Bhagya

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ਉ) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ …………… ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ ………… ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ ………… ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਹੈਜ਼ਾ …………. ਕਾਰਨ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਬ) ਖ਼ਮੀਰ
(ਸ) ਜੀਵਾਣੂਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(i) ਚੀਨੀ (ਖੰਡ) .
(ii) ਸ਼ਰਾਬ
(iii) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(iv) ਆਕਸੀਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸ਼ਰਾਬ

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(i) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(iii) ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ)
(iv) ਖਮੀਰ !
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

(ਈ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ ।
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫ਼ਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ii) ਕਾਕਰੋਚ
(iii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iv) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

(ਸ) ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(i) ਕੀੜੀ
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iii) ਪਤੰਗਾ
(iv) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

(ਹ) ਬਰੈੱਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੁੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।
(i) ਤਾਪ
(ii) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(iv) ਗੁਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ

(ਕ) ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ) ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(i) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ii) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(iv) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ |
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਲਮ (ੴ) ਵਿਚਲੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਾਲਮ (ਅ) ਵਿਚਲੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

‘ਉ’	‘ਅ’
(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਇ) ਬਰੈੱਡ ਬਣਾਉਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਹ) ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
	(ਪ) ਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਇ) ਬਰੈਂਡ ਬਣਾਉਣਾ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਹ) ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (ਉੱਤਲ ਲੈਂਸ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ (Group) ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੁ
• ਉੱਲੀਆਂ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈਆਂ
• ਵਿਸ਼ਾਣੁ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

• ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਜੀਵਾਣੁ
• ਨੀਲੇ-ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸ ਲਾਈਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਜੀਵਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਸ਼ੈਵਾਲ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ :ਜੀਵਾਣੂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :

1. ਦਹੀਂ ਤੇ ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
2. ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਿਰਕਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
3. ਚਮੜੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਲਈ । ਉੱਲੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :
4. ਡੱਬਲ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ।
5. ਖੁੰਬਾਂ ਖਾਣ ਲਈ ।
6. ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ । ਕਾਈ ਦੇ ਉਪਯੋਗ
7. ਡਾਇਟਮ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਸਿਲੀਕਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਹੈ ।
8. ਕਈ ਕਾਈਆਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
9. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਲਈ ।
10. ਟਿਸ਼ੂ ਪ੍ਰਵਰਧਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ

• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ |
• ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਕੱਪੜੇ, ਚਮੜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ) ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਅਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਬਦਬੂਦਾਰ ਯੋਗਿਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ੲ) ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ (Antibodies)-ਪਤੀਜੈਵਿਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਵਾਈ ਹੈ ਜੋ ਲਹੁ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੈਨਸਲੀਨ, ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ, ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ਆਦਿ । ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ, ਇਕ ਅੰਗੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ 1929 ਵਿੱਚ ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ-ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਖਾਂਸੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ
(ਅ) ਅਮੀਬਾ
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁ ॥
(ਸ) ਡਬਲਰੋਟੀ ਦੀ ਉੱਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ॥

2. ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾ |
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਖਮੀਰ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।

4. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈਂ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਮੈਨੀਸੀਲੀਅਮ
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

5. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਨਿਉਰਾਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਮੀਬਾ ।

6. ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੰਡ (ਚੀਨੀ
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ
(ੲ) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(ਸ) ਆਕਸੀਜਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ ॥

7. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(ੳ) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ .
(ਸ) ਖਮੀਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

8. ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ
(ਈ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਸ) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

9. ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਕੀੜੀ ।
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਇ) ਪਤੰਗਾਂ
(ਸ) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

10. ਬਰੈਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੰਨ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ
(ਉ) ਤਾਪ
(ਅ) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(ਸ) ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ।

11. ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ਆ) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(ਸ) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

12. ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਵੱਡਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ
(ਈ) ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ।

13. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
(ਏ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀਂ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਜੀਵਾਣੂ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਭਰੋ

1. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ……… ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਪੇਚਿਸ਼

2. ………………. ਦੁਆਰਾ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਰਿੰਗ ਵਰਮ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ

3. ਗ੍ਰੰਥੀਕਾਵਾਂ ਯੁਕਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ

4. ਕਣਕ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਰੋਗ ……… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਟ

5. ਸਾਰੀਆਂ ਖੁੰਭਾਂ ……….. ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਣ ਯੋਗ

6. ਦਹੀਂ ਜਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂ ……….. ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ

7. ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ ………… ਸੰਕਰਮਣ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ

8. ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ……… ਨੇ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ

9. ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ …………. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਨ

10. ਕੀਟ ਜੋ ਵਾਹਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ………….. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (Microscope-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ, ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ (Virus) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪੈਨਸਲੀਨ
• ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
• ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ
• ਗਰੈਮੇਸੀਡੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖਮਜੀਵ-ਉਹ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੂ
• ਉੱਲੀ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈ
• ਵਿਸ਼ਾਣੂ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ !
ਉੱਤਰ-

• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿਓਡੋਮਨਾਸ (Pseudomonas) ।
2. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਕੋਲੀ (Entamoeba coli) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਹਨ

1. ਪੋਲੀਓ ਮਾਈਲੀਟੀਸ
2. ਪੇਚਿਸ਼
3. ਸਰਦੀ ਤੇ ਬੁਖ਼ਾਰ
4. ਫਲੂ (ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ)
5. ਖ਼ਸਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਕਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.25 um (ਜਿੱਥੇ lum = \(\frac{1}{1000}\)  mm) ਵਿਆਸ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਡੰਡਾ ਆਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.15 mm ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਪਾਈਰਲ ਜੀਵਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 15mm ਲੰਬਾ ਅਤੇ 1.5 km ਵਿਆਸ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਬੀਜ਼, ਪੋਲੀਓ, ਚੇਚਕ, ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ, ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ, ਏਡਜ਼, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਆਲੂ ਦਾ ਮੋਸੇਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜੀਵਾਣੂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਈਫ਼ਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਤਪੇਦਿਕ (TB) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲੇਰੀਆ, ਪੇਚਿਸ਼, ਕਾਲਜ਼ਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਵਰਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਸ ਵਾਵੈਕਸ (Plasmodium vivax) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੂਗਲੀਨਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਮੀਬੀ ਪੇਚਿਸ਼ ਕੌਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਹਿਸਟੋਲਿਟਿਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਕਵਕ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਹਿਲਾ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਬਣਾਈ ?
ਉੱਤਰ-
1929 ਵਿੱਚ, ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ ਨੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਕੋਸਾ ਦੁੱਧ ਕੱਚ ਦੇ ਬਰਤਨ ਵਿਚ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਅੱਧਾ ਚਮਚ ਦਹੀਂ ਦਾ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਦੁੱਧ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ ਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.2 ਤੋਂ 100 m ਹੈ । ਖਮੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ 5 ਤੋਂ 10 um ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਆਕਾਰ 1 um ਤੋਂ ਕਈ ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਆਕਾਰ 2 ਤੋਂ 200 um ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.015 ਤੋਂ 0.2 km ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਵਕ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ-

• ਖਮੀਰ (Yeast)-ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ (Moulds)-ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਤੰਤੂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸੋਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਸਖ਼ਤ ਆਵਰਨ ਜਾਂ ਕਵਚ (Cyst) ਬਣਾ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਵਰਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਵਿਖੰਡਨ ਨਾਲ ਗੁਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਮਿਸ਼ਰਣ ਖੱਟਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਇਹ ਖੱਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਫੁੱਲਣ ਅਤੇ ਖੱਟਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ
ਹੈਜਾ
ਮਲੇਰੀਆ

ਉੱਤਰ –

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਹੈਜਾ	ਜੀਵਾਣੂ
ਮਲੇਰੀਆ	ਪੋਟੋਜ਼ੋਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸਾਧਾਰਨ ਪੌਦਾ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਰੋਗ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਕੈਂਕਰ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ

ਉੱਤਰ-

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਐਂਕਰ	ਜੀਵਾਣੂ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ	ਉੱਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ-

• ਸੁਡੋਮੋਨਾਸ (Pseudomonas)
• ਈ. ਕੋਲੀ (E. Coli) ।

ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ –

1. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟੁਬਰਕੁਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
2. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਪੌਦਾ ਵਿਸ਼ਾਣੁਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਜੰਤੁ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ ਹਨ

• ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਹਨ ।
• ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

ਪੌਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ-

• ਤੰਬਾਕੂ ਮੋਸੇਕ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (TMV)
• ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophage)

ਜੰਤੂ ਵਿਸ਼ਾ-

• ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (FMDV)
• ਖਸਰਾ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾ ਤੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ-

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀ ਅਮਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ

ਖਮੀਰ (Yeast)	ਉੱਲੀ (Mould)
(1) ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 5-10 um ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 2-10 ਘm ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਅਤੇ ਅਣਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ –
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦ-

• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਬੈਡ ਅਤੇ ਐਲਕੋਹਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸ਼ਰਾਬ, ਬੀਅਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਜ
ਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophages)-ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਜਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਰੂਪੀ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਿਰ, ਧੜ ਅਤੇ ਪੁੰਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੰਡਲਿਤ ਸਮਮਿਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪਾਣੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਏ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਮਤਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਉਤਪਾਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦ-ਕਣਕ ਦੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਡਬਲਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣਾ ॥
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ-ਜੋਂ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਸ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬੀਅਰ ਬਣਾਉਣਾ, ਪਿਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਤੋਂ ਇਡਲੀ ਅਤੇ ਡੋਸਾ ਬਣਾਉਣਾ ।
• ਪਾਸ਼ਚਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਨੀਰ ।
• ਕੁੱਝ ਉੱਲੀ ਜਿਵੇਂ ਮਸ਼ਰੂਮ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਵਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਵੀ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਭੋਜਨ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਲੂ ਅਤੇ ਕਪਾਸ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੱਪੜੇ, ਜੁੱਤੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਐਥਲੀਟ ਫੁੱਟ (Athlete’s foot) ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਵਰਮ (Ring wom) ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 10.
ਵੀ. ਡਬਲਰੋਟੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਖਮੀਰ ਨਾਲ ਥੋੜੀ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੌਰਾਨ, ਖਮੀਰ CO₂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । CO₂ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਡਬਲਰੋਟੀ ਨਰਮ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉੱਲੀ (Moulds) ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖੋ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਬੰਦ ਬਰਤਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ ।
• ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖੋ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਕਰਨਾ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਉੱਲੀ (Fungi)	ਕਾਈ (Algae)
(1) ਰੰਗ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਹਰੀ ਨਹੀਂ ।	(1) ਹਰਾ ਰੰਗ
(2) ਬਾਹਰੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ।	(2) ਬਾਹਰੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ‘ਹੋਈ ।
(3) ਪਰਪੋਸ਼ੀ	(3) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ
(4) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਜਾਂ ਪਰਜੀਵੀ ।	(4) ਜਲੀ ਆਵਾਸ
(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਜੈਵਿਕ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।	(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ :

• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਊਮਸ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਉਪਜ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ –

ਵਿਗਿਆਨੀ	ਸਾਲ	ਉਪਲੱਬਧੀ
ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ	1665	ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ, ਸਪਰਮੇਟੋਜੋਆ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਲੂਈ ਪਾਸਚਰ	1857,1859	ਕਿਣਵਨ ਇੱਕ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਰਾਬਰਟ ਕੋਚ	1872, 1889	ਤਪੇਦਿਕ ਦਾ ਕਾਰਕ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ ਬੈਸੀਲਸ ਹੈ।
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ	1929	ਟੈਟਨਸ ਰੋਗ ਟੈਟਨਸ ਬੈਲਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਪੈਨਸਲੀਨ ਕਵਕ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਨੋਟੋਟਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity)
(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)
(ਈ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਾਣੁ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜ਼ਹਿਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਸਥਾਨਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜ਼ਹਿਰ (toxin) ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਹਿਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤਰਲ ਅਤੇ ਲਹੂ, ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ (Proteins) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)-ਇਹ ਬਨਾਵਟੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਣੂ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਖਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ

• ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ
• ਚਮੜੀ ਦੁਆਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਟੀਕਾ (Vaccine) ਕੀ ਹੈ ? ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕਾ (Vacccine)-ਦੇਖੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15 (ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ) ਟੀਕਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਜਾਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ (ਜਿਵੇਂ ਪੋਲੀਓ ਬੂੰਦਾਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫ਼ੈਦ ਰਕਤਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਟੀਕਾ ਜਾਂ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਚਕ ਦੇ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਐਡਵਰਡ ਜੇਨਰ ਨਾਮਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ 1798 ਈ: ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਵਿਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ-ਇੱਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੁ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ (Cell wall) ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਅੰਦਰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਤਿੱਲੀ (Plasma membrane) ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਥਾਈਲਾਕਾਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ (Cytoplasm) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਾਕਾਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ, ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਰਣਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਲੋਰੋਫਿਲ, ਕੈਰੋਟੀਨਾਇਡਜ਼ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦੋਹਰੇ ਬੰਧਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੋਜਨ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਸਟਾਰਚ, ਆਮ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਸਟਾਰਚਲਿਪਿਡ ਦੀ ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਕਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਡਾਇਟਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਟਮ (Diatoms)-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਾਂ ਛੜ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਣ ਕਿਰਿਆ ਅਲਿੰਗੀ ਜਾਂ ਲਿੰਗੀ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਜੀਤ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਮੈਦਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪਾਊਡਰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੋਸੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਗੁੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਗੁੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੈਸ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਉਸੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਦੇ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਆਮ ਰੋਗ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਚਾਰਟ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਖਾਦ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਧ ਪਰੀਖਿਅਨ (Food Preservation)-ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ –
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ –
1. ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ (Dehydration and drying in Sunlight)-ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

2. ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੁਆਰਾ ਰੀਰੱਖਿਅਨ (Preservation by salt and sugar)-ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਵਧੀਆ ਰੱਖਿਅਕ (Preservative) ਹਨ ।
ਇਹ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਦਾ ਹੈ । ਅਚਾਰ, ਜੈਮ, ਜੈਲੀ, ਕੈਚਅਪ, ਸਕਵੈਸ਼ ਆਦਿ ਦਾ ਪਰੀਖਿਅਨ ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਅਤੀ ਠੰਢਾ ਕਰਨਾ (Deep Freezing-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ 9°C ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪ ਤੱਕ ਠੰਢਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਮਾਸ, ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪਰੀਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ (Chemical Preservation)-ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣ ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੈਨਜੋਇਕ ਅਮਲ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਮੇਟਾ ਬਾਈਸਲਫੇਟ ਆਦਿ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਅਤੇ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਲ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 9 ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ

PSEB 9th Class Science Guide ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਬਾਹਰੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਸਿਫ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਲਈ ਸਿਫ਼ਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਬਿਆਨ ਕਰੋ । ਜੇਕਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਲਈ ਕੁੱਝ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਹ ਵਸਤੂ ਬਾਹਰੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਸਿਫ਼ਰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਸਮਾਨ ਰਹੇਗੀ ।
ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਮੀਂਹ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ਜਦੋਂ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਬੂੰਦ ਦਾ ਭਾਰ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦਾ ਧਕੇਲ ਬਲ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੂੰਦ ’ਤੇ ਬਲ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਛੜੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਦਰੀ (ਗਲੀਚੇ) ਨੂੰ ਕੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧੂੜ ਦੇ ਕਣ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਗਲੀਚੇ ਨੂੰ ਛੜੀ (ਸੋਟੀ) ਨਾਲ ਕੁੱਟਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਗਲੀਚਾ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਧੂੜ ਕਣ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਾਰਨ ਵਿਰਾਮ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੂੜ ਕਣ ਗਲੀਚੇ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਡਿੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੱਸ ਦੀ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਸਮਾਨ ਨੂੰ ਰੱਸੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਬੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਬੱਸ ਕਿਸੇ ਤਿੱਖੇ ਮੋੜ ‘ਤੇ ਮੁੜਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਾਨ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਨ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਚਲਦਾ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਬੱਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇੰਜਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਛੱਤ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਸਮਾਨ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਖਿਸਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਬੱਲੇਬਾਜ਼ (Batsman) ਦੁਆਰਾ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਦੀ ਮਾਰਣ ਨਾਲ ਉਹ ਜ਼ਮੀਨ ‘ਤੇ ਲੁੜਕਦੀ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਦੂਰੀ ਚੱਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗੇਂਦ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਰੁੱਕਣ ਲਈ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ
(a) ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਨੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਹਿੱਟ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
(b) ਵੇਗ ਗੇਂਦ ਦੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੇ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਹੈ ।
(c) ਗੇਂਦ ਤੇ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਇੱਕ ਬਲ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
(d) ਗੇਂਦ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਨਹੀਂ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ । ਇਸ ਲਈ ਗੇਂਦ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਗੇਂਦ ਤੇ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਇੱਕ ਬਲ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਪਹਾੜੀ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਸਥਿਰ ਪ੍ਰਵੇਗ ਨਾਲ ਲੁੜਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ 20s ਵਿੱਚ 400m ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ 7 ਟਨ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰੋ । (1 ਟਨ = 1000kg)
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0
ਸਮਾਂ (t) = 20s
ਦੁਰੀ (S) = 400m
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, s = ut + \(\frac{1}{2}\)at²
400 = 0 × 20 + \(\frac{1}{2}\)a × (20)²
400 = 0 + \(\frac{1}{2}\) × a × 20 × 20
400 = 200 a
∴ a = \(\frac{400}{200}\)
= 2ms^-2
ਹੁਣ ਟਰੱਕ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 7 ਟਨ
= 7 × 1000 kg
= 7000 kg
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = 2 ms^-2
∴ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ, F = m × a
= 7000 × 2
= 14000 N (ਨਿਊਟਨ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ kg ਦੇ ਪੁੰਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ 20 ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਜੰਮੀ ਹੋਈ ਝੀਲ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੱਥਰ 50m ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਰਗੜ ਬਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਪੱਥਰ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1kg
ਪੱਥਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 20 ms^-1
ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (S)= 50m
ਪੱਥਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 0 (ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ)
ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਰਗੜ ਬਲ (F) = ?
υ² – u² = 2aS ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
(υ)² – (20)² = 2 × a × 50
(0)² – 20 × 20 = 100 × a
∴ a = \(\frac{-20 \times 20}{100}\)
a = – 4 ms^-2
ਰਗੜ ਬਲ, F = m × a
= 1 × (-4)
= – 4N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ 8000 kg ਪੰਜ ਵਾਲਾ ਰੇਲ ਇੰਜਨ ਪ੍ਰਤੀ 2000 kg ਪੰਜ ਵਾਲੇ 5 ਡੱਬਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੀ ਪਟਰੀ ‘ਤੇ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਇੰਜਨ 40000 N ਦਾ ਬਲ ਲਗਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਟਰੀ 5000 N ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ,
ਪਤਾ ਕਰੋ –
(a) ਵੇਗਤ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਲ
(b) ਰੇਲ ਦਾ ਵੇਗ
(c) ਪਹਿਲੇ ਡੱਬੇ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੇ ਡੱਬੇ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ
ਹੱਲ :
ਇੰਜਨ ਦਾ ਪੁੰਜ = 8000 kg …………… (i)
5 ਡੱਬਿਆਂ ਦਾ ਪੁੰਜ, = 5 × 2000 kg
= 10,000 kg ……………. (ii)
ਇੰਜਨ ਅਤੇ 5 ਡੱਬਿਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪੰਜ = (i) + (ii)
= 8000 kg + 10,000 kg
= 18000 kg
ਇੰਜਨ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ = 40000 N
ਪਟਰੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਰਗੜ ਬਲ = 5000 N
= ਇੰਜਨ ਦਾ ਬਲ – ਪਟਰੀ ਦਾ ਰਗੜ ਬਲ
(a) ਨੈੱਟ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਬਲ = 40000 N – 5000 N
= 35000 N

(b)

= 1.94 ms^-2

(c) ਪਹਿਲੇ ਡੱਬੇ ਦੁਆਰਾ ਦੂਜੇ ਡੱਬੇ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਬਲ = ਨੈੱਟ ਗਿਤ ਬਲ – ਡੱਬੇ ਦਾ ਪੁੰਜ × ਵੇਗ

= 35000 – 2000 × \(\frac{35}{18}\)
= 35000 – 3888.8
= 31111.2 N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪੁੰਜ 1500 kg ਹੈ । ਇਸ ਗੱਡੀ ਨੂੰ 1.7ms^-2 ਦੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਵੇਗ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਹੈ । ਗੱਡੀ ਅਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਗੱਡੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1500 kg
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = – 1.7 ms^-2
ਰਗੜ ਬਲ (F) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, F = m × a
= 1500 × -1.7
= – 2550 N
ਅਰਥਾਤ ਗੱਡੀ ਅਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਰਗੜ ਬਲ 2550 N ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਗੱਡੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ m ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਦਾ ਵੇਗ υ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਸੰਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
(a) (mυ)²
(b) mυ²
(c) \(\frac{1}{2}\)mυ²
(d) mυ
ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(d) mυ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਲੱਕੜ ਦੇ ਬੱਸੇ ਨੂੰ 200 N ਦਾ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਫ਼ਰਸ਼ ‘ਤੇ ਧਕੇਲਦੇ ਹਾਂ । ਬਕਸੇ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਲੱਕੜ ਦਾ ਬਕਸਾ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰੇਗਾ ਜੇਕਰ ਨੈੱਟ ਪਰਿਣਾਮੀ ਬਲ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਬਕਸੇ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਰਗੜ ਬਲ = ਧਕੇਲਣ ਬਲ = 200 N
ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਰਗੜ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਕਸੇ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ, ਹਰੇਕ ਦਾ ਪੁੰਜ 1.5 kg ਹੈ, ਇੱਕ ਹੀ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਰੇਕ ਦਾ ਵੇਗ 2.5 ms^-1 ਹੈ । ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੁੜ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਕਿੰਨਾ ਵੇਗ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ m₁ = m₂ = 1.5 kg
u₁ = 2.5ms^-1, u₂ = -2.5 ms^-1

ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਧਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਰਿਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਮੰਨ ਲਉ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਵੇਗ υ ਹੈ ।
ਸੰਵੇਗ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ
m₁u₁ + m₂u₂ = (m₁ + m₂ ) × υ
1.5 × 2.5 + 1.5 × (-2.5) = (1.5 + 1.5) × υ
1.5 (2.5 – 2.5) = 3 × υ
1.5 × 0 = 3 × υ
0 = 3υ
υ = \(\frac{0}{3}\)
= 0 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਗਤੀ ਦੇ ਤੀਜੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਵੀ ਸਾਨੂੰ ਉੱਨੇ ਹੀ ਬਲ ਨਾਲ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਉਹ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ, ਸੰਭਵ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੁਆਰਾ ਬਲ ਲਗਾਉਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਗਤੀ ਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਵੇਗਾ । ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਸਨੂੰ ਸਹੀ ਸਿੱਧ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਬਲ ਉਲਟ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰਕ ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦਿਉ ਅਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਕਿ ਟਰੱਕ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਸਤੁਆਂ ‘ਤੇ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੇ (ਕੈਂਸਲ) ਹਨ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਭਾਰੀ ਟਰੱਕ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਮਾਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਸੜਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਟਰੱਕ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਹਾਕੀ ਦੀ ਗੇਂਦ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ 200g ਹੈ, 10 ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ 5 kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਹਾਕੀ ਦੀ ਛੜ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 5 ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਅਸਲੀ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹਾਕੀ ਦੀ ਛੜ ਦੁਆਰਾ ਬਲ ਲਗਾਉਣ ਕਾਰਣ ਹਾਕੀ ਦੀ ਗੇਂਦ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਰ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਗੇਂਦ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 200g = 0.2 kg
ਗੇਂਦ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 10ms^-1
ਗੇਂਦ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = -5ms^-1
(∵ ਹੁਣ ਗੇਂਦ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪਹਿਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਹੈ ।)
ਗੇਂਦ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ = mυ – mu
= m (υ – u)
= 0.2 (-5 – 10)
= 0.2 × (15)
= – 3.0kg – ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
10g ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਗੋਲੀ ਜੋ ਕਿ 150 ms^-1 ਗਤੀ ਨਾਲ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੋਈ ਇੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 0.03 s ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੁਟਕੇ ਵਿੱਚ ਗੋਲੀ ਦੁਆਰਾ ਭੇਜੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲੀ ‘ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਗੋਲੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 10g = 0.01kg
ਗੋਲੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u = 150ms^-1
ਗੋਲੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 0
ਸਮਾਂ (t) = 0.03 s
ਗੋਲੀ ਦਾ ਵੇਗ (a) = \(\frac{v-u}{t}\)
= \(\frac{0-150}{0.03}\)
= -5000 ms^-2
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਵਿੱਚ ਖੁੱਭੀ ਹੋਈ ਗੋਲੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ (S) = ?
s = ut + \(\frac{1}{2}\) at² ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
= 150 × 0.03 + \(\frac{1}{2}\) × (-5000) × (0.03)²
= 4.5 – 2.25
S = 2.25m
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਦੁਆਰਾ ਗੋਲੀ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ F = m × a
= 0.01 × 5000
= 50N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ 1kg ਹੈ, 10ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਹੋਏ 5kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਨਾਲ ਹੀ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਸਦੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ | ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਵੇਗ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₁) = 1kg .
ਵਸਤੁ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₁) = 10ms^-1
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₂) = 5kg
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੁਟਕੇ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₂) = 0 (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ)
ਮੰਨ ਲਉ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋੜ (ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਗੁਟਕਾ) ਦਾ ਵੇਗ ) ਹੈ ।
ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਗੁਟਕੇ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = m₁ u₁ + m₂u₂
= 1 × 10 + 5 × 0
= 10 + 0
= 10kg ms^-1
ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋੜ (ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਗੁਟਕੇ) ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = (m₁ + m₂) × υ
= (1 + 5) × υ
= 6υ kg ms^-1
ਸੰਵੇਗ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ,
ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋੜ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋੜ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ
10 = 6υ
∴ υ = \(\frac{10}{6}\)
\(\frac{5}{3}\) ms^-1 = 1.67ms^-1
∴ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜੋੜ ਦਾ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = 6υ
= 6 × \(\frac{5}{3}\)
= 10 kg – ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
100kg ਪੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ 6 ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ 5ms^-1 ਤੋਂ 8ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ | ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਦਾ ਮਾਨ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 100 kg
ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 5 ms^-1
ਵਸਤੁ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ = (υ) 8 ms^-1
ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ (t) = 6 ਸੈਕਿੰਡ
ਮੁੱਢਲਾ (ਜਾਂ ਪਹਿਲਾ) ਸੰਵੇਗ (P₁) = mu
= 100 × 5
= 500kg ms^-1
ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ (p₂) = mυ
= 100 × 8
= 800kg ms^-1
ਵਸਤੁ ਤੇ ਲੱਗਦੇ ਬਲ ਦਾ ਮਾਨ, F = \(\frac{p_{2}-p_{1}}{t}\)
= \(\frac{800-500}{6}\)
= \(\frac{300}{6}\)
= 50N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਅਖ਼ਤਰ, ਕਿਰਨ ਅਤੇ ਰਾਹੁਲ ਕਿਸੇ ਰਾਜ ਮਾਰਗ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਹਨ । ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਕੀੜਾ ਉੱਡਦਾ ਹੋਇਆ ਕਾਰ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਵਾਲੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆ ਟਕਰਾਇਆ ਅਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਗਿਆ । ਅਖ਼ਤਰ ਅਤੇ ਕਿਰਨ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਰਨ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਗ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲੋਂ ਕੀੜੇ ਵਿੱਚ ਆਏ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਰ ਨਾਲੋਂ ਕੀੜੇ ਵਿੱਚ ਆਇਆ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਅਖ਼ਤਰ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਸੀ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸਨੇ ਕੀੜੇ ਉੱਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਣ ਕੀੜਾ ਮਰ ਗਿਆ । ਰਾਹੁਲ ਨੇ ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਤਰਕ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਦੋਨਾਂ ਨੇ ਮੋਟਰਕਾਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਬਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਹੁਲ ਦਾ ਤਰਕ ਸਹੀ ਹੈ । ਗਤੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ-ਕਾਰ ਅਤੇ ਕੀੜੇ ਤੇ ਸਮਾਨ ਬਲ ਲਗੇਗਾ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸੰਵੇਗ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਵੇਗਾ । ਹੁਣ ਕੀੜੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਾਰ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੀੜੇ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੰਵੇਗ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਾਫ਼ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਜਤਾ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੀੜਾ ਮਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
10 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਘੰਟੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸੰਵੇਗ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰੇਗੀ ਜਦੋਂ ਇਹ 80cm ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਵੇਗ ਦਾ ਮਾਨ 10ms^-2 ਲੈ, ਲਓ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਘੰਟੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 10kg
ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 0
ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ (S) = 80cm = 0.80m
ਘੰਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = 10ms^-2
ਮੰਨ ਲਉ ਘੰਟੀ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਵੇਗ υ ਹੈ
υ² – u² = 2aS ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਗਰੋਂ
υ² – (0)² = 2 × 10 × 0.80
υ² = 16
∴ υ = \(\sqrt{16}\)
∴ ਘੰਟੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ, υ = 4ms^-1
ਘੰਟੀ ਦੁਆਰਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸੰਵੇਗ ਦਾ ਮਾਨ
p = mυ
= 10 × 4
= 40kg ms^-1

ਅਤਿਰਿਕਤ ਅਭਿਆਸ (Additional Exercises)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ A1.
ਇਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਸਾਰਣੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-

ਸਮਾਂ (ਸੈਕਿੰਡ)	ਦੂਰੀ (ਮੀਟਰ)
0	0
1	1
2	8
3	27
4	64
5	125
6	216

(a) ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੇ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹ ਸਥਿਰ ਹੈ, ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਸਿਫ਼ਰ ਹੈ ?
(b) ਤੁਸੀਂ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਬਾਰੇ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਹੱਲ:

(a) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਗਤੀ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਵੇਗ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(b) ਕਿਉਂਕਿ ਵੇਗ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੁ ’ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ ਵੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ A2.
1200 kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸੜਕ ਤੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਸੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਧੱਕਾ ਦੇ ਕੇ 0.2ms^-2 ਦਾ ਵੇਗ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਬਲ ਨਾਲ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । (ਮੰਨ ਲਉ ਕਿ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਨ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਨਾਲ ਕਾਰ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਹੱਲ :
ਇੱਥੇ ਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1200kg
| ਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ , (a) = 0.2ms^-2
ਪਹਿਲੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਧੱਕਾ ਦੇਣ ਕਾਰਣ ਵੇਗ = 0
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਜਦੋਂ ਤੀਜਾ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਕ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
∴ ਤੀਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ, F = m × a
= 1200 × 0.2
= 240N
ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਤਿੰਨੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਪੱਠਿਆਂ ਦਾ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਕਾਰ ਨੂੰ ਧੱਕਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ = 24ON

