰਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਢ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤਾਪਮਾਨ ਹਿਮਾਂਕ ਜਮਾਓ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਵੀ 45 ਸੈਂਟੀਗੇਡ ਥੱਲੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਅੰਤਰ ਵਰਖਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ-ਸਾਡੀ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਾਰ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ-ਸਥਿਤੀ, ਧਰਾਤਲ, ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੌਣਾਂ ਅਤੇ ਉਪ ਜੈਟ ਵਾਯੁ ਧਾਰਾਵਾਂ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਅਟੁੱਟ ਪਰਬਤ ਮਾਲਾਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਫੈਲਿਆ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਮੋਟੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਪੌਣਾਂ ਅਤੇ ਜੈਟ ਵਾਯੂ ਧਾਰਾਵਾਂ-ਪਿੱਛੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ |

→ ਪਰੰਤੁ ਜੈਟ ਵਾਯੁ ਧਾਰਾਵਾਂ ਉੱਪਰਲੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੌਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੰਗ ਪੱਟੀ ਵਿਚ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੌਣ-ਪਾਣੀ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਯੂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਾਨਸੂਨ ਦਾ ਅਰਥ-‘ਮਾਨਸੂਨ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਰਬੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ‘ਮੌਸਮ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਹੈ-ਰੁੱਤ ।

→ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸੂਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਰੁੱਤ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਲਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਾਨਸੂਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਉੱਤਰੀ ਅੱਧ-ਗੋਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਤੇ ਵਾਯੂ ਦਾਬ ਦੀ ਵਿਪਰੀਤ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਯੂ ਦਾਬ ਦੀ ਇਹ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਵੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਖਵੱਖ ਰੁੱਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਚੱਕਰ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੱਖਣੀ ਦੋਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੈਟ ਵਾਯੂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵੀ ਮਾਨਸੂਨ ਦੇ ਰਚਨਾ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਰੁੱਤਾਂ-ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਰੁੱਤ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਰੁੱਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਸਰਦ ਰੁੱਤ, ਗਰਮ ਰੁੱਤ, ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਮਾਨਸੁਨ ਦੀ ਰੁੱਤ ।

→ ਸਰਦ ਰੁੱਤ-ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦਸੰਬਰ ਤੋਂ ਫਰਵਰੀ ਤਕ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਵਪਾਰਕ ਪੌਣਾਂ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵਲ ਜਾਣ ’ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਘਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਉੱਚੇ ਥਾਂਵਾਂ ’ਤੇ ਪਾਲਾ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਚਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਪੌਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿਰਫ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਰਾਜ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਪੌਣਾਂ ਖਾੜੀ ਬੰਗਾਲ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉੱਥੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਗਰਮ ਰੁੱਤ-ਇਹ ਰੁੱਤ ਮਾਰਚ ਤੋਂ ਮਈ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਮਾਰਚ ਮਹੀਨੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਲਗਪਗ 38° ਸੈਂਟੀਗੇਡ ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਗਰਮੀ ਦੀ ਇਹ ਪੇਟੀ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਖਿਸਕਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਨਸੂਨ ਦਾ ‘ਨਿਮਨ ਵਾਯੂਬ ਖੇਤਰ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਰਮ ਖ਼ਸ਼ਕ ਪੌਣਾਂ (ਲੁ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਤਟੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ‘ਮੈਂਗੋ ਸ਼ਾਵਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਅਸਾਮ ਦੀ ‘ਕਾਲ ਵੈਸਾਖੀ ਗਰਮ ਰੁੱਤ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।

→ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ-ਇਹ ਰੁੱਤ ਜੂਨ ਤੋਂ ਸਤੰਬਰ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੱਖਣ-ਪੱਛਮੀ ਮਾਨਸੁਨ ਚਲਦੀ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ।

→ ਇਹ ਪੌਣਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਉੱਤਰ ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜੁਲਾਈ ਅਤੇ ਅਗਸਤ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦੀ 75 ਤੋਂ 90 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਤਕ ਵਰਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਾਰੋ ਅਤੇ ਖਾਸੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਦੱਖਣੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਸਿਖਰ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਮਸੀਨਰਮ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੂਜਾ ਸਥਾਨ ਕੁਝ ਹੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਚਿਰਾਪੂੰਜੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦੀ ਪਵਨਾਭਿਮੁਖ ਢਾਲਾਂ ‘ਤੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਮਾਨਸੂਨ ਸ਼ਾਖਾ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਿੱਛੇ ਹਟਦੇ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਰੁੱਤ-ਅਕਤੂਬਰ ਅਤੇ ਨਵੰਬਰ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਨਸੂਨ ਪਿੱਛੇ ਹਟਣ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਣਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਉਲਟਣ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਆਕਾਸ਼ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਧਣ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸਿਲ੍ਹ ਕਾਰਨ ਮੌਸਮ ਕਸ਼ਟਦਾਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਨੂੰ ‘ਕਵਾਰ ਦੀ ਉਮਸ਼’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਦੇ ਤਟਾਂ ‘ਤੇ ਊਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧੀ ਚੱਕਰਵਾਤ ਬਹੁਤ ਵਰਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਬਹੁਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਰਖਾ ਦੀ ਵੰਡ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਪੱਛਮੀ ਤਟਾਂ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ (300 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ) ਹੈ |

→ ਪਰ ਪੱਛਮੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ 50 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਚੇ ਭਾਗਾਂ (ਹਿਮਾਲਾ ਖੇਤਰ) ਵਿਚ ਬਰਫ਼ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।ਵਰਖਾ ਦੀ ਇਹ ਮਾਤਰਾ ਹਰ ਸਾਲ ਘਟਦੀ ਵਧਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਾਨਸੂਨ ਦੀ ਅਸਥਿਰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਤੇ ਤਾਂ ਭਿਆਨਕ ਹੜ੍ਹ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।