Bhagya

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ

→ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰਥਾ ਨੂੰ ਉਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਊਰਜਾ, ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਸੀ।

→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੱਕੜੀਆਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਫਾਲਤੂ ਸਮਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਊਰਜਾ ਲਈ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Industrial Revolution) ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਰਜਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ, ਹਵਾ ਉਰਜਾ, ਬਨਸਪਤੀ ਤੇਲ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਮਾਂਸਲ ਸ਼ਕਤੀ, ਬਾਲਣ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਆਦਿ ਸਨ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਲਣ ਲਈ ਕੋਲਾ, ਤੇਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਧ ਗਈ। ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਉਰਜਾ ਦਾ 95% ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।

→ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (Fossil Fuels) ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਰੋਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ। ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ-ਰਸਾਇਣ, ਖਣਿਜ, ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਘਰੇਲੂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਈ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ, ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ, ਬਿਜਲੀ ਚਲਾਉਣ, ਘਰ ਨੂੰ ਗਰਮ ਰੱਖਣ ਜਾਂ ਠੰਡਾ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਘਰੇਲੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਤਰ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ। ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਉਪਯੋਗ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।

→ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੰਸਾਧਨ, ਜਿਵੇਂ- ਕੋਲਾ, ਤੇਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸਾਂ, ਨਾਭਿਕੀ ਉਰਜਾ, ਆਦਿ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਦਾ 90% ਭਾਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੰਸਾਧਨ, ਜਿਵੇਂ- ਜਲ ਊਰਜਾ, ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ, ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਆਦਿ ਹੋਰ ਬਚੀ ਹੋਈ 10% ਭਾਗ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਚੀਨ ਆਦਿ ਵਿਚ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਸੰਸਾਧਨ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੰਸਾਧਨ ਲਗਪਗ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਉਪਭੋਗ ਦਾ 41% ਅਤੇ 59% ਭਾਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਨਾਸ਼ਵਾਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਚਿੰਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਰ ਵੈਕਲਪਿਕ ਬਾਲਣ, ਜਿਵੇਂ- ਮੀਥੇਨਾਲ, ਇਥੇਨਾਲ, ਬਾਲਣ ਸੈੱਲ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

→ ਪਤੀਵਿਅਕਤੀ ਆਮਦਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਰਜਾ ਮੰਗ ਉਸਦੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਮੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਦਮੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਨੌਂ ਗੁਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।

→ ਪ੍ਰਤੀ ਆਦਮੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਜੋ ਕੁੱਲ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 22.6% ਭਾਗ ਹੈ, ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਦਾ 74% ਹੈ।

→ ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਉਰਜਾ ਦਾ 1.5% ਭਾਗ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ।

→ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ, ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਲਾਗਤ, ਉਰਜਾ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।

→ ਉਦਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 40% ਭਾਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਨਾ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਰੋਤ, ਜਿਵੇਂਬਾਲਣ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਫਾਲਤੂ, ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦੇ ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸਰੋਤ, ਜਿਵੇਂ- ਕੋਲਾ, ਤੇਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਦਿ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦੀ ਹੈਸੀਅਤ ਨਹੀਂ ਹੈ।

→ ਭਾਰਤ ਇਕ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ (Developing) ਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਮਸ਼ੀਨੀਕਰਨ ਲਈ ਉਰਜਾ ਦੀ ਮੰਗ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਮੰਗਾਂ ਦੇ ਅੱਧ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਉਤਪਾਦ ਪੈਟੋਲ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਡੀਜ਼ਲ ਆਦਿ ਸਾਨੂੰ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੰਗਵਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧਣ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜੁੜਵੀਆਂ ਭੈਣਾਂ, ਕਿਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਲ. ਕਰੋਬਰ (L. Kroeber) ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਜੁੜਵੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ, ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀਕਰਨ ਆਦਿ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਮੁੱਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੋਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਦੋ ਖੇਤਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਰਾਜ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦਾ ਸ਼ਕਤੀ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕੰਮ, ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਬੰਧ, ਸੰਵਿਧਾਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭੌਤਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੌਤਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਉਦਭਵ ਅਤੇ ਉਦਵਿਕਾਸ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਵਰਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਰੀਰਿਕ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਉਦਭਵ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਇਹ ਸ਼ਾਖਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਮੌਜੂਦ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਈ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਤਪਾਦਨ, ਉਪਭੋਗ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਲੈਣ-ਦੇਣ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਤਿਹਾਸ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਬੀਤ ਗਈਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ! ਇਹ ਤਰੀਕਾਂ, ਸਥਾਨਾਂ, ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿਛਲੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਉਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਏ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪਿਛਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਮਾਈਕਰੋਸਕੋਪ, ਵਰਤਮਾਨ ਦਾ ਰਾਸ਼ੀਫਲ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਟੈਲੀਸਕੋਪ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਗਠਿਤ, ਅਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਅਵਿਵਸਥਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਅਰਥਾਤ ਅਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ? ਦੋ ਵਿਚਾਰ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ ਕੇ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ, ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸੰਬੰਧ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਆਦਿ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਬੰਧਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀ ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਦੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ । ਉੱਤਰ-ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਈ ਪਰਿਕਲਪਨਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੈ ਇਸ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵਧੇਰੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਹਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਬਿਨਾਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਸਾਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਨਵ-ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸਥਿਰਤਾ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਘਰਸ਼ ਅਤੇ ਵੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਦਾ ਵੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਵਲ ਆਰਥਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਇਸਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਦੀ ਗਿਰਾਵਟ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਰਥਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਸਿੱਟਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਕਿਉਂ ਹੈ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੈਸੇ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਜ਼ਰੁਰਤ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਪਿੱਛੇ ਵੀ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਦਿੰਦਾ ਹੈ | ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ! ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਦੁਆਰਾ ਇਕੱਤਰਤ ਕੀਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਉੱਪਰ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੋ-ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦੇਣ ਹੈ ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਅਰਸਤੂ (Aristotle) ਨੇ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪਸ਼ੂ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਤਾਂ ਬਾਰੇ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਅੰਤਰਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਚ ਜਦੋਂ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਕਾਨੂੰਨ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਲੋਕ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰਾਹ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਜ ਉੱਪਰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ, ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਲਈ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਗਈਆਂ ਸਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਹੀ ਸਹਾਰਾ ਲੈਣਾ ਪਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ-ਵਿਵਸਥਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਕਲਾ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਆਪਣੇ ਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਵਿਘਟਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਮਾਜ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕਵਿਵਸਥਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ, ਧਰਮ, ਕਲਾ ਆਦਿ ਹਰੇਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪੂਰਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭਵਿੱਖ ਤਕ ਵੀ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਖੇਤਰ ਬਹੁਤ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕੇਵਲ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੁ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ, ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਆਦਿ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਨਿਗਮਨ ਅਤੇ ਆਗਮਨ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਚਿਤਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਸੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤਕ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮੁਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।
2. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹੈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ।
3. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਭਿੰਨਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਮੂਰਤ (Abstract) ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਮੁਰਤ ਵਿਗਿਆਨ (Concrete) ਹੈ । ਇਹ ਘਟਨਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਜਿੱਥੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਵਰਣਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ।
• ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਵੀ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੀਆਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਪਰ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੁਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੈ, ’ਤੇ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਤ ਵਰਨਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਜਟਿਲ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ, ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਆਦਿ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ, ਵੰਡ ਤੇ ਉਪਭੋਗ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਪਣਾ ਅਧਿਐਨ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਾਂ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਪਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਸਪੈਂਸਰ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕੋਈ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।

ਪਰੰਤ ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪੂਰੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਰੰਜ਼ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾ ਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਰਖੈਲ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦਾਸੀ ਬਲਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਮੂਹਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਆਪਣਾ ਹੀ ਹੈ । ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਨੀਲੇ ਤੇ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦੇਈਏ ਤਾਂ ਹਰਾ ਰੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋਂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਉਹ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਮਦਦ ਦਿੰਦਾ ਵੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਲਈ ਇਕੱਲੇ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਵੀ ਹਨ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and Economics) –

• ਸਾਧਾਰਨ ਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (General and Special) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰੰਤੁ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Subject matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਘੇਰਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ । ਪਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।
• ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Units) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਉਹ ਸਮੁਹ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Point of view) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੈ । ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਪੈਸਾ ਕਿਵੇਂ ਕਮਾਉਣਾ ਹੈ, ਕਿਵੇਂ ਵੰਡ ਕਰਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਆਰਥਿਕ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and Political Science)-

(i) ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ (Positive and Idealistic) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ਵਾਦੀ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਰਾਜ ਦੇ ਸਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Subject matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਹੈ ।

(iii) ਚੇਤਨ ਅਤੇ ਅਚੇਤਨ (Conscious and Unconscious) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਿਰਫ਼ ਚੇਤਨ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗਠਿਤ ਸਮੁਦਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਕਾਲ ਦਾ ਅੰਤਰ (Difference of Time) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਭੂਤਕਾਲ, ਵਰਤਮਾਨ ਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚਲੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੋਵੇਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੇਰਵਾ ਤਿਆਰ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਲ ਅਤੇ ਭੂਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਕ ਕਹਾਣੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਗੌਰ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਹੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਜਿਹੜੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਹੀ ਲਈ ਗਈ ਹੈ ।

ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬੀਤ ਚੁੱਕੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੁਣ ਤੱਕ ਦੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕ੍ਰਮ ਵਿਚ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ “ਕੀ ਸੀ ਦਾ ਹੀ ਵਰਣਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ‘ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ’ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਸਿਰਫ਼ ਇਤਿਹਾਸ ਪੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ, ਇਸ ਵਿਚ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸੰਬੰਧ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ । ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਡੇ ਭੂਤਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਕਿ ਭੂਤਕਾਲ ਵਿਚ ਕੀ, ਕਿਉਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੋਇਆ ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੂਪਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਬੰਧਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜਾਂ ਭੂਤਕਾਲ ਦੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰ ਇਕ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਪਹਿਲੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of History to Sociology) – ਇਤਿਹਾਸ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਚਲੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਢੰਗ ਸਭ ਕੁੱਝ ਅਤੀਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਲਈ ਅੱਜ ਦੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ‘ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ’ ਸੰਕਲਪ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਨੂੰ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਮਦਦ ਲੈਣੀ ਹੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਕਰਨ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸਮੱਗਰੀ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of Sociology to History) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਕਈ ਸੰਕਲਪ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ (Social History) ਨਾਮਕ ਨਵੀਂ ਸ਼ਾਖਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸੇ ਰਾਜੇ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ, ਵਿਕਾਸ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਵਜੋਂ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਜੋ ਸਮੱਗਰੀ ਪਹਿਲਾਂ ਇਤਿਹਾਸ ਫਿਲਾਸਫ਼ੀ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਸੀ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਸ ਨੂੰ ਉਧਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Sociology and History)-

1. ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Outlook) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਵਿਸ਼ੇ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣਾਂ ਤੋਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਲੜਾਈ ਜਾਂ ਯੁੱਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉਹਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੁੱਧ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੇ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਉਹਨਾਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Subject matter) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡਾ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਸਿਰਫ਼ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਪਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਾਧਾਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਘਟਨਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਉਂ ਹੋਈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਰੁਚੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference in Methods) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦਕਿ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਵਰਣਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਤਿਹਾਸ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਲਈ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ ਹੀ ਠੀਕ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਘਟਨਾ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅੰਤਰ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਇਕਾਈ ਦਾ ਅੰਤਰ (Differences in Units) – ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਜਾਂ ਕਾਰਨਾਮਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਤੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਮਝ ਦੀ ਲੋੜ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ | ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਰਥ ਇਕੋ ਹੀ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਵੱਖ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । 1850 ਈ: ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣਾ ਖੇਤਰ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਰਾਜ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਸੰਗਠਨ, ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਾਸਕੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਕੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਗਠਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਮੂਹਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰੂਪਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਪਾਸੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਰਥਾਤ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਉਸੇ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਦੇਣ (Contribution of Sociology to Political Science) – ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪਾਣੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਣਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਮਦਦ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਵੇ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਸਦੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੱਖਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਵੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਲਈ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਪਰ ਜਦੋਂ ਇਹ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨੀਵੀਂ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣ ਗਏ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦਰਜਾ ਮਿਲ ਗਿਆ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਲੋਕ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅੰਦੋਲਨ ਵੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈਆਂ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਉਹਲੇ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਘਟਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਆਦਰਸ਼ਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of social psychology) – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਗੱਲ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਹੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਜੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੱਸੇ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਸਥਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵੇਖਦਾ ਬਲਕਿ ਤੰਤੂ ਗੰਥੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਮਾਨਸਿਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਹਨ ਮਨ, ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਸਿੱਖਿਆ, ਪਿਆਰ, ਨਫ਼ਰਤ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਹਨ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਸ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਮੈਕਾਈਵਰ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਆਪਣੀ ਕਿਤਾਬ ‘ਕਮਿਊਨਿਟੀ’ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹੀ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਯੋਗਦਾਨ (Contribution of Psychology to Sociology) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮਨੋਭਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਸੁਖਮ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਦਦ ਦੀ ਲੋੜ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸ਼ਾਖਾ ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਆਧਾਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 10 ਆਫ਼ਤਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 10 ਆਫ਼ਤਾਂ

→ ਅਚਨਚੇਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ, ਪੌਦਿਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਝੱਲਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਫ਼ਤਾਂ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (W.H.O.) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਫ਼ਤਾਂ ਇਕ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੀਆਂ ਸਮਝੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕ ਵਿਨਾਸ਼, ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹਾਨੀ, ਸਿਹਤ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਮੁਦਾਇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਦੇ ਲੋਕੀ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਜਵਾਬਦੇਹੀ ‘ਤੇ ਸੰਤੋਸ਼ਜਨਕ ਸਪੱਸ਼ਟੀਕਰਨ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ (Natural Disasters) ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਸਹੇੜੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ (Man-made Disasters) ।

→ ਕਿਸੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ, ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਭੂਗੋਲਿਕ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਭੁਚਾਲ, ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦਾ ਫਟਣਾ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ, ਤੂਫਾਨ ਆਦਿ)।

→ ਧਰਤੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਬਨਾਵਟ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਸੜਾ ਦਾ ਅਚਨਚੇਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਿੱਲਣਾ ਅਤੇ ਕੰਬਣਾ, ਭੁਚਾਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ੀ ਜਗਾ ਨੂੰ ਭੂਚਾਲ ਕੇਂਦਰ (Seismic focus/centre) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਉਹ ਬਿੰਦੂ ਜਿਹੜਾ ਠੀਕ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੋਵੇ, ਭੂਚਾਲ ਦਾ ਏਪੀਸੇਂਟਰ (Epicentre) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਭੁਚਾਲ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ (Richter Scale) ‘ਤੇ ਮਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਸੀਮਾ 0 ਤੋਂ 12 ਤਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨੂੰ ਨਾਪਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਨੂੰ ਸੀਸਮੋਗ੍ਰਾਫ (Seismograph) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ (Main Causes of Earthquake)-ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਖਿਸਕਣ ਕਾਰਨ ਭੋ-ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਵਿਗੜਨਾ, ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਬੰਨ੍ਹ ਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗਰਭ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੋਹਣ।

→ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Earthquakes) ਇਮਾਰਤਾਂ ਢੱਠ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ-ਵੰਡ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਸੁਨਾਮੀ ਲਹਿਰਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦਾ ਸੁੱਕ ਜਾਣਾ, ਸੋਕਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਔਸਤ ਵਰਖਾ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਸੋਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੰਭੀਰ ਸੋਕਾ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਦੇ 150-20° ਵਿਥਕਾਰ (Latitude) ਦੇ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਸੋਕਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਨ ਵੀ ਜਵਾਬਦੇਹ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਖਨਣ, ਸੰਘਣੀ ਖੇਤੀ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ।

→ ਸੋਕੇ ਦੇ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ (I-effects of drought/famine)-ਭੂਮੀ ਦਾ ਲੂਣੀਕਰਨ,ਖਿਸਕਣ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ, ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਘੱਟਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਉਪਜਾਉਣ।

→ ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਅਪਾਤਕਾਲ ਪਾਣੀ ਵੰਡਣਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ , ਸੋਮੇ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।

→ ਵੱਡੇ ਭੂ-ਭਾਗ (ਖੇਤਰ) ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਫੈਲਣਾ ਅਤੇ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁੱਬੇ ਰਹਿਣਾ, ਹੜ੍ਹ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਹੜਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ (Major causes of Floods) -ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੀਂਹ ਪੈਣਾ, ਹਿਮਖੰਡਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਣਾ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਵਹਾਅ ਵਿਚ ਭੋ-ਸੰਖਲਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁਕਾਵਟ ਆਉਣੀ, ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਠਣ ਵਾਲਾ ਭੂਚਾਲ, ਬੱਦਲ ਫੱਟਣਾ ਆਦਿ।

→ ਹੜਾਂ ਦੇ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ (III-effects of Floods)-ਘਰਾਂ, ਇਮਾਰਤਾਂ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ, ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੇਤੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸਮਾਉਣਾ, ਖੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ, ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ-ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼, ਜਲ-ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਹਾਮਾਰੀ ਫੈਲਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਆਦਿ।

→ ਮੌਸਮ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਭਾਗ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਹੜ ਦੇ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਬੰਨ੍ਹਾਂ, ਆਪ ਬਣਾਏ ਗਏ ਤਲਾਬਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਵੀ ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ (Cyclone) ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਵਾਲੀ ਘੜੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਸੜਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਊਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧੀ ਅਤੇ ਅੱਧ-ਊਸ਼ਣ ਕਟੀਬੰਧੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਵਿਚ ਬੜੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ 120 ਕਿ. ਮੀ. ਤੋਂ 250 ਕਿ.ਮੀ. ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮੋਹਲੇਧਾਰ ਮੀਂਹ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

→ ਵੈਸਟਇੰਡੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੂੰ ਹਰੀਕੇਨਜ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ, ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਵਿਲੀ-ਵਿਲੀਜ ਅਤੇ ਚੀਨ ਵਿਚ ਟਾਈਫੂਨਸ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਬਣਦੇ ਹਨ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 26°C ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ, ਆਮ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ| ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੜ੍ਹ ਦਾ ਅੰਦੇਸ਼ਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਫੈਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਣ ਜਾਂ ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਣ ‘ਤੇ ਰਗੜ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਦਰ ਨੂੰ ਧੱਸਣਾ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਛੋਟੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਭੂਮੀ ਖਿਸਕਣ ਨੂੰ ਭੋਂ-ਖੋਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸ਼ਿਲਾਖੰਡ ਖਿਸਕਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ (Land Slide) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Land Slide) -ਲਗਾਤਾਰ ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ, ਹਲਚਲ, ਅਸਥਿਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਜਿਵੇਂਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ, ਖੇਤੀ ਆਦਿ।

→ ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਪੇੜ, ਪੌਦੇ ਆਦਿ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੜਕਾਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਸੇਵਾਵਾਂ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਭੋਂ-ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁਕ ਗਈਆਂ ਨਦੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਲਾਕਾਈ ਹੜਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਫ਼ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ, ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਰਿਸਣਾ, ਅੱਗ ਲੱਗਣਾ, ਹਵਾਈ ਧਮਾਕੇ, ਪੁਲਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।

→ ਵਧੀਆ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਘਾਟ, ਦੋਸ਼ਪੂਰਨ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦੇ ਪਾਰੁਪ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਤਕਨੀਕੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ।

→ 26 ਅਪਰੈਲ, 1986 ਨੂੰ ਚੈਰਨੋਬਿਲ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਈ ਸੀ ਜੋ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਸ਼ਕਤੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਘਟਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਦੁੱਖ ਭਰੀ ਘਟਨਾ ਸੀ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 3 ਦਸੰਬਰ, 1984 ਨੂੰ ਭੂਪਾਲ ਵਿਚ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਇਡ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਮੀਥੇਲ ਆਇਸੋਸਇਆ ਨੇਟ (Methyl Isocyanate) ਗੈਸ ਰਿਸ ਗਈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ 2300 ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 14000 ਲੋਕ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਸਨ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਨਾਲ ਅੰਨਾਪਣ, ਬਹਿਰਾਪਣ, ਨਾੜੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ · ਰੋਗ, ਪ੍ਰਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਘਾਟ ਆਦਿ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 5 Complex Numbers and Quadratic Equations Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 5 Complex Numbers and Quadratic Equations Miscellaneous Exercise

Question 1.
Evaluate \(\left[i^{18}+\left(\frac{1}{i}\right)^{25}\right]^{3}\).
Answer.

= – [1³ + i³ + 3 . 1 – i (1 + i)]
= – [1 + i³ + 3i + 3i²]
= – [1 – i + 3i – 3]
= – [- 2 + 2i]
=2 – 2 i.

Question 2.
For any two complex numbers z₁ and z₂, prove that Re (z₁z₂) = Re z₁ Re z₂ – Im z₁ Im z₂.
Answer.
Let z₁ = x₁ + iy₁ and
z₂ = x₂ + iy₂
∴ z₁z₂ = (x₁ + iy₁) (x₂ + iy₂)
= x₁ (x₂ + iy₂) + iy₁ (x₂ + iy₂)
= x₁x₂ + ix₁y₂ + iy₁x₂ + i²y₁y₂
= x₁x₂ + ix₁y₂ + iy₁x₂ – y₁y₂ [∵ i² = – 1]
= (x₁x₂ – y₁y₂) + i(x₁y₂ + y₁x₂)
Re (z₁z₂) = x₁x₂ – y₁y₂
Re (z₁z₂) = Re z₁ Re z₂ – Im z₁ Im z₂
Hence proved.