ਪ੍ਰਸ਼ਨ A3.
500 ਪੁੰਜ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਹਥੌੜਾ 50ms^-1, ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਮਾਨ ਹੋ ਕੇ, ਇੱਕ ਕਿੱਲ ‘ਤੇ ਮਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿੱਲ, ਹਥੌੜੇ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ 0.015 s ਵਿੱਚ ਰੋਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿੱਲ ਦੁਆਰਾ ਹਥੌੜੇ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਹਥੌੜੇ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 500 g
= \(\frac{500}{1000}\) kg
= \(\frac{1}{2}\) kg
ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 50ms^-1
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 0 ms^-1
ਸਮਾਂ (t) = 0.01s
ਬਲ (F) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, υ = u + at
0 = 50 + a × 0.01
-50 = a × \(\frac{1}{100}\)
a = -50 × 100
= -5000 ms^-2
(ਰਿਣਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਮੰਦਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ )
ਹੁਣ (F) = m × a
= \(\frac{1}{2}\) × -5000
= -2500N
∴ ਕਿੱਲ ਦੁਆਰਾ ਹਥੌੜੇ ‘ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਬਲ = -2500N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ A4.
ਇੱਕ 1200kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਕਾਰ 90km/h ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਉਸਦਾ ਵੇਗ ਬਾਹਰੀ ਅਸੰਤੁਲਿਤ ਬਲ ਲੱਗਣ ਦੇ ਕਾਰਨ 4s ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਕੇ 18km/h ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੇਗ ਅਤੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ : ਇੱਥੇ, ਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1200kg
ਸਮਾਂ (t) = 4s
ਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 90km/h
= \(\frac{90 \times 1000}{60 \times 60}\) ms^-1
= 25 ms^-1
ਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 18km/h
= \(\frac{18 \times 1000}{60 \times 60}\)
= 5ms^-1
ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਗ (a) = ?
ਕਾਰ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ = ?
ਕਾਰ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ (F) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, υ = u + at
5 = 25 + a × 4
-20 = 4a
a = \(\frac{-20}{4}\)
= -5 ms^-2
ਕਾਰ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ = ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ – ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਵੇਗ
= mυ – mu
= m (υ – u)
= 1200 (5 – 25)
= 1200 × (-20)
= -2400 kg ms^-1
= 2400kg ms^-1 ਦੀ ਘਾਟ
F = m × a
= 1200 × 5
= 6000N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ A5.
ਇੱਕ ਟਰੱਕ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਨ । ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਟਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨੋਂ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਟਰੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ 1s ਹੈ, ਤਾਂ
(a) ਕਿਹੜੀ ਗੱਡੀ ‘ਤੇ ਬਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਵੇਗਾ ?
(b) ਕਿਹੜੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
(c) ਕਿਸ ਗੱਡੀ ਦਾ ਵੇਗ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
(d) ਟਰੱਕ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਾਰ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਉਂ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
(a) ਦੋਨੋਂ ਗੱਡੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਬਲ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੋਨੋਂ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਕਿਉਂਕਿ ਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਜ ਘੱਟ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਕਾਰ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ।
(b) ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸੰਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਾਰ ਅਤੇ ਟਰੱਕ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਸੰਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ।
(c) ਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂ ਜੋ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਟਰੱਕ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।
(d) ਕਾਰ ਦੀ ਘੱਟ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਬਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ਦੇ ਨਿਯਮ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਿਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਦੀ ਜਤਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ?
(a) ਇੱਕ ਰਬੜ ਦੀ ਗੇਂਦ ਅਤੇ ਉਸੀ ਆਕਾਰ ਦਾ ਪੱਥਰ ।
(b) ਇੱਕ ਸਾਈਕਲ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ।
(c) ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿੱਕਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦਾ ਸਿੱਕਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਉਸ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜਿਸ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਜੜਤਾ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ ।
(a) ਗੇਂਦ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਜੜਤਾ ਵੱਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦਾ ਪੁੰਜ ਗੇਂਦ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।
(b) ਇੱਕ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪੁੰਜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਜਤਾ ਵੱਧ ਹੈ ।
(c) ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪੰਜ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਦਾ ਪੁੰਜ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਥੱਲੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ ਗੇਂਦ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ? ਜਾਣਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੋ ।
“ਫੁਟਬਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਠੋਕਰ ਮਾਰ ਕੇ/ਕਿੱਕ ਲਗਾ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਦੇ ਦੂਜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਦੂਜਾ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਕਿੱਕ ਲਗਾ ਕੇ ਗੋਲ ਵੱਲ ਪਹੁੰਚਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦਾ ਗੋਲਕੀਪਰ (ਗੋਲਚੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਪਕੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਵੱਲ ਕਿੱਕ ਠੋਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ।” ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਸ ਕਾਰਣ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰੋ ਜੋ ਹਰੇਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੱਕਾ ਮਾਰਨਾ (ਠੋਕਰ ਮਾਰ), ਖਿੱਚਣਾ ਆਦਿ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ ਗੇਂਦ ਦਾ ਵੇਗ ਤਿੰਨ ਵਾਰੀ ਬਦਲਿਆ ਹੈ-

1. ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪਹਿਲੀ ਟੀਮ ਦੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਕਿੱਕ ਮਾਰ ਕੇ ਗੇਂਦ ਦਾ ਵੇਗ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ।
2. ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਉਸੇ ਟੀਮ ਦੇ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਕਿੱਕ ਮਾਰ ਕੇ ਗੇਂਦ ਦਾ ਵੇਗ ਬਦਲਿਆ ਹੈ ।
3. ਤੀਸਰੀ ਵਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਟੀਮ ਦੇ ਗੋਲਚੀ ਨੇ ਫੁੱਟਬਾਲ ਨੂੰ ਕਿੱਕ ਲਗਾ ਕੇ ਗੇਂਦ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਬਲ ਲਗਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਨੂੰ ਮੋਟਿਆਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸੇ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਪੱਤੀਆਂ ਝੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਾਹਣੀਆਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਦੋਨੋਂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਨ । ਹਿਲਾਉਣ ਨਾਲ ਟਾਹਣੀਆਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਗਈਆਂ ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿਰਾਮ ਜੜ੍ਹਤਾ ਕਾਰਨ ਟਾਹਣੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਗਤੀਮਾਨ ਬੱਸ ਅਚਾਨਕ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋ ? ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਗਤੀਮਾਨ ਬੱਸ ਅਚਾਨਕ ਰੁਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ ਬੱਸ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੱਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਗਤੀਮਾਨ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੇ ਹਾਂ । ਜਦੋਂ ਬੱਸ ਅਚਾਨਕ ਵੇਗਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ ਬੱਸ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬੱਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਗਤੀਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਜੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੇਕਰ ਕਿਰਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੱਥ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਕਿ ਘੋੜਾ, ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖਿੱਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਊਟਨ ਦੇ ਗਤੀ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਘੋੜਾ, ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਬਲ (ਕਿਰਿਆ) ਲਗਾ ਕੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ । ਗੱਡੀ ਵੀ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਬਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ) ਲਗਾ ਕੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਬਲ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਘੋੜਾ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪਿਛਾਂਹ ਵੱਲ ਧੱਕਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ । ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਬਲ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਲੰਬਵਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਤਮਕ ਬਲ ਘੋੜੇ ਦੇ ਭਾਰ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਤਮਕ ਬਲ ਦਾ ਖਿਤਿਜੀ ਘਟਕ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਗਤੀਮਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਪਹੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਗੜ ਬਲ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਰਗੜ ਬਲ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਰਬੜ ਦੀ ਨਲੀ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕਿਉਂ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਿਆਂ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਬੜ ਦੀ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲ (ਕਿਰਿਆ) ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਓਨੇ ਹੀ ਬਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ) ਨੂੰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀ ਦਾ ਹੱਥ ਅਨੁਭਵ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਰਬੜ ਦੀ ਨਲੀ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ 50g ਪੁੰਜ ਦੀ ਗੋਲੀ 4kg ਪੁੰਜ ਦੀ ਬੰਦੂਕ (ਰਾਇਫ਼ਲ) ਤੋਂ 35 ms-1 ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੰਦੂਕ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ) ਮੁੱਢਲੇ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਗ ਰਹੇ ਵੇਗ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਗੋਲੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₁ ) = 50g = 0.05kg
ਰਾਇਫ਼ਲ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₂ ) = 4kg
ਗੋਲੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₁ ) = 0
ਰਾਇਫ਼ਲ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₂ ) = 0
ਗੋਲੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ₁ ) = 35 ms^-1
ਰਾਇਫ਼ਲ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ₂ ) = ?
ਸੰਵੇਗ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ,
ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਰਾਇਫ਼ਲ ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਵੇਗ = ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਰਾਇਫ਼ਲ ਦਾ ਕੁੱਲ ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ
m₁ u₁ + m₂ u₂ = m₁υ₁ + m₂υ₂
.05 × 0 + 4 × 0 = .05 × 35 + 4 × υ₂
0 + 0 = 1.75 +4 × υ₂
– 4 × υ₂ = 1.75
∴ υ₂ = –\(\frac{1.75}{4}\)
= – 0437 ms^-1
= – 0.44 ms^-1
ਰਿਣਾਤਮਕ ਚਿੰਨ੍ਹ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਾਇਫ਼ਲ ਦੇ ਵੇਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਗੋਲੀ ਦੇ ਵੇਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
100g ਅਤੇ 200g ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਇੱਕ ਹੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 2ms^-1 ਅਤੇ 1 ms^-1 ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਦੋਨੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਟਕਰਾ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ 1.67 ms^-1 ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₁ ) = 100g = \(\frac{1}{10}\) kg
ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₁ ) = 2 ms^-1
ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₂ ) = 200g = \(\frac{1}{5}\) kg
ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u₂ ) = 1 ms^-1

ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ :
ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਵੇਗ = : m₁ u₁
= \(\frac{1}{10}\) × 2
= \(\frac{1}{5}\) kg ms^-1
ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਵੇਗ = m₂u₂ = \(\frac{1}{5}\) × 1
\(\frac{1}{5}\) kg ms^-1
ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਕੁੱਲ ਮੁੱਢਲਾ ਸੰਵੇਗ (ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿ) = \(\frac{1}{5}\) + \(\frac{1}{5}\)
\(\frac{2}{5}\) kg ms^-1

ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ
ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ₁ ) = 1.67 ms^-1
ਦੂਜੀ ਵਸਤੁ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ₂ ) = ?
ਪਹਿਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ = m₁ υ₁
\(\frac{1}{10}\) × 1.67
= 0.167 kg ms^-1
ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਸੰਵੇਗ = m₂ υ₂

ਸੰਵੇਗਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, = \(\frac{1}{5}\)υ₂
ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ = ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਟੱਕਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੁੱਲ ਸੰਵੇਗ
\(\frac{2}{5}\) = 0.167 + \(\frac{1}{5}\) × υ₂
0.2 × υ₂ = 0.4 – 0.167 ms^-1
∴ υ₂ = 0.116 ms^-1

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 1 ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 1 ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ

PSEB 8th Class Science Guide ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ  Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਢੁਕਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –
(ਤੈਰਨਾ, ਪਾਣੀ, ਫ਼ਸਲ, ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ, ਤਿਆਰੀ)
(ੳ) ਇੱਕੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਗਾਉਣ ਨੂੰ………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕਦਮ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ………….. ਹੈ ।
(ਈ) ਖ਼ਰਾਬ ਬੀਜ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰ …………. ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਸ) ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਉਚਿਤ ਸੂਰਜੀ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਉਚਿਤ ……….. ਅਤੇ ……….. ਹੋਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਫ਼ਸਲ
(ਅ ਤਿਆਰੀ
(ਏ) ਤੈਰਨਾ
(ਸ) ਪੋਸ਼ਕ, ਪਾਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ‘ਕਾਂਲਮ ‘ਉਂ ਅਤੇ ਕਾਂਲਮ “ਅ’ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਮਿਲਾਂਣ ਕਰੋ-

‘ਉ’	‘ਅ’
(1) ਖਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ	(ਉ) ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ।
(2) ਰੱਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ	(ਅ) ਯੂਰੀਆ ਤੇ ਸੁਪਰ ਫਾਸਫੇਟ
(3) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ	ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਗੋਬਰ, ਮੂਤਰ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥ ।
(4) ਦੇਸੀ ਖਾਦਾਂ	(ਸ) ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਮਟਰ
	(ਹ) ਧਾਨ ਚਾਵਲ, ਮੱਕੀ ।

ਉੱਤਰ-

(1) ਖਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ	(ਹ) ਧਾਨ (ਚਾਵਲ), ਮੱਕੀ ।
(2) ਰਬੀ ਫ਼ਸਲਾਂ	(ਸ) ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਮਟਰ
(3) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ	(ਅ) ਯੂਰੀਆ ਤੇ ਸੁਪਰ ਫਾਸਫੇਟ
(4) ਦੇਸੀ ਖਾਦਾਂ	(ਈ) ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਗੋਬਰ, ਮੂਤਰ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3. ਹਰ ਇੱਕ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ
(ੳ) ਖ਼ਰੀਫ (ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ
(ਅ) ਰੱਬੀ (ਹਾੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖਰੀਫ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ (ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ)-
(i) ਝੋਨਾ
(ii) ਮੱਕੀ ।
(ਅ) ਰੱਬੀ (ਹਾੜ੍ਹੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ-
(i) ਕਣਕ
(ii) ਛੋਲੇ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਭੂਮੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ !
(ਅ) ਬਿਜਾਈ
ਗੋਡੀ
(ਸ) ਰਾਹਾਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਭੂਮੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ (Preparation of Soil)-ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਲਟਨਾ ਅਤੇ ਪੋਲਾ ਬਣਾਉਣਾ ਤਾਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਵਾਧਾ ਕਰ ਸਕਣ ਅਤੇ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਵੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੁਤਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੋਤੇ ਹੋਏ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਢੇਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਟਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਖੁਰਣ ਰੋਕਣ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰਨਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
(ਅ) ਬਿਜਾਈ (Sowing)-ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬਿਜਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਫ਼ਸਲ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਚਰਨ ਹੈ । ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵਧੀਆ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਸਿਹਤਮੰਤ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਾਂ ਸੀਡ ਡਰਿਲ ਦੁਆਰਾ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਇ) ਗੋਡਾਈ (Weeding)-ਇਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਫ਼ਾਲਤੂ ਪੌਦੇ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਧੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਨਦੀਨ ਪਾਣੀ, ਪੋਸ਼ਕ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲਈ ਫ਼ਸਲ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੜਾਂ ਸਹਿਤ ਉਖਾੜ ਕੇ ਜਾਂ ਭੂਮੀ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਹਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਸਮਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਅਤੇ ਬੀਜ ਬਣਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਖੁਰਪੀ ਜਾਂ ਹੈਰੋ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲ ਕੇ ਫਸਲ ਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-2-4D ਅਤੇ ਬੂਟਾ ਕਲੋਰ ਆਦਿ ।

(ਸ) ਗਹਾਈ (Threshing)-ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਭੂਸੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਹਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗਹਾਈ ਦੇ ਲਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰੇਸ਼ਰ ਜਾਂ ਕੰਬਾਈਨ ਮਸ਼ੀਨ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੰਬਾਈਨ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਗਹਾਈ ਦੋਨੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ

ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ (fertilizer)	ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ (Manures),
(1) ਇੱਕ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਲੂਣ ਹੈ ।	(1) ਇੱਕ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।
(2) ਇਸਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਫੈਟਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਲੜ ਦਾ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ |	(3) ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਲੜ੍ਹ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪੋਸ਼ਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(4) ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪੋਸ਼ਕ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਥੋੜ੍ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਸਿੰਚਾਈ ਕੀ ਹੈ ? ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ (Irrigation)-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ਸਿੰਚਾਈ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਫ਼ਸਲਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸੋਚ ਸਮਝ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ |

ਪਾਣੀ ਦੀ ਬੱਚਤ ਵਾਲੇ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਦੋ ਢੰਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ :
(i) ਛਿੜਕਾਅ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Sprinkler System)-ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸਮਤਲ ਭੂਮੀ ਜਿੱਥੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਖੜੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਨੋਜ਼ਲ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਈਪ ਨਿਸਚਿਤ ਦੂਰੀ ਤੇ ਮੁੱਖ ਪਾਈਪ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਮੁੱਖ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੋਇਆ ਨੋਜ਼ਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵਰਖਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਡਿਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛਿੜਕਾਅ, ਰੇਤਲੀ (Sandy) ਮਿੱਟੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ।

