This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ will help you in revision during exams.
PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 11 ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ
→ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਆਇਆ ਹੋਵੇ । ਕਿਰਤੀ ਵੀ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਬਦਲਾਵ ਲਿਆਉਂਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
→ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੇਕਰ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਗਤੀ ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਇਹ ਸਮੁਦਾਇਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ, ਇਸ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭਵਿੱਖਬਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ, ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਿਯੋਜਿਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨਿਯੋਜਿਤ ਵੀ ਆਦਿ ।
→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਵਿਕਾਸ, ਵਿਕਾਸ, ਪ੍ਰਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ । ਬਹੁਤ ਵਾਰੀ ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
→ ਉਦਵਿਕਾਸ (Evolution) ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਅੰਦੂਰਨੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਹੁਤ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਤੋਂ ਜਟਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
→ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪੱਖ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਛੁਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਧਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ।
→ ਪ੍ਰਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਣਾ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਯਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਕੀਮਤਾਂ ਵਲੋਂ ਵੀ ਸਹਿਯੋਗ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
→ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ । ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੁਰਾਤਨ ਢਾਂਚਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਢਾਂਚਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੋਸ਼ ਇੰਨਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਕਦਮ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । 1789 ਈ: ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸ ਵਿੱਚ ਵੀ ਅਜਿਹਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਸੀ ।
→ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਗਤੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਕਾਰਕ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਮੁੱਲ, ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕ, ਜਨਸੰਖਿਆਤਮਿਕ ਕਾਰਕ, ਤਕਨੀਕੀ ਕਾਰਕ, ਸਿੱਖਿਆਤਮਕ ਕਾਰਕ ਆਦਿ ।