Question 3.
Reduce \(\left(\frac{1}{1-4 i}-\frac{2}{1+i}\right)\left(\frac{3-4 i}{5+i}\right)\) to the standard form.
Answer.

Question 4.
If x – iy = \(\sqrt{\frac{a-i b}{c-i d}}\) prove that (x² + y²)² = \(\frac{a^{2}+b^{2}}{c^{2}+d^{2}}\).
Answer.
We have, x – iy = \(\sqrt{\frac{a-i b}{c-i d}}\)
On squaring both sides, we get
x² – y² – 2 ixy = \(\frac{a-i b}{c-i d}\)

= \(\frac{a-i b}{c-i d} \times \frac{c+i d}{c+i d}\) [multiplying numerator and denominator by c + id]

Question 5.
Convert the following in the polar form.
(i) \(\frac{1+7 i}{(2-i)^{2}}\)

(ii) \(\frac{1+3 i}{1-2 i}\)
Answer.
z = \(\frac{1+7 i}{(2-i)^{2}}\)
(i) Here,

Let r cos θ = 1 and r sin θ = 1
On squaring and adding, we obtain
r² (cos² θ + sin² θ) = 1 + 1
r² (cos² θ + sin² θ) = 2
[∵ cos² θ + sin² θ = 1]
r² = 2 [Conventionally, r > 0]
r = √2
√2 cos θ = – 1 and sin θ = 1
cos θ = \(\frac{-1}{\sqrt{2}}\) and sin θ = \(\frac{1}{\sqrt{2}}\)
∴ θ = π – \(\frac{\pi}{4}\) [As θ lies in II quadrant]
= \(\frac{3 \pi}{4}\)

∴ z = r cos θ + i r sin θ
⇒ \(\sqrt{2} \cos \frac{3 \pi}{4}+i \sqrt{2} \sin \frac{3 \pi}{4}=\sqrt{2}\left(\cos \frac{3 \pi}{4}+i \sin \frac{3 \pi}{4}\right)\)

This is the required polar form.

(ii)

Question 6.
Solve the equation 3x² – 4x + \(\frac{20}{3}\) = 0.
Ans.
The given quadratic equation is 3x² – 4x + \(\frac{20}{3}\) = 0
This equation can also be written as 9x² – 12x + 20 = 0
On comparing this equation with ax² + bx + c = 0, we obtain
a = 9, b = – 12, and c = 20
Therefore, the discriminant of the given equation is
D = b² – 4aç
= (- 12)² – 4 × 9 × 20
= 144 – 720 = – 576
Therefor, the required solutions are
\(\frac{-b \pm \sqrt{D}}{2 a}=\frac{-(-12) \pm \sqrt{-576}}{2 \times 9}=\frac{12 \pm \sqrt{576} i}{18}\) [∵ √- 1 = i]

= \(\frac{12 \pm 24 i}{18}=\frac{6(2 \pm 4 i)}{18}\)

= \(\frac{2 \pm 4 i}{3}=\frac{2}{3} \pm \frac{4}{3} i\)

Question 7.
Solve the equation x² – 2x + \(\frac{3}{2}\) = 0
Ans.
The given quadratic equation is x² – 2x + \(\frac{3}{2}\) = 0
This equation can also be written as 2x² – 4x + 3 = 0
On comparing this equation with ax² + bx + c = 0, we obtain
a = 2, b = – 4, and c = 3
Therefore, the discriminant of the given equation is
D = b² – 4ac
= (- 4)² – 4 × 2 × 3
= 16 – 24 = -8
Therefore, the required solutions are
\(\frac{-b \pm \sqrt{D}}{2 a}=\frac{-(-4) \pm \sqrt{-8}}{2 \times 2}=\frac{4 \pm 2 \sqrt{2} i}{4}\) [∵ √- 1 = i]

= \(\frac{2 \pm \sqrt{2} i}{2}=1 \pm \frac{\sqrt{2}}{2} i\).

Question 8.
Solve the equation 27x² – 10x + 1 = 0
Answer.
The given quadratic equation is 27x² – 10x + 1 = 0
On comparing the given equation with ax² + bx + c = 0, we obtain
a = 27, b = – 10, and c = 1
Therefore, the discriminant of the given equation is
D = b² – 4ac
= (- 10)² – 4 × 27 × 1
= 100 – 108
= – 8
Therefore, the required solutions are
\(\frac{-b \pm \sqrt{D}}{2 a}=\frac{-(-10) \pm \sqrt{-8}}{2 \times 27}=\frac{10 \pm 2 \sqrt{2} i}{54}\) [∵ √- 1 = i]

= \(\frac{5 \pm \sqrt{2} i}{27}=\frac{5}{27} \pm \frac{\sqrt{2}}{27} i[/latex ]

Question 9.
Solve the equation 21x² – 28x + 10 = 0
Answer.
The given quadratic equation is 21x² – 28x + 10 = 0
On comparing the given equation with ax² + bx + c = 0, we obtain
a = 21, b = – 28, and c = 10 .
Therefore, the discriminant of the given equation is
D = b² – 4ac
= (- 28)² – 4 × 21 × 10
= 784 – 840 = – 56
Therefore, the required solutions are
[latex]\frac{-b \pm \sqrt{D}}{2 a}\) = \(\frac{-(-28) \pm \sqrt{-56}}{2 \times 21}\)

= \(\frac{28 \pm \sqrt{56} i}{42}\)

= \(\frac{28 \pm 2 \sqrt{14} i}{42}=\frac{28}{42} \pm \frac{2 \sqrt{14}}{42} i=\frac{2}{3} \pm \frac{\sqrt{14}}{21} i\).

Question 10.
If z₁ = 2 – i, z₂ = 1 + i, find \(\left|\frac{z_{1}+z_{2}+1}{z_{1}-z_{2}+1}\right|\).
Answer.

= \(\left|\frac{2(1+i)}{2}\right|\) = |1 + i|

= \(\sqrt{1^{2}+1^{2}}=\sqrt{2}\)

Thus the value of \(\left|\frac{z_{1}+z_{2}+1}{z_{1}-z_{2}+1}\right|\) is √2.

Question 11.
If a + ib = \(\frac{(x+i)^{2}}{2 x^{2}+1}\), prove that a² + b² = \(\frac{(x+1)^{2}}{(2 x+1)^{2}}\).
Answer.

Question 12.
Let z₁ = 2 – i₁, z₂ = – 2 + i
(i) Re (\(\frac{\boldsymbol{z}_{\mathbf{1}} \boldsymbol{z}_{\mathbf{2}}}{\overline{\boldsymbol{z}}_{\mathbf{1}}}\))

(ii) Im (\(\frac{1}{z_{1} \overline{\boldsymbol{z}}_{1}}\))
Answer.
z₁ = 2 – i, z₂ = – 2 + i,
(i) z₁z₂ = (2 – i) (- 2 + i)
= – 4 + 2i + 2i – i²
= – 4 + 4i – (- 1)
= – 3 + 4 i

(ii)

Question 13.
Find the modulus and argument of the complex number
Answer.

Question 14.
Find the real numbers x and y if (x – iy) (3 + 5i) is the conjugate of – 6 – 24i.
Answer.
We have, (x – iy)(3 + 5i) is the conjugate of – 6 – 24 i
⇒ (x – iy)(3 + 5i) = – 6 – 24i
[conjugate of – 6 – 24i = -6 + 24i]
⇒ 3x – 3iy + 5ix + 5y = – 6 + 24i
(3x + 5y) + i (5x – 3y ) = – 6 + 24i ………………(i)
On equating real and imaginary parts both sides of eq. (i), we get
3x + 5y = – 6 …………….(ii)
and 5x-3y = 24 …………..(iii)
On solving eqs. (ii) and (iii), we get
x = 3 and y = – 3.

Question 15.
Find the modulus of \(\frac{1+i}{1-i}\) – \(\frac{1-i}{1+i}\).
Answer.
\(\frac{1+i}{1-i}-\frac{1-i}{1+i}=\frac{(1+i)^{2}-(1-i)^{2}}{(1-i)(1+i)}\)

= \(\frac{1+i^{2}+2 i-1-i^{2}+2 i}{1^{2}+1}=\frac{4 i}{2}=2 i\)

∴ \(\left|\frac{1+i}{1-i}-\frac{1-i}{1+i}\right|=|2 i|=\sqrt{2^{2}}=2\).

Question 16.
If (x + iy)³ = u + iv, then show that \(\frac{u}{x}+\frac{v}{y}\) = 4 (x² – y²).
Answer.
(x + iy)³ = u + iv
x³ + (iy)³ + 3.x.iy (x + iy) = u + iv
= x³ + i³y³ + 3x²yi – 3xy²i² = u + iv
= x³ – iy³ + 3x²yi – 3xy² = u + iv
(x³ – 3xy²) + i(3x²y – y³) = u + iv
On equating real and imaginary parts, we obtain
u = x³ – 3xy², v = 3x²y – y³

∴ \(\frac{u}{x}+\frac{v}{y}=\frac{x^{3}-3 x y^{2}}{x}+\frac{3 x^{2} y-y^{3}}{y}\)

= \(\frac{x\left(x^{2}-3 y^{2}\right)}{x}+\frac{y\left(3 x^{2}-y^{2}\right)}{y}\)

= x² – 3y² + 3x² – y²
= 4x² – 4y²
= 4 (x² – y²)

∴ \(\frac{u}{x}+\frac{v}{y}\) = 4 (x² – y²).
Hence proved.

Question 17.
If α and β are different complex numbers with |β| = 1, then find \(\left|\frac{\beta-\alpha}{1-\bar{\alpha} \beta}\right|\).
Answer.
Let α = a + ib and β = x + iy
It is given that, |β| = 1
∴ \(\sqrt{x^{2}+y^{2}}\) = 1
∴ x² + y² = 1 ……………..(i)

= \(\frac{\sqrt{1+a^{2}+b^{2}-2 a x-2 b y}}{\sqrt{1+a^{2}+b^{2}-2 a x-2 b y}}\) [using eq. (i)]

= 1

∴ \(\left|\frac{\beta-\alpha}{1-\bar{\alpha} \beta}\right|\) = 1.

Question 18.
Find the number of non-zero integral solutions of the equation |1 – i|^x = 2^x.
Answer.
|1 – i|^x = 2^x
⇒ \(\left(\sqrt{1^{2}+(-1)^{2}}\right)^{x}\) = 2^x
⇒ (A/2)^x = 2^x
⇒ 2^{\(\frac{x}{2}\)} = 2^x
⇒ \(\frac{x}{2}\) = x
⇒ x = 2x
⇒ 2x – x = 0
⇒ x = 0
Thus, 0 is the only integral solution of the given equation. Therefore, the number of non-zero integral solutions of the given equation is 0.

Question 19.
If (a + ib) (c + id) (e + if) (g + ih) = A + iB, then show that (a² + b²) (c² + d²) (e² + f²) (g² + h²) = A² + B².
Answer.
(a + ib) (c + id) (e + if) (g + ih) = A + iB
∴ |(a + ib)(c + id)(e + if)(g + ih)| = |A + iB|
⇒ |(a + ib)| × |(c + id)| × |(e + if)| × |(g + ih)| = |A + iB| [v |z1z2|=|z1||z2|]
⇒ \(\sqrt{a^{2}+b^{2}} \times \sqrt{c^{2}+d^{2}} \times \sqrt{e^{2}+f^{2}} \times \sqrt{g^{2}+h^{2}}=\sqrt{A^{2}+B^{2}}\)
On squaring both sides, we obtain
(a² + b²) (c² + d²) (e² + f²) (g² + h²) = A² + B²
Hence proved.

