Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ Important Questions and Answers.
PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ
(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਗੀ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰਕਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ –
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CEE) ਅਹਿਮਦਾਬਾਦ!
- ਸੀ. ਆਰ. ਪੀ. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ (CPR EEC), ਚੇਨੱਈ।
- ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ (CES) ਬੰਗਲੌਰ
- ਖੁਦਾਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕੇਂਦਰ (CME) ਧਨਬਾਦ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੌਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਅਭਿਆਨ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ (World Environment Day) ਕਿਸ ਦਿਨ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ 5 ਜੂਨ ਨੂੰ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਹਫ਼ਤਾ (Wildlife Week) ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਕਤੂਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸਪਤਾਹ ਹਫਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਿਆ ਕਲੱਬ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸਨੇ ਤੇ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਸੰਨ 1890 ਵਿਚ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਸੀਰਾ ਕਲੱਬ (Sierra Club) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਸ. ਪੀ. ਗੋਦਰੇਜ ਨੂੰ ਸੰਨ 1999 ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਦਮ ਭੂਸ਼ਣ ਇਨਾਮ ਨਾਲ ਸਨਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ (Public Environment Awareness) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਾਰਨ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਤੇ ਨੈਤਿਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਈਕੋ ਕਲੱਬ (Eco Club) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜੋ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਈਕੋ ਮੰਡਲੀ (Eco Club) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ , ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰ ਕੁੱਝ ਸਵੈਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ –
- Bombay National History Society (BNHS)
- Wild Life Preservation Society of India (WPSI)
- World Wild Life Fund for Nature (WWFN) I
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਨਰਮਦਾ ਬਚਾਉ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕਿਸ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲਪਰਿਕਸ਼ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ/ਜੀਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਟਰੀ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਗਠਨ, ਰੈੱਡ ਕਰਾਸ, ਰਾਸ਼ਟਰੀਕ੍ਰਿਤ ਬੈਂਕ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਨ-ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ . ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਗਨੋਈਆ (Signoia) ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਜਾਨ ਮੂਰ ਨੇ ਕੈਲੀਫੋਰਨੀਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੁੱਖ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਕੀ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੈਲੀ, ਜਲੂਸ, ਜਨ ਸੰਚਾਰ, ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰਿਕਾ, ਨਾਰਾ ਤਿਯੋਗਿਤਾ, ਨਾਟਕ ਮੰਚਨ ਆਦਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨ-ਸਹਿ-ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੇ ਕੋਲ ਸੁਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਚਰਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਆਪ ਲਈ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਜਨ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਨੇਹਾ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੀ.ਵੀ., ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ, ਪੋਸਟਰਾਂ, ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਆਦਿ ਜਨਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਲੋਕ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਤਹਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਮੂਲ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵੱਡਾ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨ-ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਸਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਚਾਹੀਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁੱਛਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਉਹ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਪੂਰਾ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਨਗੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
CES ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਕਿੱਥੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਕੇਂਦਰ । ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਬੰਗਲੌਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖ਼ਾਸ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣ ਦੀ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਕਿਸਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ, ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨਾ ਕਿਵੇਂ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਆਧਾਰਿਤ ਕਠਪੁਤਲੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਮੇਲ, ਵਿਗਿਆਨ ਮੇਲੇ, ਫ਼ਿਲਮਾਂ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਖੇਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਪੋਸਟਰਾਂ ਰਾਹੀਂ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਕਾਸ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਰਾਹ ‘ਤੇ ਚਲਦੇ ਹੋਏ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਬੇਹਤਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਜਾਗਰਿਤ ਕਰਨਾ।
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨਾ।
- ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਚ ਵਿਵੇਕਪੂਰਨ ਢੰਗ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਯੋਜਨਾ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਦੀ ਸੁਖਨਾ ਝੀਲ ਦੇ ਕੋਲ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁੱਖੋਮਾਜਰੀ ਪਿੰਡ ਸਥਿਤ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜਨਤਕ ਸ਼ਮੂਲਿਅਤ ਦਾ ਇਕ ਚੰਗਾ ਉਦਾਹਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਟਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਇਹਨਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਹਾੜੀਆਂ ‘ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੇ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਸੁਧਾਰ ਆਇਆ। ਭੂਮੀ ਖੋਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣ ਲੱਗੀਆਂ ਹਨ। ਫ਼ਸਲ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਝਣਾ।
- ਮੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ।
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ।
- ਬਹੁਪੱਖੀ ਸੋਚ ਦਾ ਹੋਣਾ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ, ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ –
- ਮੂਲਭੂਤ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
- ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਵਾ ਦੇਣਾ।
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸੁਲਝਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ –
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਕਾਲਜਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਇਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਜਨ-ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ-ਅਖ਼ਬਾਰ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਚਲ-ਚਿੱਤਰ, ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਜਾਗਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਸਵੈ-ਇੱਛਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਚੇਤਨਾ ਫੈਲਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।
- ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ (Workshops) ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਨੀਤੀ ਨਿਰਧਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
- ਈਕੋ-ਕਲੱਬ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸੋਸਾਇਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ (ਖਾਸ ਕਰਕੇ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਦਾਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environmental Education) ਨਾਲ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ Public Awareness) ਕਿਵੇਂ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਪੜ੍ਹ ਰਹੇ ਬੱਚੇ ਇਸ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਣਗੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਅੱਜ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਕੱਲ ਦਾ ਜੁਆਨ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਮਝਦਾਰ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਉਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਲ-ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਜਨ-ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲ ਜਾਣਗੀਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਕਟੌਤੀ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਕਾਰਕ ਤਾਂ ਤਕਨੀਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਜਿਵੇਂ ਫੈਕਟਰੀਆਂ ‘ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਭਾਫ਼ । ਆਮ ਲੋਕ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ । ਪਰ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਆਵੇਗਾ |
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਬਾਰੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ, ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਲੋਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਹੋਣ ।
(ੲ) ਛਟ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵਿਧੀਆਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਤੀ, ਇਸਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੈ। ਅੱਜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਮੁੱਦਾ ਬਣ ਚੁੱਕੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਮੁੱਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਜਨ ਸਾਧਾਰਨ ਨੂੰ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ। ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ –
- ਸਿੱਖਿਆ
- ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਕਲੱਬ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ
- ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਨ-ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ
- ਨੀਤੀ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Population Education Programme) ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਕ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਜੀਵਨ ਜੀਉਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਲੋਕਪ੍ਰਿਯ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ! ਵਰਤਮਾਨ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਦਬਾਉ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
ਜੇਕਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਗਿਆ ਤਾਂ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਸਾਧਨ ਘੱਟ ਪੈ ਜਾਣਗੇ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਰੁਕੇਗਾ ਹੀ, ਪਰੰਤੂ ਬੁਨਿਆਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣਗੀਆਂ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। | ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਕਾਰ ਤੇ ਜਨਮ-ਦਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨਿਯੋਜਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਨਸੰਖਿਆ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧ ਦੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਗਰਭਵਤੀ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਉੱਤਰਾਖੰਡ ਵਿਚ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ 27 ਮਾਰਚ, 1973 ਨੂੰ ਚੱਮੋਲੀ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਦੇ ਮੰਡਲ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਮ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਚੰਡੀ ਪ੍ਰਸਾਦ ਭੱਟ (Chandi Parsad Bhatt) ਅਤੇ ਸੁੰਦਰ ਲਾਲ ਬਹੁਗੁਣਾ (Sunder Lal Bahuguna) ਨੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ। ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਵੀ ਵੱਧ-ਚੜ੍ਹ ਕੇ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ। ਗੋਰੀ ਦੇਵੀ (Gauri Devi) ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਨੇ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਕੇ ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਸਫਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ।
ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ 10 – 25 ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਮੰਗ ਰੱਖੀ ਤਾਂ ਜੋ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦਾ 60 ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਤ ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਢਾਲਦਾਰ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਖ਼ਾਦ, ਚਾਰਾ, ਬਾਲਣ, ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ।ਚਿਪਕੋ ਅੰਦੋਲਨ ਸਿਰਫ਼ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਗੋਂ ਸਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਉਲੇਖ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ ਭਾਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ, ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਅਪਣੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Areas of Environmental Education ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –
- ਸੰਸਾਧਨ (Resources)
- ਵੱਲੋਂ ਸਿੱਖਿਆ (Population Education)
- ਵੱਲੋਂ ਵਾਧਾ (Population Growth)
- ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ (Physical Health)
- ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਣ (Food and Nutrition)
- ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution)।
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ (Main Objectives of Environmental Education) ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –
- ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਸੰਤੁਲਨ ਲਈ ਜਨ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
- ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਕਰਾਉਣਾ ਤੇ ਸੋਚਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ।
- ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੀ ਰੁਚੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ।
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗਾੜਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਨਾ।
- ਜੈਵ, ਭੌਤਿਕ (Bio-physical) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਮਾਧਾਨ ਵਿਚ ਸਹਿਭਾਗੀ ਬਣਨ ਹੇਤੁ ਜਨਤਾ ਦੀ ਮਨੋਵਿਤੀ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਉਣਾ।
- ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨਿਰਮਿਤ ਜੈਵ ਭੌਤਿਕ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ · ਸਮਝਾਉਣਾ ।
(ਸ) ਚ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪਸ਼ਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ (Environment Education) ਦਾ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ? ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ। | ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਨੈਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਗੁੱਝਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਸਦੀ ਆਪ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸੁਭਾਅ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਰਾਸ਼ਟਰ ਅਪਣੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪਦਤੀ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਰਹੇ ਹਨ।
ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Environmental Education)-ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਿੱਖਿਆ, ਅੱਜ ਦੇ ਪਰਵੇਸ਼ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –
1. ਜਨ-ਜਾਗਰੂਕਤਾ (Public Awareness ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ … ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪਰੂਨ ਮਾਰਗਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. EBEDE Ågut famio (Knowledge Related with Environment), ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦਾ ਜੋੜ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਪੂਰੀ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।
3. ਜਨ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ (Public Attitude-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਦਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਭਿਵਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣਾ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਕੌਸ਼ਲ ਸਿਰਜਨ {Skill Development)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਲਾਹ/ਉਪਾਅ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੌਸ਼ਲ ਦੀ ਸਿਰਜਨਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
5. ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ (Involvement)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਤਰਦਾਇਤਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਗਿਆਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਨਿਭਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ।
6. ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਯੋਗਤਾ (Evaluation Ability)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਪਰਿਸਥਿਕੀ, ਆਰਥਿਕ, ਸੁੰਦਰਤਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਕਾਰਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਦਾ ਮੁੱਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ।
7. ਸਮਾਜਿਕ, ਚਰਿੱਤਰ ਜਾਂ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Social Character Developmentਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਚਰਿੱਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਪਿਆਰ, ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨਾ, ਸਹਿਨਸ਼ੀਲਤਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।