Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ Textbook Exercise Questions and Answers.
PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ
Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜੀਕਰਨ Textbook Questions and Answers
I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ, ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ, ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ, ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਹੜੀ 12-13 ਸਾਲ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 18-19 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਲਪਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਹੜੀ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ-ਡੇਢ ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਹਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਸਮੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ, ਕਾਨੂੰਨ, ਅਦਾਲਤਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਏਜੰਸੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, , ਧਰਮ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਆਦਿ ।
II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੋਗਾਰਡਸ (Bogardus) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹ ਆਤਮ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ, ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ (infant Stage)
- ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ (Childhood Stage)
- ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescent Stage)
- ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Adulthood Stage)
- ਬੁਢਾਪਾ ਅਵਸਥਾ (Old Age) ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਉੱਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਰਸਮੀ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੱਸੋ। ਉੱਤਰ-ਪੁਲਿਸ, ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਰਾਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੁਲਿਸ ਉਸ ਨੂੰ ਪਕੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਖ਼ਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਰਾਧ ਨਾ ਕਰੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਡਰ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਪਰਾਧ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਉੱਪਰ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ, ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵਾਂਗ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵੀ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਨਸੰਪਰਕ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਪਰ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕੱਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਬਹੁਤ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ, ਖਬਰਾਂ ਦੇ ਚੈਨਲ ਲਗਾਤਾਰ 24 ਘੰਟੇ ਚਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੀ ਉਸ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਚਲਦੀ ਮਰਨ ਤਕ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭੂਮਿਕਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ । ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਲੜਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਜਵਾਨੀ ਅਤੇ ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੰਮ ਲੱਭਣ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੰਮ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਕਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾਠ ਸਿੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਨ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਕਾਸ ਉੱਪਰ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਕ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਅਣਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਿਚ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹੀ ਉਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਤੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਨੁਭਵ ਤੋਂ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੇ ਆਨੰਦ ਦੂਜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਸਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਉਸਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਕਰਨੀ ਸਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਚੀਜ਼ ਠੀਕ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮੰਦਰ ਜਾਣ, ਸਕੂਲ ਜਾਣ, ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਹਰ ਉਸ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਲਈ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਮੈਂਬਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਸੰਬੰਧ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ, ਜਿਵੇਂ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਆਦਿ । ਉਸਦੀ ਰੁਚੀ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸਦੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਮਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਪਿਤਾ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਭਾਈ-ਭੈਣ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਉਹ ਪਿਆਰ, ਅਧਿਕਾਰ, ਸ਼ਕਤੀ ਆਦਿ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ ਉਹ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਸ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਚੀਜ਼ ਨਾ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਰੋਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਆਉਂਦੇ-ਆਉਂਦੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਝ ਆਉਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਉਹ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਨਮਾਨੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਚੀਜ਼ ਨਾ ਮਿਲਣ ਉੱਤੇ ਨਿਰਾਸ਼ ਤਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਜਦੋਂ ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਉਸਨੂੰ ਸਵੈ-ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਮਾਨਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ, ਸ਼ਿਸ਼ਟਾਚਾਰ, ਬੋਲ-ਚਾਲ, ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸਦੇ ਸਵੈ (self) ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕੰਮਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਸਵੈ (self) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਬੇਗਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਭੇਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਂਦਾਰੀ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਉਹ ਜਦੋਂ ਹੋਰਨਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਵੀ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਉਸਦੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀ, ਯਾਰ ਦੋਸਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਪਲੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਾਥੀਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੱਚਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਉਹ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਨ, ਸ਼ਾਸਿਤ ਹੋਣ, ਦੂਜਿਆਂ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਭਾਗ
ਹੈ |
ਇੱਥੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਸਕੂਲ ਪੜ੍ਹਨ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਉਸ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੇ ਆਚਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਕਾਲਜ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰਾਂ ਤੋਂ, ਨੌਜਵਾਨ ਮੁੰਡਿਆਂ, ਕੁੜੀਆਂ ਤੋਂ ਉਠਣ-ਬੈਠਣ, ਵਿਚਾਰ ਕਰਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਕਾਲਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਮ-ਧੰਦਾ, ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਨਾਲ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਉੱਚੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਨਵੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਉਸਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਸਦੇ ਮਰਨ ਤਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਵਿਆਪਕ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਜਦੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਪਸ਼ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਪ੍ਰੇਰਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਸਹਿਜ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਆਦਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰ ਮੰਨੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ:
- ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ (Infant Stage)
- ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ (Childhood Stage)
- ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescent Stage)
- ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Adulthood Stage)
- ਬੁਢਾਪਾ ਅਵਸਥਾ (Old Age) ।
1. ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ (Infant Stage) – ਹੈਰੀ ਐੱਮ. ਜਾਨਸਨ (Harry M. Johnson) ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਚਾਰਾਂ ਪੱਧਰਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਡੇਢ ਸਾਲ (11/2) ਦੇ ਹੋਣ ਤਕ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਬੱਚਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬੱਚਾ ਚੱਲ ਜਾਂ ਤੁਰ ਫਿਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਸਮਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਹ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ, ਪਿਆਸ ਵਰਗੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹਰ ਉਸ ਚੀਜ਼ ਉੱਪਰ ਅਧਿਕਾਰ ਜਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਉਸ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲਗਦੀ ਹੈ | ਫਰਾਈਡ (Freud) ਨੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਮੁੱਢਲੀ ਪਹਿਚਾਣ ਅਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਪਾਰਸੰਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਬੱਚਾ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੋਰਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਕਰਨ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹਿਚਾਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਮਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਖੁਸ਼ੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ (Childhood Stage) – ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਡੇਢ ਸਾਲ ਤੋਂ 4 ਸਾਲ (12-4) ਤਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚਾ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਲਣਾ ਤੇ ਬੋਲਣਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ-ਪਹੁੰਚਦੇ ਉਹ ਇਹ ਸਮਝਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਜਿੰਨੀ ਮਰਜ਼ੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰ ਲਵੇ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸਨੂੰ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਉਸਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਰਾਸ਼ਾ ਕਾਰਨ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਦੰਡ ਅਤੇ ਇਨਾਮ ਦੇ ਲਾਲਚ ਦੇ ਕੇ ਉਸ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਪਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਿਆਰ ਪਾਉਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪਿਆਰ ਕਰਨ ਵੀ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸਿੱਖਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦਾ ਅਨੁਕਰਣ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਆ ਕੇ ਬੱਚਾ ਕੁੱਝ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਆਪ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਪਿਸ਼ਾਬ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੱਸ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਇਸ਼ਾਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਉਸਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਬੋਲਣਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਰਨ ਵੀ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਇਨਾਮ ਦਾ ਲਾਲਚ ਜਾਂ ਸਜ਼ਾ ਦਾ ਡਰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਉਸ ਤੋਂ ਖੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜੋ ਕੁਝ ਵੀ ਮੰਗਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਦੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਤਾਰੀਫ਼ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਕੋਈ ਗ਼ਲਤ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਡਾਂਟਦੇ ਹਨ, ਥੱਪੜ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਮਝਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescence Stage) – ਇਹ ਅਵਸਥਾ 14-15 ਸਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20-21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ . ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਉਮਰ ਵਿਚ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਲਈ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ . ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਸਿੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮੁੰਡਿਆਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਦੂਰੀ ਉੱਤੇ ਰਹਿਣ । ਦੂਜੇ ਲਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਤਾਲਮੇਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਯੌਨ, ਵਪਾਰ, ਕੀਮਤਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅੱਗੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੰਧਨ ਲਗਾ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਦਰੋਹ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਤੇਜ਼ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਘਰਸ਼ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਦੇ ਹੋਏ ਉਹ ਆਤਮ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