Question 20.
If \(\left(\frac{1+i}{1-i}\right)^{m}\) = 1, then find the least positive integral value of m.
Solution.

∴ m = 4k, where k is some integer.
Therefore, the least positive integer is 1.
Thus, the least positive integral value of m is 4 (= 4 × 1).

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ

→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਛੇਦ ਹੋਣਾ (Ozone Layer Depletion), ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (Global Warming) ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ, ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਭੂ-ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਜੀਵ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਆਦਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ ਹਨ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸਵੈਟੋਸਫੀਅਰ/ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਉੱਤੇ ਤਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।

→ ਔਸਤਨ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸ਼ੀਤੋਸ਼ਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ‘ਤੇ 350 ਡਾਬਸੇਨ ਇਕਾਈ, ਊਸ਼ਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ‘ਤੇ 250 Du ਅਤੇ ਧਰੁੱਵੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ’ਤੇ 450 Du ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਕਵਚ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਨੀਲੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਛੇਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਵਿਚ ਛੇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਟਾਰਟਿਕਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC), ਮੀਥੇਨ ਅਤੇ ਨਾਈਸ ਆਕਸਾਈਡ ਹਨ। ਵਪਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਰਿਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਣ ਯੰਤਰਾਂ (ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ) ਵਿਚ ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਏਰੋਸੋਲ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫੇਸ ਅਤੇ ਪੈਕਿਜਿੰਗ ਵਿਚ, ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਪਰਾਵੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ (Ultra Violet Radiation) ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕਲੋਰੀਨ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਪਤਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਦੇ ਪਤਲਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਊਰਜਾ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ । ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।

→ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਮੜੀ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਮੋਤੀਆਬਿੰਦ, ਪਤਿਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ, ਗੰਭੀਰ ਸਨਬਰਨ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮਟਰ, ਜਵਾਰ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੇ ਖੋਰ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1978 ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

→ ਮਾਨਟੀਅਲ ਪੋਟੋਕਾਲ 1987 ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ 175 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।

→ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਧਾਰਨਾ ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਮੀਥੇਨ (CH₄), ਨਾਈਸ-ਆਕਸਾਈਡ (NO_x), ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂) ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFCs) ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਪ-ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭੇਜਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਵਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ (Green House Effect) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂), ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC), ਮੀਥੇਨ (CH₄), ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ (N₂O) ਨੂੰ ਸਾਵਾਹਰਾਂ ਹਿ ਗੈਸਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ੋਭਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹਰਿਤ ਹਿ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ – ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਔਸਤਨ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ-ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਸੜਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਕਾਰਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ-ਜੈਟ-ਜਹਾਜ਼, ਵਾਯੂਯਾਨ, ਰੈਫ਼ਰੀਜਰੇਟਰ, ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਣ ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

→ ਮੀਥੇਨ-ਦਲਦਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਭਰਾਈ ਜ਼ਮੀਨ, ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜੈਵਿਕ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸੜਨ, ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ-ਨਾਈਲੋਨ ਉਤਪਾਦਨ, ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਬਾਲਣਾਂ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਪਿਘਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲ ਤੇਰੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।

→ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਵਸੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰ, ਜਿਵੇਂ- ਬੈਂਕਾਕ, ਢਾਕਾ, ਵੀਨਸ, ਸਾਨ-ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ, ਸਿਡਨੀ ਆਦਿ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਅਤੇ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਗੇ।

→ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਬਦਲਾਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ, ਚੱਕਰਵਾਤ, ਤੁਫ਼ਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਿਆਂ, ਮੁਹਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕੋਰਲ ਰੀਫਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਆਦਿ।

→ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਦਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਨਾ ਆਉਣਾ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇਗੂ: ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨੇ ਦਰ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵੀ ਵੱਧਣਗੇ।

→ ਵਧੀਆ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨਾਲ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ।

→ ਠੋਸ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁੜ-ਚੱਕਰਨ (Recycling) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਵਰਤੋਂ (Reuse) ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ।

→ ਕਾਰਬਨਿਕ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਨਕਲੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਜਗਾ ਖੇਤੀ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਖਾਦ, ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ, ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਖਾਦ, ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਸ਼ੈਵਾਲ) ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Biofertilizer) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਭੋਜਨ ਦਾ ਬਚਿਆ ਵੇਸਟ, ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ, ਟਾਹਣੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (manure) ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸਮਗ੍ਰ ਜੀਵਾਣੂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ (Integrated Pest Management) ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

→ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ (Natural enemies) ਵਲੋਂ ਕਾਬੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚੋਂ ਜੰਗਲ 16.9 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੀ ਚੁਨੌਤੀ ਦਰ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਗੁੰਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

→ ਅਚਲ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਮੀਂਹ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ ਨੂੰ ਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿੱਲੇ ਸਕਰਬਾਂ (Scrubs) ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਗੈਸੀ ਕੂੜੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ) ਕਾਨਫਰੰਸ ਵੱਲੋਂ 1972 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਕੱਠ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ।

→ ਮਾਨਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ 1987, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਝੌਤਾ ਸੀ।

→ 1992 ਵਿਚ ਰਿਓ-ਡੀ-ਜੇਨੇਰਿਓ, ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਧਰਤ ਸ਼ਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਅਵਾਨਕੀਕਰਨ, ਜੈਵਿਕ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਆਦਿ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮੁੱਖ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ-

• ਜੰਗਲ ਕਾਨੂੰਨ 1927,
• ਜੰਗਲ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਾਨੂੰਨ 1980,
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ 1972,
• ਜਲ ਕਾਨੂੰਨ 1974,
• ਵਾਯੂ ਕਾਨੂੰਨ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ-ਬਚਾਓ ਅਤੇ ਰੋਕ) 1981,
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਨੂੰਨ 1986.

→ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ, ਕੁਦਰਤ, ਜਲ ਸੋਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਇੱਕ ਅਲੱਗ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ, ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੋਸ਼ਾਲੋਜੀ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਗਮ ਹੈ ? ਇਹ ਵਿਸ਼ਾ ਕਦੋਂ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ (Sociology) ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਸ਼ਬਦ ‘Socios’ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਗੀਤ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘Logos’ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅਧਿਐਨ, ਦੋਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ।1839 ਵਿੱਚ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸਕੂਲਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਦੋ ਸਕੂਲਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ-ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ (Formalistic School) ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸਕੂਲ (Synthetic School) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਿਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਯਤਨਸ਼ੀਲ ਦੋ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀ. ਐੱਸ. ਯੂਰੀਏ, ਰਾਧਾ ਕਮਲ ਮੁਖਰਜੀ, ਐੱਮ. ਐੱਨ. ਨਿਵਾਸ, ਏ. ਆਰ. ਦੇਸਾਈ ਆਦਿ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਾਂ, ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਸਭਾਵਾਂ, ਸੰਗਠਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅਧਿਐਨ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨਾਲ ਆਈਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਨਗਰੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆਂ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ (Positivism) ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਕਾਰਾਤਮਕਵਾਦ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਲਪਨਾ ਜਾਂ ਅਨੁਮਾਨ ਦੀ ਕੋਈ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਖਣ, ਤਜਰਬੇ, ਵਰਗੀਕਰਨ, ਤੁਲਨਾ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ (Scientific Method) ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਧੀ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠਤਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਪਣਾ ਅਧਿਐਨ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਲਈ ਵਸਤੁਨਿਸ਼ਠਤਾ ਜਾਂ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਿਰਪੱਖ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪੱਖਪਾਤ ਆ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਅਧਿਐਨ ਨਿਰਾਰਥਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾ-ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਖੇਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਦੋ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ । ਪਹਿਲਾ ਸਕੂਲ ਹੈ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਸਕੂਲ ਹੈ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣਾਤਮਕ ਸਕੂਲ, ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਸ਼ਾ-ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸੈਂਪਲ ਵਿਧੀ, ਨਿਰੀਖਣ ਵਿਧੀ, ਇੰਟਰਵਿਊ ਵਿਧੀ, ਅਨੁਸੂਚੀ ਵਿਧੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵਿਧੀ, ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਵਿਧੀ ਆਦਿ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਮਿਸ਼ਰਤ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ (Formalistic School) – ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਕੋਈ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਜਾਰਜ ਸਿਮਲ, ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ, ਸਿੱਮਲ, ਵੀਰਕਾਂਤ, ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਅਤੇ ਰਿਚਰਡ ਆਦਿ ਹਨ ।

(ii) ਮਿਸ਼ਰਤ ਸਕੂਲ (Synthetic School) – ਇਸ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਸਮੱਗਰੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ, ਹਾਬਹਾਊਸ, ਸੋਰੋਕਿਨ ਆਦਿ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ।
5. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਨੋਵਿਤੀ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਖ਼ਾਸਕਰ ਇਸ ਨੇ ਅਪਰਾਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਹੈ ।
6. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਫਰਾਂਸ ਦੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਿਆ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਬਦਲ ਗਈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ । ਤੀ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਬੀਜ ਬੋ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਦਾ ਨੀਂਹ ਪੱਥਰ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜੋ ਆਪ ਇੱਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਨਾਗਰਿਕ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਉਣ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਸ਼ਹਿਰ, ਉਦਯੋਗ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੁੱਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਮੁੱਦਿਆਂ ਨੇ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਹੀ ਜਦੋਂ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮ, ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ, ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ, ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਉੱਪਰ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਟਿਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਛੁਪੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਜਨਮ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਵਿਧੀ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਧੀ ਆਦਿ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸੁਲਝਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਵਿਵਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਗਿਆਵਿਕ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੈਂਪਲ ਵਿਧੀ, ਨਿਰੀਖਣ ਵਿਧੀ, ਅਨੁਸੂਚੀ ਵਿਧੀ, ਇੰਟਰਵਿਉ ਵਿਧੀ, ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਵਲੀ ਵਿਧੀ, ਕੇਸ ਸਟੱਡੀ ਵਿਧੀ ਆਦਿ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ, ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਏ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਸਮੂਹ ਅੱਗੇ ਆ ਗਏ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ, ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ, ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮਦਾਤਾ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦਾ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ 1830 ਤੋਂ 1842 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇਕ ਕਿਤਾਬ Positive Philosophy ਲਿਖੀ ਜੋ ਕਿ 6 ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਛਪੀ । ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਗੱਲ ਦੱਸੀ ਜਿਸ ਦਾ ਨਾਮ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਰੱਖਿਆ । ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1839 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਸ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਨੂੰ ਦੇਖ ਲਈਏ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚੱਲੇਗਾ ਕਿ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ Socio ਅਤੇ Logos ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ । Socio ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸ਼ਬਦ Logos ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ (ਸ੍ਰੀਕ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਵਿਗਿਆਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਗਿਆਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

