This PSEB 10th Class Social Science Notes History Chapter 3 Guru Nanak Dev Ji and his Teachings will help you in revision during exams.
Guru Nanak Dev Ji and his Teachings PSEB 10th Class SST Notes
→ Guru Nanak Ji gave the people of Punjab an ideal which was ultimate to mould his followers into a powerful community.” – Dr. Hari Ram Gupta
→ Birth: Guru Nanak Dev Ji was the founder of the Sikh religion. He was born at Talwandi on April 15, 1469. At present, his place of birth is called Nankana Sahib (Pakistan).
→ Parentage. The name of the mother of Guru Nanak Dev Ji was Mata Tripta. His father’s name was Mehta Kalu Ram. He was a Patwari (a revenue officer).
→ The Ceremony of Sacred Thread (Janeu): Guru Nanak Dev Ji was strongly opposed to useless ceremonies and empty rituals. He, therefore, refused to wear the thread of cotton, considered as a sacred thread.
→ The Pious Deal (Sachcha Sauda): The father of Guru Nanak Dev Ji gave him twenty rupees for starting some business. Guru’Nanak Dev Ji spent this money to serve food to the saints, beggars, and the needy and thus made a Pious Deal (Sachcha Sauda).
→ Enlightenment: Guru Nanak Dev Ji attained enlightenment during his bath at a rivulet called ‘Bein’. One morning, he took a dip in the river and reappeared after three days as an enlightened being.
→ Udasis (Travels): The Udasis refer to those travels that Guru Nanak Dev Ji undertook as a selfless pious wanderer without any care for his social bindings. The aim of his Udasis or travels was to end the prevalent superstitions and guide humanity on the path of true faith. Guru Nanak Dev Ji went on three Udasis in different directions.
→ Stay at Kartarpur (now in Pakistan): Guru Nanak Dev Ji founded the city of Kartarpur in 1521. He composed ‘Var Malhar’, ‘Var Manjh’, ‘Var Assa’, ‘Japji Sahib’, ‘Patti’, ‘Barah Mahan’ etc. at Kartarpur. He also established the traditions of ‘Sangat’ and ‘Pangat’ there.
→ Teachings about God: The teachings of Guru Nanak Dev Ji were that God is Formless, Self-Created, Omnipresent, Omnipotent, Compassionate, and Great. He can be easily achieved with the blessings of a True Guru and Self¬Surrender. Guru Nanak Dev Ji spent the latter part of his life preaching the path of true religion at Kartarpur.
→ Guru Sahib Merged with the Supreme God: On September 22, 1539, he merged with Ultimate Supreme God. Before he breathed his last, he had appointed Bhai Lehna as his successor. Bhai Lehna became the second Guru under the name Guru Angad Dev Ji.
→ Sangat and Pangat: The congregation of the followers of the Guru is called Sangat. They sit together to learn the real meaning of the Guru and sing in praise of God. According to the Pangat system, all the followers of the Guru sit together on the floor to partake food from a common kitchen (langar).
गुरु नानक देव जी तथा उनकी शिक्षाएं PSEB 10th Class SST Notes
→ जन्म-गुरु नानक देव जी सिक्ख धर्म के प्रवर्तक थे। भाई मेहरबान तथा भाई मनी सिंह की पुरातन साखी के अनुसार उनका जन्म 15 अप्रैल, 1469 ई० को तलवण्डी नामक स्थान पर हुआ। आजकल इस स्थान को ननकाना साहिब कहते हैं।
→ माता-पिता-गुरु नानक देव जी की माता का नाम तृप्ता जी तथा पिता का नाम मेहता कालू राम जी था। मेहता कालू राम जी एक पटवारी थे।
→ जनेऊ की रस्म-गुरु नानक देव जी व्यर्थ के आडम्बरों के विरोधी थे। इसलिए उन्होंने सूत के धागे से बना जनेऊ पहनने से इन्कार कर दिया।
→ सच्चा सौदा-गुरु नानक देव जी को उनके पिता ने व्यापार करने के लिए 20 रुपये दिए थे।
→ गुरु नानक देव जी ने इन रुपयों से भूखे साधु-सन्तों को भोजन कराकर ‘सच्चा सौदा’ किया।
→ ज्ञान-प्राप्ति-गुरु नानक देव जी को सच्चे ज्ञान की प्राप्ति बेईं नदी में स्नान करते समय हुई। उन्होंने नदी में गोता लगाया और तीन दिन बाद प्रकट हुए।
→ उदासियां-गुरु नानक देव जी की उदासियों से अभिप्राय उन यात्राओं से है जो उन्होंने एक उदासी के वेश में कीं।
→ इन उदासियों का उद्देश्य अन्ध-विश्वासों को दूर करना तथा लोगों को धर्म का उचित मार्ग दिखाना था।
→ करतारपुर में निवास-1522 ई० में गुरु नानक साहिब परिवार सहित करतारपुर में बस गए।
→ यहां रह कर उन्होंने ‘वार मल्हार’, ‘वार माझ’, ‘वार आसा’, ‘जपुजी’, ‘पट्टी’, ‘बारह माहा’ आदि वाणियों की रचना की। उन्होंने संगत तथा पंगत (लंगर) की प्रथाओं का विकास भी किया।
→ गुरु साहिब का ज्योति-जोत समाना-गुरु जी के अन्तिम वर्ष करतारपुर में धर्म प्रचार करते हुए व्यतीत हुए।