4. ਜਵਾਨੀ ਅਵਸਥਾ (Adulthood Stage) – ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਦਾਇਰਾ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਕਲੱਬ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਦੋਸਤਾਂ, ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਤਨੀ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਵੀ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਉਹ ਕਿਸੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਆਪ ਹੀ ਇੱਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਣੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਪਤੀ-ਪਤਨੀ, ਪਿਤਾ-ਮਾਤਾ, ਘਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਨਾਗਰਿਕ । ਉਸ ਤੋਂ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਬੁਢਾਪਾ ਅਵਸਥਾ (Old Age) – ਇੱਕ ਉਮਰਦਰਾਜ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਕੰਮ-ਧੰਦੇ, ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਆਤਮਸਾਤ (Internalised) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਪਰੀਤ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਵੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸਹੁਰਾ-ਸੱਥ, ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਰਿਟਾਇਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਦਿ । ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣਾ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਪਰਿਵਾਰ (Family) – ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਕੁਝ ਉੱਘੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਨ ਅਚੇਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਅਚੇਤ ਮਨ ਉੱਤੇ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਾ ਨਹੀਂ ਪੈ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਮਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸਨੂੰ ਜਿੱਧਰ ਨੂੰ ਚਾਹੇ ਮੋੜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਕੱਚੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤੱਵ ਉੱਪਰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਬੱਚੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਖਤ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਡ ਪਿਆਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਗੜ ਜਾਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਗੇ । ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਤੋਂ ਪਿਆਰ ਨਾ ਮਿਲੇ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿਤੱਵ ਦੇ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਹੋਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬੱਚੇ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਦਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ, ਨਿਯਮਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਬੱਚਾ ਵੱਡਿਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕਹਿਣਾ ਮੰਨਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਉੱਤੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ | ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿਤੱਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਸ਼ੁਰੁਆਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਉਸ ਸਭ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਉਹ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਦੇ ਅਚੇਤਨ ਮਨ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਲੜਾਈ ਝਗੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਿਆਰ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਵਿਅਕਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਅਜਿਹਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੱਚਾ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕੇ । ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਸੱਚ ਬੋਲਦਾ ਹੈ। ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਚੰਗੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਪੜ੍ਹਨ ਲਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਮਹਾਂਪੁਰਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੱਚਾ ਬੁਰੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਬਾਰੇ ਸੋਚਦਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
2. ਖੇਡ ਸਮੂਹ (Play Group) – ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਦੀ । ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬੱਚਾ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਉਹ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਕੁਝ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹਨ ! ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਨਤਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਖੇਡਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਸਹਿਯੋਗ ਆਦਿ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਦੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਨੇਤਾ ਬਣਨ ਦੇ ਗੁਣ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਦੇ ਝਗੜਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ, ਯੋਗਤਾ, ਅਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦੇ ਵਿਗੜਨ ਅਤੇ ਬਣਨ ਵਿਚ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਧੀਆ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਚੰਗਾ ਇਨਸਾਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਚੰਗਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਮਾੜੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਾਸਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਖੇਡ ਸਮੁਹ ਬੱਚੇ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਚੰਗਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਚੰਗੇ ਹਨ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਗਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਮਾੜਾ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਸਾਥੀ ਹਨ ਤਾਂ ਬੱਚਾ ਮਾੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੁਣਾਂ-ਔਗੁਣਾਂ ਬਾਰੇ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
3. ਗੁਆਂਢ (Neighbourhood) – ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਗੁਆਂਢ ਵੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਗੁਆਂਢੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹੋਰਾਂ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਗ਼ਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰੇ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਹੱਸ ਕੇ ਟਾਲ ਦੇਵੇਗਾ ਪਰ ਜੇਕਰ ਬੱਚਾ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਗ਼ਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਬੁਰਾ ਮਨਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਉਸਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਕੇ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਉਸਦੇ ਗਲਤ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਅਤੇ ਇਹੋ ਅਨੁਕੂਲਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਜਦੋਂ ਉਹ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਵੇਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ।
4. ਸਕੂਲ (School) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਸਕੂਲ ਦੀ, ਜਿਸ ਨੇ ਇਕ ਅਸੱਭਿਅ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੱਭਿਅ ਬੱਚੇ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਇਕ ਤਿਆਰ ਮਾਲ ਦਾ ਰੂਪ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਉਹ ਹੋਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਅਧਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦਾ ਬੱਚੇ ਦੇ ਮਨ ਉੱਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਬੋਲਣ, ਉੱਠਣ, ਬੈਠਣ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ, ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਆਦਿ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਇੱਥੇ ਇਕ ਗੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਬੱਚੇ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦਾ । ਕਈ ਬੱਚੇ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੂੰ ਹੀ ਆਪਣਾ ਆਦਰਸ਼ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੀ ਨਕਲ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਉੱਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਵੀ ਉਸ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਪਦ ਅਤੇ ਰੋਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਦੀ ਅਗਲੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹੋਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਉੱਠਣ-ਬੈਠਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬੱਚੇ ਦੇ ਖੇਡ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਦਾਇਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਬੱਚਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਵਿਸ਼ੇ ਆਦਿ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਉਸਨੂੰ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਜਿਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਬੱਚੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ, ਜਾਤਾਂ, ਵਰਗਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹੋਰ ਧਰਮਾਂ, ਜਾਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਤਿਕਾਰ ਤੇ ਪਿਆਰ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
5. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ (Social Institutions) – ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਸਕੁਲ ਹੀ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਵਿਆਹ ਆਦਿ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਉਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਸ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗੁਣ ਜਿਵੇਂ ਦਇਆ, ਪਿਆਰ, ਹਮਦਰਦੀ ਆਦਿ ਭਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਧਰਮ ਵਿਚ ਦੱਸੇ ਗਏ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ, ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਅਚੇਤ ਮਨ ਨਾਲ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਜਾਤ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਵਿਹਾਰ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਮੈਂਬਰ ਬਣੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਮ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਧੀਨ ਵਿਅਕਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮਾਂ ਬਿਤਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਲਈ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ‘ਤੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਿੱਤਾ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿੱਤਾ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮ ਮੰਨਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉਸ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਅੱਜਕਲ੍ਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕਾਨੂੰਨ ਵਪਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ, ਧਰਮ, ਪਰਿਵਾਰ, ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ ਹਰ ਖੇਤਰ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਏਜੰਟ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਾਰੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ । ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਲੜਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।
ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪੱਧਰ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਨ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਸ ਦੇ ਅੱਗੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਕੰਮ ਲੱਭਣ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੰਮ ਲੱਭਦੇ ਹੋਏ ਉਸ ਨੂੰ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਕਾਰ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਉਹ ਹਾਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਹ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀਆਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਸਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਬੁਢਾਪੇ ਦੀ ਅਵਸਥਾ – ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਵੇਂ ਪਾਠ ਸਿੱਖਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਨੁਕੂਲਨ ਸਿੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੱਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਭਿੰਨ ਪੜਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ਸਿੱਖਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਸਿੱਖਦਾ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਜਵਾਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਚਲਦੀ ਮਰਨ ਤਕ ਹੈ ।
- ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਪਰਿਵਾਰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਾਰੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਾ ਘਰੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ ਨਾਲ ਖੇਡਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਿੱਖ ਸਕਦਾ । ਇੱਥੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੋਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉੱਥੇ ਅਨੁਸਾਸ਼ਨ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸਦੇ ਭਵਿੱਖ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਹੀ ਉਸ ਵਿੱਚ ਨੇਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੇਡਦੇ ਸਮੇਂ ਬੱਚੇ ਲੜਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਨਾਲ ਹੀ ਉਹ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।