(ii) ਤੁਪਕਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Drip System)-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਤੁਪਕਾ-ਤੁਪਕਾ ਕਰਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੇ ਡਿਗਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਡਿਪ ਤੰਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਲਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ, ਬਗੀਚਿਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

ਤੁਪਕਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮੁੱਖ ਨਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਕ ਨਲੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੋਜ਼ਲ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜੜਾਂ ਨੂੰ ਤੁਪਕਾ-ਤੁਪਕਾ ਪਾਣੀ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਇਹ ਵਿਧੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਵਰਦਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੇਕਰ ਕਣਕ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਫ (ਸਾਉਣੀ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ ਇੱਕ ਰਬੀ ਫ਼ਸਲ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਉਹ ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਕਣਕ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਫ਼ ਜਾਂ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪਾਣੀ ਮਿਲਣ ਨਾਲ ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਮਰ ਜਾਵੇਗੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਸਵਸਥ ਪੌਦੇ ਉੱਗਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜਣ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਚੰਗੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਦ ਜਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਖਾਦ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਖਾਰੀ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਦੀਨ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨ (Weeds)-ਉਪਜ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਅਣਚਾਹੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਦੀਨ ਹਟਾਉਣ ਨੂੰ ਨਿਰਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਦੀਨ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

• ਜੁਤਾਈ-ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਲਟਨ ਅਤੇ ਪੋਲਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜੁਤਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੁਤਾਈ ਹਲ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਨਦੀਨ ਉਖੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਗੋਡਾਈ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਨਦੀਨਾਂ (ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਖਾੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਤੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਖੁਰਪਾ ਜਾਂ ਹੈਰੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਰਸਾਇਣਿਕ ਵਿਧੀ-ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਪਜ ਤੇ ਛਿੜਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
  ਉਦਾਹਰਨ-2-4D ਅਤੇ ਬੂਟਾ ਕਲੋਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਕਸਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਤਰਤੀਬ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕਰੋ ਤਾਂ ਕਿ ਗੰਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣ ਦਾ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ।
ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਖੰਡ ਮਿੱਲ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ

• ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣਾ ।
• ਪੱਕੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਜਿਸ ਮਸ਼ੀਨ ਨਾਲ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ –

• ਸਰਦੀ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ
• ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਤੂੜੀ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨਾ
• ਇੱਕੋ ਨਸਲ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਉਗਾਉਣਾ
• ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠਾਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਔਜ਼ਾਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਕਿਸ ਪੱਧਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਿੰਚਾਈ
(ਅ) ਬਿਜਾਈ
() ਨਿਰਾਈ
(ਸ) ਵਾਢੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਾਢੀ ।

2. ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਘਿਰਨੀ
(ਅ) ਚੇਨ ਪੰਪ
(ਈ) ਢੇਕਲੀ
(ਸ) ਹਲਟ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਢੇਕਲੀ ।

3. ਮੋਹਨ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਘੋਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਸਾਇਣਿਕ ਘੋਲ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ੳ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ
(ਅ) ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ |
(ਇ) ਉੱਲੀ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ।

4. ਨਰੇਸ਼ ਦੇ ਮਾਤਾ ਜੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਕੁਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਨ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਇੱਕ ਖਾਦ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਖਾਦ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ
(ਅ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ।
(ਈ) ਵਰਮੀ ਕੰਪੋਸਟ .
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ ।

5. ਜਸਬੀਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਕੁੱਝ ਬੇਲੋੜੇ ਜੰਗਲੀ) ਪੌਦੇ ਵੇਖੇ । ਇਹਨਾਂ ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਬਿਜਾਈ
(ਅ) ਸਿੰਚਾਈ
(ਇ) ਗੋਡਾਈ .
(ਸ) ਕਟਾਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਗੋਡਾਈ ।

6. ਖ਼ਰੀਫ (ਸਾਉਣੀ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ
(ਅ) ਪੱਤਝੜ
(ਈ) ਸਰਦੀ ਦੀ ਰੁੱਤ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ।

7. ਖੇਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਲਟਾਉਣ-ਪਲਟਾਉਣ ਅਤੇ ਪੋਲੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਹਲ ਵਾਹੁਣਾ
(ਅ) ਬਿਜਾਈ ਬ)
ਸਿੰਚਾਈ
(ਸ) ਗੋਡਾਈ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹਲ ਵਾਹੁਣਾ ।

8. ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਢਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ (ਵਾਈਰਸ)
(ਅ) ਉੱਲੀ
(ੲ) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਬੈਕਟੀਰੀਆ
(ਸ) ਕਾਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ॥

9. ਫ਼ਸਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) 2.4 D
(ਅ) B.H.C.
(ੲ) DDT
(ਸ) ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) 2.4 D.

10. ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) 70%
(ਅ) 80%
(ਈ) 60%
(ਸ) 90%
ਉੱਤਰ-
(ਸ) 90%.

11. ਖਰਪਤਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦੇ
(ਅ) ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ
(ਇ) ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ
(ਸ) ਉਪਯੋਗੀ ਪੌਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਹੋਏ ਬੇਲੋੜੇ ਪੌਦੇ ।

12. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੂਹ
(ਅ) ਸਮੁੰਦਰ
(ਈ) ਤਲਾਬ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਮੁੰਦਰ ।

13. ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਘਿਰਨੀ
(ਅ) ਚੇਨ ਪੰਪ
(ਇ) ਰਹਟ
(ਸ) ਛਿੜਕਾਉ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਛਿੜਕਾਉ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1 ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

1. ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿੱਚ …………. ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜਿਆ

2. ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਲਈ …………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀਡ ਫ਼ਿਲ

3. ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ …………… ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਲਟ

4. ………….. ਕਟਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਾਤਰੀ

5. ……….. ਰਸਾਇਣ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ

6. ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ

7. ਜਦੋਂ ਪੌਦੇ ਮੁਰਝਾਉਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ …………… ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ

8. ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਮੁਰਝਾਉਣਾ …………. ਦੀ ਕਮੀ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ

9. ਉਹ ਭੁਮੀ ਜਿੱਥੇ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ …………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤ

10. ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਵੱਲ ……………. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਿਸਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਖੇਤੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ (Agriculture)-ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੁੱਖ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ (Staple food) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ-ਉਹ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਸਾਡੇ ਆਹਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਮੁੱਖ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਕਣਕ ਅਤੇ ਚਾਵਲ । ਇਹ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਵਜੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਵਾਧੇ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਵਾਧੇ ਲਈ ਕਾਰਕ-

• ਹਵਾ
• ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
• ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ-ਉਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਛਿੜਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਸ਼ਨ 6.
ਪਸ਼ੂਪਾਲਣ (Animal husbandry) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸ਼ੂਪਾਲਣ-ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ, ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਉੱਚਿਤ ਦੇਖਭਾਲ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਪਸ਼ੂਪਾਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਫ਼ਸਲ (Crop) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ-ਇੱਕ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਇੱਕੋ ਥਾਂ ਤੇ ਉਗਾਉਣ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ, ਚਾਵਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉਤਪਾਦ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਤਪਾਦ-ਖੇਤਾਂ ਅਥਵਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮੌਸਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਜ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਪਜ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹੈ-ਰਬੀ ਅਤੇ ਖਰੀਫ ਉਪਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਬਿਜਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਾਈ-ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਬੀਜਣਾ ਬੁਆਈ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਰਸਰੀ (Nursery) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰਸਰੀ-ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬੀਜਾਂ ਤੋਂ ਉਗਾਏ ਛੋਟੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਬਾਰਾ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪੌਦਸ਼ਾਲਾ ਜਾਂ ਨਰਸਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਿਜਾਈ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੋਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਿੰਚਾਈ (Irrigation) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ-ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਿੰਚਾਈ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਤਨ :-ਵਰਖਾ ਦੇ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਤੋਂ ਉਪਜ ਦਾ ਡਿਗਣਾ ਪਤਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਖੇਤ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣਾ (Field following) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉਪਜ ਨਾ ਬੀਜਣਾ ਖੇਤ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Organic manure) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ (Crop rotation) ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ-ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੀਆਂ ਹੋਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਉਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਕਿਹੜੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹਵਾ ਦੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਦੋ ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਰਸੀਮ ਅਤੇ ਚਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਖਰਪਤਵਾਰ (Weeds) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਰਪਤਵਾਰ-ਉਪਜ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਜੋ ਫਾਲਤੂ/ਬੇਲੋੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਖਰਪਤਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਨਿਰਾਈ (Weeding) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਰਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਨਿਰਾਈ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਰਪਤਵਾਰ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੌਦੇ ਫ਼ਸਲ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Pesticides) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ-ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਕਟਾਈ (Harvesting) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਟਾਈ-ਪੱਕੀ ਹੋਈ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ, ਕਟਾਈ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਕੰਬਾਈਨ (Combine) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੰਬਾਈਨ-ਮਸ਼ੀਨੀ ਕਟਾਈ ਯੰਤਰ ਕੰਬਾਈਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਥਰੇਡਿੰਗ ਨਾਲੋਨਾਲ ਅਤੇ ਸੌਖਿਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਉਪਜ ਉਤਪਾਦ (Crop-yield) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਪਜ ਉਤਪਾਦ-ਅਨਾਜ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਉਪਜ ਉਤਪਾਦਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਅਨਾਜ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਭੰਡਾਰਨ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਾਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਅਨਾਜ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਭੰਡਾਰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਚਿੱਤਰ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਇਕ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।

ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਤੁਪਕਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਇਕ ਵੀ ਤੁਪਕਾ ਅਜਾਈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਾਟ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਲਈ ਇਕ ਵਰਦਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸੀਲੋਜ਼ (Silog) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਲਟਿਆ ਅਤੇ ਪੋਲਾ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਪਲਟਿਆ ਅਤੇ ਪੋਲਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ-

• ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੜਾਂ ਸੌਖਿਆਂ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਜੜਾਂ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ?
• ਪੌਦਾ ਮਜਬੂਤੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਕਿਰਮੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਿਜਾਈ (Broadcasting) ਅਤੇ ਰੋਪਾਈ (Transplanting) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਜਾਈ (Broadcasting-ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬੀਜ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ । ਬਿਜਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਦੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਹਨ-

• ਹੱਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਿਜਾਈ
• ਸੀਡਤ੍ਰਿਲ ਦੁਆਰਾ ਬਿਜਾਈ ॥

ਰੋਪਾਈ (Transplanting-ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਨਰਸਰੀ ਤੋਂ ਪੌਦ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਯੁਕਤ ਉੱਚਿਤ ਸਥਾਨ ਤੇ ਬੀਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides) ਕੀ ਹੈ ? ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ-ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਾਇਣ ਜੋ ਕੀਟ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਰਵਾ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਪੌਦੇ ਤੇ ਕੋਈ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਫਸਲ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਨਮੀ ਤੋਂ ਕਿਉਂ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਮੀ ਨਾਲ ਕਵਕ ਅਤੇ ਪੀੜਕਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਉਸਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪੀੜਕਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀੜਕਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ-ਪੀੜਕ ਸਜੀਵ ਹਨ, ਜੋ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਲਈ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕ ਜਿਵੇਂ ਮੈਲਾਥਿਆਨ, ਡਾਇਸਿਸਟੋਨ, ਬੀ. ਐੱਚ. ਸੀ. ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਫ਼ਸਲ ਤੇ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੀੜਕ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹਾਨੀ

• ਫ਼ਸਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਭਰਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਲੂਣਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਫ਼ਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਧੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਜਾਂ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਲਈ ਧੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਪੀੜਕਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਤਹਿ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖੇਤ ਨੂੰ ਖਾਲੀ ਛੱਡਣ (Field Fallow) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਇੱਕ ਮੌਸਮ ਦੇ ਲਈ ਬਿਨਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਪੂਰਤੀ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਖੇਤ ਖ਼ਾਲੀ ਛੱਡਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੜ੍ਹ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਅਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੰਡਾਰਿਤ ਅਨਾਜ ਕਿਵੇਂ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੂਹੇ, ਕੀਟ, ਆਦਿ ਭੰਡਾਰਿਤ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਨੁਮਾਨਿਤ 25% ਅਨਾਜ ਚੂਹਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀਟ ਅਤੇ ਕਣਕ ਵੀ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਖਾਧੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਣ ਤੇ ਕਈ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਦੀਨ ਕੀ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀਨ (Weeds)-ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਉਪਜ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬੇਲੋੜੇ ਫਾਲਤੂ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਖੁਰਪੇ ਅਤੇ ਹੈਰੋ (harrow) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹੈਰੋ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਦੱਸੋ । ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਉਪਯੋਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਰੋ ਦੀ ਬਨਾਵਟ-ਇਸ ਵਿੱਚ ਨੋਕ ਵਾਲੀਆਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਛੜਾਂ ਜਾਂ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਤਖ਼ਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਤ ਵਿੱਚੋਂ ਹਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਦੀਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਉਪਯੋਗ-ਇਹ ਨਦੀਨ ਨੂੰ ਉਖਾੜਨ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਾਦ ਕਿਉਂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸ਼ਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਫ਼ਸਲ ਲਗਾਤਾਰ ਉਗਾਈ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਕਮੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਖਾਦਾਂ ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਟਾਈ (Harvesting) ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗ (Threshing) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –
ਕਟਾਈ (Harvesting)-ਉਪਜ ਦੇ ਪੱਕਣ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਟਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਧੇਰੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਦਾਤੀ ਜਾਂ ਵੱਡੀ ਕੰਬਾਈਨ (Combines) ਨਾਲ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਥੈਸ਼ਿੰਗ (Theshing)-ਭੂਸੇ ਤੋਂ ਅਨਾਜ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ, ਥੈਸ਼ਿੰਗ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿੰਗ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਉੱਚਿਤ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਕਿਉਂ ਬੀਜਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਠੀਕ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬੀਜਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਉੱਗ ਨਹੀਂ ਸਕਣਗੇ ਅਤੇ ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਾ ਲਏ ਜਾਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੰਡਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਵੱਡੇ ਗੋਦਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤੀ ਖਾਦ ਨਿਗਮ (Food Corporation of India) ਅਤੇ ਰਾਜ ਗੋਦਾਮ ਨਿਗਮ (State warehousing corporation) ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ-ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਰਸਾਇਣ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਅਰਥਾਤ ਜੈਵਿਕ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਰਸਾਇਣਕ ਖਾਦ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਦੀ ਪਰੰਤੂ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਇਹ ਖਾਦ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਜੋ ਜੈਵਿਕ ਖ਼ਾਦ ਨਾਲ ਵੱਧਦੇ ਹਨ, ਖਾਣ ਲਈ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਦਾ ਜੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇੱਕ ਹੀ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਉੱਗਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨੀ ਹਾਲਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਤਾਪ ਅਤੇ ਹਵਾ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ (Insecticides)	ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Weedicides)
(i) ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਉਪਜ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।	| (i) ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਉਪਜ ਦੇ ਨਾਲ ਉੱਗੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਪੌਦਿਆਂ (ਨਦੀਨਾਂ) ਦਾ ਨਾਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਤੇ ਅਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-D.D.T.	(ii) ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ  ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ | 2.4 D, ਬੂਟਾਕਲੌਰ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ 10 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਬੀਜਾਂ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਬੀਕਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-ਬੀਕਰ c ਵਿਚ ਬੀਜਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਖਾਦ ਵਿਚ ਯੂਰੀਆ ਅਤੇ ਗੋਬਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.

ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸਾਨ ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰ-ਫਸਲ ਚੱਕਰਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਹਰ ਸਾਲ ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਬਦਲਣਾ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਗਾਉਣਾ ਤਾਂਕਿ ਕੀਟ ਪੀੜਕ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਣ । ਇਕ ਹੀ ਫ਼ਸਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਉਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਕਣਕ, ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਨਾਲ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਉਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਕਣਕ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਫ਼ਸਲ ਚੱਕਰਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਜਾਂ ਉਪਜ ਉਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ‘ਤੇ ਹਲ ਕਿਉਂ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ

• ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੱਕ ਹਿੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਜਾਂ ਸਾਰੀ ਮਿੱਟੀ ਪਲਟੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪੋਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਵਾਰ-ਵਾਰ ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲ ਨਦੀਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੁਸਾਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨਰਮ, ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਉਪਜ ਉਗਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੌਸਮਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀ ਹੈ ? ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੌਸਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(i) ਖਰੀਫ ਫ਼ਸਲ
(ii) ਰਬੀ ਫ਼ਸਲ ।

(i) ਖਰੀਫ ਫ਼ਸਲ-ਮਾਨਸੂਨ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ, ਸਾਉਣੀ ਫ਼ਸਲ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਮੱਕੀ, ਬਾਜਰਾ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਆਦਿ ।
(ii) ਰਬੀ ਫ਼ਸਲ-ਸਰਦੀ ਵਿੱਚ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਹਾੜ੍ਹੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਕਣਕ, ਛੋਲੇ, ਸਰੋਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਨੂੰ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ

• ਠੀਕ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬੀਜਣ ।
• ਠੀਕ ਸਮੇਂ ਤੇ ਸਿੰਚਾਈ ।
• ਉੱਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਖਾਦ ਦੇਣਾ ।
• ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਉੱਗਣ ਦੇਣਾ ।
• ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ
• ਠੀਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ

• ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕੁਦਰਤ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਰਸਾਇਣ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਰਿਸ ਕੇ ਉਪਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ੋਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜ ਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਸੀਂ ਅਨਾਜ ਕਿਵੇਂ ਭੰਡਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ? ਸ਼ੀਤ ਭੰਡਾਰਨ (Cold Storage) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨਾਜ ਭੰਡਾਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ-

1. ਕਿਸਾਨ ਧਾਤੂ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਦੋ ਡੱਬਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨਾਜ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਨਾਜ ਘਰ (Grainaries) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਸੁੱਕੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਹਵਾਦਾਰ ਸੀਮੇਂਟ ਦੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਗੋਦਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਕੁੱਝ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨ ਤਾਪ ਤੇ ਭੰਡਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ੀਤ ਭੰਡਾਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਜ ਉਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਉਪਜ ਉਗਾਉਣ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ

• ਉੱਚਿਤ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ।
• ਖਾਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
• ਸਿੰਚਾਈ
• ਬੀਜਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਤਮ ਕਿਸਮਾਂ
• ਖੇਤੀ ਔਜ਼ਾਰ
• ਉਪਜ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਲਈ ਰਸਾਇਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਖਾਦ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਹਰ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖਾਦ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਝੋਨੇ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Farm Yard manure) ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ । ਮੂੰਗਫ਼ਲੀ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖਾਦ ਜਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਵਿੱਚ ਗੰਥੀਕਾਵਾਂ (Nodules) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟਰਾਈਟ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੇਟ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਣਕ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਲਈ ਹਰੀ ਖਾਦ (Green manure) ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Farm yard manure) ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਨੀਰੀ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਨੀਰੀ ਲਗਾਉਣਾ-ਝੋਨਾ, ਮਿਰਚਾਂ, ਟਮਾਟਰ ਅਤੇ ਗੋਭੀ ਆਦਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੇ ਜਿਹੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਕੇ ਜੋ ਪਨੀਰੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪਨੀਰੀ (Seedling) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਪਨੀਰੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਇਸ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਤੋਂ ਉਖਾੜ ਕੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਦੂਰੀ ਤੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪਨੀਰੀ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁੱਖ ਖੇਤੀ ਪੱਧਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਖੇਤੀ ਪੱਧਤੀਆਂ

• ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ-ਇਸ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਪੋਲੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੱਕੜੀ ਜਾਂ ਲੋਹੇ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿੱਟੀ ਸਮਤਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਉੱਡ ਨਾ ਜਾਵੇ ।
• ਬਿਜਾਈ-ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਹੱਥਾਂ ਜਾਂ ਸੀਡ ਡਿਲ ਦੁਆਰਾ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਜਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਸਿੰਚਾਈ-ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ, ਜਿਵੇਂ ਪਾਣੀ, ਛਿੜਕਾਅ, ਟਿਊਬਵੈੱਲ, ਦੋਲਤ ਟੋਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਖਾਦ ਪਾਉਣਾ-ਹਰ ਫ਼ਸਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕ ਸੋਖਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖਾਦ ਪਾਉਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
• ਨਿਰਾਈ-ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਪੌਦੇ ਵੀ ਉੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਲਈ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਟਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਰਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ-ਕੀਟ, ਉੱਲੀ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਚੂਹੇ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਟਾਈ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ-ਜਦੋਂ ਫ਼ਸਲ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉੱਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੱਥਾਂ ਨਾਲ, ਦਾਤੀ ਜਾਂ ਹਾਰਵੈਸਟਰ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਭੁਸੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਾਜ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਨਾਜ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 14% ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਕੀ ਹੈ ? ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖ਼ਾਦ ਕੀ ਹੈ ? ਕਿਸਾਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਕਿਉਂ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ? ਸਾਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਭੰਡਾਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ-ਖੇਤ ਜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖ਼ਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖਾਦ-ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਜੋ ਇੱਕੋ ਨਾਲ ਕਈ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਤ ਖ਼ਾਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-

• NPK ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਹੈ ।
• CAN ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ, ਅਮੋਨੀਅਮ ਨਾਈਟਰੇਟ ਵੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਖਾਦ ਹੈ ।

ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜ ਤੱਤ ਜਿਵੇਂ-ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖਾਦਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਨਮੀ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਜ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸਾਨ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ-ਕਈ ਖਾਦਾਂ ਨਮੀ ਨੂੰ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਸੋਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਨਮੀ ਯੁਕਤ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਭੰਡਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ਤਾਂ ਇਹ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿਣਗੀਆਂ । ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਥੈਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਸੁੱਕੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।C

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 8 ਗਤੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 8 ਗਤੀ

PSEB 9th Class Science Guide ਗਤੀ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਐਥਲੀਟ 200 m ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵਿਤੀ (ਚੱਕਰਾਕਾਰ) ਪੱਥ ਦਾ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ 40 s ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । 2 ਮਿੰਟ 20 s ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ :
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਤੀ (ਚੱਕਰਾਕਾਰ ) ਪੱਥ ਦਾ ਵਿਆਸ (d) = 200 m
ਵਿਤੀ ਪੱਥ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (r) = \(\frac{200}{2}\) =100 m
ਵਿਤੀ ਪੱਥ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 2πr
2 × \(\frac{22}{7}\) × 100
= \(\frac{4400}{7}\) m

1 ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = 40 s
ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ = 2 ਮਿੰਟ 20 ਸੈਕਿੰਡ
= (2 × 60 + 20) ਸੈਕਿੰਡ
= (120 + 20) ਸੈਕਿੰਡ
= 140 ਸੈਕਿੰਡ
40 s ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = \(\frac{4400}{7}\)m (= 1 ਚੱਕਰ)
1 s ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = \(\frac{4400}{7 \times 40}\)
∴ 140 s ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = [late]\frac{4400}{7 \times 40}[/latex] × 140
= 2200 m ( = [late]\frac{1}{2}[/latex] ਚੱਕਰ)

ਇਸ ਲਈ ਗਤੀ ਦੇ ਆਖੀਰ ਵਿੱਚ ਐਥਲੀਟ [late]\frac{1}{2}[/latex] ਚੱਕਰ ਲਗਾ ਕੇ ਵਿਆਸ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਿਰੇ B ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚੇਗਾ ।
∴ ਵਿਸਥਾਪਨ ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਬਿੰਦੂ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ) = ਵਿਤ ਦਾ ਵਿਆਸ = 100 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
300 m ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਜੋਸੇਫ ਜਾਗਿੰਗ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ 2 ਮਿੰਟ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਰੇ A ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ B ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਘੁੰਮ ਕੇ 1 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ 100 m ਪਿੱਛੇ ਬਿੰਦੂ c ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਜੋਸੇਫ ਦੀ ਔਸਤ ਬਾਲ ਅਤੇ ਔਸਤ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
(a) ਸਿਰੇ A ਤੋਂ ਸਿਰੇ B ਤੱਕ ।
(b) ਸਿਰੇ A ਤੋਂ ਸਿਰੇ 0 ਤੱਕ ।
ਹੱਲ:
(a) A ਸਿਰੇ ਤੋਂ B ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਲੰਬਾਈ = AB = 300 m
ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = 2 ਮਿੰਟ 30 ਸੈਕਿੰਡ
= (2 × 60 + 30) s
= (120 + 30) s
= 150 s

= \(\frac{300}{150}\)ms^-1
= 2ms^-1

(b) A. ਸਿਰੇ ਤੋਂ c ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ = AC = AB + BC
= 300m + 100 m
= 400 m
ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ = 2 ਮਿੰਟ 30 ਸੈਕਿੰਡ + 1 ਮਿੰਟ
= 3 mm 30 s.
= (3 × 60 + 30) s
= (180 + 30) s = 210 s
ਔਸਤ ਚਾਲ = \(\frac{400}{210}\)
= 1.91 ms^-1
ਔਸਤ ਵੇਗ = \(\frac{200}{210}\) 0.95 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਬਦੁਲ ਗੱਡੀ ਤੇ ਸਕੂਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪਣੀ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ ਨੂੰ 20 km/h ਪੜ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਵਾਪਸੀ ਵੇਲੇ ਘੱਟ ਭੀੜ ਹੋਣ ਕਾਰਣ ਉਸ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ 30 km/h ਹੈ | ਅਬਦੁਲ ਦੀ ਇਸ ਪੂਰੀ ਯਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਚਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਘਰ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਦੂਰੀ = L
ਘਰ ਤੋਂ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਸਕੂਲ ਤੋਂ ਘਰ ਤੱਕ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = L + L
ਸਕੂਲ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਔਸਤ ਚਾਲ (v₁) = 20 kmh

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਮੋਟਰਬੋਟ ਇੱਕ ਝੀਲ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ 3 ms^-2 ਦੇ ਸਥਿਰ ਨਿਯਤ) ਵੇਗ ਨਾਲ 8 ਸੈਕਿੰਡ (s) ਤੱਕ ਚੱਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਮੋਟਰਬੋਟ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0 (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ).
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = 3 ms^-1
ਸਮਾਂ (t) = 8 s
ਦੂਰੀ (S) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, S = ut + \(\frac{1}{2}\)at²
S = 0 × 8 + \(\frac{1}{2}\) × 3 × (8)²
S = 0 + \(\frac{1}{2}\) × 3 × 8 × 8
ਮੋਟਰਬੋਟ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ =. S = 96 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਕਾਰ ਦਾ ਚਾਲਕ 52 kmh^-1 ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਦਰ ਨਾਲ ਗਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਰ 5 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੀ ਕਾਰ ਦਾ ਚਾਲਕ 30 kmh^-1 ਦੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਕਾਰ ਤੇ ਹੌਲੀ ਬਰੇਕ ਲਗਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 10 s ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਗਰਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਬਣਾਓ । ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰ ਤੱਕ ਜਾਵੇਗੀ ।
ਹੱਲ:
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਾਰਾਂ ਦੇ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ AB ਅਤੇ CD ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਚਾਲ 52 kmh^-1 ਅਤੇ 30 kmh^-1 ਹੈ ।
ਵਿਰਾਮ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹਿਲੀ ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = ΔAOB ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ
= \(\frac{1}{2}\) × AO × BO
= \(\frac{1}{2}\) ×(52 × \(\frac{5}{18}\))× 5
= 36.1 m
ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੂਜੀ ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = ΔCOD ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ

= \(\frac{1}{2}\) × CO × OD =
= \(\frac{1}{2}\) × (30 x \(\frac{5}{18}\)) × 10
= 47.2 m
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਕਾਰ ਨੇ ਪਹਿਲੀ ਕਾਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ A,B ਅਤੇ C ਦੇ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੈ । ਗਰਾਫ਼ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਨਿਮਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ ।
(a) ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਚਲ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
(b) ਕੀ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਜਗਾ ਤੇ ਹੋਣਗੇ ?
(c) c ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਵੇਗਾ, ਜਦੋਂ B, A ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ ?
(d) ਜਿਸ ਸਮੇਂ B, C ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ ?

ਹੱਲ:
(a) A ਦੀ ਚਾਲ = PN ਦੀ ਢਾਲ (Slope) = \(\frac{10-6}{1.1-0}\)
\(\frac{40}{11}\) = 3.63kmh^-1
B ਦੀ ਚਾਲ = OM ਦੀ ਢਾਲ (Slope) = \(\frac{6-0}{0.7-0}=\frac{60}{7}\) 8.57kmh^-1
C ਦੀ ਚਾਲ = OM ਦੀ ਢਾਲ (Slope) = \(\frac{6-2}{0.7-0}=\frac{40}{7}\) 5.71kmh^-1

ਕਿਉਂਕਿ B ਵਸਤੂ ਦੀ ਢਾਲ (Slope) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ B ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ ।

(b) ਕਿਉਂਕਿ ਤਿੰਨਾਂ ਦੇ ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਕੱਟਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਮਿਲਣਗੇ ।
(c) ਜਦੋਂ B, N ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਨ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । (1.1 ਘੰਟੇ ‘ਤੇ), ਉਸ ਸਮੇਂ C ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ 0 ਤੋਂ ਲਗਪਗ 9 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(d) B, M ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ C ਨੂੰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ B 9 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
20 m ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਉਸਦਾ ਵੇਗ 10 ms^-2 ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਗੇਂਦ ਕਿਸ ਵੇਗ ਦੇ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਟਕਰਾਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ,
u = 0,
S = 20 m
a = 10 ms^-2
v = ?
t = ?
v² – u² = 2 as ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ
v² – (0)² = 2 × 10 × 20
v² = 400
= 20 × 20
∴ v = \(\sqrt{20 \times 20}\)
= 20 ms-1
ਹੁਣ
v = u + at
20 = 0 + 10 × t
∴ t = \(\frac{20}{10}\) = 2 s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸੇ ਕਾਰ ਦਾ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?

