Bhagya

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ

→ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹੋ ਰਹੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ (Social Development) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਪਹਿਲੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ – ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ (Social Development) । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ-ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਔਸਤ ਆਮਦਨ (Per Capita Income) ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ !

→ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic Development) ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ, ਨਿਰਮਾਣ, ਮੱਛੀ ਪਾਲਣ, ਖਣਨ ਆਦਿ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਉੱਠਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁਹੱਈਆ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁੱਲ-ਖੇਤਰ, ਵਸੋਂ ਵਾਧਾ, ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ, ਮਾਨਵ-ਭੂਮੀ ਅਨੁਪਾਤ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਪ੍ਰਗਤੀ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ | ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਸਿੱਖਿਆ, ਜਾਤੀ, ਆਰਥਿਕ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਅਕਤੀ ਉਤਪਾਦਨ ਪੈਦਾਵਾਰ) ਆਦਿ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗਰੀਬੀ, ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ, ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਿੱਛੜਾਪਨ, ਨਿਕੰਮਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ। .

→ ਸਿੱਖਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜ ਹੈ। ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਵਸੋਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਣਾ, ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਨਮਾਨ ਯੋਗ ਥਾਂ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਾਲ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ (Child Labour) ਅਤੇ ਬਾਲ-ਵਿਆਹ (Child Marriage) ਦਾ : ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਖਰਾਬ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਅਤੇ ਅਨਪੜਤਾ ਹੈ ।

→ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਲੋੜਾਂ ਵਿਚ ਲੰਬਾ ਜੀਵਨ, ਚੰਗੀਆਂ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ (Communicable diseases) ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (WHO) ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

→ ਆਦਿ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਖੇਤੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਖੇਤੀ (Traditional Agriculture) ਕਹਾਉਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਖੇਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

→ ਖੇਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਧੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਵਾਂਪਨ ਆਇਆ ।

→ ਖੇਤੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਵੇਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ, ਬਿਜਲੀ ਉਰਜਾ, ਸਿੰਜਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਖਾਦਾਂ,
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਉੱਚ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਖੇਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green Revolution) ਸੀ ।

→ ਖੇਤੀ-ਵਪਾਰ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ।

→ ਖੇਤੀ-ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਉਤਪਾਦਕ | ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਵੰਡਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ । ਖੇਤੀ-ਵਪਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਖੇਤੀ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਉਦਯੋਗ, ਮੀਟ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਕਰਣ (Meat Processing), ਕੋਲਡ ਸਟੋਰ (Cold Store) ਆਦਿ ।

→ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਅਵਿਗਿਆਨਿਕ ਖੇਤੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ।

→ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Industrial Revolution) ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਬਦਲਾਵ ਆਇਆ ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ (ਗੰਦਗੀ) ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਗੰਦਗੀ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੇ ਕਈ ਹਾਂ-ਪੱਖੀ (ਚੰਗੇ ਅਸਰ ਵੀ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਨਵੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੇ ਰੋਕ, ਵਧੀਆ ਸਫਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਲੰਬੀ ਉਮਰ, ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ।

→ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ । ਖੇਤੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਮਾਨ ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸੰਪੰਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਦੋਵੇਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ |

→ ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਬਾਲ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ, ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ, ਗ਼ਰੀਬੀ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ ਮੁੱਲ, ਧਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ, ਸਿੱਖਿਆ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਆਦਿ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ | ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹਨ ।.

→ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਾੜੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬੀ . (Poverty) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗ਼ਰੀਬੀ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਕੁਪੋਸ਼ਣ, ਅਸਿੱਖਿਆ, ਸਫਾਈ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਅਤੇ ਯੋਗ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਵੰਡ ਅਤੇ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

→ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਧਨ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ (Affluence) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਧਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚੰਗੀਆਂ ਸੜਕਾਂ, ਚੰਗੀ ਸੰਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ, ਸੁਧਰਿਆ ਹੋਇਆ ਉਰਜਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਵੰਡ, ਚੰਗੀ ਸਿੱਖਿਆ ਆਦਿ ਧਨ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਾਨਸਿਕ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਦਮੀ, ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਗਰੁਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੰਮ ਕਾਜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦਸਤੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਦਿ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਹਾਰ ਅਤੇ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਅਜੀਵਿਕਾ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਆਪਣਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Self Employment) ਅਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਰੁਜ਼ਗਾਰ’ (Wage Employment)

→ ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ, ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਦਰ ਦਾ ਘਟ ਹੋਣਾ, ਖੇਤੀ ਦਾ ਪਿੱਛੜਾਪਣ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਅੱਜ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

→ ਬਾਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਮੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਗਰੀਬੀ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਘਾਟ ਬਾਲ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਬਾਲ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਬਾਲ-ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਵੱਲੋਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਗਠਨ (I) ਬਣਾਇਆ ਹੈ ।

→ ਬਾਲ ਵਿਆਹ ਰੋਕ ਕਾਨੂੰਨ ਨੇ ਲੜਕੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਲਈ ਵਿਆਹ ਯੋਗ ਉਮਰ ਵਧਾ ਕੇ 15 ਤੋਂ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਲਈ 18 ਤੋਂ 21 ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਹਤ ਇੱਕ ਪੁਰੀ ਸਰੀਰਕ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਵਲ ਰੋਗ ਅਤੇ ਬਲਹੀਣਤਾ ਦੀ ਗੈਰ ਹਾਜ਼ਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਜਿਹੜੀ ਸਿਹਤ ਵਿਚ ਵਿਕਾਰ ਪੈਦਾ ਕਰੇ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ | ਆਮ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਪੈਦਾ ਕਰੇ, ਉਸਨੂੰ ਰੋਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਕਾਰ ਹਨ | ਖਰਾਬ ਸਫਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧਣ, ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਛੂਤ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕੈਂਸਰ ਅਤੇ ਏਡਜ਼ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਸਭ ਤੋਂ ਭਿਅੰਕਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਏਡਜ਼ (AIDS) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ- ਐਕੁਆਇਰਡ ਇਮੀਊਨੋ ਡੈਫੀਸ਼ਿਐਨਸੀ ਸਿੰਡਰੋਮ ਹੈ । AIDS ਲਾਇਲਾਜ ਰੋਗ ਹੈ ਜੋ ਮਾਨਵ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਹੀਣਤਾ ਵਾਈਰਸ (HIV) (ADS = Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ HIV ਦੀ ਜਾਂਚ ਏਲੀਸਾ ਟੈਸਟ (ELISA TEST) ਅਤੇ ਵੈਸਟਰਨ ਬਲੋਟ ਟੈਸਟ (Western Blot Test) ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ AIDS ਫੈਲਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ-ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸੰਭੋਗ, ਦੂਸ਼ਿਤ ਸਰਿੰਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਖੂਨ, ਵੀਰਜ ਦੇ ਇਕ ਬੰਦੇ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਬੰਦੇ ਵਿਚ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਰੋਗੀ ਮਾਂ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਨੂੰ ।

→ AIDS ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਛੋਟੇ ਰੋਗਾਂ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਗਵਾ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ AIDS ਦਾ ਰੋਗੀ ਲਗਭਗ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ AIDS ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਲਈ ‘ਰਾਸ਼ਟਰੀ AIDS ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਸ਼ਟਰੀ AIDS ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਹਰ ਸਾਲ, 1 ਦਿਸੰਬਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ AIDs ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੁੱਲ/ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਆਦਮੀ, ਸਮਾਜ, ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਚਰਿੱਤਰ ਨਿਰਮਾਣ, ਵਾਤਾਵਰਣ, ਸਿੱਖਿਅਕ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਚੰਗੇ ਨਾਗਰਿਕ ਬਨਾਉਣ ਦੇ ਲਈ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ | ਚਰਿੱਤਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੁੱਲ ਕਦਰਾਂ ਕੀਮਤਾਂ ਵਾਲੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਮੂਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਵਿਲਾਸ ਪਸੰਦ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਉਸਨੂੰ ਸੁੱਖਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤਾਂ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਮੁੱਖ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ (III Effects of Human Activities on Environment)-ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਮੋਟਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂੰਆਂ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੇ ਦਬਾਅ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਦੋਹਣ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ; ਜਿਵੇਂ-ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਅਤੇ ਹੋਰਾ ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ (Green House Effect) ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਅਬਾਦੀ ਵਧਣ ਦੇ ਬੁਰੇ ਨਤੀਜੇ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਰਹੇ ਹਨ ।

→ ਅਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਵਸੋਂ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ (ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ) ਨਾਂਹ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸੀਵਰੇਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 25 ਮਿਲੀਅਨ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕੀ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ (Slums) ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਭਾਲ ਵਿਚ ਆਏ ਗ਼ਰੀਬ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਅਸਰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਪਲਾਈ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਕ ਸਮਾਨ ਵੰਡ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਗੱਡੀਆਂ-ਮੋਟਰਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣਤਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Air Pollution) ਦਾ ਪੱਧਰ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀਆਂ ਔਕੜਾਂ (Problems of Rural Areas) ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਫ਼ਾਈ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਨਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨਿਆਂਸੰਗਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ; ਜਿਵੇਂ-ਜ਼ਿਆਦਾ ਚਰਾਉਣਾ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੁਰਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਵਧਣਾ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ, ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਵਿਤਕੀਕਰਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਜੈਵਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਕਈ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਔਕੜਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਅਪਘਟਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਨਾਲ ਜੀਵ ਅਵਰਧਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ (Natural Resources) ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੋਮੇ (Renewable Resources) ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੋਮੇ (Nonrenewable Resources) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮੇ (Renewable Resources) ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਵੀਕਰਨ ਜਾਂ ਮੁੜ-ਉਤਪਾਦਨ ਭੌਤਿਕ, ਯੰਤਰਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਸੁਰਜ, ਜਲ, ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ, ਜੰਗਲੀ ਸੰਪੱਤੀ, ਜੰਗਲ, ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ।

→ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸੋਮੇ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਾਰੀ ਮੁੱਕਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਜਿਵੇਂ-ਖਣਿਜ, ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਅਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ, ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਵੰਡ ਨਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ, ਖਣਿਜਾਂ, ਲੱਕੜੀ ਆਦਿ ਦੀ ਮੰਗ ਵਧਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ‘ਤੇ ਭਾਰ ਵਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਭੂਮੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਬੀਜਣਾ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਭਰਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ |

→ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਨਿਆਂਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ |

→ ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥ ਪੱਧਰੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਵੱਡੇ ਬੰਨ, ਬਨਸਪਤੀ ਆਵਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਥਿਤਕੀ ਤੰਤਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮੱਛੀ, ਝੀਗਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਸੋਮਿਆਂ ਤੇ ਭਾਰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਵਧੀ ਮੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੱਚਾ ਮਾਲ, ਮਸਾਲੇ, ਦਵਾਈਆਂ, ਰੇਸ਼ਮ, ਲਾਖ, ਗੁੰਦ ਆਦਿ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲ, ਭੂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ, ਹੜ੍ਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ, ਜਲਵਾਯੂ ਸਥਿਰਤਾ, ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਕਰਨ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਪੇੜ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਵੀ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ (Main Reasons for Cutting of Forests) – ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਖਣਨ, ਸਥਾਨਾਂਤਰੀ ਖੇਤੀ, ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਖ਼ਰਾਬ ਜੰਗਲ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਦਿ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਣ, ਭੁ-ਤਲ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਜੈਵ ਵਿਵਧਤਾ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ) ਵਿਚ ਘਾਟ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਭੋਂ-ਖੋਰ, ਹੜ੍ਹ ਆਉਣੇ, ਹਵਾ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦਾ ਮਰੁ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਬਦਲਣਾ ਆਦਿ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਅਸਾਂਵੀ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਸਾਵੀਂ ਵੰਡ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਲਾਗਤ ਨੂੰ ਵਧਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ | ਕਾਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵਿਵਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤਰੱਕੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੋਹਣ ਲਈ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਤਕਨੀਕ ਵਿਚ ਜੈਵ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਜੈਵ ਸੂਚਨਾ ਤਕਨੀਕ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਭਿਅੰਕਰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਜ, ਉਰਜਾ ਦੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਉਮੀਦ ਹੈ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਅਸਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੀਣ ਦਾ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ, ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਗਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ (Civil Amenities) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੀਣ ਦੇ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਵਿਚ ਅਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ, ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ, ਖ਼ਰਾਬ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਿਜਲੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਲੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਔਕੜਾਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਖਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਜਨਰੇਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫ਼ੈਲਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਵਿਚ ਔਕੜ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਪੈਟਰੋਲ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਲੈਂਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ, ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਖ਼ਰਾਬ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧੁਨੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵੀ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਗੰਭੀਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ |

→ ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਆਮ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਰੋਗਕਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕਾਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁਣ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਕੇਂਦਰਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜੋ ਫਾਲਤੂ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ | ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਨਾਲ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂਮਿਉਂਸੀਪਲ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਬਾਹਰੀ ਵਹਿਣ ਅਤੇ ਸੰਕਟਮਈ ਫਾਲਤੂ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਮੁੜ-ਚੱਕਰੀਏ (Renewable) ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਘਰੇਲੂ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਫਾਲਤੂ ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਨੂੰ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੀਆਂ ਜਗਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਮੱਖੀ, ਮੱਛਰ ਆਦਿ ਦੇ ਮੁੜ-ਜੀਊਣ ਸਥਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ |

→ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ਹਿਰੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਮੁੱਖ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ।

→ ਮੋਟਰ ਵਾਹਨਾਂ ਤੋਂ ਹਾਈਡ੍ਰੋਕਾਰਬਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਰਗਰਮ (Active) ਫਾਰਮਲਡੀਹਾਇਡ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਜਲਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਤਸਰਜਨ ਤੋਂ ਇਕੱਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਆਕਸਾਈਡ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਹਵਾ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਕਣਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਆਂਖਿਆ ਧੂਆਂ/ ਧੁੰਦ-ਧੁਆਂ (Smog) ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਧੁਆਂਖਿਆ ਧੂਆਂ ਦੇਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ, ਗਲੇ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਜਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ | ਹਵਾਈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨੀ ਵਾਂਸਪੋਰਟ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanisation) ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਕਨੀਕ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਨੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਵਧਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੇ ਭੂਮੀ ਉਪਯੋਗ, ਘਰ ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਵਾਸ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਬਾਦੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਵਾਸ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੇ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਲ, ਸੜਕ, ਆਵਾਜਾਈ ਆਦਿ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਈ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

→ ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕੀ ਰੋਜ਼ਗਾਰ, ਵਪਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਆਦਿ ਦੇ | ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸੋਂ (Floating Population) ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ | ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ

→ ਵਸੋਂ (Population-ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਾਤੀ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਵਸੋਂ (Population) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਹਿਲ ਜਿਵੇਂ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਵੰਡ, ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਕ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਕਣ (Demography) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

→ ਵਸੋਂ (Population) ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖ਼ਜ਼ਾਨਾ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ (ਆਇਤਨ) ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਘਣਤਾ (Population Density) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ, ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਮਰ ਅਤੇ ਉਤਪਰਵਾਸ ਤੇ ਆਪਰਵਾਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲਿਆਂ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਔਸਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ (Average Birth Rate) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਜਨਮ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਮੌਤ ਦਰ (Mortality Rate)-ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਹਰ ਸਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦੀ ਹੈ।
ਵਸੋਂ ਦੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗਾ ਤੇ ਤਬਾਦਲੇ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਇਕ ਦੇਸ਼ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਹਿਜਰਤ (Emigration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਵਾਸ (Immigration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਜਾ ਵਸਦੇ ਹਨ ਤੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਅਸਥਾਈ ਪਰਵਾਸ (Transient migration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕੇ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ਨ ਪਰਵਾਸ (Impulsive migration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ, ਗ਼ਰੀਬੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜਿਹੜਾ ਪਰਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼/ਮਜਬੂਰ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਰਵਾਸ (Compulsive migration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਵਸੋਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਵਾਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ (Inter State Migration) ਅਤੇ ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ (Intra State Migration) ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਇਕ ਹੀ ਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ (Intra State Migration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਰਾਜ ਦੀ ਹੱਦ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ (Inter State Migration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਜਨਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਬਾਲ ਮੌਤ ਦਰ (Infant mortality rate) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਉਮਰਾਂ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਦਾ ਉਮਰ ਸੰਯੋਜਨ (Age structure of population) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ (Sex Ratio) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਪ੍ਰਤੀ 100 ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਖਰ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ (Literacy Rate) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤਾਵਿਤ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲਨ ਅਕਾਰ ਰੂਪ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਥੋਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਵੇ ।

→ ਥਾਮਸ ਰਾਬਰਟ ਮਾਲਕਸ (Thomas Robert Malthus) ਨੇ ਵਜੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਵਸੋਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ (An essay on Principles of Population) ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਗਟਾਏ ।

→ ਮਾਲਸ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਰੇਖਾ ਗੁਣਸੂਤਰ ਲੜੀ (Geometrical Progression) ਭਾਵ 2, 4, 8, 16, 32 ……………. ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦ ਕਿ ਭੋਜਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਾਧਾ ਸਮਾਂਤਰੀ ਲੜੀ (Arithmetical Progression) ਅਨੁਸਾਰ (2, 4, 6, 8, 10 ……………) ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ/ਭੋਜਨ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਇਹ ਅੰਤਰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।

→ ਵਜੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ : ਜਿਵੇਂ-ਜੰਗ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਹੜ੍ਹ, ਸੁਨਾਮੀ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਸੰਨ 2000 ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ 6 ਅਰਬ 17 ਕਰੋੜ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵੰਡ ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੈ। ਧਰਤੀ ਤੇ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵੰਡ ਉੱਥੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।

→ ਸੰਸਾਰ ਦੀ 20% ਵਸੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰ ਦੇ ਅੱਧੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੂਰਪ, ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣਾ ਰੁਸ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਵਸੋਂ ਵਹਨ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਦੋ ਅੰਗ ਹਨ-

1. ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਅੰਗ, (Life Supportive Components) ·
2. ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਾਚਣਸ਼ੀਲ ਅੰਗ (Waste Assimilative Components) |

→ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਅੰਗ (Life Supportive Components) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਉਹ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ਜੋ ਵਸੋਂ ਲਈ ਭੋਜਨ, ਉਰਜਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ।

→ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਾਚਨਸ਼ੀਲ ਅੰਗ (Waste Assimilative Components) ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਵਿਤਰਣ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ, ਨਦੀਆਂ, ਘਾਟੀਆਂ, ਜਲਵਾਯੂ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ।
→ ਵਸੋਂ ਵਿਤਰਣ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰਕ-ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਕ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਆਦਿ ਹਨ।

→ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਫ਼ਰਕ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਧਾ ਦਰ (Natural Population Growth Rate) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
→ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ, ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਫ਼ਰਕ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ।
→ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਵਸੋਂ ਵੱਧਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ।

→ ਜਨਮ ਦਰ ਦਾ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੀ ਕਮੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

• ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਕਾਬੂ
• ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਕਮੀ
• ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ
• ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨ
• ਸੁੱਖ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ‘ਤੇ, ਗ਼ਰੀਬੀ ’ਤੇ, ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ , ਮਾਤਰਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ‘ਤੇ ਭੈੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਣ ਕਾਰਨ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਯੋਗ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
→ ਉਰਜਾ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਊਰਜਾ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ।
→ ਵਸੋਂ ਵਧਣ ਨਾਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਮੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ

1. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ,
2. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੋਗ ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਅ,
3. ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ,
4. ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿਚ ਕਮੀ,
5. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ,
6. ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ,
7. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣਾ ।

→ ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ (Waste management) ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main Objectives of Migration)-ਧਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਆਜੀਵਿਕਾ, ਧਨ ਦਾ ਲਾਲਚ, ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਨ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਚੰਗੇ ਮੌਕਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ, ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਆਦਿ ਹਨ । ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦਾ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

→ ਜੀ.ਟੀ. ਵਾਰਥ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਵਸੋਂ ਦੇ | ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।”

→ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮੇਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਰ (Urbanization Rate) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ (Factors Affecting Urbanization)-ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲੜਾ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ, ਆਵਾਜਾਈ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਮੌਕੇ, ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਆਦਿ ਹਨ।

ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ (Environmental Problems in Urban Areas)-ਗੰਦੀ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਫੈਲਾਅ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੋਗ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਦਬਾਅ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਪੜ੍ਹਨ-ਲਿਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਸਾਖਰਤਾ (Literacy) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸਾਖਰਤਾ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ (Methods for controlling increase in Population)

• ਵਿਆਹ ਯੋਗ ਉਮਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ
• ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ ਪਾਲਣ
• ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ
• ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ
• ਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ
• ਸਸਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਸਾਧਨ ॥

This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ

→ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਈ ਅੰਗ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕਈ ਅਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਤਾਕਤ ਹੈ ।
→ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਕਤ ਲੰਘਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
→ ਥਾਂ ਅਤੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਹਰ ਵੇਲੇ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਟ ਦੇ ਅੰਗ (Components of Environment)
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

• ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ (Abiotic Components)
• ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ (Biotic Components) |

1. ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗ (Abiotic Components) -ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਨਿਰਜੀਵ ਪਦਾਰਥ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਮੀਂਹ, ਊਰਜਾ, ਸੌਰ ਵਿਕਿਰਣ, ਤਾਪਮਾਨ, ਹਵਾ, ਜਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਆਦਿ ਜਲਵਾਯੂ ਅੰਗ ਹਨ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਆਕਸੀਜਨ, ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮਾਦਾ, ਖਾਰਾਪਣ, ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਆਦਿ ।

2. ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ (Biotic Components)-ਇਸ ਵਿਚ ਸਜੀਵ ਅੰਗ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਭਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਫ਼ੈਸਲਾਕੁੰਨ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ (ਨਿਖੇੜਕ), ਪੌਦੇ ਉਤਪਾਦਕ) ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਖ਼ਪਤਕਾਰ) ਆਦਿ । ਸੂਰਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਮਾ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਭੇਜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ (Decomposers) ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਪੌਦੇ (Producers) ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ, ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers) ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਸੂਰਜ (Sun) ਹੈ ! ਪਦਾਰਥ (Matter) ਜਾਂ ਪੁੰਜ ਦਾ ਕਾਰਨ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Environment)-ਇਹ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ

1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment)
2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment)
3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) ।

1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment) -ਇਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere), ਜਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) ਅਤੇ ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) । ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਪਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਗੈਸਾਂ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ । ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਮਨੁੱਖ ਵਲੋਂ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਸਜੀਵਾਂ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ | ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਲੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੂਰਜ ਦੀ ਝੁਲਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਹਿ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਢਾਅ-ਉਸਾਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Metabolic Activities) ਨੂੰ ਔਸਤ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ਅਤੇ ਕਰਨ ਲਈ ਜਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪੰਘੂੜਾ (Cradle of Life) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ‘ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ਹੈ । (Water is life) ਇਹ ਕਥਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਕਥਨ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਸੱਚਾਈ ਹੈ । ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਦਾ ਮਤਲਬ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਦੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ, ਜਲ-ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਥਲ-ਮੰਡਲ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਰ ਇਕ ਪਤਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੇਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਲ-ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਥਲ-ਮੰਡਲ ਦਾ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਖੇਤਰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕਿਨਾਰਿਆ ਲਾਗੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਡੂੰਘੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment) -ਇਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਉਤਪਾਦਕ, ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (Photosynthetic Bacteria) ਅਤੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਉਤਪਾਦਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਕਾਰਬਨਿਕ ਭੋਜਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਵਰਗ ਵਿਚੋਂ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਖ਼ੁਦ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

→ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –

• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ
• ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ ।

→ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers) -ਇਹ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸਿੱਧਿਆਂ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਖ਼ਰਗੋਸ਼, ਹਿਰਨ, ਹਾਥੀ ਆਦਿ ।

→ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)- ਇਹ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਤੇਂਦੂਆ ਆਦਿ ।

→ ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਸੂਖਮ ਜੀਵ, (ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕੀਟ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ |

3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment)-ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਨਜ਼ਰੀਆ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਸਮਝਦਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਲੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਬਦਲਾਵਾਂ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਉੱਨਤ, ਹੋਇਆ ਹੈ, ਪਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲ, ਵਾਯੂ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖ਼ਜ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਦਲਾਅ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਖੜੀ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ ।

ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਜੈਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੇਂਦਰ (Biosphere Reserves) ਜਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (National Parks) ਅਤੇ ਜੰਗਲੀਜੀਵ ਪਨਾਹਗਾਹਾਂ (wildlife Sancturies) ਆਦਿ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਹਨ । ‘

ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Society and Environment)-ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪੂਰਕ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ ਕਿ ਜੇ ਅਸੀਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਂਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਹਨ੍ਹੇਰ ਭਰਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨਤਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਡਾਊਨ (Down) ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਪੰਜ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ –

• ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਣਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
• ਜਿਸ ਵਿਚ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਅਸਲੀ ਟੋਹ ਦੁਆਰਾ ਜਨਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣਾ ।
• ਲੋਕੀ ਸੁਧਾਰਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਡੂੰਘੀ ਰੁਚੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਸੰਦ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਿਚ ਘਾਟ ਆਉਣ ਲਗਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਸੁਧਾਰ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਔਕੜ, ਦੂਜੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਗਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
• ਜਨਤਾ ਦੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਵੱਧਦੀ ਅਤੇ ਘੱਟਦੀ ਹੈ । ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਇਹਨਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।

ਅਤੀਤ ਦੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ (Early customs and Culture) -ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਤੱਥਾਂ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਬਾਰੇ ਰਿਗਵੇਦ (Rigveda) ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ, ਪੁਲਾੜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੰਜ-ਪੰਜ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਖ਼ੈਰ-ਖੀਅਤ (Well-being) ਲਈ ਹਨ ।

→ ਅਜੋਕੇ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਰੀਤਾਂ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।