1. ਮੈਕਾਈਵਰ ਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਹੈ, ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।”
2. ਗਿਡਿੰਗਜ਼ (Giddings) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕੁਮਬੱਧ ਵਰਣਨ ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਹੈ।”
3. ਜਿਨਸਬਰਗ (Ginsberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਤੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।”
4. ਦੁਰਖੀਮ (Durkheim) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।
5. ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ (Max Weber) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਆਖਿਆਤਮਕ ਬੋਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਵਿਵਹਾਰਾਂ, ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ-ਖੇਤਰ (Scope of Sociology)

ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦੱਸਣ ਲਈ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾਵਾਂ ਹਨ-

(I) ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ (Formalistic School) – ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ
(II) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ (Synthetic School) – ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ।

(I) ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ (Formalistic School) – ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕ-ਜਾਰਜ ਸਿੱਮਲ (George Simmel), ਰਿਚਰਡ (Richard), ਟੋਨੀਜ਼ (Tonnies), ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ (Van wiese), ਵੀਹਕਾਂਤ (Vier kandt), ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ (Max Weber) ਆਦਿ ਹਨ ।

ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਕੋਈ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਚੀਜ਼ਾਂ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹੋਂਦ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅੰਤਰ-ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਹੀਂ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸੰਪ੍ਰਦਾਇ ਜਾਂ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

1. ਸਿੱਮਲ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Simmel) – ਸਿੱਪਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਵਸਤੁ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿੱਮਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਰਕੇ ਅਲੱਗ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੂਹਿਕ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਸਿੰਮਲ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਦੋ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

• ਸੂਖ਼ਮ ਰੂਪ (Abstract form),
• ਸਬੂਲ ਰੂਪ (Concrete form) ।

ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ, ਜਿਵੇਂ, ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਿਤਾ, ਸੰਘਰਸ਼, ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਅਧੀਨਗੀ, ਪ੍ਰਭੂਤਵ ਆਦਿ ਅੰਤਰ-ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਰੁਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਰੁਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਉਹੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ (Geometry) ਦਾ ਹੋਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਭੌਤਿਕ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ-ਵਸਤੁ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅੰਤਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਪਲ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਸੂਖਮ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

2. ਵੀਕਾਂਤ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (views of Vierkandt) – ਵੀਕਾਂਤ ਵੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗਿਆਨ ਦੀ ਉਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਾਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਨਸਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ, ਕਲਪਨਾਵਾਂ, ਸੁਪਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੀਰਕਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਮਾਨਸਿਕ ਸਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰਕੇ ਹੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ, ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਗਤੀ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ, ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਮੂਲ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪਿਆਰ, ਨਫ਼ਰਤ, ਪ੍ਰਤਿਯੋਗਿਤਾ, ਲਾਲਚ, ਸਹਿਯੋਗ ਆਦਿ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵੀਕਾਂਤ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਸਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵੀਕਾਂਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

3. ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Van Weise) – ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਤੇ ਅੰਤਰ ਵਸਤੁ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਜਾਂ ਅੰਤਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਸੀਮਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਸਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਸ਼ੇ-ਵਸਤੂ ਵਿਚ ਸਮਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ 600 ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਰੁਪਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੇ ਜੋ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

4. ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Max Weber) – ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਖੇਤਰ ਸੀਮਿਤ ਹੈ | ਵੈਬਰ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਤਲਬ ਅਰਥ-ਭਰਪੂਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਹਰੇਕ ਕ੍ਰਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਕਿਆ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹੋਣ । ਜਿਵੇਂ ਜੇਕਰ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਸ ਵਿਚ ਟਕਰਾ ਜਾਣ ਤਾਂ ਟੱਕਰ ਹੋਣਾ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਘਟਨਾ ਹੈ ਪਰ ਜਿਸ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਨਾਲ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਜਿਸ ਭਾਸ਼ਾ ਨਾਲ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਵਰਗੀਕਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

(I) ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ (Synthetic School) – ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਸਮਰਥਕਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਖੇਤਰ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ, ਵਿਸਤਿਤ ਅਤੇ ਖੁੱਲਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਪੱਖ ਜਿਵੇਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ, ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ, ਅਰਥਸ਼ਾਸਤਰ ਆਦਿ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਨੂੰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਆਮ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸ ਸਕੇ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮੂਰਤ ਰੂਪ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਹੀ ਜ਼ੋਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਸੋਰੋਕਿਨ (Sorokin), ਦੁਰਖੀਮ (Durkheim) ਅਤੇ ਹਾਬਹਾਉਸ (Hobhouse) ਆਦਿ ਹਨ ।

1. ਸੋਰੋਕਿਨ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Sorokin) – ਸੋਰੋਕਿਨ ਨੇ ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦੀ ਆਲੋਚਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਗੈਰ-ਸਮਾਜਿਕ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿਚ ਪਾਏ ਗਏ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਕਟਨ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੋਰੋਕਿਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪ੍ਰਕਟਨ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਸਰੂਪਾਂ, ਕਿਸਮਾਂ ਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਪਕਟਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਸਾਧਾਰਨ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਹਾਬਹਾਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Hobhouse) – ਹਾਬਹਾਉਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵੀ ਸੋਰੋਕਿਨ ਵਰਗੇ ਹੀ ਹਨ ।ਉਸਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਈ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਪਰ ਇਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪੂਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਇਕ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਏ ਬਿਨਾਂ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਬਾਕੀ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

3. ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ (Views of Durkheim) – ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਸੰਪੂਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ-

• ਸਮਾਜਿਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Social Morphology)
• ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੀਰ ਰਚਨਾ ਵਿਗਿਆਨ (Social Physiology)
• ਸਾਧਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ (General Sociology) ।

ਸਮਾਜਿਕ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੁਗੋਲਿਕ ਆਧਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਨਸੰਖਿਆ, ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਵਿਤਰਣ ਆਦਿ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ ਸਰੀਰ ਰਚਨਾ ਵਿਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ, ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੀਜਾ ਹਿੱਸਾ ਅਰਥਾਤ ਸਾਧਾਰਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of socialogy) -ਦੇਖੋ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv) ਦਾ ਪ੍ਰ. 1.

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ (Nature of Sociology)

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ :
1. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ (Sociology uses scientific methods) – ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ Historical method, Comparative method, Case study method, Experimental method, Ideal type, Verstehen ਆਦਿ ਹਨ | ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੇ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨ ਤੱਥ ਲੱਭਣ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦੇ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਤਾਂ ਉੱਪਰ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਹੋਰ ਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

2. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਾਰਜ-ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ (Sociology explains the causal effect relationships) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਰਜ-ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਉਂ ਹੈ’ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ “ਕਿਉਂ ਹੈ’ ਤੇ ‘ਕਿਵੇਂ ਹੈ’ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਸੇ ਤੱਥ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਸੇ ਸਮੱਸਿਆ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਹੱਲ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਜਾਂ ਗਰੀਬੀ ਬਾਰੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੇ ਹੱਲ ਬਾਰੇ ਵੀ ਦੱਸਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ-ਕਾਰਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

3. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ “ਕੀ ਹੈ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ‘ਕੀ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈਂ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦਾ (It explains only what is not about what is should be) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਸਨੇ ਵੇਖਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੱਥ ਨੂੰ ਤਰਕ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਸਵੀਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਅਸਲੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਤਰਕ ਦੇ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦਾ । ਉਹ ਸਿਰਫ਼ ਅਸਲੀ ਸਚਾਈ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਿਰਫ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਉਸਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਾਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾ . ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (It studies anything with objectivity) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤੱਥ ਦਾ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਤੱਥਾਂ ਨੂੰ ਤਾਰਕਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਸਾਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੱਖਪਾਤੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਉਸਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਕ ਸਹੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਆਪਣੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣ ਦਿੰਦਾ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਾਲ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਅਧਿਐਨ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਸਮੇਂ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਅਧਿਐਨ ਸਮੇਂ ਨਿਰਪੱਖ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਲੱਭਿਆ ਜਾ ਸਕੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪੱਖਪਾਤ ਦੇ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਜਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (Sociology does frame laws) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਿਧਾਂਤ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕੁਝ ਸਿਧਾਂਤ ਅਜਿਹੇ ਵੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਸਾਰੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਹਰ ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੇਂ ਦੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਅਸਲੀਅਤ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

6. ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ (Sociology can predict) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤੱਥ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਥਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਹ ਦੱਸ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮੱਸਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤੇ ਉਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ਤੇ ਸਮਾਜ ਕਿਹੜੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਉਣ ਤਾਂ ਉਹ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤਿੰਨ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-
(i) ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰਗਿਆਨ ਅੰਦੋਲਨ
(ii) ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
(iii) ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕਰਨ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
(i) ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਗਿਆਨ ਅੰਦੋਲਨ (French Revolution and Enlightenment Movement) – ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ 1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋਈ । ਇਹ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੀ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਉੱਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜਾਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਵਜਾਗਰਣ ਅੰਦੋਲਨ ਵੀ ਚੱਲਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੀ ਸੁੱਤੀ ਹੋਈ ਆਤਮਾ ਨੂੰ ਜਗਾਇਆ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਿਚਾਰਕਾਂ, ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਚਰਚ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਮੰਨਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪ ਹੀ ਤਰਕਸ਼ੀਲ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀਆਂ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵਜਾਗਰਣ ਸਮੇਂ ਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਕ ਬਣ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ । ਇਸ ਨੂੰ ਆਲੋਚਨਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗਾ ਦੱਸਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਜਗੀਰਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਚਰਚ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ।

ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਨਵੀਂ ਸੱਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ।

(ii) ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Growth of Natural Sciences) – 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਫਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਰਸਤਾ ਅਪਣਾ ਲਿਆ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਾਇਮ ਹੋ ਗਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਕੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ, ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ, ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਮੀਮ, ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਆਦਿ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੀ ਵਕਾਲਤ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ।

(iii) ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕਰਣ (Industrial Revolution and Urbanisation) – ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ 1750 ਈ: ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਯੂਰਪ (Europe) ਖ਼ਾਸਕਰ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਪੂਰੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜੋ ਇਸ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੋਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਦਯੋਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਵਿਭੇਦੀਕ੍ਰਿਤ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਨਾਲ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਨੇ ਮੱਧਕਾਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ।

ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਦਯੋਗੀਕਰਣ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਣ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਹਿਰ ਹੋਰ ਵੱਡੇ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਸ਼ਹਿਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਏ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੀੜ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਸ਼ੋਰ-ਸ਼ਰਾਬਾ ਆਦਿ | ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਖਾਂ ਦੀ ਤਾਦਾਦ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰ ਗਏ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪੇਂਡੂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈਆਂ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਵੇਂ ਵਰਗ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । ਅਮੀਰ ਆਪਣੇ ਪੈਸੇ ਦੇ ਦਮ ਉੱਤੇ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਗਰੀਬ ਹੋਰ ਗਰੀਬ ਹੋ ਗਏ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਰਾਧ ਵੀ ਵੱਧ ਗਏ ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ, ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ, ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ, ਦੁਰਖੀਮ, ਸਿੱਮਲ ਆਦਿ ਨੇ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਕਿ ਨਵੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਉਦਭਵ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਸਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਨਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਹਾਲੇ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪੁਰਾਣੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਹੀ 1839 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਸਮਾਂ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪੁਰਾ ਯੂਰਪ ਬਲਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆ ਗਈਆਂ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ, ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