(ਕ) ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਇਸ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਗਰਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਕਾਲੇ (shaded) ਖੇਤਰ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਓ ।
(ਖ) ਗਰਾਫ਼ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
(ਕ) X- ਅਕਸ਼ ਦੇ 5 ਛੋਟੇ ਨਿਸ਼ਾਨ = 2 s.
Y-ਅਕਸ਼ ਦੇ 3 ਛੋਟੇ ਨਿਸ਼ਾਨ = 2 ms^-1
15 ਛੋਟੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 2s × 2 ms^-1
= 4 m
∴ 1 ਛੋਟੇ ਵਰਗ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = \(\frac{4}{15}\)m
0 ਤੋਂ 4 s ਹੇਠ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦਾ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ
= 57 ਛੋਟੇ ਵਰਗ + \(\frac{1}{2}\) × 6 ਛੋਟੇ ਵਰਗ
= 60 ਛੋਟੇ ਵਰਗ
ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 4 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = 60 ਛੋਟੇ ਵਰਗ
= 60 × \(\frac{4}{15}\)m
= 16 m

(ਖ) 6 s ਬਾਅਦ ਕਾਰ ਦੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਸੰਭਵ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇ ਲਈ ਵਿੱਚ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇਵੋ-
(ਕ) ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦਾ ਵੇਗ ਸਥਿਰ (ਨਿਯਤ) ਹੋਵੇ ਪਰ ਵੇਗ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋਵੇ ।
(ਖ) ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਜਿਹੜੀ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪਵੇਗ ਲੰਬਵਤ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਕ) ਹਾਂ, ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਸਿਫ਼ਰ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਲੰਬਵਤ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਗੁਰੂਤਾ-ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਖ) ਹਾਂ, ਖਿਤਿਜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲ ਰਹੇ ਜਹਾਜ਼ ਤੇ ਗੁਰੂਤੀ ਪ੍ਰਵੇਗ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲੰਬਵਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਬਨਾਉਟੀ ਉਪਗ੍ਰਹਿ 42250 km ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਹਿ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ 24 ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਚਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਬਨਾਉਟੀ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ = (r) = 42250 km
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਬਣ ਰਿਹਾ ਕੋਣ (θ) = 2π ਰੇਡੀਅਨ
ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦੁਆਰਾ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ 1 ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ
(t) = 24 ਘੰਟੇ
= 24 × 3600 ਸੈਕਿੰਡ
= 86400 ਸੈਕਿੰਡ
∴ ਕੋਣੀ ਵੇਗ (ω) = \(\frac{\theta}{t}\)
= \(\frac{2 \pi}{86400}\)rads^-1
ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਰੇਖੀ ਵੇਗ (v) = r × ω
= 42250 × \(\frac{2 \pi}{86400}\) kms^-1
= \(\frac{42250 \times 2 \times 3.14}{86400}\) kms^-1
= 3.07 kms^-1

Science Guide for Class 9 PSEB ਗਤੀ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕੁੱਝ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ । ਕੀ ਇਸਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਣ ਨਾਲ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-ਗਤੀ ਦੌਰਾਨ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਿਫ਼ਰ (ਜ਼ੀਰੋ) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਵਸਤੂ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਿਮ ਸਥਿਤੀ, ਪਹਿਲੀ ਸਥਿਤੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ 0 ਤੋਂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਨ ਤੱਕ 60 km ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਵਸਤੂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਾਪਿਸ 8 ਤੋਂ 0 ਤੱਕ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਸ

ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਸਿਰ (ਜ਼ੀਰੋ) ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰੰਤੂ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ
= OA + AO
60 km + 60 km = 120 km ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਕਿਸਾਨ 10 ਮੀਟਰ ਦੀ ਭੁਜਾ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਵਰਗਾਕਾਰ ਖੇਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ 40 s (ਸੈਕਿੰਡ) ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । 2 ਮਿੰਟ ਅਤੇ 20 s ਸੈਕਿੰਡ) ਦੇ ਬਾਅਦ ਕਿਸਾਨ ਦੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿੰਨੀ ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਮਾਨ) । ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:

ਖੇਤ ਦੀ ਸੀਮਾ (1 ਚੱਕਰ) = AB + BC + CD + DA
= 10m + 10m + 10m + 10m = 40m
ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ = 2 ਮਿੰਟ 20 ਸੈਕਿੰਡ
= (2 × 60 + 20) ਸੈਕਿੰਡ
= (120 + 20 ) ਸੈਕਿੰਡ
= 140 ਸੈਕਿੰਡ
ਖੇਤ ਦੀ ਸੀਮਾ ਦਾ 1 ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 40 S
ਕਿਸਾਨ 3 ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸਮਾਂ ਲਵੇਗਾ
= 3 × 40 ਸੈਕਿੰਡ
= 120 ਸੈਕਿੰਡ
ਬਾਕੀ ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਸਮਾਂ = 140 – 120 = 20 ਸੈਕਿੰਡ

∵ ਕਿਸਾਨ 40 s ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ = 40 m
∴ 1s ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ = 1 m
∴ 20 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ = 20 m
ਅਰਥਾਤ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਤੋਂ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ 3 ਚੱਕਰ ਪੂਰੇ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ c ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਜਾਏਗਾ ।
ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ = \(\overrightarrow{\mathrm{AC}}\) (ਮੂਲ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਬਿੰਦੂ ਵਿਚਕਾਰ ਛੋਟੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਦੂਰੀ)
= \(\sqrt{\mathrm{AB}^{2}+\mathrm{BC}^{2}}\)
= \(\sqrt{(10)^{2}+(10)^{2}}\)
= \(\sqrt{100+100}\)
= \(\sqrt{200} \mathrm{~m}\)
= \(\sqrt{100 \times 2} \mathrm{~m}\)
= 10√2m
= 10 × 1.414 m
= 14.14m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਸਥਾਪਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਸਹੀ ਹੈ ?
(a) ਇਹ ਸਿਫ਼ਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ?
(b) ਇਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(a) ਅਤੇ
(b) ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਾਲ (Speed) ਅਤੇ ਵੇਗ (Velocity) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵੇਗ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਤਰਾ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਚਾਲ ਇੱਕ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੁ ਵੇਗ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ । ਚਾਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਧਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੁ ਵੇਗ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਦੋਨੋਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਚਾਲ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਜੇਕਰ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵੀ ਦੱਸੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਵੇਗ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਨੂੰ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਔਸਤ ਵੇਗ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਔਸਤ ਚਾਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:

ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੀ ਹੋਈ ਗਤੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੱਲ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਔਸਤ ਚਾਲ ਅਤੇ ਔਸਤ ਵੇਗ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਵਾਹਨ ਦਾ ਉਡੋਮੀਟਰ ਕੀ ਮਾਪਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਚਾਲਿਤ ਵਾਹਨ ਦਾ ਉਡੋਮੀਟਰ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਮਾਪਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮਾਰਗ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਮਾਰਗ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੁਲਾੜਯਾਨ ਤੋਂ ਇੱਕ ਸਿਗਨਲ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ 5 ਮਿੰਟ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਉਸ ਪੁਲਾੜਯਾਨ ਦੀ ਦੂਰੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
(ਸਿਗਨਲ ਦੀ ਚਾਲ = ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ = 3 × 10⁸ms^-1)
ਹੱਲ:
ਸਿਗਨਲ ਨੂੰ ਪੁਲਾੜਯਾਨ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = 5 ਮਿੰਟ
= 5 × 60 ਸੈਕਿੰਡ
= 300
ਸੈਕਿੰਡ ਸਿਗਨਲ ਦੀ ਚਾਲ (v) = 3 × 10⁸ ms^-1
ਪੁਲਾੜਯਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੂਰੀ (S) = ?
ਪੁਲਾੜਯਾਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਦੁਰੀ (S) = ਸਿਗਨਲ ਦੀ ਚਾਲ (v) × ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t)
(ਸਿਗਨਲ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ)
= 3 × 10⁸ × 300
= 3 × 10⁸ × 3 × 100
= 9 × 10⁸ × 10²
= 9 × 10⁸⁺²
= 9 × 10¹⁰m
= 9 × 10⁷ km

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਬਾਰੇ ਕਦੋਂ ਕਹੋਗੇ ਕਿ .
(i) ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
(ii) ਉਹ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i)ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਵੇਗ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਅਸਮਾਨ ਦਰ ਨਾਲ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਘੱਟਦਾ ਜਾਂ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਵਸਤੂ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਬੱਸ ਦੀ ਚਾਲ 80 kmh^-1 ਤੋਂ ਘੱਟ ਕੇ 60 kmh^-1 5 s ਵਿੱਚ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬੱਸ ਦਾ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ?
ਹੱਲ:
ਬੱਸ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 80 kmh^-1
= 80 × \(\frac{5}{18}\)ms^-1 (∵ 1 kmh^-1 = \(\frac{5}{18}\)ms^-1)
ਬੱਸ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = 60kmh^-1
= 60 × \(\frac{5}{18}\)ms^-1
ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = 5 s
ਬੱਸ ਦਾ ਵੇਗ (a) = ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਰੇਲਗੱਡੀ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਚੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ 40 km/h ਦੀ ਚਾਲ 10 ਮਿੰਟਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਦਾ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਚਾਲ (u) = 0
ਅੰਤਿਮ ਚਾਲ (v) = 40 kmh^-1
= 40 × \(\frac{5}{18}\)ms^-1
= \(\frac{100}{9}\)ms^-1
ਸਮਾਂ (t) = 10 ਮਿੰਟ
= 10 × 60 ਸੈਕਿੰਡ
= 600 ਸੈਕਿੰਡ
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = ?

= 0.018 ms^-2

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਦੇ ਲਈ ਦੂਰੀ ਸਮਾਂ (x – t) ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਦਿੱਖ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਦੋਂ ਉਹ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਲਈ ਦੁਰੀਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਰਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਦੇ ਲਈ ਦੂਰੀ ਸਮਾਂ (x – t) ਗਰਾਫ਼ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਕਾਰ ਦਾ ਰੇਖੀ ਗਰਾਫ਼ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਜੋ ਇਹ ਵਸਤੂ ਬਰਾਬਰ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਿਸਦਾ ਚਾਲ ਸਮਾਂ (x – t) ਗਰਾਫ਼ ਸਮਾਂਅਕਸ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੋਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਦਾ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ (x – t) ਗਰਾਫ਼ ਸਮਾਂ-ਅਕਸ਼ (t-axis) ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੈ, ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਿਸ ਦਾ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ (v – t), ਸਮਾਂ ਅਕਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੋਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦਾ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ (v – t) ਸਮਾਂ-ਅਕਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਇਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵੇਗ-ਸਮੇਂ ਗਰਾਫ਼ (v -t) ਵਿੱਚ ਘੇਰੇ ਗਏ ਖੇਤਰਫਲ ਤੋਂ ਮਾਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰਾਸ਼ੀ ਕਿਹੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇ-ਸਮੇਂ ਗਰਾਫ਼ ਵਿੱਚ ਘੇਰੇ ਗਏ ਖੇਤਰਫਲ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਮਾਪਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੋਈ ਬੱਸ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਚਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 2 ਮਿੰਟ ਤੱਕ 0.1 ms^-2 ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ, ਪਤਾ ਕਰੋ-
(i) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਚਾਲ
(ii) ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ।
ਹੱਲ:
(i) ਬੱਸ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0 (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ)
ਸਮਾਂ (t) = 2 ਮਿੰਟ
= 2 × 60 ਸੈਕਿੰਡ
= 120 ਸੈਕਿੰਡ ,
ਪਵੇਗ (a) = 0.1 ms^-2
ਬੱਸ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = ?
ਬੱਸ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (S) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, v = u + at
v = 0 + 0.1 × 120
v = 1 × 12
∴ v = 12 ms^-1

(ii) ਹੁਣ v² – u² = 2 aS ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
(12)² – (0)² = 2 × 0.1 × S
12 × 12 = 0.2 × S
∴ S = \(\frac{12 \times 12}{0.2}\)
= \(\frac{144 \times 10}{2}\)
= 720 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੋਈ ਰੇਲਗੱਡੀ 90 kmh^-1 ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਬਰੇਕ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ 0.5ms^-2 ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੇਲਗੱਡੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਰੇਲਗੱਡੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 90 kmh^-1
= 90 × \(\frac{5}{18}\)ms^-1
= 5 × 5 ms^-1
= 25 ms^-1
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = -0.5 ms^-2
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = 0 (ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ)
ਰੇਲਗੱਡੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (S) = ?
v² – u² = 2 as ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ
(0)² – (25)² = 2 × (-0.5) × S
– 25 × 25 = -1 × S
S = 25 × 25 m
= 625 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਇੱਕ ਟਰਾਲੀ ਇੱਕ ਢਾਲਵੇਂ ਤਲ ਤੇ 2 ms^-2 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਗਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ 3 s ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਟਰਾਲੀ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = 2 ms^-2
ਸਮਾਂ (t) = 3s
ਟਰਾਲੀ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = ?
v = u + at ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
v = 0 + 2 × 3
= 6 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਰੇਸਿੰਗ ਕਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ 4ms^-2 ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ 3s ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਕਿੰਨਾ ਵੇ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਰੇਸਿੰਗ ਕਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = 4 ms^-2
ਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0
ਸਮਾਂ (t) = 3 s
ਰੇਨਿੰਗ ਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, v = u + at
v = 0 + 4 × 3
∴ ਰੇ ਸੰਗ ਕਾਰ ਦਾ 3 s ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੇਗ, v = 12 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਿਸੇ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਖੜੀ ਲੰਬਵੱਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ 5 ms^-1 ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਗਤੀ ਦੌਰਾਨ ਪੱਥਰ ਦਾ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੇਗ 10ms-2 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਉੱਥੇ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ?
ਹੱਲ :
ਇੱਥੇ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 5 ms^-1
ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਵੇਗ (g) = 10.0 ms^-2
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (v) = 0
∵ ਅਧਿਕਤਮ ਉਚਾਈ ਤੇ ਪੁਹੰਚ ਕੇ ਪੱਥਰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = ?
ਉੱਚਾਈ (S = h) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, y = u + gt
0 = 5 +(-10) × t
0 = 5 – 10t
ਜਾਂ 10t = 5
t = \(\frac{5}{10}\)
= 0.5 s

ਹੁਣ v² – u² = 2gs ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
(0)² – (5)² = 2 × (-10) × h
– 5 × 5 = -20 h
∴ h = \(\frac{5 \times 5}{20}\)
= \(\frac{5}{4}\)m
∴ h = 1.25 m

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

PSEB 9th Class Science Guide ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਾਭ

1. ਇਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਇਕਦਮ ਸਾਫ਼ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਭੁਗੋਲ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
6. ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਸੈੱਲ ਵਿਗਿਆਨ, ਕਾਇਕੀ, ਪਰਸਥਿਤਕੀ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਗੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪਦਮ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁਣੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਗੀਕਰਨ ਲਈ ਪਦਮ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਸੈਂਲ ਸੰਰਚਨਾ, ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਰੀਰਕ ਬਣਾਵਟ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਲੱਛਣਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਬਦਲਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸਰੀਰਕ ਬਣਾਵਟ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਮੁਲ ਲੱਛਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਪਦਮ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਕੇ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿੱਚ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਵਧੇਰੇ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਚੁਣਨਾ ਹੀ ਵਧੀਆ ਗੱਲ ਹੈ । ਵਰਗੀਕਰਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ।
ਜਗਤ → ਸੰਘ → ਵਰਗ → ਗਣ → ਕੁੱਲ → ਵੰਸ਼ → ਜਾਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜ ਜਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਚੁਣੇ ਗਏ ਆਧਾਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਟਾਕਰ ਨੇ ਸੰਨ 1959 ਵਿੱਚ ਜਗਤਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਆਧਾਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਉਹ ਹਨ ਮੋਨੀਰਾ, ਟਿਸਟਾ, ਫੰਜਾਈ, ਪਲਾਂਟੀ ਅਤੇ ਐਨੀਮੀਲੀਆ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਤਿੰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ।
(i) ਸੈਂਲ ਸੰਰਚਨਾ
(ii) ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਤਰੀਕੇ
(iii) ਸਰੀਰਕ ਸੰਗਠਨ ।

ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਕਾਰਲ ਦੋਸ਼ ਨੇ ਸਾਲ 1977 ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬਦਲਾਵ ਕੀਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਮੋਨੀਰਾ ਕਿੰਗਡਮ ਨੂੰ ਆਰਥੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਅਤੇ ਯੂਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ | ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਆਧਾਰਭੂਤ ਇਕਾਈ ਜਾਤੀ (ਸਪੀਸੀਜ਼) ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਟਾਕਰ ਦੁਆਰਾ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਪੰਜ ਜਗਤ ਹਨ-

(i) ਮੋਨੀਰਾ – ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਪੋਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਭਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਹ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਜਾਂ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਪਲਾਜ਼ਮਾ ਆਦਿ ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਟਿਸਟਾ – ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਯੁਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਲੀਆਂ, ਫਲੇਜੈਲਾ ਨਾਮਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਕਾਈ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਡਾਈਐਟਮ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ, ਯੁਗਲੀਨਾ ਆਦਿ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

