This PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ will help you in revision during exams.
PSEB 11th Class Environmental Education Notes Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ
→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਛੇਦ ਹੋਣਾ (Ozone Layer Depletion), ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (Global Warming) ਜਾਂ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ, ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਭੂ-ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਜੀਵ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ, ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਆਦਿ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਫੈਲੇ ਮੁੱਖ ਮੁੱਦੇ ਹਨ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸਵੈਟੋਸਫੀਅਰ/ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਤੋਂ 45 ਕਿਲੋ ਮੀਟਰ ਉੱਤੇ ਤਕ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ।
→ ਔਸਤਨ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸ਼ੀਤੋਸ਼ਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ‘ਤੇ 350 ਡਾਬਸੇਨ ਇਕਾਈ, ਊਸ਼ਣ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ‘ਤੇ 250 Du ਅਤੇ ਧਰੁੱਵੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ’ਤੇ 450 Du ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੌਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬਸੰਤ ਰੁੱਤ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਿਆਲਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਪਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਕਵਚ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣ ਘਾਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਸਾਡੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਬਚਾਉਣ ਵਾਲੀ ਹੈ।
→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਓਜ਼ੋਨ ਨੀਲੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਨੂੰ ਓਜ਼ੋਨ ਛੇਦ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਵਿਚ ਛੇਦ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅੰਟਾਰਟਿਕਾ ਦੇ ਉੱਤੇ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪਤਲਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC), ਮੀਥੇਨ ਅਤੇ ਨਾਈਸ ਆਕਸਾਈਡ ਹਨ। ਵਪਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਰਿਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਣ ਯੰਤਰਾਂ (ਏਅਰ ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ) ਵਿਚ ਠੰਡਕ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਏਰੋਸੋਲ ਬਨਾਉਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰੇਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਫੇਸ ਅਤੇ ਪੈਕਿਜਿੰਗ ਵਿਚ, ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
→ ਪਰਾਵੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ (Ultra Violet Radiation) ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਵੱਖਰੇ ਹੋ ਕੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਕਲੋਰੀਨ ਅਣੂਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੀਨ ਓਜ਼ੋਨ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਪਤਲੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਦੇ ਪਤਲਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਊਰਜਾ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ । ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਕਈ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
→ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਮੜੀ ਦਾ ਕੈਂਸਰ, ਮੋਤੀਆਬਿੰਦ, ਪਤਿਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਦਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋਣਾ, ਗੰਭੀਰ ਸਨਬਰਨ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
→ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਣਕ, ਚੌਲ, ਸੋਇਆਬੀਨ, ਮਟਰ, ਜਵਾਰ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਵਿਕਿਰਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
→ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਦੇ ਖੋਰ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਸਮੱਸਿਆ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ 1978 ਤੋਂ ਅਮਰੀਕਾ ਨੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।
→ ਮਾਨਟੀਅਲ ਪੋਟੋਕਾਲ 1987 ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਭਾਰਤ ਸਮੇਤ 175 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਇਸ ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਹਸਤਾਖਰ ਕੀਤੇ ਹਨ।
→ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਧਾਰਨਾ ਇਕ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
→ ਮੀਥੇਨ (CH4), ਨਾਈਸ-ਆਕਸਾਈਡ (NOx), ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO2) ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFCs) ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਾਪ-ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਕੇ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭੇਜਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਵਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ (Green House Effect) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
→ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO2), ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ (CFC), ਮੀਥੇਨ (CH4), ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ (N2O) ਨੂੰ ਸਾਵਾਹਰਾਂ ਹਿ ਗੈਸਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸ਼ੋਭਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹਰਿਤ ਹਿ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਕਾਰਨ – ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਔਸਤਨ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨੂੰ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ-ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੇ ਸੜਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਕਾਰਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ-ਜੈਟ-ਜਹਾਜ਼, ਵਾਯੂਯਾਨ, ਰੈਫ਼ਰੀਜਰੇਟਰ, ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਣ ਯੰਤਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
