Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Textbook Exercise Questions and Answers.
PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ
SST Guide for Class 8 PSEB ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Textbook Questions and Answers
ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ (ਛੋਟੇ) ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ । ‘
ਉੱਤਰ-
- ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਰੱਖਿਅਕ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ ।
- ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਿਉਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਇਸ ਲਈ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ (ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ) 1853 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੀਰਸਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1840 ਈ: ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1852 ਈ: ਵਿਚ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਸਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਹਾਰ, ਜੁਲਾਹੇ, ਕਿਸਾਨ, ਤਰਖਾਣ, ਚਰਮਕਾਰ, ਘੁਮਿਆਰ ਆਦਿ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਸਤੂਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ।
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਸਤਕਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ (ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ) ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ । ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਲੈ ਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤੇ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਨਵੇਂ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਨਗਰ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਨੀਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਨੀਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਾਗ਼ ਯੂਰਪ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਲਗਾਏ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । 1825 ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ 35 ਲੱਖ ਵਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ । ਪਰ 1879 ਈ: ਵਿਚ ਨਕਲੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 1915 ਈ: ਤਕ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੇਵਲ 3-4 ਲੱਖ ਵਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਰਹਿ ਗਈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਰੇਲਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਲਾ ਖਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲਾ ਕੱਢਣ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1854 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਣੀਗੰਜ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ 2 ਖਾਣਾਂ ਸਨ ਪਰ 1880 ਈ: ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 56 ਅਤੇ 1885 ਈ: ਤਕ 123 ਹੋ ਗਈ ।
PSEB 8th Class Social Science Guide ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Important Questions and Answers
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਆਰਥਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਸ਼ੀਨੀ ਵਸਤੂਆਂ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਸਤੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਕਿਉਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ? ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਾਟ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਕਿਉਂ ਪਹੁੰਚੀ ? ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਲ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਕਿਉਂ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਦੋਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
(i) 1834 ਈ:
(ii) 1839 ਈ:
(iii) 1840 ਈ:
(iv) 1854 ਈ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) 1840 ਈ:
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ?
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ
(ii) ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਤਮਿਲਨਾਡੂ
(iii) ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ‘
(iv) ਮੱਧ ਭਾਰਤ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖਾਨਾ ਕਦੋਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
(i) 1820 ਈ:
(ii) 1824 ਈ:
(iii) 1834 ਈ:
(iv) 1854 ਈ: ।
ਉੱਤਰ-
(iv) 1854 ਈ: ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਇਲੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ
(i) ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
(ii) ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਇਲੇ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ।
(iii) ਕੋਇਲੇ ਦਾ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿਕਨਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
ਸਾਰੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :
1. ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ……………………. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਮਾਲ ਨੂੰ ……………….. ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
3. ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ………………………. ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਲਘੂ,
2. ਪਸੰਦ,
3. ਕੋਇਲੇ ।
(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :
1. ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਰੀਗਰ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ।
2. ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਆਈ ।
3. ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
4. 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (×)
3. (×)
4. (√)
(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :
| 1. ਅਸਾਮ | ਸੇਰਮ ਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ) |
| 2. ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ | ਰਾਣੀਗੰਜ |
| 3. ਕੋਇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ | ਟੀ (ਚਾਹ) ਕੰਪਨੀ |
ਉੱਤਰ-
| 1. ਅਸਾਮ | ਟੀ (ਚਾਹ) ਕੰਪਨੀ, |
| 2. ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ | ਸੇਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ), |
| 3. ਕੋਇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ | ਰਾਣੀਗੰਜ । |
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ? ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਬੁਣਾਈ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ । ਕਤਾਈ ਅਤੇ ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਖੋਜ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੁਲਾਹਿਆਂ ਨੇ ਕੱਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਾਹ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ · ‘ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਖੱਡੀ ‘ਤੇ ਧਾਗਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ‘ਤੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ।
ਪ੍ਰਮਾਣ-ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਸੂਤ ਦੀ ਕਤਾਈ ਅਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਚਰਖੇ, ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਪਗ 4,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਨਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਤਨ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ? ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਕੱਪੜੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਸਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲਗਾਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧਾਰਨ ਖੱਡੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਅਧਿਕ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ-ਵਪਾਰ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।
ਪਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬੁਣੇ ਸੂਤੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਪੁਨਰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ।
ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਆਯਾਤ-ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਟਾਟ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ’ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੀਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ) ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਲਗਾਏ ਗਏ । 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 36 ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਸਨ-
1. ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣਾ – ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦਦੇ ਸਨ । ਫਲਸਰੂਪ ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।
3. ਮਸ਼ੀਨੀ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ – ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੁਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਗੱਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।
4. ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ – ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਦੂਸਰਾ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
5. ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜਣਾ – 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਗਈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗ ਪਿਛੜ ਗਏ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-
1. ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ (ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ) 1853 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1877 ਈ: ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਬੀਜਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਹਿਮਦਾਬ੯, ਨਾਗਪੁਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । 1879 ਈ: ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 59 ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 43,000 ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । 1905 ਈ: ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 206 ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 1,96,000 ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਪਟਸਨ ਦਾ ਉਦਯੋਗ – ਪਟਸਨ ਦਾ ਉਦਯੋਗ ਬੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਟਾਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ‘ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੈਰਮਪੁਰ ਜਾਂ ਸੀਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ) ਵਿਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ । 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 36 ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।
3. ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਰੇਲਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਲਾ ਖਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲਾ ਕੱਢਣ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1854 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਣੀਗੰਜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ 2 ਖਾਣਾਂ ਸਨ ਪਰ 1880 ਈ: ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 56 ਅਤੇ 1885 ਈ: ਤਕ 123 ਹੋ ਗਈ ।
4. ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਨੀਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਇਸਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਨੀਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਾਗ਼ ਯੂਰਪ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਲਗਾਏ । ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । 1825 ਈ: ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ 35 ਲੱਖ ਬਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਪਰ 1879 ਈ: ਵਿਚ ਨਕਲੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਲੱਗੀ । ਫਲਸਰੂਪ 1915 ਈ: ਤਕ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੇਵਲ 3-4 ਲੱਖ ਵਿੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ।
5. ਚਾਹ – 1834 ਈ: ਵਿਚ ਆਸਾਮ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । 1852 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਇਆ । 1920 ਈ: ਤਕ ਚਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਗਪਗ 7 ਲੱਖ ਏਕੜ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।ਉਸ ਸਮੇਂ 34 ਕਰੋੜ ਪੌਂਡ ਮੁੱਲ ਦੀ ਚਾਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗੜਾ ਅਤੇ ਨੀਲਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਚਾਹ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ।
6. ਕਾਫ਼ੀ – ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1840 ਈ: ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਸੂਰ, ਕੁਰਮ, ਨੀਲਗਿਰੀ ਅਤੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ । ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ।
7. ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ – 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹ-ਇਸਪਾਤ, ਖੰਡ, ਕਾਗਜ਼, ਮਾਚਿਸਾਂ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਚਮੜਾ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।