(iii) ਫੰਜਾਈ – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਯੂਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵ ਗਲੇ ਸੜੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਬਣਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਖਮੀਰ, ਮਸ਼ਰੂਮ, ਪੈਨੀਸਿਲੀਅਮ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

(iv) ਪਲਾਂਟੀ – ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਯੂਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ

ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਖ਼ੁਦ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਥੈਲੋਫਾਈਟਾ, ਇਉਫਾਈਟਾ, ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ, ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ, ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਆਦਿ ਇਸ ਦੇ ਹੀ ਭਾਗ ਹਨ ।

(v) ਐਨੀਮੀਲੀਆ-ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਯੂਰਿਉਟੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਭਿੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਜੀਵ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਰੀਧਾਰੀ ਅਤੇ ਅਰੀਧਾਰੀ ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ, ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਲਾਂਟੀ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਵਰਗ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੀ ਆਧਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਂਟੀ ਜਗਤ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ-

1. ਥੈਲੋਫਾਈਟਾ
2. ਬਾਇਓਫਾਈਟਾ
3. ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ
4. ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ
5. ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ।

ਇਸ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਹਨ-

1. ਪੌਦੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਪੂਰਨ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਭੇਦਨ ।
2. ਪੌਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
3. ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬੀਜ਼ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ।
4. ਫਲ ਵਿੱਚ ਬੀਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮੂਲ ਅੰਤਰ-

ਪੌਦੇ (Plants)	ਜੰਤੂ (Animals)
(1) ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨਿਸਚਿਤ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਮਰ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(5) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਸੈਂਲੂਲੋਜ਼ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(5) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ-ਭਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਵਰਟੀਬਰੇਟਾ ਵਰਗ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਛੋਟੇ ਵਰਗ ਜਾਂ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਟੀਬਰੇਟਾ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਾਲੇ ਜੰਤੁ) ਵਿੱਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਮੇਰੂਦੰਡ (ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ) ਅਤੇ ਅੰਤਰਿਕ ਕੰਕਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਕੰਕਾਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਣ-ਫਿਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਮਾਗ਼, ਦਿਲ, ਬਾਹਰੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਅਨੇਕ ਸਤਰ, ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ, ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪਅਸਥੀਆਂ (Cartilage) ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਵਰਟੀਬਰੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

1. ਨੋਟੋਕਾਰਡ
2. ਪਿਛਲੀ ਨਾੜੀ ਕਾਰਡ
3. ਕੋਰਿਕ ਸਰੀਰ
4. ਜੁੜਵੀਆਂ ਗਲਫੜਾ ਥੈਲੀਆਂ
5. ਦੇਖੋੜ
6. ਸਮਤਾਪੀ ਜਾਂ ਅਸਮਤਾਪੀ ।
7. ਅੰਡਜ਼ ਜਾਂ ਜਰਾਯੁਜ
8. ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ
9. ਕਲੋਮ, ਚਮੜੀ ਜਾਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਰਾਹੀਂ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ।
10. ਕਵਚ ਰਹਿਤ ਜਾਂ ਕਵਚਯੁਕਤ ਆਂਡੇ ।

ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਜਟਿਲ ਵਿਭੇਦਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਇਸਿਸ, ਜਲੀਥਲੀ ਜੀਵ (ਐੱਫਿਆ) ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ (ਰੈਪਟੀਲੀਆ), ਏਵੀਜ਼ (ਪੰਛੀ) ਅਤੇ ਮੇਮੈਲੀਆ (ਥਣਧਾਰੀ ਜੀਵ) ਵਰਗਾਂ ਜਾਂ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਸੀਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਰਲ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਗੀਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਫੈਲੇ ਜੀਵ ਰੂਪਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਮੀਬਾ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨੀਲੀ ਵਹੇਲ 30 ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਲੰਬੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਾਈਕੇਨ ਛੋਟੇ ਧੱਬਿਆਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦਕਿ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਰੇਡਵੁੱਡ ਪੇੜ 100 ਮੀਟਰ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਮੱਛਰ ਦਾ ਜੀਵਨਕਾਲ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਕੱਛੂ 300 ਸਾਲ ਤੱਕ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਿਕੋਇਆ ਵਰਗੇ ਰੁੱਖ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਜੀਵਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮੂਲ ਲੱਛਣ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(i) ਉਹ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ii) ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਉਹ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਉਹ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਵੰਡ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਮੂਲ ਲੱਛਣ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਥਲ, ਜਲ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਹਿਣ ਕਰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਹੜੇ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜਾਂ ਪੁਰਾਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਖਾਉਤੀ ਨਵੀਨ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਜੀਵ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਖ਼ਾਸ ਬਦਲਾਵ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਹਨ । ਪਰ ਅਖਾਉਤੀ ਨਵੀਨ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ਹੋਇਆ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੀ ਨਵੀਨ ਜੀਵ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਨਵੀਨ ਜੀਵ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੀਵ ਇੱਕੋ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਟਿਸਟਾ ਅਤੇ ਮੋਨੀਰਾ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਮਾਪਦੰਡ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੋਨੀਰਾ ਅਤੇ ਪੋਟਿਸਟਾ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਢੰਗ ਤੋਂ ਇਹ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਜਾਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਸੈੱਲੇ ਯੂਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸ਼ੈਲੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਪਦਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਲੱਛਣ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਕਿਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ-ਜਾਤੀ (ਸਪੀਸੀਜ਼)
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ-ਜਗਤ (ਕਿੰਗਡਮ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਰਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥੈਲੋਫਾਈਟਾ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ ਅਤੇ ਫੈਨੀਰੋਗੇਮੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹ, ਤਨਾ, ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਸੰਵਹਿਣ ਟਿਸ਼ੂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੁੱਕਵੇਂ ਜਨਣ-ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜਦਕਿ ਫੈਨੇਰੋਗੇਮੀ ਵਿੱਚ ਜਨਣ-ਅੰਗ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਵਿਭੇਦਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬੀਜ ਅੰਦਰ ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਜਮਾਂ ਭੋਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਰੁਣ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁੰਗਰਣ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ ਅਤੇ ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਕਿਵੇਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ ਅਤੇ ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ-

ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ	ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ
(1) ਬੀਜ ਨੰਗੇ ਜਾਂ ਅਣਚੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਢੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਫਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਫਲਾਂ ਦੁਆਰਾਂ ਢੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਇਹ ਬੀਜ਼ ਪਾਈਨ ਅਤੇ ਸਾਈਕਸ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹ ਬੀਜ ਕਣਕ, ਮੱਕੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਨ (Cones) ਬਣਦੇ ਹਨ ।	(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
(5) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸੈੱਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।	(5) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਥੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(6) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਹਿਰਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(6) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਹਰਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(7) ਭਰੂਣਪੋਸ਼ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(7) ਭਰੂਣਪੋਸ਼ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪੋਰੀਫੇਰਾ ਅਤੇ ਸੀਲੈਂਟਰੇਟ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਰੀਫੈਰਾ ਅਤੇ ਸੀਲੈਂਟਰੇਟ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪੋਰੀਫੇਰਾ	ਸੀਲੈਂਟਰੇਟ
(1) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤਿਅੰਤ ਸਰਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ਼ ਵਿਭੇਦਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰਕ ਸੰਗਠਨ ਟਿਸ਼ੂ ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਖੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਾਲੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਕਠੋਰ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(3) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਪਰਤਾਂ (ਬਾਹਰੀ ਤੇ ਅੰਦਰਲੀ) ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(4) ਇਹ ਚਲ ਫਿਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਆਧਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।	(4) ਇਹ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੋਰਲ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਹਾਈਡਰਾ ਇਕੱਲਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
(5) ਇਹ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।	(5) ਇਹ ਚਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਜਾਂ ਇਕੱਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਐਨੀਲੀਡਾ ਅਤੇ ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨੀਲੀਡਾ ਅਤੇ ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਐਨੀਲੀਡਾ	ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ
(1) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਪਾਸੀ ਸਮਮਿਤੀ, ਤਿਕੋਰਕ ਅਤੇ ਖੰਡਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਜੰਤੂ ਦੀ ਦੋ ਪਾਸੀ ਸਮਮਿਤੀ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਖੰਡਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਦੇਹ ਖੋੜ ਵਿੱਚ ਅਸਲ ਅੰਗ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫਿਟ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲੀ ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਦੇਹ ਖੋੜ ਲਹੂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦੇਹ ਖੋੜ ਸੀਲੋਮ ਦੀ ਬਜਾਏ ਹੀਮੋਸੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਸਦੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੈ ।	(3) ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੀਵ ਹਨ ।
(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।	(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਯੁਕਤ ਅੱਖਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(5) ਆਹਾਰ ਨਲੀ ਸਿੱਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(5) ਆਹਾਰ ਨਲੀ ਕੁੰਡਲਿਤ ਨਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(6) ਇਹ ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਜਾਂ ਦੋ ਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(6) ਇਹ ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(7) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਚੱਲਣਾ ਸ਼ੂਕ, ਚੁਸਕ ਜਾਂ ਪੈਰੀਪੋਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(7) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾਰ ਲੱਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(8) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਕੰਕਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(8) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਕੰਕਾਲ ਕਾਇਟਿਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਐਮਫੀਆ ਅਤੇ ਰੈਪਟੀਲੀਆ ਸ਼ੇਣੀ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਮਫੀਬੀਆ ਅਤੇ ਰੈਪਟੀਲੀਆ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਐਮਫੀਬੀਆ	ਰੈਪਟੀਲੀਆ
(1) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਤੇ ਮਿਊਕਸ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਕੇਲਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸਕੇਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਕੰਕਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਕੰਕਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਗਲਫੜੇ ਚਮੜੀ ਜਾਂ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(3) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(4) ਦਿਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖ਼ਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਦੋ ਆਲਿੰਦ ਤੇ ਇਕ ਨਿਲਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(4) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਆਲਿੰਦ ਅਤੇ ਅਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਨਿਲਯ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(5) ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।	(5) ਇਹ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਰਤ ਵਾਲੇ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
(6) ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੋਵਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(6) ਇਹ ਅਕਸਰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਂਗ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਏਵੀਜ਼ ਅਤੇ ਮੇਮੈਲੀਆ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਵੀਜ਼ ਅਤੇ ਮੇਮੈਲੀਆ ਵਰਗ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਏਵੀਜ਼ (ਪੰਛੀ ਵਰਗ)	ਮੇਮੈਲੀਆ (ਥਣਧਾਰੀ)
(1) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਦਵੀਪਤਾ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।	(1) ਇਹ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁੱਧ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਗੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਕੀਡਾਨਾ ਅਤੇ ਪਲੈਟੀਪਸ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੁੱਧ ਪਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪੰਖਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਾਂ ਆਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਾਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(3) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਵਾਲੇ ਪੈਰ ਉੱਡਣ ਵਾਲੇ ਪੰਖਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਪੰਖ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਚਮਗਾਦੜ ਇੱਕ ਅਪਵਾਦ ਹੈ ।
(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਣ, ਪੱਲਣ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।	(4) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਰਣ, ਪੱਲਵ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(5) ਇਹ ਅੰਡਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(5) ਇਹ ਜਰਾਯੁਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(6) ਜਬਾੜੇ ਦੰਦਾਂ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਚੁੰਝ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।	(6) ਜਬਾੜੇ ਵਿੱਚ ਦੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

 

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 11 Conic Sections Ex 11.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 11 Conic Sections Ex 11.2

Question 1.
Find the coordinates of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length .of the latus rectum for y² = 12x.
Answer.
The given equation is y² = 12x.
Here, the coefficient of x is positive.
Hence, the parabola opens towards the right.
On comparing this equation with y² = 4 ax, we obtain
4a = 12
⇒ a = 3.
∴ Coordinates of the focus = (a, 0) = (3, 0)
Since the given equation involves y², the axis of the parabola is the x-axis.
Equation of directrix, x = – a i.e., x = – 3 i.e., x + 3 = 0
Length of latus rectum = 4a = 4 × 3 = 12.

Question 2.
Find the coordinates of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length of the latus rectum for x² = 6y.
Answer.
The given equation is x² = 6y.
Here, the coefficient of y is positive. Hence, the parabola opens upwards.
On comparing this equation with x² = 4ay , we obtain
4a = 6
⇒ a = \(\frac{3}{2}\).
Coordinates of the focus = (0, a) = (0, \(\frac{3}{2}\))
Since the given equation involves x , the axis of the parabola is the y-axis.
Equation of directrix, y = – a i.e., y = – \(\frac{3}{2}\)
Length of latus rectum = 4a = 6.

Question 3.
Find the coordinates of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length of the latus rectum for y² = – 8x.
Answer.
Here, the coefficient of x is negative.
Hence, the parabola opens towards the left.
On comparing this equation with y² = – 4 ax , we obtain
– 4a = – 8
⇒ a = 2
Coordinates of the focus = (- a, 0) = (- 2, 0)
Since the given equation involves y², the axis of the parabola is the x-axis.
Equation of directrix, x = a i.e., x = 2
∴ Length of latus rectum = 4a = 8.

Question 4.
Find the coordinates of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length of the latus rectum for x² = – 16y.
Ans.
The given equation is x² = – 16y
Here, the coefficient of y is negative.
Hence, the parabola opens downwards.
On comparing this equation with x² = – 4ay, we obtain
– 4a = – 16
⇒ a = 4
∴ Coordinates of the focus = (0, – a) = (0, – 4)
Since the given equation involves x², the axis of the parabola is the y-axis.
Equation cf directrix, y = a i.e., y = 4
Length of latus rectum = 4a = 16.

Question 5.
Find the coordinntes of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length of the latus rectum for y² = 10x.
Answer.
The given equation is y² = 10x.
Here, the coefficient of x is positive.
Hence, the parabola opens towards the right.
On comparing this equation with y² = 4ax, we obtain
4a = 10
⇒ a = \(\frac{5}{2}\)
Coordinates of the focus = (a, 0) = (\(\frac{5}{2}\), 0)
Since the given equation involves y², the axis of the parabola is the x-axis.
Equation of directrix, x = – a, i.e., x = – \(\frac{5}{2}\)
Length of latus rectum = 4a = 10.

Question 6.
Find the coordinates of the focus, axis of the parabola, the equation of the directrix and the length of the latus rectum for x\(\frac{5}{2}\) = – 9y.
Answer.
We have, equation of parabola is x² = – 9y
So, axis of symmetry is along x-axis.
The coefficient of y is negative, so parabola opens downward.
On comparing with the equation,
x² = – 4ay, we get a = \(\frac{9}{4}\)
Thus, the focus is (0, – a) i.e., (0, – \(\frac{9}{4}\))
Equation of directrix is y = a i.e., y = 9/4.
Length of latus rectum = 4a i.e., 9.

Question 7.
Find the equation of the parabola that satisfies the given conditions : Focus (6, 0): directrix x = – 6.
Answer.
Given, focus (6, 0) and directrix, x = – 6.
Here, we see that in focus, x-coordinate is positive and y-coordinate is zero.
So, focus lies on the positive direction of X-axis i.e., equation of parabola will be of the form y² = 4ax with a = 6.
Hence, required equation is
y² = 4 × 6x
⇒ y² = 24x

Question 8.
Find the equation of the parabola that satisfies the given conditions : Focus (0, – 3); directrix y = 3.
Answer.
Given, focus = (0, – 3); directrix y=3.
Since the focus lies on the y-axis, the y-axis is the axis of the parabola.
Therefore, the equation of the parabola is either of the form x² = 4 ay or x² = – 4ay.
It is also seen that the directrix, y = 3 is above the x-axis, while the focus (0, – 3) is below the x-axis.
Hence, the parabola is of the form x²= – 4ay.
Here, a = 3.
Thus, the equation of the parabola is x² = – 12y.