→ ਮੀਥੇਨ-ਦਲਦਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਭਰਾਈ ਜ਼ਮੀਨ, ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ, ਜੈਵਿਕ ਪੁੰਜ ਦੇ ਸੜਨ, ਚੌਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ-ਨਾਈਲੋਨ ਉਤਪਾਦਨ, ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਬਾਲਣਾਂ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ। ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਪਿਘਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲ ਤੇਰੇ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।
→ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ‘ਤੇ ਵਸੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਕਈ ਸ਼ਹਿਰ, ਜਿਵੇਂ- ਬੈਂਕਾਕ, ਢਾਕਾ, ਵੀਨਸ, ਸਾਨ-ਫਰਾਂਸਿਸਕੋ, ਸਿਡਨੀ ਆਦਿ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਅਤੇ ਕਈ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਜਾਣਗੇ।
→ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕੀ ਬਦਲਾਵ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ, ਚੱਕਰਵਾਤ, ਤੁਫ਼ਾਨਾਂ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢਿਆਂ, ਮੁਹਾਨਿਆਂ ਅਤੇ ਕੋਰਲ ਰੀਫਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਆਦਿ।
→ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ (ਵਿਸ਼ਵਤਾਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਵ ਆਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਦਾ, ਲਗਾਤਾਰ ਨਾ ਆਉਣਾ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇਗੂ: ਗਰਮ ਜਲਵਾਯੂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀੜਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਜਣਨੇ ਦਰ ਵਧੇਗੀ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵੀ ਵੱਧਣਗੇ।
→ ਵਧੀਆ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨਾਲ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ।
→ ਠੋਸ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਮੁੜ-ਚੱਕਰਨ (Recycling) ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੁੜ-ਵਰਤੋਂ (Reuse) ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
→ ਕਾਰਬਨਿਕ ਖੇਤੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ।
→ ਕਾਰਬਨਿਕ ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਨਕਲੀ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਜਗਾ ਖੇਤੀ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਖਾਦ, ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ, ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਖਾਦ, ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
→ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਸ਼ੈਵਾਲ) ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕਤਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਖਾਦ (Biofertilizer) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਭੋਜਨ ਦਾ ਬਚਿਆ ਵੇਸਟ, ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ, ਟਾਹਣੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (manure) ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
→ ਸਮਗ੍ਰ ਜੀਵਾਣੂ ਪ੍ਰਬੰਧਨ (Integrated Pest Management) ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
→ ਕੀਟਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ (Natural enemies) ਵਲੋਂ ਕਾਬੂ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਾਬੂ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
→ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚੋਂ ਜੰਗਲ 16.9 ਮਿਲੀਅਨ ਹੈਕਟੇਅਰ ਦੀ ਚੁਨੌਤੀ ਦਰ ਨਾਲ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹਰ ਸਾਲ ਗੁੰਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ।
→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਲੋੜ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਤਕਨੀਕਾਂ ਅਤੇ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
→ ਅਚਲ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਮੀਂਹ ਅਤੇ ਹਨੇਰੀ ਨੂੰ ਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਿੱਲੇ ਸਕਰਬਾਂ (Scrubs) ਨਾਲ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵੱਲੋਂ ਪੈਦਾ ਗੈਸੀ ਕੂੜੇ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।
→ ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਨੇਸ਼ਨਜ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ) ਕਾਨਫਰੰਸ ਵੱਲੋਂ 1972 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇਕੱਠ ਇਕ ਗੰਭੀਰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਸੀ।
→ ਮਾਨਟਰੀਅਲ ਪ੍ਰੋਟੋਕਾਲ 1987, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਤਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਮਝੌਤਾ ਸੀ।
→ 1992 ਵਿਚ ਰਿਓ-ਡੀ-ਜੇਨੇਰਿਓ, ਬਰਾਜ਼ੀਲ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾ ਧਰਤ ਸ਼ਿਖਰ ਸੰਮੇਲਨ ਹੋਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਅਵਾਨਕੀਕਰਨ, ਜੈਵਿਕ ਵੰਨ-ਸੁਵੰਨਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਆਦਿ ’ਤੇ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਲੋੜ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ।
→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਮੁੱਖ ਕਾਨੂੰਨ ਹਨ-
- ਜੰਗਲ ਕਾਨੂੰਨ 1927,
- ਜੰਗਲ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਾਨੂੰਨ 1980,
- ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ 1972,
- ਜਲ ਕਾਨੂੰਨ 1974,
- ਵਾਯੂ ਕਾਨੂੰਨ (ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ-ਬਚਾਓ ਅਤੇ ਰੋਕ) 1981,
- ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਨੂੰਨ 1986.
→ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਹਾਲਾਤਾਂ ਬਾਰੇ, ਕੁਦਰਤ, ਜਲ ਸੋਮਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਿਆਂਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।