PSEB 9th Class SST Solutions Geography Chapter 3(a) ਭਾਰਤ : ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ

Punjab State Board PSEB 9th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 3(a) ਭਾਰਤ: ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Social Science Geography Chapter 3(a) ਭਾਰਤ : ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ

Social Science Guide for Class 9 PSEB ਭਾਰਤ : ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਅ) ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਇਕ-ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਇਕ ਵਾਕ ਵਿੱਚ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਦਰਿਆ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ :
(i) ਜਮੁਨਾ (ਯਮੁਨਾ)
(ii) ਬਿਆਸ
(iii) ਗੰਡਕ
(iv) ਸੋਨ ॥
ਉੱਤਰ-
ਬਿਆਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਝੀਲ ਕੁਦਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ :
(i) ਰੇਣੂਕਾ
(ii) ਚਿਲਕਾ
(iii) ਡਲ
(iv) ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਣਜੀਤ ਸਾਗਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(i) ਗੰਗਾ ਜਲਤੰਤਰ
(ii) ਗੋਦਾਵਰੀ ਤੰਤਰ .
(iii) ਬੁੜ੍ਹਮਪੁੱਤਰ ਤੰਤਰ
(iv) ਸਿੰਧ ਜਲਤੰਤਰ !
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਜਲਤੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ :
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋਆਬ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੋਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਕਿੰਨਾ ਹਿੱਸਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ 2880 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ 709 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਨਦੀਆਂ ਦੱਸੋ ਜੋ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਡਿਗਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਦਾਵਰੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ, ਮਹਾਂਨਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤੀ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ 4 (ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਪਾਇਦੀਪੀ ਤੰਤਰ, ਤੱਟ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਅੰਦਰੁਨੀ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਕਿਹੜੇ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ‘ਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਦਰਿਆ ਬੋਖਰ-ਛੁ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੋਈ ਦੋ ਮੌਸਮੀ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੇਲੁਮਾਂ, ਕਾਲੀਨਦੀ, ਸੁਬਰਨੇਖਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਹਾਂਨਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਨਦੀ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਦੰਡਾਰਨਿਆ ਹੈ । ਸ਼ਿਉਨਾਥ, ਮੰਡ, ਉੱਗ ਆਦਿ ਮਹਾਂਨਦੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪੰਜ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੱਲ ਝੀਲ, ਚਿਲਕਾ, ਸੁਰਜਤਾਲ, ਵੁਲਰ, ਖਜਿਆਰ, ਪੁਸ਼ਕਰ ਆਦਿ ।

(ਇ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿਚ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੰਗਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿ ਗੰਗਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਗੰਦਗੀ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਹਨ ।
ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ –

• ਅਪ੍ਰੈਲ 1980 ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ।
• ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ 2009 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨੈਸ਼ਨਲ ਗੰਗਾ ਬੇਸਿਨ ਅਥਾਰਿਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਸੀ ।
• 2014 ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਲਈ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਵੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
• ਹੁਣ ਤੱਕ ਸਰਕਾਰ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਉੱਤੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕਰੋੜਾਂ ਰੁਪਏ ਖ਼ਰਚ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲਤੰਤਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਰ ਕੁੱਝ ਨਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਜਾਂ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੀ ਅੰਦਰੁਨੀ ਜਲਤੰਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਾਹਰਣ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਹੈ ਜੋ 465 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਚਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਦਾਖ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀ ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਵੀ ਇਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਿਰਧ ਗੰਗਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਦਾਵਰੀ ਨਦੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਹੈ । ਗੰਗਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਦਾਵਰੀ ਵੀ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇਹ ਇੱਕ ਡੂੰਘੀ ਘਾਟੀ ਤੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਲਗਭਗ 190 ਹਜ਼ਾਰ ਵਰਗ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਗੰਗਾ ਤੋਂ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦੀ ਬਿਰਧ ਗੰਗਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧੂੰਆਂਧਾਰ ਝਰਨਾ ਕਿਸ ਨਦੀ ‘ਤੇ ਹੈ ? ਉਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਧੂੰਆਂਧਾਰ ਝਰਨਾ ਨਰਮਦਾ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਬਲਪੁਰ ਨਾਮ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
• ਨਰਮਦਾ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ-ਸ਼ੱਕਰ, ਭੁਰਨੇਰ, ਰੀਜਲ, ਧੀ, ਬਰਨਾ, ਹੀਰਾਂ ਆਦਿ ।