(ii) ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਗੌਰ ਨਾਲ ਵੇਖੀਏ ਤਾਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ | ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਬਾਕੀ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਈਆਂ । ਜੇਕਰ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣਨਾ ਪਵੇਗਾ ਜੋ ਕਿ ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

(iii) ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਉਦਭਵ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਉਸਦੇ ਉਦਭਵ ਬਾਰੇ ਜ਼ਰੂਰ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵਜਾਗਰਣ ਕਾਲ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵਜਾਗਰਣ ਯੁੱਗ ਜਾਂ ਜਾਗਰਤੀ ਕਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਰਥ ਯੂਰਪੀ ਬੌਧਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜਿਹੜਾ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਪੂਰੀ ਸਦੀ ਦੌਰਾਨ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ | ਆਤਮਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਚਾਰਕ, ਕਲਪਨਾਵਾਂ, ਅੰਦੋਲਨ ਆਦਿ ਫ਼ਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੋਏ | ਪਰ ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਨ ।

ਨਵਜਾਗਰਣ ਕਾਲ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਨਵੇਂ ਢਾਂਚੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ।ਇਸ ਆਤਮਗਿਆਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਅੱਗੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਬਣੇ । ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਾਰ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸੰਸਾਰ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜੇ ਕੀਤੇ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਛਾਣਨ ਯੋਗ ਢਾਂਚੇ (Paradigm) ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਪੁੱਛੇ ਗਏ । Paradigm ਕੁੱਝ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮੁੱਲਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਤੱਥਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਿਧਾਂਤ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਆਤਮਗਿਆਨ ਦੇ Paradigm ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੱਖ ਸਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਗਿਆਨ, ਪ੍ਰਗਤੀ, ਵਿਅਕਤੀਵਾਦਿਤਾ, ਸਹਿਣਸ਼ਕਤੀ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਅਨੁਭਵਵਾਦ, ਵਿਸ਼ਵਵਾਦ ਆਦਿ ।

ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ ਕਈ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ, 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਂਬਸ (Hobbes) (1588-1679) ਅਤੇ ਲੱਕ (Locke) (1632-1704) ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਮੁੱਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪੱਖ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਸੋਚਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਟਿਲ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਹੀ ਨਿਯਮ ਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ । ਸਮਾਜਿਕ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਜਾਣ ਲੱਗਿਆ ਕਿ ਇਹ ਜਟਿਲ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਅਚਾਨਕ ਨਿਰੀਖਣ ਕਰਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਨੇੜੇ ਹੋ ਕੇ ਜੁੜ ਗਏ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਾਂਗ ਨਵੇਂ ਤਰੀਕੇ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ।

ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਦੋ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ : ਕੋ (Vico) (1668–1774) ਅਤੇ ਮਾਂਟੇਸਕਿਯੂ (Montesquieu) (1689-1755) ਉਹਨਾਂ ਨੇ New Science (1725) ਅਤੇ Spirit of the laws (1748) ਕਿਤਾਬਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲਿਖੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਕਿ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮਾਜਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਟਿਲ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਰੂਸੋ (Rousseau) ਇੱਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਚਾਰਕ ਸੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਇੱਕ ਕਿਤਾਬ ‘Social Contract’ ਲਿਖੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ਾਸਕ ਚੁਣਨ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਲਿਖਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਪ ਤਰੱਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਉਹਨਾਂ ਵਲੋਂ ਚੁਣੀ ਗਈ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਨਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਮੁਲ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗੁਣ, ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਪਰਕ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਬਣਿਆ ਸੀ । ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਨ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਅਰਥਾਤ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਜਿਸਦਾ ਉੱਤਰ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਮੂਰਤ ਤਰਕਸੰਗਤਤਾ ਦੀ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਾਤਮਕ ਪਰੰਪਰਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਜੋੜਨ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ । ਮਨੁੱਖੀ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੀ ਨਵੀਂ ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਡੂੰਘੀ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਨੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਨੇ ਮੌਜੂਦਾ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਖੜਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹਨ । ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹਨ ।

ਇਹ ਨਵਾਂ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਪ੍ਰਯੋਗਸਿੱਧ (Empirical) ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੀ ਬਲਕਿ ਇਹ ਦਾਰਸ਼ਨਿਕ (Philosophical) ਵੀ ਸੀ । ਨਵਜਾਗਰਣ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਸੀ ਕਿ ਸਾਰਾ ਸੰਸਾਰ ਹੀ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸਰੋਤ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਕੇ ਇਸ ਉੱਤੇ ਖੋਜ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤ ਪੜਤਾਲ (Empirical inquiry) ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਵਾਦੀ (Reformist) ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਚਾਰਕ ਇਸ ਗੱਲ ਪ੍ਰਤੀ ਸੰਤੁਸ਼ਟ ਹਨ ਕਿ ਨਵੀਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਤੇ ਇਸੇ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੀ ਨਿਕਲ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ । ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ (Auguste Comte) ਇਕ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਵਿਚਾਰਕ ਸੀ ਜਿਸਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ‘ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ` ਸ਼ਬਦ ਘੜਿਆ । ਪਹਿਲਾਂ ਉਸ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਭੌਤਿਕੀ (Social Physics) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਬਾਅਦ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਵਿਚਾਰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਨਵੇਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਮਦਦ ਕੀਤੀ ।

ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਨਵਜਾਗਰਣ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜੀਵਾਦੀਆਂ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਚਾਰਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ । ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਵੀ ਉਸ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਸੀ । ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਕੁੱਝ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ।

ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਵੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਹੀ ਕੀਤਾ | ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਜਰਮਨੀ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਹੋਇਆ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਨਵਜਾਗਰਣ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਮਹੱਤਤਾ ਰਹੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫਰਾਂਸ ਅਤੇ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮਾਰਕਸ ਦੇ ਕਾਫੀ ਹੱਦ ਤੱਕ ਵਿਚਾਰ ਨਵਜਾਗਰਣ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਸਨ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ

→ ਉਹ ਸੰਘਟਕ ਜਾਂ ਕਾਰਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਾੜੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Pollutants) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ।

→ ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ (Biodegradable) ਉਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹਨ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਧਾਰਨ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਲੱਕੜੀ, ਕੱਪੜਾ, ਸੀਵੇਜ਼ ਆਦਿ। ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ (Non-biodegradable) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਘਟਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਜਿਵੇਂ-ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਮਰਕਰੀ, ਸੀਸਾ, ਡੀ.ਡੀ.ਟੀ. , ਆਦਿ। ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ- ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ।

→ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Primary Pollutants) -ਉਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣ ਹਨ | ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਧੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸੇ ਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋਏ ਸਨ । ਜਿਵੇਂ- ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ।

→ ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Secondary Pollutants) -ਇਹ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ (H₂SO₄), ਓਜ਼ੋਨ (O₃), ਪਰਆਕਸੀ ਐਸਿਲੇ ਨਾਈਟੇਟ (PAN) ।

→ ਭੌਤਿਕ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਠੋਸ,ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ।

→ ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਘਰੇਲੂ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਹਿੰਦ ਖੂੰਹਦ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਖਨਨ ਦਾ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਆਦਿ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਪਦੁਸ਼ਕ ਹਨ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Industrial Solid Wastes) ਵਿਚ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਬਚਿਆ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ, ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਾਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਚੀ ਸਵਾਹ, ਪੈਕਿੰਗ ਸਮਾਨ ਦੀਆਂ ਲੱਕੜੀਆਂ, ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਅਤੇ ਨਾਇਲਨ ਦੀਆਂ ਰੱਸੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪੋਲੀਥੀਨ ਬੈਗ, ਕੱਚ ਦੇ ਟੁੱਟੇ ਭਾਂਡੇ, ਚਮੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਰਬੜ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਕਾਗਜ਼, ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਕੱਪੜੇ ਆਦਿ ਘਰੇਲੂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Domesic Solid Waste) ਠੋਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਹਨ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਿਵੇਂ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਲੀ ਡੱਬੇ, ਰੱਸੀ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਬਚੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ, ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਗੋਹਾ, ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਜਿਵੇਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਸੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਰਿੰਜਾਂ, ਲਹੂ ਨਾਲ ਲਿਬੜੀ ਹੋਈ ਹੁੰ, ਪੱਟੀਆਂ, ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਖਨਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਿਵੇਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜੇ, ਮਿੱਟੀ, ਪੱਥਰ ਆਦਿ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ। ਦ੍ਰਵ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਲਦੀ ਅਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਘਰੇਲੂ ਦਵ ਦੁਸ਼ਕ (Domestic Liquid Pollutants) : ਮਲ-ਮੂਤਰ, ਸਾਬਣ, ਡਿਟਰਜੈਂਟ, ਨਦੀਨ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵ ਪਦੁਸ਼ਕ (Agricultural Liquid Pollutants) : ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਖਾਦਾਂ, ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ।

→ ਤੇਲ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰਿਸਾਅ : ਟੈਂਕਰ, ਡਿਲਿੰਗ, ਰਿਫਾਇਨਰੀ ਉਦਯੋਗ ਆਦਿ ਤੋਂ ਰਿਸਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ।

→ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਗੈਸੀ ਦੁਸ਼ਕ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਬਲਣ (Fossil Fuels) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (WHO) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚੋਂ 23 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ (Pathogens) ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਾਣੁ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ, ਪਰਜੀਵੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।’

→ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ, ਭੋਜਨ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਰੋਗੀ ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ-ਹੈਜ਼ਾ, ਮਿਆਦੀ ਬੁਖਾਰ, ਟੀ.ਬੀ. ਆਦਿ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਕਈ ਦਵ, ਠੋਸ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਪਦਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਦਿਲ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦਾ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਕੈਂਸਰ, ਸਾਹ ਨਲੀ ਵਿਚ ਸੋਜ, ਕੰਨਾਂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ-ਫੇਫੜੇ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਐਸਬੈਸਟੋਸਿਸ, ਸਿਲੀਕੋਸਿਸ, ਸਿਰ ਦਰਦ, ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ, ਗਲੇ ਵਿਚ ਪੀੜ, ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ, ਅਸਥਮਾ, ਐਕਜ਼ੀਮਾ, ਐਲਰਜੀ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ; ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਵਾਇਰਸ, ਪੋਟੋਜ਼ੋਆ, ਪਰਜੀਵੀ ਆਦਿ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪਾਣੀ ਸਰੋਤਾਂ ਵਿਚ, ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪਨਪਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਧਨ ਹੈ। ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ-ਟਾਇਫਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਪੇਚਿਸ਼, ਐਨਟੈਰੀਟਸ, ਹੈਪੀਟਾਇਟਸ, ਪੀਲੀਆ, ਡਾਇਰੀਆ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮੱਛਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਰੋਗਵਾਹਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ- ਮਲੇਰੀਆ, ਫਿਲੇਰੀਆ, ਡੇਂਗੂ ਆਦਿ।