Question 9.
Find the equation of the parabola that satisfies the given conditions : Vertex (0, 0); focus (3, 0).
Answer.
Given, vertex (0, 0); focus (3, 0).
Since the vertex of the parabola is (0, 0) and the focus lies on the positive x-axis, x-axis is the axis of the parabola, while the equation of the parabola is of the form y² = 4ax.
Since the focus is (3, 0), a = 3.
Thus, the equation of the parabola is y² = 4 × 3 × x, i.e., y² = 12x.

Question 10.
Find the equation of the parabola that satisfies the given conditions: Vertex (0, 0) focus (-2, 0).
Answer.
Given, vertex (0, 0); focus (- 2, 0)
Since the vertex of the parabola is (0, 0) and the focus lies on the negative x-axis, x-axis is the axis of the parabola, while the equation of the parabola is of the form y² = – 4ax.
Since the focus is (- 2, 0), a = 2.
Thus, the equation of the parabola is y² = – 4(2)x, i.e., y = – 8x.

Question 11.
Find the equation of the parabola that satisfies the given conditions: Vertex (0, 0) passing through (2, 3) and axis is along x-axis.
Answer.
Since the vertex is (0, 0) and the axis of the parabola is the x-axis, the equation of the parabola is either of the form
y² = 4ax or y² = – 4ax.
The parabola passes through point (2, 3), which lies in the first quadrant.
Therefore, the equation of the parabola is of the form y² = 4 ax, while point (2, 3) must satisfy the equation y² = 4ax.
3² = 4a(2)
a = \(\frac{9}{8}\)
Thus, the equation of the paraola is y² = – 4(2)x, i.e., y² = – 8x.

Question 12.
Find the equation of the parabola that statisfies the given conditions; Vertex (0, 0), passing through (5, 2) and symmetric with respect to y-axis.
Answer.

Since, the parabola is symmetric about Y-axis and has its vertex at the origin, so the equation is of the form x² = 4ay or x² = – 4ay.
But parabola passes through (5, 2) which lies in the first quadrant. It must open upward.
Thus, the equation is of the form
x² = 4ay ……………….(i)
Since, parabola passes through (5, 2)
(5)² = 4a(2)
⇒ 25 = 8a
⇒ a = \(\frac{25}{8}\)
On putting the value of a in eq.(i), we get
x² = 4 (\(\frac{25}{8}\)) y
⇒ x² = \(\frac{25}{8}\) y

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

PSEB 9th Class Science Guide ਟਿਸ਼ੂ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿੰਨੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਜ਼ਾਈਲਮ ਟਿਸ਼ੂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਾਈਲਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਘਟਕ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਨ-ਟਰੈਕੀਡਜ਼, ਵੈਸਲਜ਼, ਜ਼ਾਈਲਮ ਪੈਨਕਾਈਮਾ ਅਤੇ ਜਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਟਿਸ਼ੂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰਲ ਅਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ-

ਸਰਲ ਟਿਸ਼ੂ (Simple Tissue)	ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ (Complex Tissue)
(1) ਇਹ ਇੱਕੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ, ਕੋਲਨਕਾਈਮਾ, ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ ।	(1) ਇਹ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਉਦਾਹਰਨ-ਜ਼ਾਈਲਮ, ਫਲੋਇਮ ।
(2) ਇਹ ਪਰਤ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਆਪਾਰੀ ਪੈਕਿੰਗ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਸੰਵਹਿਣ ਬੰਡਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(3) ਇਹ ਪਤਲੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਸਰਲ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਸ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਮੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(4) ਇਹ ਜੀਵਤ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਿਥਲਤਾ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਜਗ੍ਹਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।	(4) ਜ਼ਾਈਲਮ ਦੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਮਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਫਲੋਇਮ ਰੇਸ਼ੇ ਮਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਨਾਲੀਦਾਰ ਜਾਂ ਛੇਕਾਂ ਵਾਲੀ ਬਿੱਲੀ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੈੱਲ ਉੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ, ਕੋਲਨਕਾਈਮਾ ਅਤੇ ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ	ਕੋਲਨਕਾਈ	ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ
(1) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਪੈਕਟੀਨ ਅਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਪੈਕਟੀਨ ਅਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਲਿਗਨਿਨ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਗੋਲ, ਬਾਰੀਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਵਾਲੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਬਹੁਭੁਜੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਮੋਟੀ ਕਿੱਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਟੋਮੈਟਾ ਦੇ ਕੀ ਕੰਮ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਟੋਮੈਟਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪੇਸ਼ੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਲੰਬੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੀ ਰੇਸ਼ਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ-ਇੱਛਿਤ, ਅਣਇੱਛਿਤ, ਦਿਲ ਪੇਸ਼ੀ ।
ਅੰਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿਲ ਪੇਸ਼ੀ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਲ ਪੇਸ਼ੀ ਜੀਵਨ ਭਰ ਲੈਅਬੱਧ ਹੋ ਕੇ ਬਿਨਾਂ ਥੱਕੇ ਹੋਏ ਫੈਲਦੀ ਅਤੇ ਸੁੰਗੜਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ ਲਹੂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਰੀਦਾਰ, ਧਾਰੀਰਹਿਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਪੇਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਿਊਰਾਂਨ ਦਾ ਇਕ ਲੇਬਲ ਕੀਤਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
(a) ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜੋ ਮੂੰਹ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(b) ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।
(c) ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜਿਹੜਾ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਰਿਵਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(d) ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜਿਹੜਾ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਚਰਬੀ ਜਮਾਂ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
(e) ਉਹ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ ਜਿਸਦੀ ਮੈਟਿਕਸ ਤਰਲ ਰੂਪ ‘ਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(f) ਉਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜਿਹੜਾ ਦਿਮਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਸਕੇਲੀ ਅਪਿਛੰਦ (Squamom epithelium)
(b) ਰੈੱਡਨ ।
(c) ਫਲੋਇਮ ।
(d) ਐਡੀਪੋਜ ਟਿਸ਼ੂ
(e) ਲਹੂ ।
(f) ਨਿਊਰਾਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਟਿਸ਼ੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਚਮੜੀ, ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੀ ਛਿੱਲ, ਹੱਡੀ, ਗੁਰਦਾ ਨਲੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ ਅਤੇ ਵਹਿਣੀ ਬੰਡਲ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਮੜੀ-ਸਕੇਲੀ ਐਪੀਥੀਲੀਅਮ
ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੀ ਛਿੱਲ-ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ
ਹੱਡੀ-ਹੱਡੀ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼
ਗੁਰਦਾ ਨਲੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ-ਘਣਾਕਾਰ ਅਧਿਛੰਦ
ਵਹਿਣੀ ਬੰਡਲ-ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿੱਥੇ ਪੇਅਰਨਕਾਈ ਟਿਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕਲੋਰਕਾਈਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਤੈਰਨ ਵਿੱਚ ਉਤਪਲਾਵਨ ਬਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਐਪੀਡਰਮਿਸ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਪੀਡਰਮਿਸ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ- ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਤ ਐਪੀਡਰਮਿਸ ਹੈ । ਖੁਸ਼ਕ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮੋਟੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਸਤਹਿ ਐਪੀਡਰਮਿਸ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਾਹਰ ਮੋਮ ਵਰਗੀ ਜਲ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧੀ ਪਰਤ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਯਾਂਤਰਿਕ ਝਟਕੇ, ਸੱਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪਰਜੀਵੀ ਉੱਲੀਆਂ ਦੇ ਹਮਲੇ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸਟੋਮੈਟਾ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੜਾਂ ਦੀਆਂ ਐਪੀਡਰਮਿਲ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਪਾਣੀ ਸੋਖਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਾਰੂਥਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ਵਾਲੇ ਐਪੀਡਰਮਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਊਟਿਨ (ਜੋ ਇੱਕ ਜਲ ਰੋਧੀ ਰਸਾਇਣ ਹੈ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੋਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਕ (Cork) , ਸੁਰੱਖਿਆ ਟਿਸ਼ੁ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਛਿੱਲ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਰੋਧਨ ਅਤੇ ਧਾਰੋਧਨ ਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਪੌਦੇ ਦੀ ਉਮਰ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਉਪਰ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਪੱਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਤੇ ਬਹੁਪਰਤੀ ਮੋਟੀ ਛਿਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮ੍ਰਿਤਕ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਬਿਨਾਂ ਕੋਈ ਥਾਂ ਛੱਡੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੇ ਸੁਬੇਰਿਨ (Suberin) ਨਾਮ ਦਾ ਰਸਾਇਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਰੋਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਾਰਨੀ ਪੂਰੀ ਕਰੋ ।

ਉੱਤਰ-

Science Guide for Class 9 PSEB ਟਿਸ਼ੂ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟਿਸ਼ੂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ-ਸਮਾਨ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਬਣਤਰ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬਹੁਸੈੱਲੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਸੈੱਲੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਕੇ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹੀ ਫੈਲਦੀਆਂ-ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੋਂ ਸੰਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਵਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਕਤ, ਆਕਸੀਜਨ, ਭੋਜਨ, ਹਾਰਮੋਨ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਣ-ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਟਿਸ਼ੂ ਰੁੱਖਾਂ-ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਅਤੇ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸ਼ਪੀ ਉਤਸਰਜਣ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਗਾਰਡ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਵਾਸ਼ਪੀ ਉਤਸਰਜਣ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

1. ਇਸ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਯੰਤਰਿਕ ਟਿਸ਼ੂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਦੀ ਖਿੱਚ ਕਾਰਨ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖ਼ਾਦ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਸੰਵਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਪੌਦੇ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਨਹੀਂ ਵੱਧ ਸਕਦਾ । ‘
4. ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਫਾਲਤੂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਸ਼ਕਾਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਰਲ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਨ-ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ, ਕੋਲਨਕਾਈ, ਸਕਲੈਰਨਕਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਐਪੀਕਲ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਜੜਾਂ ਅਤੇ ਤਣਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਕਿਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਰੀਅਲ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ ਟਿਸ਼ੂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਫਲੋਇਮ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀਵ ਟਿਊਬਾਂ, ਸਹਿ ਸੈੱਲ, ਫਲੋਇਮ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਤਰਿਕਾ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਯੋਜਨ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਗਤੀ ਲਈ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਿਊਰਾਨ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਊਰਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਅਤੇ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤਲੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਵਾਲਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਐਕਸਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਡੇਂਡਰਾਈਟਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਨਿਉਰਾਨ ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਿਲ ਪੇਸ਼ੀ ਦੇ ਤਿੰਨ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਦਿਲ ਦੀ ਪੇਸ਼ੀ ਅਣਇੱਛਤ ਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਕਾਰਡਿਕ ਪੇਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਵੇਲਨਾਕਾਰ, ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰਕ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਭਰ ਲੈਅਬੱਧ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀ-ਸੁੰਗੜਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਏਰੀਓਰਲ ਟਿਸ਼ੁ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਏਰੀਓਰਲ ਟਿਸ਼ੁ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ ਜੋ ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ, ਲਹੂ ਵਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾੜਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਹੱਡੀ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ (Bone Marrow) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚਲੀ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਨੂੰ ਭਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

→ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਦੁਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਵਿਛਿਆ ਪਾਈਪਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਜੋ ਘਰ ਤੋਂ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |

→ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਰਸਤੇ ਵਿਅਰਥ ਜਲ-ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰ ਕੇ ਸੋਧ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨਦੀਆਂ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਾਓ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੌਰਾਨ ਉਪਸਥਿਤ ਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਗਾਰ ਉਹ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਜਲ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਦੌਰਾਨ ਹੇਠਾਂ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ, ਗਾਰ ਅਤੇ ਬਾਇਓਗੈਸ ਹਨ ।

→ ਮੈਨ ਹੋਲ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਢਕੀ ਹੋਈ ਉਹ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਮੱਖੀਆਂ, ਮੱਛਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਸਥਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਲ, ਘਿਉ, ਗਰੀਸ ਆਦਿ ਨੂੰ ਡੇਨ ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸੁੱਟੋ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਡੂੰਨ ਬੰਦ (Choke) ਹੋ ਜਾਏਗੀ । ਹੁ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟੋ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

1. ਪਦੁਸ਼ਕ-ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਦੁਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਸੀਵਰ-ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਨੂੰ ਨਿਕਾਸੀ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੱਕ ਲਿਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਮੈਨ ਹੋਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਹਰ 50-60 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦੀ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮੁੰਹ ਵਾਲੇ ਵੱਡੇ ਸੁਰਾਖ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਲ ਮਲ ਨਿਕਾਸੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰ ਸਕੇ ।
4. ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਜਲ ਸੋਧਣ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਜਲ ਸੋਧਣ ਜਾਂ ਉਪਚਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
6. ਗਾਰ-ਜਲ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਟੈਂਕ ਦੇ ਬੈਠ ਗਿਆ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਗਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
7. ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ-ਇਹ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵਾਣੁ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 17 ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 17 ਜੰਗਲ : ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ

→ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ, ਚੰਦੋਆ (Canopy) ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਪਰਤ ਤਾਜ (Crown) ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਪਰਤ (Understory) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਤੋਂ-ਖੋਰ ਤੋਂ ਭੂਮੀ (Soil) ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੁਮੀ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਉੱਗਣ ਅਤੇ ਵਧਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੱਲੜ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਿਤ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਪੋਸ਼ਕ, ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋਏ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਹਰੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਉਤਪਾਦ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਤਹਿ ਰੱਖ ਸ਼ਿਖ਼ਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੰਤੂ, ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਕੀਟ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੁ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਮਾਸਾਹਾਰੀ, ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਵਧਦੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁੜ ਸਥਾਪਿਤ (Regenerate) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ, ਜਲ-ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੁੱਖ, ਝਾੜੀਆਂ, ਬਨਸਪਤੀ, ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਉਚਾਈ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ-

• ਚੰਦੋਆ
• ਤਾਜ ਅਤੇ
• ਨਿਮਨ

ਪਰਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪੁਨਰ ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਣ (Soil erosion) ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਦੇ ਪੌਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਰਤਾਂ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਸਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਲਈ ਜੰਗਲ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ, ਜਲ ਚੱਕਰ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਖੁਬੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਿਖੇੜਕ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਮੀਂਹ ਘਟਦਾ ਹੈ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੌਂ-ਖੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਨਿਵਾਸ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

• ਜੰਗਲ-ਜੰਗਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਸਮੇਤ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣੇ ਪੌਦੇ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਬੂਟੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉੱਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਚੰਦੋਆ-ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਘਣੀ ਛੱਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚੰਦੋਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਤਾਜ ਜਾਂ ਮੁਕਟ-ਉਹ ਪਰਤ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਤਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਤਾਜ ਜਾਂ ਮੁਕਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਨਿਮਨ ਪਰਤ-ਹੇਠਾਂ ਛਾਂ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਨਿਮਨ ਪਰਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮਿਲ ਕੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪਬੰਧ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ, ਜੰਤ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ-ਉਤਪਾਦਕ, ਖਪਤਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।
• ਭੋਜਨ ਲੜੀ-ਅਜਿਹੀ ਲੜੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਕ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਖਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

• ਭੋਜਨ ਜਾਲ-ਇੱਕ ਭੋਜਨ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇੱਕ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਅਗਲੇ ਭੋਜਨ ਪੱਧਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ-ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਨਿਖੇੜਕ-ਸੂਖਮਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਮੱਲ੍ਹੜ (ਹਿਯੂਮਸ) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਿਖੇੜਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੌਂ-ਖੋਰ-ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਵਹਿ ਜਾਣਾ ਚੌਂ-ਖੋਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ-ਵਧੇਰੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਲਗਾਉਣਾ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰ ਪੂਰਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।