(ਸ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਉੱਤਰ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਤੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਨਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ, ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ-ਇਹ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿੰਧੂ, ਗੰਗਾ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਆਦਿ ।
2. ਇਦੀਪੀ ਨਦੀਆਂ-ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਨਦੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
   ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਨਰਮਦਾ, ਤਾਪੀ, ਮਹਾਂਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ. ਆਦਿ ।

ਅੰਤਰ (Differences) :

ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ	ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਨਦੀਆਂ
(i) ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।	(i) ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(ii) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ ਹਨ । ਵਰਖਾ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਮੌਸਮੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਵਰਖਾ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(iii) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡੇ ਮੈਦਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।	(iii) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਵੱਡੇ ਮੈਦਾਨ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ । ਸਿਰਫ਼ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਮੁਹਾਨੇ ਉੱਤੇ ਸੰਕਰੇ ਮੈਦਾਨ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।
(v) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ  ਹਨ ।	(v) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਆਵਾਜਾਈ ਦੀ ਸੁਵਿਧਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ |
(vi) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਹਾਲੇ ਆਪਣੀ ਜਵਾਨ ਅਵਸਥਾ ਇਹ ਬੁੱਢੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਨ ।	(vi) ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿੱਚ ਹਨ ।
(vii) ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਲਤੰਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੇ ਹਨ ।	(vii) ਪਾਇਦੀਪੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਲਤੰਤਰ ਕਾਫੀ ਛੋਟੇ ਹਨ ।
(viii) ਸਿੰਧੂ, ਗੰਗਾ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਇਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।	(viii) ਮਹਾਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ ਆਦਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਸੇ ਤਿੰਨ ਨਦੀ ਤੰਤਰਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣੂ ਕਰਵਾ ਕੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਤਿੰਨ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਹਨ-ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਪਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਨਦੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ
I. ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ –

(i) ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਝੀਲ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬੋਖਰ-ਛੂ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬ ਤੋਂ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਦੀ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਡੂੰਘੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਸਤਲੁਜ, ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜੇਹਲਮ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ii) ਗੰਗਾ ਨਦੀ-ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਦੇ ਗੋ-ਮੁੱਖ ਨਾਮਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ! ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਲਕਨੰਦਾ ਅਤੇ ਮੰਦਾਕਨੀ ਨਦੀਆਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਹਰਿਦੁਆਰ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਯਮੁਨਾ, ਰਾਮਗੰਗਾ, ਗੋਮਤੀ, ਘਾਗਰਾ, ਗੰਡਕ, ਚੰਬਲ, ਬੇਤਵਾ, ਸੋਨ, ਕੋਸੀ ਆਦਿ ।

(iii) ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਆਗਈ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੱਬਤ, ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਪਾਣੀ ਪਦਮਾ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਅੱਗੇ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੁੰਦਰਬਨ ਡੈਲਟਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਮੰਜੂਲੀ ਦੀਪ (ਅਸਾਮ ਵਿੱਚ) ਦੁਨੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਦੀਪ (Inter Riverine Island) ਹੈ । ਮਾਨਸ, ਸੁਬਨਮਿਰੀ, ਕਾਮੇਂਗ ਆਦਿ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ।

II. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ –
(i) ਮਹਾਨਦੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਬਸਤਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੰਡਾਕਾਰਨਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਓਡੀਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਇਹ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਗੋਦਾਵਰੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ (ਸਹਿਯਾਦਰੀ) ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(iii) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ-ਇਹ ਨਦੀ ਮਹਾਂਬਲੇਸ਼ਵਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਆਂਧਰਾ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

(iv) ਕਾਵੇਰੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਤੋਂ ਤਾਲਕਾਂਵੇਰੀ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ । ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ।

(v) ਨਰਮਦਾ-ਇਹ ਨਦੀ ਅਮਰਕੰਟਕ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਮੈਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖੰਬਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(vi) ਤਾਪਤੀ ਨਦੀ-ਇਹ ਨਦੀ ਸਤਪੁੜਾ ਪਰਬਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲਤਾਈ ਦੇ ਪਵਿੱਤਰ ਕੁੰਡ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਦੀ ਵੀ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਖੰਬਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

III. ਤੱਟੀ ਨਦੀਆਂ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸਮੁੰਦਰ ਅਰਬ ਸਾਗਰ, ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਲਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੱਟਾਂ ਨਾਲ ਵਗਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਤੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਾਫੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਲਈ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਵਰਖਾ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੇਲੁਮਾ, ਪਾਲਾਰ, ਮਾਂਡੋਵੀ, ਡਾਪੈਰਾ, ਕਾਲੀਨਦੀ, ਸ਼ੇਰਾਵਤੀ, ਨੇਤਰਾਵਤੀ, ਪੇਰਿਆਰ, ਪੈਨਾਨੀ, ਸੁਬਰਨੇਖਾ, ਖਾਰਕਾਈ, ਪਲਾਰ, ਵੇਗਈ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਵੀ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹਨ ।
ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਵਾਜਾਈ ਲਈ ਵੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
(i) ਚਲੋੜ ਮਿੱਟੀ-ਨਦੀਆਂ ਉਪਜਾਉ ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਨਾਲ ਆਈ ਰੇਤ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ | ਨਦੀਆਂ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿਛਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ! ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਉਪਜਾਊ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ –

(ii) ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-ਨਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਮਹਾਨ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਿੰਧੂ ਘਾਟੀ ਨਦੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ ਸੀ | ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਨਦੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ । ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈਆਂ । ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲੋਕ ਕਣਕ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਸੋਨਾ, ਤਾਂਬਾ, ਲੋਹਾ ਆਦਿ ਵੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ।

(iii) ਬਹੁ-ਮੰਤਵੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ਨਹਿਰਾਂ-ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਮੰਤਰੀ ਪਰਿਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਡੈਮਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਹ ਡੈਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਚਾਈ, ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਕ, ਹੜ੍ਹ ਨਿਯੰਤਰਣ, ਮੱਛਲੀ ਪਾਲਣ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਬਣੇ ਡੈਮਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iv) ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ-ਨਦੀਆਂ ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹੈ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਕੇ ਪੀਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 9th Class Social Science Guide ਭਾਰਤ: ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ Important Questions and Answers

ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

I. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਦੀਆਂ ……… ਹਨ ।
(ਉ) ਮੌਸਮੀ
(ਅ) ਛੇ ਮਾਸੀ
(ਈ) ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ
(ਸ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਹਨ –
(ਉ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ
(ਅ) ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪੀ
(ਇ) ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਤੰਦਰਾ
(ਸ) ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਹੈ –
(ਉ) ਗੰਗਾ ।
(ਅ) ਕਾਵੇਰੀ
(ਈ) ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ
(ਸ) ਸਤਲੁਜ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਗੰਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਕਿੱਥੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਰਿਦੁਆਰ
(ਅ) ਦੇਵਪ੍ਰਯਾਗ
(ਇ) ਗੰਗੋਤਰੀ
(ਸ) ਸਾਂਭਰ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਗੰਗੋਤਰੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ –
(ਉ) ਦੋਆਬ
(ਆ) ਜਲ-ਵਿਭਾਜਕ (
ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਖੇਤਰ
(ਸ) ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਦੋਆਬ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਗੰਗਾ
(ਅ) ਸਿੰਧੂ
(ਈ) ਮਪੁੱਤਰ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
(ਉ) 2500 ਕਿ.ਮੀ.
(ਅ) 2880 ਕਿ.ਮੀ.
(ਈ) 2720 ਕਿ.ਮੀ.
(ਸ) 3020 ਕਿ.ਮੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 2880 ਕਿ.ਮੀ.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀਆਂ ………. ਡੈਲਟਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ੳ) ਸੁੰਦਰਵਨ
(ਅ) ਅਮਰਕੰਟਕ
(ਈ) ਨਾਮਚਾ ਬਰਵਾ
(ਸ) ਕੁਮਾਊਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੁੰਦਰਵਨ

II. ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੰਗਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ……. ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
2525,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਘਾਗਰਾ, ਗੰਡਕ, ਕੋਸੀ, ਸੋਨ ਨਦੀਆਂ ….. ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ …….. ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਮਚਾ ਬਰਵਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ …… ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
2900,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
………. ਦੀਪ ਦੁਨੀਆ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਦੀ ਵਿਚਲਾ ਦੀਪ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੰਜੂਲੀ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ……… ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਸ਼ਕਰ ।

III. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਬਰਮਤੀ ਨਦੀ ਦੇਬਾਰ ਝੀਲ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 495 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨੂੰ ਬਿਰਧ ਗੰਗਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੰਬੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਖੜਾ ਡੈਮ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਾਗਰ ਝੀਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
1980 ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦੋਆਬ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੋਆਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੇਲ ਵਿਭਾਜਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਈ ਉੱਚਾ ਖੇਤਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਹਾੜ, ਜਦੋਂ ਦੋ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਜਲ ਵਿਭਾਜਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਖੇਤਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਨਦੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੋਂ ਉਹ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਖੇਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਵੱਗਦਾ ਪਾਣੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੂਪ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੰਡੀਦਾਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ, ਸਮਾਨੰਤਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ, ਜਾਲੀਨੁਮਾ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਅਤੇ ਚੱਕਰੀ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਜਲ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕਿਹੜੇ 4 ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਪਾਇਦੀਪੀ ਨਦੀ ਤੰਤਰ, ਤੱਟ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਜਲ ਵਿਭਾਜਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਤਲੁਜ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜਿਹਲਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗੰਗਾ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯਮੁਨਾ, ਸੋਨ, ਘੱਗਰਾ, ਗੰਡਕ, ਬੇਤਵਾ, ਕੋਸੀ, ਚੰਬਲ, ਸੋਨ ਆਦਿ ।

ਪਸ਼ਨ 11.
ਕਿਹੜੀਆਂ ਨਦੀਆਂ Antecedent Drainage ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ, ਸਤਲੁਜ, ਅਲਕਨੰਦਾ, ਗੰਡਕ, ਕੰਸੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਨੂੰ ਸਿੰਘਾਂ ਖੰਬਨ ਜਾਂ ਸ਼ੇਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
2880 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀ ਕਿਸਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰ ਨਦੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਗੰਗਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਦੀ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਭਗੀਰਥੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਕਿਹੜੇ ਡੈਲਟੇ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟੇ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਗੰਗਾ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
2525 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਕਿੱਥੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਕੈਲਾਸ਼ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਆਂਗਸੀ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਂਗਪੋ (Tsangpo) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੁੱਤਰ ਕਿਸ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਮਚਾ ਬਰਵਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਬਰਨਗਰੀ, ਕਾਮੇਂਗ, ਧਨਗਰੀ, ਦਿਹਾਂਗ, ਲੋਹਿਤ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਪੱਛਮ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ਨਦੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਗਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੱਗਰ ਨਦੀ, ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਝੀਲਾਂ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਨਾਰ (ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ), ਚਿਲਕਾ (ਔਡੀਸ਼ਾ), ਪੁੱਲੀਕਟ (ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਪੈਰੀਆਰ (ਕੇਰਲ), ਕੈਲੂਰ (ਸੀਮਾਂਧਰਾ) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਚਿਲਕਾ ਝੀਲ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਿਲਕਾ ਝੀਲ 30 ਕਿ.ਮੀ. ਲੰਬੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਓਡੀਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲਾਨ 1986 ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਮਹਾਂਨਦੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
858 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਗੋਦਾਵਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ, ਕਾਵੇਰੀ ਅਤੇ ਨਰਮਦਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਦਾਵਰੀ-1465 ਕਿਲੋਮੀਟਰ, ਕਿਸ਼ਨਾ-140 ਕਿਲੋਮੀਟਰ । ਕਾਵੇਰੀ-800 ਕਿਲੋਮੀਟਰ, ਨਰਮਦਾ-1312 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਗੋਦਾਵਰੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੇਨਗੰਗਾ, ਵੇਨਗੰਗਾ, ਵਾਧਾ, ਇੰਦਰਾਵਤੀ, ਮੰਜਰਾ, ਸਾਬਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਕਾਵੇਰੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਰਾਵਤੀ, ਹੀਰਾਨੇਗੀ, ਅਮਰਾਵਤੀ, ਕਾਬਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਤਾਪਤੀ ਨਦੀ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਿਰਨਾ, ਮੰਡੋਲਾ, ਪੁਰਨਾ, ਪੰਜਾਗ, ਸ਼ਿਪਰਾ, ਅਰੁਣਾਵਤੀ ਆਦਿ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਪੁਸ਼ਕਰ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 465 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੱਛ ਦੇ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਜੰਮੂ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੱਲ ਝੀਲ ਅਤੇ ਫੁਲਰ ਝੀਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਂਬਰ ਝੀਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 37.
ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੇ ਕਿਹੜੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਡਮੀਅਮ, ਆਰਸੋਨਿਕ, ਸਿੱਕਾ, ਤਾਂਬਾ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਪਾਰਾ, ਜ਼ਿੰਕ, ਨਿੱਕਲ ਆਦਿ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਰਾਂ ਮਹੀਨੇ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ।ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਨੂੰ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਣੀ ਪਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਮੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ ਹਨ । ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਬੜ੍ਹਮਪੁੱਤਰ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਬਾਰਾਂਮਾਸੀ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਤੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ । ਹਰੇਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ –

1. ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਤੰਤਰ-ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਸਤਲੁਜ, ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ, ਚਿਨਾਬ ਆਦਿ ।
2. ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਤੰਤਰ-ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਯਮੁਨਾ, ਘਾਗਰਾ, ਗੋਮਤੀ, ਗੰਡਕ, ਸੋਨ ਆਦਿ ।
3. ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤੰਤਰ-ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ-ਦਿਬਾਂਗ, ਲੋਹਿਤ, ਕੇਨੂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੀ ਘਾਟੀ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਸਿੰਧੂ ਨਦੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਿਸਤਾਰ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਸਾਂਗਪੋ ਹੈ । ਨਾਮਚਾ ਬਰਵਾ ਨਾਮ ਦੇ ਪਹਾੜ ਦੇ ਕੋਲ ਇਹ ਤਿੱਖਾ ਮੋੜ ਲੈ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਦਿਹਾਂਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੋਹਿਤ, ਦਿਹਾਂਗ ਅਤੇ ਬਾਂਗ ਦੇ ਸੰਗਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਨਾਮ ਜਮੁਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪਦੋਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮੇਘਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ ਦਰਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈਜਨਮ ਸਥਾਨ-ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਗੰਗੋਤਰੀ ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ-ਗੰਗਾ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਯਮੁਨਾ, ਰਾਮਗੰਗਾ, ਘਾਗਰਾ, ਬਾਘਮਤੀ, ਮਹਾਨੰਦਾ, ਗੋਮਤੀ, ਗੰਡਕ, ਛੋਟੀ ਗੰਡਕੇ, ਜਲਾਗੀ, ਭੈਰਵ, ਕੋਸੀ, ਦਮੋਦਰ, ਸੋਨ, ਰੇਸ, ਕੇਨ, ਬੇਤਵਾ, ਚੰਬਲ ਆਦਿ ਹਨ ।

ਲੰਬਾਈ-ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ 2525 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚੋਂ 2415 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਡੇਲਟਾ ਦੀ ਹੋਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ-ਗੰਗਾ ਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੇਲਟਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਤ ਇਹ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ 24 ਪਰਗਨਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸੁੰਦਰਵਣ ਡੇਲਟੇ ਦੇ ਰਸਤੇ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਹਿਣ ਵਾਲੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹਨ-ਮਾਹੀ, ਸਾਬਰਮਤੀ, ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ।

1. ਮਾਹੀ-ਮਾਹੀ ਨਦੀ ਵਿਧਿਆਚਲ ਪਰਬਤ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ 533 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ । ਇਹ ਖੰਬਾਤ ਨਗਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖੰਬਾਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਾਬਰਮਤੀ-ਸਾਬਰਮਤੀ ਉਦੇਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੇਛਵਾ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੌਸਮੀ ਨਦੀ 416 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਲੰਬੀ ਹੈ । ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਖੰਬਾਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ।
3. ਨਰਮਦਾ-ਇਹ ਨਦੀ ਅਮਰਕੰਟਕ ਪਠਾਰ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 1312 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਯਾਤਰਾ ਤੈਅ ਕਰਦੀ | ਹੋਈ ਭੜੋਚ ਦੇ ਨੇੜੇ ਖੰਬਾਤ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਤੀ-ਦੱਖਣ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਨਦੀਆਂ ਵਾਂਗ ਤਾਪਤੀ ਵੀ ਮੌਸਮੀ ਨਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਬੇਤਲ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿੱਚ ਮਲਤਈ ਦੇ ਕੋਲੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਭੰਸਾਵਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਸੂਰਤ ਦੇ ਕੋਲ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 724 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਪੂਰਬ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਮਹਾਂਨਦੀ-ਇਹ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਛੱਤੀਸਗੜ੍ਹ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।
• ਗੋਦਾਵਰੀ-ਇਹੇ ਭਾਰਤੀ ਪਠਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਪਾਣੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਗੰਗਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮੁਹਾਣੇ ਉੱਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਡੇਲਟੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਸ਼ੋਨਾ-ਇਹ ਮਹਾਂਬਲੇਸ਼ਵਰ ਨਾਮਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਭੀਮਾ, ਕੈਟਜਨਾ, ਪੰਚਗੰਗਾ, ਤੰਗਭਦਰਾ ਨਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਕਾਵੇਰੀ-ਇਹ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਕੋਛਗੂ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਤਾਲਕਾਵੇਰੀ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ “ ਲੰਬਾਈ 800 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਿਮਾਲਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ –

1. ਹਿਮਾਲਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ | ਕਾਫੀ ਪਾਣੀ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ| ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
3. ਮੈਦਾਨੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹਨ ।
5. ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਦੀਆਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਹੀ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹਾਇਕ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਨਦੀ-ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿੱਚ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ 2900 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦਾ ਸਿਰਫ 700 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਸੋਤਲੁਜ ਨਦੀ-ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੇ ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਰੇਸ਼ੇਲੇ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੋਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਤਲੁਜ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਜੇਹਲਮ, ਚਿਨਾਬ, ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ ਆਦਿ ਵੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਉੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਡੱਲ, ਫੂਲਰ, ਸਾਂਬਰ, ਚਿਲਕਾ, ਕੋਲੇਰੋਂ, ਪੁੱਲੀਕਟ, ਵੈਬਾਨੰਦ, ਰੂਪਕੁੰਡ ਆਦਿ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ।

• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੱਤ ਝੀਲਾਂ ਕੁਮਾਊਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਦੇ ਨੈਨੀਤਾਲ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਹਨ ।
• ਡੱਲ ਅਤੇ ਟੂਲਰ ਝੀਲਾਂ ਉੱਤਰੀ ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇਹ ਘੁੰਮਣ-ਫਿਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਥਾਂਵਾਂ ਹਨ ।
• ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਜੈਪੁਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਾਂਭਰ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਚਲਾਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੋਣਾਰ ਵਿੱਚ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ।
• ਔਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਚਿਲਕਾ ਝੀਲ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਹੈ ।
• ਚੇਨੱਈ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪੁੱਲੀਕਟ ਅਨੁਪ ਝੀਲ ਹੈ ।
• ਗੋਦਾਵਰੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇਰੂ ਨਾਮਕ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਝੀਲ ਹੈ ।
• ਕੇਰਲ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੰਬੀਆਂ-ਲੰਬੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਆਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
“ਪੱਛਮੀ ਤਟਵਰਤੀ ਦਰਿਆ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ’ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ (ਦਰਿਆ) ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ਹਨ । ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਡਿਗਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਡੈਲਟਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਹੌਲੀ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ਨਦੀਆਂ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਹਾਨੇ ‘ਤੇ ਲਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਰ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਧਰਤੀ ਜਾਂ ਝੀਲ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਦਰੂਨੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਅਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ-ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਅਤੇ ਅਰਾਵਲੀ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਨਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
(ਉ) ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ-ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਅਤੇ ਲੱਦਾਖ ਦੀ ਅੰਦਰ ਮੁਖੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।

• ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਰਬਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਘੱਗਰ ਨਦੀ ਮੋਰਨੀ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਪੰਚਕੁਲੇ ਦੇ ਕੋਲ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਹਨੂੰਮਾਨਗੜ੍ਹ ਨਗਰ ਤਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਸਿੰਜਾਈ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਖਨਾ, ਟਾਂਗਰੀ, ਮਾਰਕੰਡਾ ਅਤੇ ਸਰਸਵਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।
• ਘੱਗਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੈਂਤੀ ਰਾਓ ਅਤੇ ਪਟਿਆਲੀ ਰਾਓ ਛੋਟੇ ਨਾਲੇ ‘ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਤਰਾਈ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਦੱਖਣੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਕੇ ਭਾਬਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਲੱਦਾਖ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਪਰਬਤੀ ਪਠਾਰੀ ਭਾਗ ਦੀ ਅਕਸਾਈ ਚਿਨ ਨਦੀ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਅਰਾਵਲੀ ਖੇਤਰ –

• ਅਰਾਵਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਰਖਾ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਕਈ ਨਦੀਆਂ-ਨਾਲੇ ਜ਼ਨਮ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪੱਛਮੀ ਢਲਾਣਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਸਾਂਭਰ ਝੀਲ ਅਤੇ ਜੈਪੁਰ ਝੀਲ ਵਿਚ ਮਿਲ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਨਦੀਆਂ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਬਿਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਲੂਨੀ ਨਦੀ ਸਾਂਭਰ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਪਾਸ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਕੱਛ ਦੇ ਰਣ ਵਿਚ ਵਿਲੀਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਬ) ਪਹੁੰਚ-ਇਸ ਅੰਦਰੁਨੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਨਦੀਆਂ, ਨਾਲੇ ਜਾਂ ਚੋਅ ਆਪਣੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਬਣੇ ਡੂੰਘੇ ਟੋਇਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਝੀਲਾਂ (Lakes) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੀਲਾਂ ਹਿਮਾਲਿਆ, ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਤੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਜਿਹੇ ਤਿੰਨੇ ਹੀ ਮੁੱਖ

ਕੁਦਰਤੀ ਭੂ-ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ –

• ਕਸ਼ਮੀਰ ਖੇਤਰ ਦੀ ਡੱਲ, ਦੁੱਲਰ, ਅਨੰਤ ਨਾਗ, ਸ਼ੇਸ਼ਨਾਗ, ਵੈਰੀਨਾਗ ਜਿਹੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਸੰਸਾਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।
• ਕੁਮਾਊਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਵਿਚ ਭੀਮਤਾਲ, ਚੰਦਰਪਾਲਤਾਲ, ਨੈਨੀਤਾਲ, ਪੁਨਾਤਾਲ ਆਦਿ ਝੀਲਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

2. ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ-ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਂਭਰ, ਸਾਲਟਲੇਕ, ਜੈਵੱਈ, ਛੋਪਾਰਵਾੜਾ ਬੰਨ੍ਹ, ਸਾਈਪਦ ਤੇ ਜੈਸੋਮੰਦ ਝੀਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ-ਇਸ ਵਿਚ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਲੋਨਾਰ, ਔਡੀਸ਼ਾ ਦੀ ਚਿਲਕਾ, ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੀ ਪੁੱਲੀਕਟ, ਕੇਰਲ ਦੀ ਪੈਰੀਆਰ ਅਤੇ ਵੈੱਭਾਨੰਦ, ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੋਲੇਰੂ ਆਦਿ ਕੁਦਰਤੀ ਝੀਲਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਨਦੀਆਂ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ । ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿਚ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਤੰਤਰ-ਗੰਗਾ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਹਿਮਾਨੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਹਰਿਦੁਆਰ ਦੇ ਕੋਲ ਇਹ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਯਮੁਨਾ ਨਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਯਮੁਨਾ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਵਲੋਂ ਚੰਬਲ, ਸਿੰਧ, ਬੇਤਵਾ ਅਤੇ ਕੇਨ ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਨਦੀਆਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਪੂਰਬੀ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਪਠਾਰ ‘ਤੇ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੱਖਣੀ’ ਪਠਾਰ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਸਿੱਧੀ ਗੰਗਾ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਨਦੀ ਸੋਨ ਹੈ ।

ਅੱਗੇ ਚੱਲ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਦਾਮੋਦਰ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ | ਅਲਾਹਾਬਾਦ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੰਗਾ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਨਦੀਆਂ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ-ਗੋਮਤੀ, ਘਾਗਰਾ, ਗੰਡਕ ਅਤੇ ਕੋਸੀ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੰਗਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2415 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤੰਤਰ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਕੈਮਯਾਗਦੰਗ ਹਿਮਾਨੀ (ਮਾਨਸਰੋਵਰ ਦੇ ਕੋਲ ਹੈ । ਇਹ ਨਦੀ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਵਹਾਅ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਸਿੰਧ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਤਾ ਤਿੱਬਤ ਵਿਚ ਹੈ ।