→ ਮਰਕਰੀ ਦੇ. ਯੋਗਿਕਾਂ (Compounds of Mercury) ਨਾਲ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ | ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੁੱਲ੍ਹ ਅਤੇ ਜੀਭ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਬੋਲਾਪਣ, ਮਾਨਸਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਫਲੋਰਾਇਡ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਦੰਦਾਂ ਦਾ ਰੂਪ-ਰੰਗ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਦਰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕੈਂਸਰ, ਰਸੌਲੀ, ਕੋਮੋਸੋਮਲ ਬਦਲਾਵ, ਮਾਨਸਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਆਪਣੀ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Materials) ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ : ਰੇਡੀਓ ਨਿਉਕਲਾਈਡ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ।

→ ਰੇਡੀਓ ਨਿਊਕਲਾਈਡ ਉਹ ਨਾਭਿਕੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੋ ਪਰਮਾਣੁ ਰਿਐਕਟਰਾਂ, ਪਰਮਾਣੂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿਸਫੋਟਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ- ਆਇਓਡੀਨ-131, ਆਇਓਡੀਨ-129, ਸੀਜਿਅਮ-137, ਕਾਰਬਨ-14 ਆਦਿ।

→ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਡਾਈਆਕਸਿਨ (Dioxin), ਉਪਯੋਗਹੀਨ ਰਸਾਇਣ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਦਾਰਥ, ਭਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਵੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

→ 26 ਅਪਰੈਲ, 1986 ਨੂੰ ਸੋਵੀਅਤ ਯੂਨੀਅਨ ਦੇ ਚੈਰਨੋਬਾਇਲ ਸਯੰਤਰ (Plants) ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਨਿਉਕਲੀਅਰ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਰੇਡੀਓਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥ ਹਵਾ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਫੈਲ ਗਏ ਸਨ।

→ 1984 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਯੂਨੀਅਨ ਕਾਰਬਾਇਡ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਉਦਯੋਗ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਮਿਥਾਇਲ ਆਈਸੋ ਸਾਇਆਨੇਟ (Methyl Isocyanate) ਭੰਡਾਰ ਟੈਂਕ ਵਿਚੋਂ ਲੀਕ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ 2300 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਈ ਲੋਕ ਅੰਨ੍ਹੇ, ਬਾਂਝ, ਟੀ.ਬੀ., ਕਲੇਜੇ ਅਤੇ ਕਿਡਨੀ ਰੋਗ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।

→ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (Hazardous Waste) ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ-ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ, ਘੱਟ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਬਦਲ ਕੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕਰਕੇ।

→ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਇਲਾਜ ਵਿਚ-ਤਲੱਛਣ (Sedimentation), ਛਾਨਣਾ (Filteration), ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨਾ, ਅਪਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਇਲਾਜ ਵਿਚ ਅਪਖੇਪਣ ਅਤੇ ਸੋਖਣ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ।

→ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਇਲਾਜ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਨ ਕਰਵਾ ਕੇ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਭਸਮੀਕਰਨ (Incineration) ਠੋਸ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਚੰਗੀ ਵਿਧੀ ਹੈ।

→ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਟਾਰਚ (Plasma Torch) ਵਿਚ 1000°C ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਹਾਨੀਰਹਿਤ ਗੈਸ ਵਿਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਲੈਂਡਫਿਲ (ਭੂਮੀ ਭਰਾਈ) ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤਰੀਕਾ ਹੈ। ਲੈਂਡਫਿਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਟੋਏ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫਾਲਤੂ ਨੂੰ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Environmental Pollution), ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਆਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਣਚਾਹੇ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵ ਗੁਣਾਂ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

→ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਫਟਣਾ, ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ ਅਤੇ ਫਿਸਲਣ, ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਅੱਗ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਅਪਘਟਨ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਨਿਯੋਜਿਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ- ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਖ਼ਰਾਬ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਤੱਤ ਜਿਹੜੇ ਅਣਚਾਹੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਣਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Pollutants) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸੋਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਵਿਚ ਹਨੇਰੀਆਂ ਲਾਵਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸਾਂ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪਦੁਸ਼ਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹਨ।

→ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਥਮਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਆਦਿ। ਸੈਕੰਡਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਿਵੇਂ ਓਜ਼ੋਨ (O₃) ਅਤੇ ਪਰਆਕਸੀ ਐਸਿਲ ਨਾਈਟੇਟ (PAN) |

→ ਕੁਦਰਤੀ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਜੈਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਜਿਵੇਂ ਘਰ ਦਾ ਕੂੜਾ ਅਤੇ ਸੀਵਰੇਜ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਆਦਿ। ਜੈਵ ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ, ਜਿਵੇਂ ਪਲਾਸਟਿਕ, ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. (DDT), ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਆਦਿ।

→ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਪਾਣੀ (ਤਾਜ਼ਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹਨ।

→ ਹਵਾ ਵਿਚ ਗੰਦੇ ਕਣਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੁਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਣ ਨੂੰ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ (Air Pollutants) ਦੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੋਮੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ – ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ; ਜਿਵੇਂ-ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਅੱਗ, ਜੈਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲੀ ਰਾਖ (ਸਵਾ) ਆਦਿ। ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ; ਜਿਵੇਂ-ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ, ਉਦਯੋਗ, ਥਰਮਲ ਪਾਵਰ ਪਲਾਂਟ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਖਣਨ, ਹਵਾ ਮੰਡਲ ਦੇ ਨਾ-ਉਪਯੋਗੀ ਕਣ ਆਦਿ।

→ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ-ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO), ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂), ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (SO₂), ਸਲਫਰ ਟਾਈਆਕਸਾਈਡ (SO₃), ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟਿਕ ਆਕਸਾਈਡ (NO), ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (NO₂), ਕਈ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਬਰਨ ਮੀਥੇਨ, ਬਿਉਟੇਨ, ਇਥੇਲਿਨ, ਬੇਨਜੀਨ) ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪਦਾਰਥ; ਜਿਵੇਂ-ਮਿੱਟੀ-ਘੱਟਾ, ਕਾਲਿਖ, ਧੁੰਦ-ਧੁੰਆਂ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ; ਜਿਵੇਂ- ਕੀੜੇਮਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਜ਼ਰੂਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ, ਝੋਨੇ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੀਥੇਨ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਆਦਿ ਹਵਾ-ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ।

→ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੂਨ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਸਿਰ ਦਰਦ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰੀ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਫੇਫੜੇ, ਦਿਲ ਅਤੇ ਗੁਰਦੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

→ ਹਵਾ ਵਿਚ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਅੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜਲਨ, ਸਾਹ ਨਾਲੀ ਦੀ ਘੁਟਣ, ਛਿੱਕਾਂ ਅਤੇ ਖੰਘ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

→ ਸੀਸੇ (Lead) ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਗੁਰਦੇ, ਜਿਗਰ ਅਤੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤਨਾਅ ਆਦਿ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਕਾਲਾ ਧੂੰਆਂ, ਗੈਸ ਅਤੇ ਧੁੰਦ ਦਾ ਮੇਲ ਹੈ। ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਰਸਾਇਣਿਕ ਧੂੰਆਂ, ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਉਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਪੈਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਹੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸਨੂੰ ਧੁੰਦ-ਧੂੰਆਂ ਜਾਂ ਸਮੋਗ (Smog) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (SO₂) ਕਈ ਅਲੱਗ ਸੋਮਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid Rain) ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

→ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।

→ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਅਣਚਾਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮੀ, ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਧਰਤੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਚਮੜਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ, ਖਣਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੀ ਨਿਚਲੀ ਤਹਿ ਦੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਰਸਾਇਣ ਫਾਸਫੇਟ, ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ, ਫਲੋਰਾਈਡ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਰਸਾਇਣ (ਜਿਵੇਂ ਫਿਨੌਲ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਕੀੜੇਮਾਰ ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ), ਖਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ (ਪਾਰਾ, ਤਾਂਬਾ, ਜਿਸਤ, ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Water Pollution) ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ-ਘਰੇਲੂ ਰਿਸਾਵ, ਉਦਯੋਗਿਕ ‘ ਰਿਸਾਵ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੰਬੰਧੀ ਰਸਾਇਣ, ਤਾਪ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਹਨ।ਛੋਟੇ ਜੀਵ (Microorganisms), ਕਈ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਜਿਵੇਂਟਾਈਫਾਇਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਪੇਚਿਸ਼, ਡਾਇਰੀਆ, ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਸੀਸਾ, ਮਰਕਰੀ ਅਤੇ ਆਰਸਨਿਕ ਵਰਗੇ ਰਸਾਇਣ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ।

→ ਪਾਰੇ (Mercury) ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿਨੀਮਾਤਾ (Minimata) ਨਾਂ ਦਾ ਰੋਗ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਐਸਬੇਸਟਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫੇਫੜੇ ਦਾ ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਕੈਡਮੀਆ ਨਾਲ ਦੂਸ਼ਿਤ ਚਾਵਲ ‘ ਖਾਣ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਇਤਾਈ-ਇਤਾਈ ਰੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

→ ਸੰਤੁਲਿਤ ਸੁਪੋਸ਼ਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਉਪਜਾਊ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਡਿਟਰਜੈਂਟਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਛੱਡਿਆ ਗਿਆ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਇਸਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਥਰਮਲ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ (Thermal Pollution) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।’

→ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ, ਫ਼ਾਰਮਾਂ, ਤਟੀਏ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕੂੜਾ, ਸੀਵਰੇਜ਼, ਟੈਂਕਰ ਤੋਂ ਤੇਲ ਦਾ ਰਿਸਾਵ, ਲਿੰਗ ਕਿਰਿਆ ਆਦਿ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

→ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਸਤਨਧਾਰੀ ਜਿਵੇਂ ਵਹੇਲ, ਡਾਲਫਿਨ, ਸੀਲ ਆਦਿ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

→ ਕੱਚਾ ਤੇਲ, ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਗਲਫੜੇ ਵਿਚ ਵੜ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਹ ਰੋਕਦਾ ਹੈ।

→ ਕੁੱਝ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ | ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਜਿਵੇਂ- ਘਰੇਲੂ ਕੂੜਾ (ਰਸੋਈ ਦਾ ਕੱਚਰਾ, ਖ਼ਾਲੀ ਬੋਤਲਾਂ, ਪਲਾਸਟਿਕ) ਉਦਯੋਗਿਕ ਕਚਰੇ (ਜਿਵੇਂ-ਕਾਗਜ਼, ਕੱਪੜਾ, ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ, ਸੀਮੇਂਟ, ਚਮੜਾ ਆਦਿ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਰਸਾਇਣਿਕ (ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Land Pollution) ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਖੋਰਣ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਰੇਤਲਾਪਣ), ਖਾਰਾਪਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਬੀਮਾਰੀਆਂ; ਜਿਵੇਂ-ਕੈਂਸਰ, ਗਿੱਲੜ, ਗਠੀਆ, ਅਲਸਰ, ਗੰਜਾਪਣ ਆਦਿ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਧੁਨੀ ਦਾ ਉਹ ਰੂਪ ਜਿਹੜਾ ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਨਾ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਸੁਣਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Sound Pollution) ਫੈਲਦਾ ਹੈ।

