Punjab State Board PSEB 6th Class Hindi Book Solutions Hindi Grammar प्रयोगात्मक व्याकरण Exercise Questions and Answers, Notes.
PSEB 6th Class Hindi Grammar प्रयोगात्मक व्याकरण (2nd Language)
शुद्ध – अशुद्ध

![]()



![]()
लिंग परिवर्तन

![]()


![]()

वचन बदलन
वचन बदलने के नियम
(i) ‘अ’ को एं एकवचन


(ii) आ (पुल्लिग) को ए कमरा


(iii) आ (स्त्रीलिंग) के आगे एँ


![]()
(iv) इ या ई स्त्रीलिंग को इयाँ एकवचन


(v) उ, ऊ, औ में एँ जोड़ देते हैं और दीर्घ ऊ के स्थान पर हस्व उ हो जाता है।


![]()
(vi) गण, वृन्द, जन, वर्ग, दल, लोग आदि शब्द लगाकर बहुवचन बनाए जाते हैं –


फुटकर बहुवचन


![]()
भाववाचक संज्ञाएँ


![]()


![]()
विशेषण रचना


![]()


![]()
विपरीतार्थक या विलोम शब्द



![]()



![]()
पर्यायवाची या समानार्थक शब्द
| अमृत | सोम, सुधा, पीयूष। |
| असुर | राक्षस, दैत्य, दानव, दनुज। |
| अग्नि | आग, अनल, पावक, दहन। |
| अन्धकार | अन्धेरा, तम, तिमिर। |
| आँख | नेत्र, चक्षु, नयन, लोचन। |
| आकाश | गगन, आसमान, नभ, अम्बर। |
| आनन्द | मोह, हर्ष, उल्लास, प्रसन्नता। |
| इच्छा | अभिलाषा, कामना, चाह, लालसा। |
| ईश्वर | भगवान्, परमात्मा, ईश, प्रभु। |
| कपड़ा | वस्त्र, पट, वसन। |
| कमल | पंकज, सरोज, अरविन्द। |
| किनारा | तट, तीर, कूल। |
| गौ | गाय, सुरभि, धेनु। |
| घर | गृह, सदन, भवन, गेह। |
| घोड़ा | अश्व, वाजी, घोटक, तुरंग। |
| चन्द्रमा | चाँद, इन्दु, राकेश, शशि, चन्द्र। |
| जल | वारि, पानी, नीर, तोय। |
| तलवार | खड्ग, कृपाण, असि। |
| तीर | वाण, शर, सायक। |
| दिन | दिवस, वार, अहन। |
| देवता | सुर, देव, अमर। |
| नदी | सरिता, तरंगिणी, नद, तटिनी। |
| नमस्कार | प्रणाम, नमस्ते, अभिवादन। |
| पृथ्वी | ज़मीन, धरती, भूमि। |
| पुत्र | बेटा, सुत, तनय। |
| पर्वत | गिरि, पहाड़, अचल, शैल। |
| पक्षी | खग, नभचर, विहंग। |
| बाग | बगीचा, उपवन, वाटिका। |
| बादल | मेघ, घन, जलद, नीरद। |
| बिजली | विद्युत्, तड़ित, दामिनी। |
| फूल | सुमन, कुसुम, पुष्प। |
| माता | जननी, माँ, मैया। |
| मृत्यु | मौत, अन्त, निधन, देहान्त। |
| राजा | नरेश, नरपति, भूपति। |
| वायु | अनिल, पवन, हवा। |
| रात | रजनी, निशा, रात्रि। |
| संसार | दुनिया, विश्व, जगत्। |
| सूर्य | रवि, भानु, दिनकर। |
| स्त्री | महिला, अबला, नारी, औरत। |
| सरोवर | तालाब, सर, तड़ाग। |
| समुद्र | सागर, सिन्धु, जलधि। |
| शत्रु | दुश्मन, बैरी, अरि। |
![]()
अनेक शब्दों के लिए एक शब्द
(वाक्यांश बोधक)
| जिसे बुढ़ापा न आए | अजर |
| जो कभी न मरे | अमर |
| जो दिखाई न दे | अदृश्य |
| जिसका अन्त न हो | अनन्त |
| अत्याचार करने वाला | अत्याचारी |
| जो परीक्षा में पास न हो | अनुत्तीर्ण |
| जिसकी तुलना न हो सके | अतुलनीय |
| जो परीक्षा में पास हो | उत्तीर्ण |
| जो ईश्वर को मानता हो | आस्तिक |
| जो ईश्वर को न मानता हो | नास्तिक |
| जो बिना वेतन काम करे | अवैतनिक |
| जहाँ जाया न जा सके | अगम्य |
| जो अपनी हत्या आप करे | आत्मघाती |
| जिसके पास शस्त्र न हो | निःशस्त्र |
| जिसमें अपनी कथा हो | आत्मकथा |
| जिसका पति मर चुका हो | विधवा |
| जो योग्य न हो | अयोग्य |
| जिसने अपराध न किया हो | निरपराधी |
| दूर की बातें सोचने वाला | दूरदर्शी |
| अन्याय करने वाला | अन्यायी |
| सुनने वाला | श्रोता |
| बोलने वाला | वक्ता |
| पीछे चलने वाला | अनुयायी |
| गाने वाले | गायक |
| जो दिन में एक बार हो | दैनिक |
| जो उपकार को याद रखे | कृतज्ञ |
| जो उपकार को याद न रखे | कृतघ्न |
| नीति को जानने वाला | नीतिज्ञ |
| जिसका आकार न हो | निराकार |
| जिसका आकार हो | साकार |
| ग्राम में रहने वाला | ग्रामीण |
| नगर में रहने वाला | नागरिक |
| जो काम वर्ष में एक बार हो | वार्षिक |
| जिसमें बल न हो | निर्बल |
| जो दूसरों पर दया करे | दयालु |
| जो केवल फल खाने वाला हो | फलाहारी |
| जो मांस खाता हो | मांसाहारी |
| व्यर्थ खर्च करने वाला | अपव्ययी |
| कम खर्च करने वाला | मितव्ययी |
| जिसमें बल हो | बलवान् |
| जो सब कुछ जानता हो | सर्वज्ञ |
| सच बोलने वाला | सत्यवादी |
| अच्छे आचरण वाला | सदाचारी |
| अपना मतलब निकालने वाला | स्वार्थी |
| जिसे जीता न जा सके | अजेय |
| जानने की इच्छा रखने वाला | जिज्ञासु |
| जो साथ पढ़ने वाला हो | सहपाठी |
| जो आँखों के सामने हो | प्रत्यक्ष |
| जो आँखों के पीछे हो | परोक्ष |
| जो सब को समान दृष्टि से देखे | समद्रष्टा |