ਤਿੱਬਤ ਵਿਚ ਇਹ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਵਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸਾਥੋਂ ਹੈ । ਨਾਮਚਾਬਰਵਾ (7757 ਮੀ:) ਨਾਂ ਦੇ ਪਰਬਤ ‘ਕੋਲ ਇਹ ਤਿੱਖਾ ਮੋੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਇਸ ਨੇ 5500 ਮੀਟਰ ਡੂੰਘਾ ਮਹਾਂ ਖੱਡ ਬਣਾਇਆ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 885 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਲੋਹਿਤ, ਦਿਹਾਂਗ ਅਤੇ ਦਿਬਾਂਗ ਦੇ ਸੰਗਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਦੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਾਲ ਜਲ ਰੇਖਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੰਗਾ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਇਸ ਦਾ ਨਾਮ ਸੁਰਮਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਪਦਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਗੰਗਾ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਮੇਘਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭੂ-ਭਾਗ ਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ-ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭੂ-ਭਾਗ ਦੀਆਂ ਮਹਾਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਨਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਖਾੜੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਨਦੀਆਂ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2880 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ, ਚਨਾਬ ਅਤੇ ਜੇਹਲਮ ਇਸ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਸਾਰਾ ਜਲ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ਨਦੀਆਂ ਪੱਛਮ ਵਲ ਵਗਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿਚ ਜਾ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਨਦੀਆਂ ਤੰਗ ਅਤੇ ਲੰਬੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਰਮਦਾ ਨਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ ਵਿਚ ਵਿਧਿਆਚਲ ਪਰਬਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਸਤਪੁੜਾ ਪਰਬਤ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ । ਸਤਪੁੜਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਤਾਪਤੀ ਨਦੀ ਹੈ । ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਭੂ-ਦਰਾੜ ਘਾਟੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਨਦੀਆਂ ਤੰਗ ਅਰੁੱਧ ਨਦੀ ਮੁੱਖਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਪਾਣੀ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਰੂਪ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਵੀ ਕੋਈ ਨਦੀ ਜਾਂ ਦਰਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਕੁੱਝ ਨਮੂਨੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਮੂਨੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –
(i) ਡੰਡੀਦਾਰ ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਪ੍ਰਵਾਹ (Dendritic Pattern).
(ii) ਸਮਾਨੰਤਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ (Parallel Pattern)
(iii) ਜਲੀਨ ਅਪਵਾਰਮਾ (Trellis Pattern)
(iv) ਚੱਕਰੀ ਅਪ੍ਰਵਾਹ (Radial Pattern) ।

ਜਲ ਨਿਕਾਸ ਸਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਸਰੂਪ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਢਾਲ, ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਮੌਜੂਦ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(i) ਡੰਡੀਦਾਰ ਜਾਂ ਰੁੱਖ ਦੇ ਸਮਾਨ ਅਪ੍ਰਵਾਹ-ਡੰਡੀਦਾਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਉਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਭੂਮੀ ਦੀ ਢਾਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਗਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ii) ਸਮਾਨੰਤਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ-ਸਮਾਨੰਤਰ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਚੱਟਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਜਾਲੀਨੁਮਾ ਅਪ੍ਰਵਾਹ-ਜਦੋਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਸਮਕੋਣ (90) ਉੱਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜਾਲੀਨੁਮਾ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iv) ਚੱਕਰੀ ਅਪ੍ਰਵਾਹ-ਚੱਕਰੀ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੇਂਦਰੀ ਸਿਖਰ ਜਾਂ ਗੁੰਬਦ ਵਰਗੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇੱਕ ਹੀ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਪ੍ਰਵਾਹ ਵੀ ਮਿਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ? ਇਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਲਣਾ | ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਇੱਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । | ਨਦੀ-ਜਲ-ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ-ਨਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਆਪ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ –

1. ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਨਦੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਅਤੇ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਹਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਵੱਡੇ ਨਾਲਿਆਂ ਤੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਿਸਾਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਾ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
4. ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਉੱਤੇ ਧੋਬੀ ਘਾਟ ਬਣਾਏ ਹੋਏ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮੈਲੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਗੰਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਨਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ –

• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲਾਇਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੇੜ ਲਗਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਪੇੜ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਕੜ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਦਾਰਥ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਗੇ ।
• ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਹੱਦਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਪੇੜ ਲਗਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਵਰਖਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੇੜ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਹਾਓ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਣ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਕਿਨਾਰੇ ਲੱਗੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਸ਼ਿਫ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਨਦੀ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।