→ ਧੁਨੀ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਡੇਸੀਬਲ (Decibel) ਵਿਚ ਨਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਉਦਯੋਗ ਧੰਦੇ, ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ, ਹਵਾਈ-ਜਹਾਜ਼, ਹਾਰਨ, ਸਾਇਰਨ, ਗਾਉਣਵਜਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ, ਬਿਜਲੀ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ, ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ, ਘਰੇਲੂ ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ।

→ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Noise or Sound Pollution)- ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੂਨ ਦੇ ਦੌਰੇ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਣਾ, ਘੱਟ ਸੁਣਨਾ, ਪੇਪਟਿਕ ਅਲਸਰ, ਪਾਚਨ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ, ਮਾਨਸਿਕ ਰੋਗ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੋਗ, ਗੁੱਸਾ ਆਦਿ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਰੇਡੀਉਥਰਮੀ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Radiation Pollution) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਰੇਡੀਉਥਰਮੀ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ, ਬਿਜਲੀ ਅਨੁ-ਵੀਕੀਰਣ (Ionising radiation) ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਬਿਜਲੀ ਅਨੁ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਪਜ ਅਲਫਾ :
(α), ਬੀਟਾ
(β) ਅਤੇ ਗਾਮਾ
(γ) ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਹਨ।

→ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ (Main Sources of Radiation Pollution) ਨਾਭਕੀ ਊਰਜਾ ਕੇਂਦਰ ਹਨ। ਨਾਭਕੀ ਰਿਐਕਟਰ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਤੋਂ ਰੇਡੀਓਥਰਮੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਵੀ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ-ਚਮੜੀ ਜਲਨੀ, ਮੋਤੀਆ ਬਿੰਦੂ, ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿਚ ਅੰਡੇ ਦੀ ਘੱਟ ਪੈਦਾਵਾਰ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਫੇਫੜੇ, ਖੂਨ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਬਦਲਾਵ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਹਰੇਕ ਆਦਮੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ, ਕਾਰੋਬਾਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾ, ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣ ਵਾਸਤੇ ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ (Environmental Awareness) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਿੱਖਿਆ, ਈਕੋ ਕਲੱਬ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਅਭਿਆਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਅਤੇ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਜਨ-ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਹਨ।

→ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਨ ਜਿਵੇਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਵਿਚ ਆਮ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ। ਜਨ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸਤਰ ’ਤੇ ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ –

• ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CEE) ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ
• ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CRP EEC) ਚੇਨੱਈ ,
• ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੰਤਰ ਅਥਵਾ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ (CES) ਬੰਗਲੌਰ
• ਵਾਤਾਵਰਨ ਖੁਦਾਈ ਕੇਂਦਰ (CME) ਧਨਬਾਦ।

→ ਹਰ ਸਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ (National Environment Awareness Campaign) ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਫੈਲਾਉਣਾ ਹੈ।

→ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ, ਸਾਈਲੈਂਟ ਵੈਲੀ ਬਚਾਓ ਅੰਦੋਲਨ, ਬਿਸ਼ਨੋਈ ਸਮੁਦਾਇ ਅਭਿਆਨ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹਨ।

→ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਤੰਤਰ ਨੂੰ ਮੌਲਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ (Eco-Club) ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਸ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦਾ ਗਠਨ ਕਈ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ, ਕਲੋਨੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਕਲੱਬ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਬੰਧ ਲੇਖਨ, ਵਾਦ-ਵਿਵਾਦ ਅਤੇ ਭਾਸ਼ਣ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾਵਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਗਰੀਬ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਕਠਪੁਤਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ, ਵਿਗਿਆਨ ਮੇਲੇ ਆਦਿ ਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

→ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Pollution Control Board ; PCB) ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ ਜਿਵੇਂ-ਰੋਟਰੀ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਰੈੱਡਕਰਾਸ, ਰਾਸ਼ਟਰੀਅਤਾ ਬੈਂਕ ਆਦਿ ਜੀਵ ਵਿਵਿਧਤਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਨਿਵਾਸ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਨ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programming; PEP) ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Family Planning Programme ; FPP) ਨੂੰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਅ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ।

→ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਲਾਭ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕਲੱਬਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਆਪਿਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਗਰਭ, ਨਿਰੋਧ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ, ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਯੋਨ ਸਿੱਖਿਆ, ਏਡਜ਼ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ, ਟੀਕਾਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੱਸਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

→ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਣ ਲਈ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ., ਪੱਤਰਿਕਾਵਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

→, ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ (Public Awareness) ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਜਨਤਾ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਕਾਸ ਯੋਜਨਾ ਜਿਵੇਂ ਬੰਨ੍ਹ (Dams), ਉਦਯੋਗ ਆਦਿ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ – Bombay National History Society (BNHS), Wild Life Preservation Society of India (WPSI), World Wild Life Fund for Nature (WWFN), Centre for Science and Technology (CST)।

→ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੈਲਫ ਐਮਰਸਨ, ਹੈਨਰੀ ਥੀਊਰੀ ਅਤੇ ਜਾਨ ਮੂਰ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ 1890 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੰਟਰੋਲ ਲਈ ਸੀਅਰਾ ਕਲੱਬ (Serra Club) ਬਣਾਇਆ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਾਰਕ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। .

→ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਸਭਿਅ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਸਲੀਮ ਅਲੀ, ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ, ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ, ਡਾਕਟਰ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਮਹਿਤਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ।

→ ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਾਸਤੇ ਪਦਮ-ਭੂਸ਼ਨ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

→ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਸਿਰਸੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੇ ਸੋਗਾਨ ਅਤੇ ਯੂਕੇਲਿਪਟਸ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪਿਕੀ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੋਲ ਸੁਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਵਾਸਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਅਧਿਕ ਚਰਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪ ਲਈ ਹੈ, ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਮੂਲ ਅਰਥਾਂ ਵਿਚ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalization) ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਪਾਬੰਦੀਆਂ ਦੇ ਬਗੈਰ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ ਅਜ਼ਾਦ ਰਹਿਣਾ ਹੈ।

→ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalization) ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀ ਵਰਤਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀਕਰਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ। ਵਿਸ਼ਵ ਬੈਂਕ, ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਫੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਪਾਰ ਸੰਗਠਨ (WTO) ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਸੰਗਠਨ ਹਨ।

→ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalization) ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ (Globalization) ਨੇ ਦੁਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਰਤ ਪਿੰਡ (Global Village) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

→ ਮੋਬਾਇਲ ਅਤੇ ਸੈਟੇਲਾਈਟ/ਉਪਗਹਿ ਫੋਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੋਈ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀਆਂ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਕਿਤੇ ਵੀ ਕੁੱਝ ਹੀ ਪਲਾਂ ਵਿਚ
ਗੱਲ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਸੇਵਾ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ।

→ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਰਕ (ਦੱਖਣੀ ਏਸ਼ਿਆਈ ਖੇਤਰੀ ਸੰਗਠਨ) ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅੱਤਵਾਦ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਐਕਟ (FERA-1973) ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਬਹੁਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅਚੱਲ ਸੰਪੱਤੀ ਖਰੀਦਣ, ਵਿਦੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਕਮਾਈ ਦਾ ਭੁਗਤਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਬਹੁਦੇਸ਼ੀ ਪੂੰਜੀ-ਨਿਵੇਸ਼ ਗਾਰੰਟੀ ਏਜੰਸੀ (MIGA) ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਵਾਣਿਤ ਸਾਰੇ ਪੂੰਜੀ ਨਿਵੇਸ਼ ਜਬਤੀ ਵਿਰੁੱਧ ਬੀਮਾਕ੍ਰਿਤ ਹਨ।

→ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਨੀਤੀ (Policy of Liberalization) ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਰਦਰਸ਼ਿਤਾ ਆਈ ਹੈ। ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਹੁ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਲਗਾਈਆਂ ਹਨ। ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਸਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ । ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਹਿਲੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ 1960 ਵਿਚ ਹੋਈ ਸੀ। ਇਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਇਸ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਜੋ ਕਿ 1950 ਵਿਚ 50 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ | ਸੀ 1985 ਵਿਚ ਵੱਧ ਕੇ 150 ਲੱਖ ਮੀਟ੍ਰਿਕ ਟਨ ਹੋ ਗਿਆ।
• ਖੇਤੀ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕਿਸਮਾਂ, ਫ਼ਲ, ਸੋਹਣੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੰਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।
• ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਹਨ।
• ਉੱਨਤ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ ਵੀ ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸੂਖਮ ਤੱਤ ਜਿਵੇਂ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਰਤੋਂ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ।

ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ –

1. ਸੁਖਮ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚਲੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਸਲਾਂ, ਅਨਾਜਾਂ, ਫਲਾਂ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਕੀੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਨਾਸ਼ਕ ਛਿੜਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
3. ਜੈਵ ਅਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਕੀਟਾਣੂਨਾਸ਼ਕ ਅਨਾਜ ਸਾਰਣੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।
4. ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਹਨਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਛਿੜਕਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੱਤਕਾਲ ਮੌਤ ਦੇ ਮਾਮਲੇ ਵੀ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਅਤੇ ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Globalisation and Liberalization) – ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾ ਸਿਰਫ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਸਗੋਂ ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਅਨੇਕ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਕੋਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ ਹਨ। ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਪਿਛੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨਸਤਰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਖੇਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਲ ਦੀਆਂ ਸਹੀ ਕੀਮਤਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪੱਖ ਅਸਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਅਸਮਾਨ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ‘ ਉਦਯੋਗਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਬੰਦ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
• ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਨਿਘਾਰ ਆਇਆ ਹੈ।
• ਦਿਨ-ਬ-ਦਿਨ ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਬਿਖਰਾਵ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ –

1. ਇਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤਾਂ ਠੀਕ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਪਰ ਇਸ ਨਾਲ | ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਬਿਖਰਾਵ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ।
2. ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਬਿਖਰਾਵ ਦੀ ਹਾਲਤ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਹੈ।
3. ਸਮਾਜਿਕ ਹੀਣਭਾਵਨਾ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਬਿਖਰਾਵ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ। ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਦੇ ਪਤੀ ਚੰਗਾ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾੜਾ ਵੀ।

(ਉ) ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਤੇ ਕੁੱਝ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਚੰਗੀਆਂ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਮੌਤ ਦਰ ਘੱਟ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਉਮਰ ਵਧੀ ਹੈ।
• ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮਿਹਨਤ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਕਠੋਰਤਾ ਨਾਲ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।

(ਅ) ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਦਭਾਵਨਾ ਤੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ

• ਪ੍ਰਿੰਟ ਮੀਡਿਆ ਅਤੇ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੋਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਾਣਕਾਰੀ।
• ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਸਖ਼ਤ ਬਦਲਾਵ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ।
• ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਕੱਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣ ਰਹੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਕੋਈ ਆਪਣੀ ਆਜ਼ਾਦੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਨਾਲ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਲਾਭਦਾਇਕ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਅਸਰ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਹਨ ।