PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

SST Guide for Class 8 PSEB ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ (ਛੋਟੇ) ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ । ‘
ਉੱਤਰ-

  • ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੰਰੱਖਿਅਕ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਸਨ । ਜਦੋਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਈ, ਤਾਂ ਪੁਰਾਣੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸੁਭਾਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਧੱਕਾ ਲੱਗਾ ।
  • ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਥੱਲੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੰਗੀਆਂ ਲੱਗਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਕਿਉਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਇਸ ਲਈ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ (ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ) 1853 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੀਰਸਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1840 ਈ: ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1852 ਈ: ਵਿਚ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਿੰਡ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਸਨ । ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੁਹਾਰ, ਜੁਲਾਹੇ, ਕਿਸਾਨ, ਤਰਖਾਣ, ਚਰਮਕਾਰ, ਘੁਮਿਆਰ ਆਦਿ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਸਤੂਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦਸਤਕਾਰੀਆਂ ਜਾਂ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਮਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸਸਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਗਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋਣ ਲੱਗਾ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ (ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ) ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ । ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ-ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ । ਪੂੰਜੀਪਤੀ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਲੈ ਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੈਸੇ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਹਾਲਤ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤੇ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਨਵੇਂ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਨਗਰ ਆਧੁਨਿਕ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਣੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਨੀਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ | ਨੀਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਾਗ਼ ਯੂਰਪ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਲਗਾਏ ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । 1825 ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ 35 ਲੱਖ ਵਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ । ਪਰ 1879 ਈ: ਵਿਚ ਨਕਲੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ 1915 ਈ: ਤਕ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੇਵਲ 3-4 ਲੱਖ ਵਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਰਹਿ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਰੇਲਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਲਾ ਖਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲਾ ਕੱਢਣ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1854 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਣੀਗੰਜ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ 2 ਖਾਣਾਂ ਸਨ ਪਰ 1880 ਈ: ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 56 ਅਤੇ 1885 ਈ: ਤਕ 123 ਹੋ ਗਈ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਮੰਗਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਆਰਥਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ ? ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਦਸਤਕਾਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਇਸ ਲਈ ਨਾ ਕਰ ਸਕੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਮਸ਼ੀਨੀ ਵਸਤੂਆਂ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਸਤੀਆਂ ਵੀ ਸਨ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਕਿਉਂ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਸਨ ? ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਾਟ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਕਿਉਂ ਪਹੁੰਚੀ ? ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨਾਲ ਸੀ ਜਿਹੜੀ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ ਕਿਉਂ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੈਕਟਰੀ ਐਕਟ, ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਸੁਧਾਰਨ ਲਈ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਕਦੋਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
(i) 1834 ਈ:
(ii) 1839 ਈ:
(iii) 1840 ਈ:
(iv) 1854 ਈ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) 1840 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ?
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ
(ii) ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਤਮਿਲਨਾਡੂ
(iii) ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ‘
(iv) ਮੱਧ ਭਾਰਤ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖਾਨਾ ਕਦੋਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ?
(i) 1820 ਈ:
(ii) 1824 ਈ:
(iii) 1834 ਈ:
(iv) 1854 ਈ: ।
ਉੱਤਰ-
(iv) 1854 ਈ: ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੋਇਲੇ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ
(i) ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
(ii) ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੋਇਲੇ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ ।
(iii) ਕੋਇਲੇ ਦਾ ਕਾਲਾ ਰੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਚਿਕਨਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਸੀ ।
(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
ਸਾਰੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਇਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜੇ ਮਹਾਰਾਜੇ ……………………. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
2. ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ, ਮਾਲ ਨੂੰ ……………….. ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
3. ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ………………………. ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਲਘੂ,
2. ਪਸੰਦ,
3. ਕੋਇਲੇ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਰੀਗਰ ਬੇਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ।
2. ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਆਈ ।
3. ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ।
4. 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਜਾਣ ਲੱਗਾ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (×)
3. (×)
4. (√)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਅਸਾਮ ਸੇਰਮ ਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ)
2. ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਰਾਣੀਗੰਜ
3. ਕੋਇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਟੀ (ਚਾਹ) ਕੰਪਨੀ

ਉੱਤਰ-

1. ਅਸਾਮ ਟੀ (ਚਾਹ) ਕੰਪਨੀ,
2. ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਸੇਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ),
3. ਕੋਇਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਰਾਣੀਗੰਜ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ? ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਬੁਣਾਈ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕੀ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਖੱਲ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦਾ ਸੀ । ਕਤਾਈ ਅਤੇ ਬੁਣਾਈ ਦੀ ਖੋਜ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਮਾਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ਸੀ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੁਲਾਹਿਆਂ ਨੇ ਕੱਪੜਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਘਾਹ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਸ · ‘ਤੇ ਨਮੂਨੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਖੱਡੀ ‘ਤੇ ਧਾਗਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖਿਆ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ‘ਤੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਨਮੂਨਿਆਂ ਵਿਚ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਮਾਣ-ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੂੰ ਮੋਹਨਜੋਦੜੋ ਅਤੇ ਹੜੱਪਾ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਸੂਤ ਦੀ ਕਤਾਈ ਅਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਥਾਵਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਚਰਖੇ, ਦਰੀਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੰਕੇਤ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਪਗ 4,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕ ਕੱਪੜਾ ਬੁਣਨਾ ਜਾਣਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਤਨ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ? ਇਸ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਜੀਵਨ ਕਿਵੇਂ ਮਿਲਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਕੱਪੜੇ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਨ । ਯੂਰਪ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਮਸਾਲਿਆਂ ਦਾ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲਗਾਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧਾਰਨ ਖੱਡੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਅਧਿਕ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਪਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ-ਵਪਾਰ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪਰ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਦਰਸ਼ਨ ਨਾਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਹੱਥ ਨਾਲ ਬੁਣੇ ਸੂਤੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਲੱਗੇ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਪੁਨਰ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ ।

ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਨਵੀਂ ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਵੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਕਿਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਆਯਾਤ-ਨਿਰਯਾਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਟਾਟ ਅਤੇ ਬੋਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ’ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੀਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ) ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੀ ਲਗਾਏ ਗਏ । 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 36 ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।

PSEB 8th Class Social Science Solutions Chapter 14 ਦਸਤਕਾਰੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਰਤੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦੇ ਰਾਜਾ-ਮਹਾਰਾਜਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

2. ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣਾ – ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦਦੇ ਸਨ । ਫਲਸਰੂਪ ਭਾਰਤੀ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।

3. ਮਸ਼ੀਨੀ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਸੁੰਦਰਤਾ – ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੁਆਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਲੋਕ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਗੱਲ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।

4. ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਰੁਚੀ – ਨਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ‘ਤੇ ਪੱਛਮੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ । ਦੂਸਰਾ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਨਵੀਂ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

5. ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜਣਾ – 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਮਾਲ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਸੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਪੂਰਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਇੰਗਲੈਂਡ ਭੇਜਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਗਈ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਘੂ ਉਦਯੋਗ ਪਿਛੜ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੂਤੀ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਦਯੋਗ (ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ) 1853 ਈ: ਵਿਚ ਮੁੰਬਈ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1877 ਈ: ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਬੀਜਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਹਿਮਦਾਬ੯, ਨਾਗਪੁਰ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । 1879 ਈ: ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 59 ਸੂਤੀ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਚੁੱਕੀਆਂ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 43,000 ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । 1905 ਈ: ਵਿਚ ਕੱਪੜਾ ਮਿੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 206 ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲਗਪਗ 1,96,000 ਮਜ਼ਦੂਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

2. ਪਟਸਨ ਦਾ ਉਦਯੋਗ – ਪਟਸਨ ਦਾ ਉਦਯੋਗ ਬੋਰੀਆਂ ਅਤੇ ਟਾਟ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ‘ਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ 1854 ਈ: ਵਿਚ ਸੈਰਮਪੁਰ ਜਾਂ ਸੀਰਮਪੁਰ (ਬੰਗਾਲ) ਵਿਚ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਪਟਸਨ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਕਾਰਖਾਨੇ ਬੰਗਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਖੋਲ੍ਹੇ ਗਏ । 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 36 ਹੋ ਗਈ ਸੀ ।

3. ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਖਾਣਾਂ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਕੋਲੇ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਸਨ । ਰੇਲਾਂ ਲਈ ਵੀ ਕੋਲਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਲਾ ਖਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਲਾ ਕੱਢਣ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1854 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਰਾਣੀਗੰਜ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਕੋਲੇ ਦੀਆਂ ਕੇਵਲ 2 ਖਾਣਾਂ ਸਨ ਪਰ 1880 ਈ: ਤਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 56 ਅਤੇ 1885 ਈ: ਤਕ 123 ਹੋ ਗਈ ।

4. ਨੀਲ ਉਦਯੋਗ – ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਨੀਲ ਦੀ ਲੋੜ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਇਸਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਨੀਲ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਬਾਗ਼ ਯੂਰਪ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਲਗਾਏ । ਜਿੱਥੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । 1825 ਈ: ਵਿਚ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ 35 ਲੱਖ ਬਿੱਘਾ ਜ਼ਮੀਨ ਸੀ ਪਰ 1879 ਈ: ਵਿਚ ਨਕਲੀ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਲੱਗੀ । ਫਲਸਰੂਪ 1915 ਈ: ਤਕ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕੇਵਲ 3-4 ਲੱਖ ਵਿੱਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ।

5. ਚਾਹ – 1834 ਈ: ਵਿਚ ਆਸਾਮ ਵਿਚ ਇਕ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ । 1852 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਇਆ । 1920 ਈ: ਤਕ ਚਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਲਗਪਗ 7 ਲੱਖ ਏਕੜ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ ।ਉਸ ਸਮੇਂ 34 ਕਰੋੜ ਪੌਂਡ ਮੁੱਲ ਦੀ ਚਾਹ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਂਗੜਾ ਅਤੇ ਨੀਲਗਿਰੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਚਾਹ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ ।

6. ਕਾਫ਼ੀ – ਕਾਫ਼ੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਬਾਗ਼ 1840 ਈ: ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੈਸੂਰ, ਕੁਰਮ, ਨੀਲਗਿਰੀ ਅਤੇ ਮਾਲਾਬਾਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਬਾਗ਼ ਲਗਾਏ ਗਏ । ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਉਦਯੋਗ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚੀ ।

7. ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ – 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਤਕ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹ-ਇਸਪਾਤ, ਖੰਡ, ਕਾਗਜ਼, ਮਾਚਿਸਾਂ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਚਮੜਾ ਰੰਗਣ ਦੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।

Leave a Comment