→ 22 सितम्बर, 1539 ई० को वह ज्योति-जोत समा गए। इससे पूर्व उन्होंने भाई लहना जी को अपना उत्तराधिकारी नियुक्त किया।
→ ईश्वर सम्बन्धी विचार-गुरु नानक देव जी के अनुसार ईश्वर एक है और वह निराकार, स्वयंभू, सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान्, दयालु तथा महान् है।
→ उसे आत्म-त्याग तथा सच्चे गुरु की सहायता से प्राप्त किया जा सकता है।
→ संगत तथा पंगत-‘संगत’ से अभिप्राय गुरु के शिष्यों के उस समूह से है जो एक साथ बैठ कर गुरु जी के उपदेशों पर विचार करते थे।
→ ‘पंगत’ के अनुसार शिष्य इकडे मिल कर एक पंगत में बैठकर भोजन खाते थे।
ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ PSEB 10th Class SST Notes
→ ਜਨਮ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਮੋਢੀ ਸਨ । ਭਾਈ ਮਿਹਰਬਾਨ ਅਤੇ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ ਦੀ ਪੁਰਾਤਨ ਸਾਖੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1469 ਈ: ਨੂੰ ਤਲਵੰਡੀ ਨਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਵਿਖੇ ਹੋਇਆ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਨਨਕਾਣਾ ਸਾਹਿਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
→ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਤ੍ਰਿਪਤਾ ਜੀ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਜੀ ਸੀ । ਮਹਿਤਾ ਕਾਲੂ ਰਾਮ ਜੀ ਇਕ ਪਟਵਾਰੀ ਸਨ ।
→ ਜਨੇਊ ਦੀ ਰਸਮ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਫ਼ਜ਼ੂਲ ਦੇ ਅਡੰਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੂਤ ਦੇ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਜਨੇਊ ਪਹਿਨਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
→ ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਨੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ 20 ਰੁਪਏ ਦਿੱਤੇ ਸਨ । ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੁਪਇਆਂ ਨਾਲ ਭੁੱਖੇ ਸਾਧੂ-ਸੰਤਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਕਰਾ ਕੇ ‘ਸੱਚਾ ਸੌਦਾ ਕੀਤਾ ।
→ ਗਿਆਨ-ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਸੱਚੇ ਗਿਆਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੇਈਂ ਨਦੀ ਵਿਚ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੋਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਦੀ ਵਿਚ ਗੋਤਾ ਲਗਾਇਆ ਅਤੇ ਤਿੰਨ ਦਿਨ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋਏ ।
→ ਉਦਾਸੀਆਂ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀਆਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਯਾਤਰਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਕ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਭੇਸ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਉਦਾਸੀਆਂ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦਾ ਸਹੀ ਰਾਹ ਦਿਖਾਉਣਾ ਸੀ ।
→ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ-1522 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਸਾਹਿਬ ਪਰਿਵਾਰ ਸਹਿਤ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ ਵਸ ਗਏ। ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ‘ਵਾਰ ਮਲਾਰ’, ‘ਵਾਰ ਮਾਝ’, ‘ਵਾਰ ਆਸਾ’, ‘ਜਪੁਜੀ’, ‘ਦੱਖਣੀ ਓਅੰਕਾਰ’, ‘ਪੱਟੀ’, ‘ਬਾਰਾਮਾਹਾ’ ਆਦਿ ਬਾਣੀਆਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ । ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ‘ਸੰਗਤ’ ਅਤੇ ‘ਪੰਗਤ’ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।
→ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾਉਣਾ-ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਸਾਲ ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ) ਵਿਚ ਧਰਮ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਬਤੀਤ ਹੋਏ । 22 ਸਤੰਬਰ, 1539 ਈ: ਨੂੰ ਉਹ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਈ ਲਹਿਣਾ ਜੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।
→ ਪਰਮਾਤਮਾ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ-ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਅਨੁਸਾਰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਇਕ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਨਿਰਾਕਾਰ, ਸੈਭੰ, ਸਰਵਵਿਆਪੀ, ਸਰਵ-ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ, ਦਿਆਲੂ ਅਤੇ ਮਹਾਨ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਤਮ-ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਸੱਚੇ ਗੁਰੂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
→ ਸੰਗਤ ਅਤੇ ਪੰਗਤ-‘ਸੰਗਤ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਚੇਲਿਆਂ ਦੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਇਕੱਠੇ ਬੈਠ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਉਪਦੇਸ਼ਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਚਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ । ‘ਪੰਗਤ’ ਅਨੁਸਾਰ ਚੇਲੇ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਇਕ ਹੀ ਪੰਗਤੀ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਲੰਗਰ ਛਕਦੇ ਸਨ ।