Bhagya

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 12 ਰਗੜ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 12 ਰਗੜ

PSEB 8th Class Science Guide ਰਗੜ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ

(i) ਰਗੜ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਸੜਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ……….. ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ

(ii) ਰਗੜ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ………. ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਲਾਇਮਪਨ

(iii) ਰਗੜ ਨਾਲ ……….. ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮੀ

(iv) ਕੈਰਮ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਨ ਨਾਲ ਰਗੜ ………. ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ

(v) ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਨਾਲੋਂ ………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ, ਸਥਿਕ ਰਗੜ ਅਤੇ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਦੇ ਕਾਰਣ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਸਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਚੁਣੋ-
(ੳ) ਵੇਲਨੀ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਸਥਿਤਿਕ
(ਅ) ਵੇਲਨੀ, ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਸ਼ੀਲ
(ੲ) ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਵੇਲਨੀ
(ਸ) ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਸਥਿਤਿਕ, ਵੇਲਨੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਵੇਲਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਆਲਿਦਾ ਆਪਣੇ ਖਿਡੌਣਾ-ਕਾਰ ਨੂੰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਫ਼ਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਗਿੱਲੇ ਫ਼ਰਸ਼, ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਵਿਛਾਏ ਅਖਬਾਰ ਅਤੇ ਤੌਲੀਏ ਉੱਤੇ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਰਗੜ ਬਲ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਕੁਮ ਹੋਵੇਗਾ
(ਉ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫ਼ਰਸ਼, ਅਖਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ ।
(ਅ) ਅਖਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫ਼ਰਸ਼ ।
(ਈ) ਤੌਲੀਆ, ਅਖਬਾਰ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫ਼ਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼ ।
(ਸ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫ਼ਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਿਆ ਫਰਸ਼, ਤੌਲੀਆ, ਅਖਬਾਰ ਦੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫ਼ਰਸ਼, ਅਖ਼ਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੰਨ ਲਉ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡੈਸਕ ਨੂੰ ਥੋੜਾ ਝੁਕਾਉਂਦੇ ਹੋ । ਉਸ ਤੇ ਰੱਖੀ ਕੋਈ ਕਿਤਾਬ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸਰਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੇ ਲੱਗੇ ਰਗੜ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ ਬਲ ਉੱਪਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੰਨ ਲਉ ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਾਰਨ ਸਾਬਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬਾਲਟੀ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਉਲਟ ਜਾਏ । ਇਸ ਗਿੱਲੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣਾ ਅਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ਜਾਂ ਔਖਾ | ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਸੁਗਮਤਾ ਲਈ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਤੱਕ ਰਗੜ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਾਬਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਡਿੱਗਣ ਨਾਲ ਗਿੱਲੇ ਹੋਏ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚਿੱਕਣੇ ਸਾਬਣ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਦਾ ਆਪਸੀ ਬੰਧਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ਔਖਾ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਿਡਾਰੀ ਕਿੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਜੁੱਤੀ (Spikes) ਕਿਉਂ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-
ਕਿੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੀ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਪਕੜ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਤਿਲਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀ ਕਿੱਲਾਂ ਵਾਲੀ ਜੁੱਤੀ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਕਬਾਲ ਨੇ ਇੱਕ ਹਲਕਾ ਬਕਸਾ ਧੱਕਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੀਮਾ ਨੇ ਉਸ ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਭਾਰਾ ਬਕਸਾ ਧੱਕਣਾ ਹੈ ? ਕੌਣ ਵਧੇਰੇ ਰਗੜ ਬਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦਬਾਅ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਰਗੜ ਬਲ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੀਮਾ ਵਧੇਰੇ ਰਗੜ ਬਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰੀ ਬਕਸੇ ਤੇ ਵੱਧ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ, ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਸਤੁ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੜਾ ਦੀਆਂ ਅਨਿਯਮਤਿਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰਗੜ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ, ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਨਿਯਮਤਿਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਵਿੱਚ ਫਸਣ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਮੌਕਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰਗੜ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ, ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਰਨਣ ਕਰੋ, ਰਗੜ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਸ਼ਮਣ ਅਤੇ ਮਿੱਤਰ ਦੋਵੇਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਬਲ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ

• ਚੱਲਣ ਵਿੱਚ ।
• ਮੋਟਰ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ
•  ਬੇਕ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ।

ਇਹ ਇੱਕ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ

1. ਇਹ ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।
2. ਤਾਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁਨੇਹਕ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ, ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਕਿਉਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਸੁਖਾਲੀ ਗਤੀ ਲਈ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਰਗੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸ਼ਕਲ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਰਗੜ Important Questions and Answers

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ :

1. ਆਪਣੇ ਘਰ ਦੇ ਇੱਕ ਭਾਰੀ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਖਿਸਕਾਉਣ ਤੇ ਨਰੇਸ਼ ਨੇ ਨੋਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ ਜਦਕਿ, ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਉਸੇ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰੱਖਣਾ ਅਸਾਨ ਸੀ। ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਸੀ ?
(ਉ) ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
(ਅ) ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਈ) ਬਕਸੇ ਦਾ ਭਾਰ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

2. ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਪਰ ਲੁੜਕ ਰਹੀ ਗੇਂਦ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਉੱਪਰ ਲਗ ਰਿਹਾ ਹੈ
(ਉ) ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ
(ਅ) ਬਿਜਲਈ ਬਲ
(ਈ) ਰਗੜ ਬਲ
(ਸ) ਦੋਨੋਂ ਬਿਜਲਈ ਬਲ ਅਤੇ ਰਗੜ ਬਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਰਗੜ ਬਲ ।

3. ਗਿੱਲੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਉੱਪਰ ਚਲਣਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ
(ਉ) ਰਗੜ ਬਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਰਗੜ ਬਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਇ) ਕਦੀ-ਕਦੀ ਰਗੜ ਬਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਵੱਧ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਅਸਮਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਰਗੜ ਬਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਤੁਸੀਂ ਕੱਚ ਦੀ ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲੇ ਫ਼ਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ, ਪਾਣੀ, ਤੌਲੀਏ ਅਤੇ ਬਰਫ ਉੱਪਰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋ । ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਲਗ ਰਹੇ ਰਗੜ ਬਲ ਨੂੰ ਵੱਧਦੇ ਕੂਮ ਵਿਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰੋ ।
(ਉ) ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼, ਪਾਣੀ, ਤੌਲੀਆ, ਸੰਗਮਰਮਰ, ਬਰਫ਼
(ਅ) ਸੰਗਮਰਮਰ, ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼, ਪਾਣੀ, ਬਰਫ਼, ਤੌਲੀਆ
(ਇ) ਬਰਫ਼, ਪਾਣੀ, ਸੰਗਮਰਮਰ, ਤੌਲੀਆ, ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼ ।
(ਸ) ਪਾਣੀ, ਬਰਫ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ, ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼, ਤੌਲੀਆ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪਾਣੀ, ਬਰਫ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ, ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲਾ ਫਰਸ਼, ਤੌਲੀਆ ।

5. ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਤੋਂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
(ਅ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
(ਇ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

6. ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਵੱਧ
(ਅ) ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ
(ਇ) ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ
(ਸ) ਕਦੀ ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਕਦੀ ਘੱਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ।

7. ਚਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ, ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਅਤੇ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਲਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਸਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਚੁਣੋ ।
(ਉ) ਵੇਲਨੀ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਸਥਿਕ
(ਅ) ਵੇਲਨੀ, ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਸ਼ੀਲ
(ਇ) ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਵੇਲਨੀ
(ਸ) ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਸਥਿਤਿਕ, ਵੇਲਨੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਸਥਿਤਿਕ, ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ, ਵੇਲਨੀ ।

8. ਆਲੀਆ ਆਪਣੇ ਖਿਡੌਣਾ-ਕਾਰ ਨੂੰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦੇ ਗਿੱਲੇ ਫਰਸ਼, ਫਰਸ਼ ਉੱਤੇ ਵਿਛਾਏ ਅਖਬਾਰ ਅਤੇ ਤੌਲੀਏ ਉੱਤੇ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ | ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਰ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਲੱਗੇ ਰਗੜ ਬਲ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਕੁਮ ਹੋਵੇਗਾ
(ਉ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫਰਸ਼, ਅਖਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ
(ਆਂ) ਅਖ਼ਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼
(ਇ) ਤੌਲੀਆ, ਅਖ਼ਬਾਰ, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼
(ਸ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਿਆ ਫਰਸ਼, ਤੌਲੀਆਂ, ਅਖਬਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਗਿੱਲਾ ਫਰਸ਼, ਸੰਗਮਰਮਰ ਦਾ ਸੁੱਕਾ ਫਰਸ਼, ਅਖਬਾਰ, ਤੌਲੀਆ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਗੜ ਬਲ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ ਬਲ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਬੇਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਚੱਲਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ, ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਟਾਇਰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ, ਸਰਕਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੀ ਵੱਧ ਮੁਲਾਇਮ ਹੈ-ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਸੀਮੇਂਟ ਵਾਲੀ ਫ਼ਰਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਿੱਲੀ ਮਿੱਟੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਵਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧੱਕਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?

ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਤੀ A ਵਿੱਚ ਵੇਲਨਾ (ਰੋਲਰਜ਼) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਹੋਵੇਗੀ ਜਦਕਿ ਸਥਿਤੀ 8 ਵਿੱਚ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਸਥਿਤੀ A ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧੱਕਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋਵੇਗਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੁੜਕਦੀ ਹੋਈ ਗੇਂਦ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਰੁੱਕ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੇਂਦ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਸੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਲ ਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਗੜ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਹੈ, ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਦੂਸਰੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਗੜ ਸਵੈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਰਗੜ ਬਲ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਅਤੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ (Spring Balance) ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗੇ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਟਾਂਗਾ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਵਧੇਰੇ ਬਲ ਦੀ ਕਿਉਂ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਘੋੜੇ ਨੂੰ ਟਾਂਗੇ ਦੇ ਰਗੜ ਬਲ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੰਵੇਗ ਦੇਣ ਲਈ (ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਵਾਧਾ) ਵੱਧ ਬਲ ਲਗਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਿਰਫ਼ ਰਗੜ ਬਲ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਬਲ ਲਗਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਾਪ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਅਚਾਨਕ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਬੋਰਡ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਬਰੀਕ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਤੁਸੀਂ ਦੱਸੋ ਕਿ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਣ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ਅਤੇ ਪਾਊਡਰ ਦਾ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਤੁਸੀਂ ਇਕ ਹੋਰ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜਿੱਥੇ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਅਨੁਭਵ ਕੀਤਾ ਕੀ ਸਟਰਾਈਕਰ ਅਤੇ ਗੀਟੀਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਸਮਝ ਲਿਆ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਖੁਰਦਰੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਰਗੜ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ । ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੀ । ਜਿਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਬੋਰਡ ਉੱਪਰ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਣ ਦਾ ਸੋਚਿਆ । ਇਹ ਬਰੀਕ ਪਾਊਡਰ ਬੋਰਡ ਦੀਆਂ ਅਨਿਯਮਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਭਰ ਕੇ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸੜਾ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਅਸੀਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪੁਰਜਿਆਂ ਵਿਚ ਗ੍ਰਸ ਜਾਂ ਤੇਲ ਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇਕ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸੜਾ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਰਗੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨਿਯਮਤਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਬੰਧਨ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸਹਿਜ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ-

• ਇੱਕ ਵੱਡੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਚਿੱਕਣੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਗੇਂਦ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੂਰ ਤੱਕ · ਰਿਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਖ਼ੁਰਦਰੇ ਫ਼ਰਸ਼ ਤੇ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਮਰੇ ਦੀਆਂ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਟਾਈਲਾਂ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਡਰਦਾ ਹੈ ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਜਦੋਂ ਟਾਈਲਾਂ ਗਿੱਲੀਆਂ ਹੋਣ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਬਲ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਕੈਰਮ ਬੋਰਡ ਦੀ ਸੜਾ ਤੇ ਟੈਲਕਮ ਪਾਊਡਰ ਛਿੜਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਗੋਟੀਆਂ ਆਰਾਮ ਨਾਲ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਸਰਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਵਾਹਨ ਚਾਲਕ ਦੁਆਰਾ ਬ੍ਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ਤੇ ਵਾਹਨ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਗੜ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ ਨਾਲ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਹੱਥਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਹੱਥ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਮਾਚਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਅੱਗ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਮਿਕਸਰ ਦਾ ਜ਼ਾਰ, ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਚੱਲਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਗੜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ | ਰਗੜ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ? ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਰਗੜ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਰਗੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਗੜ-ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧੀ ਬਲ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਤਾ ਤੇ ਚੱਲਣ ਵੇਲੇ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹਾ ਧੱਕਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਹਿੱਲਦੀ ਨਹੀਂ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਸਤਹਿ ਵਸਤੁ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਬਲ ਰਗੜ ਬਲ ਹੈ ।

ਰਗੜ ਦੇ ਕਾਰਨ-ਸਾਰੀਆਂ ਸੜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਉਹਨਾਂ ਉੱਪਰ ਖੱਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸੜਾ ਦੁਸਰੀ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸੜਾ ਤੇ ਸਰਕਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਗੜ ਬਲ ਹੈ । ਪਰ ਰਗੜ ਬਲ ਸਤਾਵਾਂ ਦੇ ਖੁਰਦਰੇਪਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ |
ਰਗੜ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਕਾਰਕ

• ਦੋ ਸੰਪਰਕੀ ਸੜਾਵਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ॥
• ਸੰਪਰਕੀ ਖੇਤਰ ।
• ਬਲ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੋਨੋਂ ਸਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਗੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਰਗੜ ਦੇ ਲਾਭ-ਇਹ ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

1. ਟਹਿਲਣ, ਦੌੜਨ, ਪਰਬਤਾਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਰਗੜ ਬਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੌੜੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਫਿਸਲਣ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
2. ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਾਹਨ ਸਿਰਫ਼ ਬ੍ਰੇਕ ਲਗਾ ਕੇ ਰੋਕੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਣ ਵਾਹਨ ਨੂੰ ਚਿੱਕੜ ਵਿੱਚ ਚਲਾਉਣਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਟਾਇਰਾਂ ਤੇ ਖਾਂਚੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਫਿਸਲਣ ਨਾ ਹੋਵੇ !
3. ਰਗੜ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਗੱਠਾਂ ਨਹੀਂ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ, ਲੱਕੜੀ ਵਿੱਚ ਕਿੱਲ ਨਹੀਂ ਲਗਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਇਮਾਰਤਾਂ ਡਿੱਗ ਪੈਣਗੀਆਂ, ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨਾ ਤਾਂ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਫੜੇ ਜਾਣਗੇ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਦੰਦਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚੱਬੇ ਜਾਣਗੇ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੀਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਪੈਂਨ ਨਾਲ ਲਿਖਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਰਗੜ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ –

• ਇਹ ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।
• ਰਗੜ ਕਾਰਣ ਊਰਜਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਰਗੜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਤਾਪ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰਗੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਗੜ (Limiting friction) ਅਤੇ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ (Sliding friction) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਤੇ ਕੋਈ ਬਲ ਨਹੀਂ । ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸ ਤੇ ਕੋਈ ਰਗੜ ਬਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ ਅਤੇ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਗੜ ਬਲ ਓਨੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । O ਤੋਂ L ਤੱਕ, ਵਸਤੁ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਦੀ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਬਲ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਬਲ ਨੂੰ L ਤੋਂ ਵਧਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਵਸਤੁ ਦੂਜੀ ਵਸਤੁ ਤੇ ਸਰਕਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਬਲ ਜੋ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨੂੰ Limiting friction ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਰਗੜ ਬਲ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ਥੋੜਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਸਤੁ ਸੌਖ ਨਾਲ ਸਰਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਰਗੜ ਬਲ ਨੂੰ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਬਲ ਜਾਂ ਗਤਿਜ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

PSEB 8th Class Science Guide ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧੱਕੇ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਦੋ-ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚ ਵਿੱਚ ਖੇਤਰ ਰੱਖਿਅਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਧੱਕਾ ਲਾ ਕੇ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।
• ਚੱਲਦੀ ਹੋਈ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਵੇ ।
ਉੱਤਰ-

• ਮੇਜ਼ ਤੇ ਪਈ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ।
• ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਸੀਟ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਸਪਰਿੰਗ, ਸਵਾਰੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਥੱਲੇ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ ।
(ੳ) ਖੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕੱਢਣ ਸਮੇਂ ਰੱਸੀ ਨੂੰ …….. ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇੱਕ ਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੂ ਅਣਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ………. ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਸਮਾਨ ਨਾਲ ਲੱਦੀ ਟਰਾਲੀ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਉਸ ਨੂੰ ……….. ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਕਿਸੇ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਦੂਜੇ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਨੂੰ ……… ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖਿੱਚਣਾ,
(ਅ) ਆਕਰਸ਼ਿਤ,
(ਇ) ਧਕੇਲਣਾ,
(ਸ) ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ਿਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਟੀਚੇ ਵੱਲ ਨਿਸ਼ਾਨ ਸਾਧਦੀ ਹੋਈ ਆਪਣੀ ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਫਿਰ ਉਹ ਤੀਰ ਨੂੰ ਛੱਡਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਟੀਚਾ ਵੱਲ ਵਧਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਚਨਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰੋ । ਪੇਸ਼ੀ/ਅਸੰਪਰਕ/ਗੁਰੂਤਾ/ਗੜ/ਅਕਾਰ/ਆਕਰਸ਼ਣ
(ਉ) ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਦੇ ਲਈ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ਼ ਇੱਕ ਬਲ ਲਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੀ ………. ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਕਮਾਨ ਨੂੰ ਖਿੱਚਣ ਲਈ ਤੀਰ-ਅੰਦਾਜ ਦੁਆਰਾ ਲਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ……… ਬਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
(ਇ) ਤੀਰ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਲ ਦੀ ਕਿਸਮ ………. ਬਲ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
ਸ) ਜਦੋਂ ਤੀਰ ਟੀਚੇ ਦੇ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ …….. ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ………. ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਕ੍ਰਿਤੀ,
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ,
(ਇ) ਪੇਸ਼ੀ,
(ਸ) ਗੁਰੂਤਾ, ਰਗੜ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣੋ । ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਲ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਖਾਈ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਦੱਸੋ !
(ਉ) ਰਸ ਕੱਢਣ ਲਈ ਨਿੰਬੂ ਦੇ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਉੱਗਲਾਂ ਨਾਲ ਦਬਾਉਣਾ ।
(ਅ) ਦੰਦ ਮੰਜਨ ਦੀ ਟਿਊਬ ਵਿੱਚੋਂ ਪੇਸਟ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣਾ ।
(ਇ) ਦੀਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਹੱਕ ਨਾਲ ਲਟਕਦੇ ਸਪਰਿੰਗ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਲਟਕਿਆ ਇੱਕ ਭਾਰ ।
(ਸ) ਉੱਚੀ ਛਾਲ ਮਾਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਨਿਸਚਿਤ ਉਚਾਈ ਬਾਰ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਹਥਿਆਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਲੌਹਾਰ ਲੋਹੇ ਦੇ ਗਰਮ ਟੁੱਕੜੇ ਨੂੰ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਕੁੱਟਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਟਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਚਪਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਫੁਲਾਏ ਹੋਏ ਗੁਬਾਰੇ ਨੂੰ ਬਣਾਉਟੀ (Synthetic) ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ ਨਾਲ ਰਗੜ ਕੇ ਇੱਕ ਦੀਵਾਰ ਉੱਤੇ ਦਬਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਗੁਬਾਰਾ ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿੰਬੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੀਵਾਰ ਅਤੇ ਗੁਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਬਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਨੂੰ ਲਟਕਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਲਟੀ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ ਕਰੋ ਕਿ ਬਾਲਟੀ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਬਾਲਟੀ ਤੇ ਲੱਗੇ ਬਲ ਨਾਲ-

• ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਨ ਬਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ)
• ਬਾਜੂਆਂ ਦਾ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ (ਉੱਪਰ ਵੱਲ ।

ਦੋਨਾਂ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਬਾਲਟੀ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਦੋਨੋਂ ਬਲ ਸਮਾਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਸਮਾਪਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ | ਬਾਲਟੀ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਖਿੱਚ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9. ਕਿਸੇ ਉਪਹਿ ਨੂੰ ਇਸ ਦੇ ਪੱਥ (Orbit) ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਰਾਕੇਟ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਪਰਖੇਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਸਥਾਪਿਤ ਮੰਚ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੋਂ
ਤੁਰੰਤ-
ਬਾਅਦ ਰਾਕੇਟ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਬਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।

• ਧਰਤੀ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
• ਬਾਲਣ ਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਉਤਸਰਜਿਤ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮੋਚਿਤ ਬਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
]ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਝਾਪਰ ਦੀ ਚੁੰਜ (nosal) ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਕੇ ਇਸਦੇ ਬਲਬ ਨੂੰ ਦਬਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਝਾਪਰ ਦੀ ਹਵਾ ਬੁਲਬੁਲਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੋਈ ਦਿਸਦੀ ਹੈ । ਬਲਬ ਉੱਤੇ ਦਾਬ ਹਟਾਉਣ ਤੇ ਡਾਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਝਾਪਰ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਚੜ੍ਹਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ-
(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ .
(ਆ) ਧਰਤੀ ਦੀ ਗੁਰੂਤਾ
(ੲ) ਰਬੜ ਦੇ ਬਲਬ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ
(ਸ) ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ Important Questions and Answers

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਰਮਨ ਇਹ ਵੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਸੀ ਕਿ ਊਠ, ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦ ਕਿ ਉਹ ਆਪ ਨੰਗੇ ਪੈਰੀਂ ਰੇਤ ਵਿੱਚ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਚਲ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਉਠ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸੜਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਰਮਨ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ
(ਈ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਉਠ ਦੇ ਪੈਰ ਦੀ ਸੜਾ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ
(ਉ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਸਿਰਫ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਭਵ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੰਭਵ ਹਨ ।

3. ਬਲ ਹੈ
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ
(ਅ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਖਿਚਾਅ
(ਇ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ
(ਸ) ਨਾ ਤਾਂ ਧੱਕਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਿਚਾਅ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿਚਾਅ ।

4. ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ ਜਾਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਰਗੜ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ੲ) ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦੁਆਰਾ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ॥

5. ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਰਗੜ ਬਲ ਹਮੇਸ਼ਾ
(ਉ) ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਗਤੀ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(ਇ)ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਵਤ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਲਗਦਾ ਹੈ
(ਸ) ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਵਤ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਗਤੀ ਤੋਂ ਵਿਪਰੀਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

6. ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕੁਲੀ ਭਾਰੀ ਵਜ਼ਨ ਉਠਾਉਣ ਸਮੇਂ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਗੋਲ ਲਪੇਟ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਬਲ ਵਧਾਉਣ ਲਈ .
(ਅ) ਦਾਬ ਵਧਾਉਣ ਲਈ
(ਬ) ਵਜ਼ਨ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ
(ਸ) ਦਾਬ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਦਾਬ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।

7. ਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਵੱਧਣ ਨਾਲ
(ਉ) ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਅ) ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਈ) ਵੱਧਦਾ ਹੈ।
(ਸ) ਵ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਿੱਚ ਅਤੇ ਧੱਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਲ-ਉਹ ਖਿੱਚ ਜਾਂ ਧੱਕਾ ਹੈ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਜਾਂ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦਾਬ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਬ-ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਨੂੰ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਦੋਂ ਬਲ ਨੂੰ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਨ ਮੁੱਲ ਵਾਲੇ ਬਲ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਣਾਮੀ ਜਾਂ ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪਰਕ ਬਲ-ਇਹ ਬਲ, ਜੋ ਕਿ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਅਤੇ ਰਗੜ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਾਬ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆ ਕੇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਨੀਂਹ ਚੌੜੀ ਕਿਉਂ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੀਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਦਾਬ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਬਲ, ਖੇਤਰਫਲ ਅਤੇ ਦਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕੱਟਣ ਅਤੇ ਛੇਕ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਔਜ਼ਾਰ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੱਖੀ ਧਾਰ ਵਾਲੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਟਿਊਬਾਂ ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ ਫੁੱਲ ਕਿਉਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਉਬ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਦਾਬ ਵੱਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਫੁਵਾਰਾ ਕਿਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਆਵਰਨ (ਗਿਲਾਫ) ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਾਈਪ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਲਮ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਧਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਰਬੜ ਦੇ ਗੁਬਾਰੇ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਪਾਈਪ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੇਵਲ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਈਪ ਦੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹੀ ਹੋਈ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਵਧੇਰੀ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਉਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੇਵਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਰਬੜ ਤੇ ਦਬਾਓ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੁੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਦੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਜੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਤੇ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਸਮਤਲੇ ਸਤਹਿ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਗੜ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਕਦੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਤੇ ਦੋ ਬਲ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰ ਮਾਨ ਵਾਲੇ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਨੇਟ ਬਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਰੱਸਾਕਸ਼ੀ ਦੀ ਖੇਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਲ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ । ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ! ਬਲ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਦੋਨੋਂ ਮੁੱਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬਲ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਲ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

• ਬਲ ਗੜੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਬਲ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਜ਼ੀਰੋ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚਾਲ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਹਿਲਣਾ, ਸਾਹ ਲੈਣਾ, ਦੌੜਨਾ, ਭਾਰ ਉਠਾਉਣਾ, ਬਰਫ਼ ਤੇ ਚੱਲਣਾ, ਸੱਟ ਮਾਰਨਾ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੈਰਮ ਬੋਰਡ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੋਟੀ ਨਾਲ ਦੂਸਰੀ ਗੋਟੀ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਗੋਟੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਪਰਕ ਬਲ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਾਬ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਸਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਾਬ-ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫ਼ਲ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਨੂੰ ਦਾਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ !

ਦਬਾਅ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਪਾਸਕਲ ਜਾਂ Nm^-2 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਫਲ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਲਈ ਤੇਜ਼ ਧਾਰ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਕਿਉਂ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਧਾਰ ਵਾਲਾ ਚਾਕੂ ਫ਼ਲ ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਫ਼ਲ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਕੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਦਾਬ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿੱਥੇ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੀ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਦਾਬ ਬੋਤਲ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਤਲ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਉਪਰੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ ਗੁਬਾਰਾ ਕਿਉਂ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਭਰਨ ਨਾਲ, ਹਵਾ ਗੁਬਾਰੇ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦਾਬ ਗੁਬਾਰੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਹਵਾ ਦਾ ਆਵਰਨ (ਗਿਲਾਫ਼ ਹੈ । ਹਵਾ ਦਾ ਸਤੰਭ, ਤਰਲ ਸਤੰਭ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਵਾ ਦੇ ਇਸ ਦਾਬ ਨੂੰ ਵਾਯੁਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਵੱਧ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦਾਬ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਪਿਚਕਦੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡਾ ਸਰੀਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਰਲ ਹਨ, ਜੋ ਅੰਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦਾ ਦਾਬ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਿਦਕਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸੋ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-

• ਦੋਨਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸਾਈਡ ਨਲੀ ਤੇ ਲੱਗੀ ਰਬੜ ਸ਼ੀਟ ਦੇ ਫੁਲਾਅ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਵ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਚਿੱਤਰ B ਦੀ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲੈਵਲ ਚਿੱਤਰ A ਦੀ ਬੋਤਲ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੇਵਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਰਬੜ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦਾ ਫੁਲਾਅ ਵੱਧ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਬਰਤਨ ਵਿਚ ਲਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਦਾਬ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਾਲਮ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਇਕ ਸੜਾ ਤੇ ਰਬੜ ਦਾ ਚੂਸਕ ਦਬਾ ਕੇ ਲਗਾ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਮੋਹਨ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਹੌਲੀ ਜਿਹਾ ਥੋੜਾ ਖਿੱਚ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਟਾਓ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਤੇ ਉਹ ਚੂਸਕ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ । ਦੋਬਾਰਾ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਕੀ ਵੱਧ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰੋ ਜਿਸ ਵਿਚ ਉਹ ਸਫਲ ਹੋ ਗਿਆ । ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ?

ਉੱਤਰ-
ਚੂਸਕ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਨਾਲ ਤਾਂ ਚੂਸਕ ਕੱਪ ਅਤੇ ਸਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਲੀ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਚੂਸਕ ਉੱਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਲੱਗਦਾ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਚੂਸਕ ਸੜਾ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚੂਸਕ ਉਸੇ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੜਾ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲਗਾਏ ਗਏ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਹੋਵੇ ਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਤੋਂ ਪਾਰ ਪਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਧਿਐਨ ਕਰਕੇ ਦੱਸੋ । ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਗਿਲਾਸ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਗੱਤੇ ਤੋਂ ਹੱਥ ਹਟਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੱਤੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦਾ ਭਾਰ ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਗੱਤਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਧੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਗਿਲਾਸ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਲ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

• ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ
• ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ
• ਸਥਿਰ ਬਿਜਲਈ ਬਲ
• ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ
• ਰਗੜ ਬਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੀ ਬਲ ਨਾਲ ਸਿਰਫ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਨਾਂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਪੱਥਰ ਲਓ, ਇਸ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ | ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਾਲ ਘੁਮਾਓ | ਪੱਥਰ ਚੱਕਰੀ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਘੁਮਾਉਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਲ ਨਾਲ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਨੂੰ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਧਰਤੀ ਤੇ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੂਰ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਵੀ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ, ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਵਗਦਾ ਹੈ, ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੰਪਰਕ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਦੇ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾ ਦਾਬ ਉਸਦੀ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਬਰਤਨ ਲਉ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਛੇਕ ਹੋਣ (ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੋ । ਤਿੰਨਾਂ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਧਾਰਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਸਭ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵਾਲੀ ਧਾਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਦੂਰ ਜਾ ਕੇ ਡਿਗਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਾਬ ਗਹਿਰਾਈ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਤੇ ਬਲ ਲੱਗਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

• ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਨਾਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਬਲ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੋਨੋਂ ਬਦਲੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਲ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਇਹ ਇੱਕ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਇੱਕ ਖਿਡੌਣੇ ਨੂੰ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਹਿਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਸਾਈਕਲ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਸ ਨਾਲ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬੱਲੇਬਾਜ਼ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹਿੱਟ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਸ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ-ਸਪੰਜ ਨੂੰ ਹਥੇਲੀ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ ਅਰਥਾਤ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉਸਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਬਲ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ-

• ਰਗੜ ਬਲ ਨਾਲ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਟਾਇਰ ਅਤੇ ਜੁੱਤੇ ਟੁੱਟ-ਫੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਰਗੜ ਬਲ ਨਾਲ ਗਰਮੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ । ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲਦੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗਰਮੀ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇਕ ਧਾਤੂ ਦਾ ਡੱਬਾ ਲਉ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ ਪਾਣੀ ਪਾਓ । ਢੱਕਣ ਉਤਾਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰੋ । ਪਾਣੀ ਉਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭਾਫ਼ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਭਾਫ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ ਵੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਹੁਣ ਢੱਕਣ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ਅਤੇ ਟੀਨ ਉੱਤੇ ਠੰਢਾ ਪਾਣੀ ਪਾਉ । ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਬਚੀ ਭਾਫ ਪਾਣੀ ਬਣ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਨਿਰਵਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਅੰਦਰਲੇ ਦਾਬ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਨੂੰ ਪਿਚਕਾ ਦੇਵੇਗਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਲ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ-

1. ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ
2. ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ
3. ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ
4. ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ
5. ਰਗੜ ਬੋਲ ।

1. ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ-ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਬਲ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਬੈਲ ਦੁਆਰਾ ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ ਨਾਲ ਗੱਡੀ ਖਿੱਚਣਾ ।

2. ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ-ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੋਬਾਲਟ, ਨਿੱਕਲ, ਲੋਹਾ ਜਾਂ ਸਟੀਲ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਚੁੰਬਕ ਨਾਲ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਕਿੱਲਾਂ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ (Electrostatic-ਜਦੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਟੈਰੀਲੀਨ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਗੜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਬਿਜਲੀ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਬਲ, ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਜਦੋਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਰਗੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਛੜ, ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

4. ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਧਰਤੀ ਇੱਕ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਛੱਡੀ ਗਈ ਕੋਈ ਵੀ ਵਸਤੂ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ।

5. ਰਗੜ ਬਲ-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਦੂਸਰੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਉੱਪਰ ਗਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਬਲ ਨੂੰ ਰਗੜ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਰਗੜ ਬਲ, ਵਸਤੁ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕੱਚ ਦੀ ਗੋਲੀ ਧਰਤੀ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਲੁੜਕਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੁਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰਗੜ ਬਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕਰੋ ਕਿ ਦਾਬ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਇਕ [ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਯੋਗ-ਇੱਕ ਖ਼ਾਲੀ ਟੀਨ ਲਓ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਤਿੰਨ-ਚਾਰ ਛੇਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਲੋਟੇਪ ਨਾਲ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਓ ।ਟੀਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਦਿਉ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਸੈਲੋਟੇਪ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦਿਉ । ਪਾਣੀ ਸਾਰੇ ਛੇਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਨ ਗਹਿਰਾਈ ਤੇ ਦਾਬ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ

PSEB 8th Class Science Guide ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ ਗਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ (Harmones) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescence)-ਜੀਵਨਕਾਲ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ, ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਵਸਥਾ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ 18 ਜਾਂ 19 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਟੀਨਏਜਰਜ਼ (Teenagers) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਵਸਥਾ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜਾਂ ਦੋ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੱਖਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕੀ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ (Menstrual Cycle)-ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਰ 28 ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜੀਵਨ (ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ) ਵਿੱਚ ਨਿਯਮਿਤ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਚੱਕਰ ਦੀ ਇੱਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਤੋਂ ਲਹੁ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਜਾਂ ਮਾਹਵਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਨੂੰ ਅੰਡੇ ਦੇ ਚਿਪਕਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਦੀਵਾਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡਿਸਚਾਰਜ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਹਵਾਰੀ ਆਮ ਕਰਕੇ 10 ਤੋਂ 14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 45-50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੋੜ ਅਵਸਥਾ ਸਮੇਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਰੀਰਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੋੜ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਦੀ ਅਵਧੀ 11 ਤੋਂ 19 ਸਾਲ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-

• ਅਚਾਨਕ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ | ਬਾਜੂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਲੰਬੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਲੜਕਾ ਲੰਬਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਛਾਤੀ ਚੌੜੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ, ਸਾਫ਼ ਉਭਰਿਆ ਭਾਗ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਪਸੀਨਾ ਅਤੇ ਸਵੇਦ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਫਿਸੀਆਂ ਤੇ ਮੁਹਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪ੍ਰੋੜ੍ਹ ਅਵਸਥਾ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਅਤੇ ਪਤਾਲੂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ, ਬਗਲ ਅਤੇ ਜਾਂਘ ਦੇ ਉਪਰਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰੋੜ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ-

1. ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਮਰ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਚੌੜਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਆਵਾਜ਼ ਯੰਤਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਮੁਹਾਸੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵੱਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।
6. ਸੜਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
7. ਬਗਲ ਅਤੇ ਜਾਂਘਾਂ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋ ਕਾਲਮਾਂ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸਾਰਣੀ ਬਣਾਓ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ ਛੱਡੇ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸੇ (ਛੱਡੇ) ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਮਕਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਉਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ-ਨਰ ਵਿੱਚ ਪਤਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਰਿਸਾਵੀ ਹਾਰਮੋਨ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਮ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਲਿੰਗ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਟੇਸਟੋਸਟੀਰਾਨ ਪਤਾਲੂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । | ਮਾਦਾ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ (ਐਸਟਰੋਜਨ) ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਦੇ ਵਿੱਚ ਦੂਸਰੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਲੱਛਣ ਜਿਵੇਂ ਸਤਨਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ
(ਉ) ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਖਾ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ

• ਉੱਚਿਤ ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਧੀ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਭੁੱਖ ਲੱਗਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਆਦ ਗੰਥੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਉਮਰ ਦਾ ਅਰੰਭ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ

• ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਛਾਤੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰਕ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਧੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਭੋਜਨ ਕਿਸ਼ੋਰ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਿਤ ਹੈ ?

• ਚਿਪਸ, ਨੂਡਲਜ਼, ਕੋਕ
• ਰੋਟੀ, ਦਾਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ
• ਚਾਵਲ, ਨੂਡਲਜ਼, ਬਰਗਰ

(iv) ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਟਿੱਕੀ, ਚਿਪਸ ਅਤੇ ਲੈਮਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) (ii) ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਆਹਾਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) (i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਇ) (ii) ਰੋਟੀ, ਦਾਲ, ਸਬਜ਼ੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ ਕੰਠ ਪਟਾਰੀ)
(ii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ
(iii) ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ (Adm’s Apple) ਕੰਠ ਪਟਾਰੀ)-ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਜ਼ ਯੰਤਰ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਜੋ ਅੰਗ ਗਲੇ ਵਿੱਚ ਸਾਫ਼ ਉੱਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਐਡਮਜ਼ ਐਪਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ (Secondary Sexual Characters)-ਪਤਾਲੂ ਅਤੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹਨ । ਇਹ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ/ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਤਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਚਿਹਰੇ ਤੇ ਦਾੜੀ, ਮੁੱਛ ਆਉਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲੱਛਣ ਲੜਕੀ ਅਤੇ ਲੜਕੇ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਲੱਛਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਕਿਆਂ ਦੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੋਨਾਂ ਲੜਕੀਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੇ ਬਗਲਾਂ ਅਤੇ ਜਾਂਘਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਭਾਗ ਅਰਥਾਤ ਪਿਉਬਿਕ ਖੇਤਰ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ-ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲਿੰਗ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੋੜੀ ਨਰ (XY) ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ (XX) ਗੁਣਸੂਤਰ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਫ ਹੈ ਕਿ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ Y ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੀ ਨਹੀਂ । ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਰ ਮਾਦਾ ਦੇ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਦਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹੋ ਹੀ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਨਰ ਸ਼ਿਸ਼ ਵਿੱਚ XY ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜੇ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ x ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ x ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ XX ਜੋੜਾ ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਤਾਨ ਲੜਕੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ | ਪਰ ਜਦੋਂ ਪੁਰਸ਼ ਦਾ Y ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ X ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਰੇਗਾ ਤਾਂ XY ਬਣੇਗਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਵੇਗਾ | ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੇ ਜਾਂ ਲੜਕੀ ਦਾ ਜਨਮ ਪੁਰਸ਼ ਦੇ ਗੁਣਸੂਤਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ Y ਗੁਣਸੂਤਰ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਪੁਰਸ਼ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਚਿੱਤਰ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸੰਕੇਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।
ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ
3. ਐਕ੍ਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ॥
4. ਡੱਡ ਵਿੱਚ ਲਾਰਵੇ ਤੋਂ ਪੋੜ ਤੱਕ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
5. ਅੰਤਰ ਰਿਸਾਵੀ ਗੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਸਰਜਿਤ ਪਦਾਰਥ ।

ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
1. ਅੰਦਰ ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਂ ।
2. ਸਵਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ।
3. ਇਸਤਰੀ ਹਾਰਮੋਨ ॥

ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਉਮਰ ਵਿਧੀ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਅਨੁਮਾਨਿਤ (ਅੰਦਾਜ਼ਨ) ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਉਮਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਹੀ ਗਾਫ ਪੇਪਰ ਤੇ ਗ੍ਰਾਫ ਖਿੱਚੋ । ਇਸ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹੋ ?

ਉੱਤਰ-ਉਪਰੋਕਤ ਦਿੱਤੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੜਕਿਆਂ ਅਤੇ ਲੜਕੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਲਗਪਗ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਧਾ ਪਹਿਲਾਂ 8 ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਲੜਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਅਤੇ ਫਿਰ 20 ਸਾਲ ਤੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਲਗਭਗ …………. ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਉ) 9
(ਅ) 11
(ਇ) 13
(ਸ) 15.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 11.

2. ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ………… ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
(ਉ) 19
(ਅ) 22
(ਇ) 25
(ਸ) 27.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) 19.

3. ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਵਿਚ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) 20 ਦਿਨ
(ਅ) 22 ਦਿਨ
(ੲ) 18 ਦਿਨ
(ਸ) 28 ਦਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) 28 ਦਿਨ ।

4. ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦੇ ਰੁੱਕ ਜਾਣ ਨੂੰ ………. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(ੳ) ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ
(ਅ) ਰਜੋਨਿਕ੍ਰਿਤੀ
(ਈ) ਕਾਯਾਂਤਰਣ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਰਜੋਨਿਤੀ ।

5. ਮਾਦਾ ਹਾਰਮੋਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ :
(ਉ) ਐਸਟਰੋਜਨ
(ਅ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ
(ਈ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ
(ਸ) ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਐਸਟਰੋਜਨ ।

6. ਨਰ ਲਿੰਗ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਨਾਂ ਹੈ
(ਉ) ਐਸਟਰੋਜਨ
(ਅ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ
(ੲ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ
(ਸ) ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਟੇਸਟੋਸਟੀਰਾਂਨ । ‘

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪੀਯੂਸ਼
• ਥਾਇਰਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਹੜੀ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਵਾਧੇ ਵਾਲਾ ਹਾਰਮੋਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary gland)|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡਾ (ova) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ (lodine) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਨਾਲ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਡਰੀਨਲ ਗ੍ਰੰਥੀ (Adrenal gland) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੇਸਟੋਸਟੀਨ (Testoteron) ਅਤੇ (Estrogen) ਐਸਟਰੋਜਨ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ (Sex chromosomes) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ (Sex chromosomes)-ਉਹ ਗੁਣ-ਸੂਤਰ ਜੋ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ XX ਅਤੇ ਨਰ ਵਿੱਚ XY ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੁੱਖੀ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
46 (44 ਆਮ ਗੁਣ-ਸੂਤਰ ਅਤੇ ਇਕ ਜੋੜੀ ਲਿੰਗ ਗੁਣਸੂਤਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ 11 ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ 18 ਜਾਂ 19 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਜੋ ਆਪਣਾ ਰਿਸਾਵ ਸਿੱਧਾ ਲਹੂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੀਆਂ ਹਨ…… ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Endocrine glands) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਾਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮਾਂ ਕਿੰਨਾਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਰਮ 10-12 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 45-50 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ (Menarche) ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ-ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਜੋਦਰਸ਼ਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰਜੋਨਿਕ੍ਰਿਤੀ (Menopause) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ-ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਰੁਕ ਜਾਣਾ ਰਜੋਨਿੜੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਦੋ X-ਗੁਣਸੂਤਰ (XX) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਨਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ X ਗੁਣਸੂਤਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ Y ਗੁਣਸੂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (XY) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਨਿਚਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੀੜਿਆਂ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਦੇ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਹਾਰਮੋਨ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ ਹਾਰਮੋਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
AIDS ਦਾ ਵਿਸਤਰਿਤ ਰੂਪ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
AIDS : ਐਕਵਾਇਰਡ ਇਮਿਊਨੋ ਡੈਫੀਸੈਂਸੀ ਸਿੰਡੋਮ (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਆਹ ਦੀ ਉਮਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕੀ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ-18 ਸਾਲ ॥ ਲੜਕੇ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਮਰ-21 ਸਾਲ |

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲੜਕੀ ਦੇ 10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਤੇ ਸਤਨ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਿਤੰਬ ਗੋਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲੜਕੇ ਦੇ 10-15 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਕੀ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੜਕੇ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਅਸਰ-

• ਉਸਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਭਾਰੀ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਹਿਰੀ ਵੀ ।
• ਚੇਹਰੇ ਅਤੇ ਸੀਨੇ ਤੇ ਵਾਲ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪਤਾਲੂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ
(i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ
(ii) ਰਜੋਨਿਵਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ-ਭਰੂਣ ਦੀ ਮਿਊਕਸ ਝਿੱਲੀ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਅਤੇ ਹਰ ਮਹੀਨੇ ਰਕਤ ਰਿਸਾਓ ਹੋਣਾ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਰਮ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਥਨਧਾਰੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ-ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਦਾ ਰੁੱਕਣਾ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਹੈ । ਇਹ 45-55 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਨਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ (Reproductive health)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਰੋਗ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਹਤ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਿਹਤ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਸੈਕਸੁਲੀ ਟਰਾਂਸਮਿਟਡ ਰੋਗ (S.T.D.) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
AIDS ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
AIDS (Acquired Immuno Deficiency Syndrome) ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-ਸੰਮਿਤ ਲਹੂ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਸੰਮਿਤ ਸੂਈਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ, ਬਨਾਵਟੀ ਗਰਭ ਰੋਧਨ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸੰਮਿਤ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਰੱਖਣ ਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਜੋਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਰਜੋਨਿਵਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਲਿਕਾ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਨਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅੰਤਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਨਲਿਕਾ ਰਹਿਤ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਾਇਰਾਈਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਥਾਇਰਾਕਸਿਨ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਹਾਰਮੋਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਡਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਉਤੇਜਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਰ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਉਤੇਜਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਐਡਰੀਨੇਲਿਨ ਰਿਸਾਵ ਉਤੇਜਨਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਹਾਰਮੋਨ ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਕਈ ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹਾਰਮੋਨ FSH ਹੈ । ਇਹ ਅੰਡਾਣੂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨੂੰ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਅਤੇ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਪੀਯੂਸ਼ ਗੰਥੀ ਤੋਂ ਸਾਵਿਤ ਹਾਰਮੋਨ ਟੇਸਟੋਸਟਰਾਨ ਅਤੇਐਸਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਉਤੇਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਹੋ ਕੇ ਲਕਸ਼ ਸਥਲ ਤੇ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ | ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਵਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋਬਨ ਆਰੰਭ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲੜਕਿਆਂ ਦਾ ਸਵਰਯੰਤਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਕੇ ਬਾਹਰ ਵਲ ਉੱਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸਵਰਯੰਤਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰੀ ਜਾਂ ਫੱਟੀ ਜਿਹੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸਵਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਤਰ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ । ਲੜਕੀਆਂ ਦੇ ਸਵਯੰਤਰ ਦੇ ਛੋਟਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਪਤਲੀ ਤੇ ਸੁਰੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ (Pituitary gland) ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਥੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੇ ਨਿਚਲੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹਾਰਮੋਨਾਂ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਉੱਤਕਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀ ਅਜਿਹੇ ਹਾਰਮੋਨ ਸਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਗੰਥੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਸਟਰ ਗ੍ਰੰਥੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਕ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਸਾਰੀਆਂ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੀਯੂਸ਼ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੇ ਕਾਰਜ

• ਵਾਧੇ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ
• ਥਾਇਰਾਈਡ, ਐਡਰੀਨਲ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਜਲਚਰ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ “ਨਾ ਕਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਬੇਚੈਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਾਇਆ ਤਰੀਕਾ ਅਰਥਾਤ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਮਿਲ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਅਪਨਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਜੇ ਕਿਸੇ ਡਾਕਟਰ ਨੇ ਦਵਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜ਼ਰੂਰ ਲਓ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਾਰ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਆਦਤ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਨਸ਼ਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਭੁਲੇਖੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਭੁਲੇਖੇ ਜਾਂ ਗਲਤ ਫਹਿਮੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

• ਲੜਕੀ ਜੇ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕਿਆਂ ਵਲ ਵੇਖੋ ਤਾਂ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਵੀਰਜ ਦੀ ਇਕ ਬੂੰਦ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਅਰਥ ਲਹੂ ਦੀਆਂ 10 ਬੂੰਦਾਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਲੜਕੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਤਾ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਮਾਹਵਾਰੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹਨ-

• ਹਾਰਮੋਨ ਅੰਦਰ-ਰਿਸਾਵੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਰਜ ਖੇਤਰ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਹੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਹੋਰ ਕਿਤੇ ਨਹੀਂ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਖ਼ਾਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਮਾਂ ਬਣਨ ਦਾ ਬੋਝ ਨਹੀਂ ਸਹਿ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਇਸ ਕੰਮ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਜੇ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਹੋ ਹੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਜੋੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਯੁਵਾ ਤਨਾਅ ਵਿੱਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਭਵਿੱਖ ਇਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਲੜਕੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਅਤੇ ਲੜਕਿਆਂ ਦੀ 21 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ HIV-AIDS ਹੋਣ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਫ਼ੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ੋਰ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਮੁਕਤੀ ਪਾਉਣ ਲਈ ਨਸ਼ੀਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ (ਡਰੱਗਸ) ਲੈਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । HIV ਦੀ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਇੰਜੇਕਸ਼ਨ ਦੀ ਸੂਈ ਨਾਲ ਡਰੱਗਸ ਲੈਣ ਤੇ ਇਹ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਹੋਰ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ਾਣੁ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦਾ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਵੀ ਹੈ । ਕਈ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਪੀੜਤ ਰੋਗੀ) ਮਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਰਾਹੀਂ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਇਸ ਲਈ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੀਮਤੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ HIV ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸੁਚੇਤ ਰਹਿਣ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਵੱਸਥ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਜਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
(i) ਪਾਚਨ ਸੰਬੰਧੀ-ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਆਹਾਰ ਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਆਹਾਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ, ਵਸਾ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਉੱਚਿਤ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤੀ ਭੋਜਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਦੁੱਧ, ਫ਼ਲ ਹੋਣਾ ਇਕ ਸੰਤੁਲਿਤ ਆਹਾਰ ਹੈ । ਚਿਪਸ ਅਤੇ ਡੱਬਾਬੰਦ ਨਾਸ਼ਤੇ ਸਵਾਦਿਸ਼ਟ ਤਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੇਵਨ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਫ਼ਾਈ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਇਸ਼ਨਾਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਲੀ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਬਦਬੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਫ਼ਾਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇ ਸਫ਼ਾਈ ਤੇ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਸੰਕ੍ਰਮਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਲੜਕੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਚੱਕਰ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਕਸਰਤ-ਟਹਿਲਣਾ ਅਤੇ ਖੇਡਣਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਟਹਿਲਣਾ, ਕਸਰਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

PSEB 8th Class Science Guide ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਉਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ? ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-ਇਹ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੋਗਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਉਤਰਜੀਵਤਾ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਪਤਾਲੂ, ਨਰ ਯੁਗਮਕ, ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਤਾਲੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਚਾਹੇ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਹਰੇਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿਰ, ਮੱਧ ਭਾਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂੰਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਚਰਨ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਹੈ। ਨਰ ਵਿੱਚੋਂ ਲੱਖਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ ਮਾਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੁਛ ਦੁਆਰਾ ਅੰਡਾਣੂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣ ਲਈ ਅੰਡਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਅੰਡਾਣੁ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਾਣੂ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਯੁਗਮਜ (Zygote) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਯੁਗਮਜ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਚਿੱਤਰ-ਯੁਗਮਜ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਨਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਤੋਂ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਯੁਗਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਤਾਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਲੱਛਣ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲੱਛਣ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ
(ਉ) ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(i) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ii) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ
(iii) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ
(iv) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ।

(ਅ) ਇਕ ਟੈਡਪੋਲ (ਡੱਡੂ ਦਾ ਲਾਰਵਾ) ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ
(i) ਨਿਸ਼ੇਚਨ
(ii) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(iii) ਠਹਿਰਨਾ
(iv) ਬਡਿੰਗ ।

(ਈ) ਇੱਕ ਯੂਜ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(i) ਕੋਈ ਨਹੀਂ
(ii) ਇੱਕ
(iii) ਦੋ
(iv) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) (i) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ,(✓)
(ਅ) (ii) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ,(✓)
(ਇ) (ii) ਇੱਕ (✓) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।
(ਉ) ਅੰਡੇ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੁ ਵਿਕਸਿਤ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਹਰੇਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਲਾ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਬ) ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਉਹ ਸੈੱਲ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਯੂਕ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(ਹ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅੰਡਾ ਇੱਕ ਇਕੱਲਾ ਸੈੱਲ ਹੈ ।
(ਕ) ਅਮੀਬਾ ਬਡਿੰਗ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਖ) ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(ਗ) ਦੋ-ਖੰਡਨ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇੱਕ ਵਿਧੀ ਹੈ ।
(ਘ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਯੁਗਮਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
(ਝ ਭਰੂਣ ਕੇਵਲ ਇਕ ਸੈੱਲ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) (F)
(ਅ (T)
(ਈ (T)
(ਸ) (F)
(ਹ) (T)
(ਕ) (F)
(ਖ (F)
(ਗ) (T)
(ਘ) (T)
(੩) (F).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੁਗਮ ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮ, ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਿੰਨਤਾ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ (Asexual Reproduction)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਜੀਵ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-
1. ਦੋ-ਖੰਡਨ (Binary fission)-ਦੋ ਖੰਡਨ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦਾ ਸਰੀਰ ਲੰਬਵਤ ਅਨੂਪ੍ਰਸਥ ਖਾਂਚ ਵਿੱਚ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਭਾਗ ਜਨਕ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਧੀ ਪ੍ਰੋਟੋਜੋਆ (ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ) ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵਿਧੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਅਲਗਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਸੀ ਐਨੀਮੋਨ ਵਿੱਚ ਲੰਬਵਤ ਵਿਖੰਡਨ ਅਤੇ ਪਲੇਨੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਸਥ ਖੰਡਨ । ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਕੇਂਦਰਕ-

2. ਬਡਿੰਗ (Budding)-ਬਡਿੰਗ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਜੋ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਛੋਟੇ ਪੁੰਜ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ, ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਜਨਕ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਬਡਿੰਗ ਬਣਦਾ ਹੈ ! ਬੱਡ ਵੱਖਰੀ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਨਕ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਬਾਹਰੀ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਜਨਕ ਵਿੱਚ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਦਰੁਨੀ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਬਡਿੰਗ ਸਪੰਜ, ਸੀਲੇਟਰੇਟਾ (ਜਿਵੇਂ ਹਾਈਡਰਾ ਚਪਟੇ ਕਿਰਮੀ ਅਤੇ ਟਿਉਨੀਕੇਟ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਸੀਲੇਂਟਰੇਟ ਵਰਗੇ ਓਬਲੀਆ ਪੋਲੀਪ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਮੈਡੂਊਸੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਾਦਾ ਦੇ ਕਿਸ ਜਣਨ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਭਰੂਣ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ (Metamorphosis)-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਜੰਤੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਡੱਡੂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਰਨ ਹਨ । ਤਿੰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਚਰਨ ਹਨ-

• ਅੰਡਾ
• ਟੈਡਪੋਲ ਲਾਰਵਾ
• ਪੌੜ ।

ਡੱਡੂ ਜਾਂ ਟੈਡਮੋਲ ਪ੍ਰੋੜ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਲਫ਼ੜਿਆਂ ਦਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣਾ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਕਾਇਆਂਤਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਹਨ-ਡੱਡੂ, ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਦਰੁਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ । ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਵੱਲ
1. ਜਿੱਥੇ ਅੰਡਾਣੂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
3. ਭਾਈਡੂ ਦਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ .
1. ਇੱਕ ਮਾਦਾ ਯੁਨਾਮਕ ਹੈ ।
2. ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ।
3. ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਜੰਤੂ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ Important Questions and Answers

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਇੱਕ ਹਾਈਡਰਾ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਾਈਡਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਡੰਗ .
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਇ) ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ
(ਸ) ਯੁਗਮਜ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਬਡਿੰਗ ॥

2. ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਹਾਈਡਰਾ
(ਸ) ਡੱਡੂ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡਰਾ ।

3. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਜੀਵਨ ਚੱਕਰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਡੱਡੂ
(ਅ) ਮੱਛੀ
(ਈ) ਮੱਖੀ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਡੱਡੂ ।

4. ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਅਮੀਬਾ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਰਿਆ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਇ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੋ-ਖੰਡਨ ।

5. ਮਾਦਾ ਨਰ ਯੁਗਮ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ
(ਅ) ਅੰਡਾਣੂ
(ਇ) ਯੁਗਮਜ
(ਸ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅੰਡਾਣੂ ।

6. ਇੱਕ ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਵੰਡ ਨਾਲ ਦੋ ਅਮੀਬਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਦੋ ਖੰਡਨ
(ਈ) ਯੂਰਜ
(ਸ) ਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੋ ਖੰਡਨ ।

7. ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ੳ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ਅ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ
(ਈ) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ
(ਸ) ਨਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ।

8. ਇਕ ਟੈਡਪੋਲ ਡੱਡੂ ਦਾ ਲਾਰਵਾ) ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ
(ਉ) ਨਿਸ਼ੇਚਨ
(ਅ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ
(ਈ) ਠਹਿਰਨਾ
(ਸ) ਬਡਿੰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

9. ਇਕ ਯੁਗਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਕੋਈ ਨਹੀਂ
(ਅ) ਇੱਕ
(ਈ) ਦੋ
(ਸ) ਚਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇੱਕ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ……….. ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ

(ii) ਫੁੱਲ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ………… ਅਤੇ …….. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਕਣ, ਬੀਜਾਂਡ

(iii) ……….. ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਇਕ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਕ

(iv) ………. ਸਾਰਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ……….. ਕੁੱਝ ਹੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ, ਜੰਤੁ

(v) ਇੱਕ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਜੰਤੂ ਆਪਣੀ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਇੱਕ ……….. ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਦੋ
(ੳ) ਲਿੰਗੀ
(ਅ) ਅਲਿੰਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਜੀਵ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮਕ (gametes) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਮੀਬਾ
• ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬੱਡ ਜਨਕ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਲੱਗੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੰਜ, ਕੋਰਲ (Coral) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਯੁਗਮਨ (Zygote) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੁਗਮਜ-ਯੁਗਮਜ, ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਪਹਿਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦੋ ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਜੰਤੂਆਂ (Hemaphrodite) ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਗੰਡੋਇਆ
• ਜੋਕ (Leech)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਡੱਡੂ,
2. ਮੱਛੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਾਈਡਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਡਿੰਗ (Budding) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਲੋਨਿੰਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਨਿੰਗ-ਕਿਸੇ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ, ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਜੀਵਤ ਭਾਗ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਬਣਾਵਟੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਿਸ ਜੰਤੂ ਦੀ ਸਫਲਤਾਪੂਵਕ ਕਲੋਨਿੰਗ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਈਯਾਨ ਵਿਲਮਟ ਨੇ ਐਡੀਨਵਰਗ, ਸਕਾਟਲੈਂਡ ਦੇ ਰੋਜ਼ਨਿਲ ਇੰਸਟੀਚਿਊਟ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੋਲੀ ਭੇੜ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
IVF ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਨਵਿਟਰੋ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪਰਖਨਲੀ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿੱਥੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਭਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋੜ ਜੰਤੁ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਾਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Gonads) ਕੀ ਹੈ ? ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਜੋ ਅੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਪਤਾਲੁ ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-ਅੰਡਕੋਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-

• ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਡੱਡੂ ।
• ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ-ਮਨੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਾਈਮਨ (Hymen) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਮਨ-ਯੋਨੀ (Vagina) ਦੇ ਬਾਹਰ ਪਤਲੀ ਝਿੱਲੀ ਦਾ ਡਾਇਆਫਰਾਮ ਹਾਈਮਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਹਵਾਰੀ ਦੇ ਲਈ ਛੇਦ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜੋ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਧੀਆਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਮ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ
1. ਹਾਈਡਰਾ
(ਉ) ਬਡਿੰਗ
(ਅ) ਪੁਨਰਜਣਨ
2. ਖਮੀਰ
(ਈ) ਬਡਿੰਗ
(ਸ) ਬੀਜਾਣੂ ਬਣਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਦੋਲਿੰਗੀ ਜੀਵ ਕੀ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਦੋਲਿੰਗੀ (Bisexual) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-

1. ਗੰਡੋਇਆ
2. ਹਾਈਡਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਊਤਕ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਧਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਧਣਾ । ਇੱਕ ਊਤਕ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ-

• ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।
• ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਪ੍ਰਕਰਮ ਬਡਿੰਗ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਵੱਖ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ-ਖੰਡਨ ਅਤੇ ਬਡਿੰਗ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਡੋਤਸਰਗ (Ovulation) ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡੋਤਸਰਗ-ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਅੰਡਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਅੰਡੋਤਸਰ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਡਾ 28 ਦਿਨ ਵਾਲੇ ਆਵਰਤ ਚੱਕਰ ਤੋਂ 14ਵੇਂ ਦਿਨ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਗ-

1. ਇਕ ਜੋੜੀ ਪਤਾਲੂ (Testes)
2. ਇਕ ਜੋੜੀ ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ (Vas deferens)
3. ਮੁਤਰ ਵਾਹਿਨੀ (Urethra)
4. ਨਰ-ਇੰਦਰੀ (Penis)
5. ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Coupers and prostate glands)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਤੰਤਰ ਦੇ ਅੰਗ-

• ਇਹ ਜੋੜੀ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovaries)
• ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਾਲੀ (Fallopian tubes)
• ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus)
• ਯੋਨੀ (Vagina
• ਭਗ (Vulva) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ : ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਗਰਭ ॥
ਉੱਤਰ-
ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਗਰਭ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ- ਡੱਡੂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਮਾਦਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਬਸੰਤ ਜਾਂ ਵਰਖਾ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਡੱਡੂ ਅਤੇ ਟੋਡ ਤਲਾਵਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਅੰਡੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਨਰ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਆਪਣੀ ਲੰਬੀ ਪੂਛ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਤੈਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਇੱਕੋ ਵਾਰੀ ਸੈਂਕੜੇ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਮੁਰਗੀ ਇੱਕ ਵਾਰੀ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਅੰਡਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀ ਅਤੇ ਡੱਡੂ ਸੈਂਕੜੇ ਅੰਡੇ ਅਤੇ ਕਰੋੜਾਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ਪਰ ਹਰ ਅੰਡਾ ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਡੇ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਜਲ ਦੀ ਗਤੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜਲੀ ਜੰਤੁ ਅੰਡੇ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਪੱਕਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਛੱਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅੰਡਜਨਕ ਅਤੇ ਜਗਯੁਜ ਜੰਤੂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਡਜਨਕ (Oviparous organismsਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਡੱਡੂ, ਤਿੱਤਲੀ, ਮੁਰਗੀ, ਕਾਂ ਆਦਿ । ਜਗਾਯੂਜ ਜੰਤੂ (Viviparous organisms)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਮਨੁੱਖ, ਕੁੱਤਾ, ਗਾਂ, ਬਿੱਲੀ ਆਦਿ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲਿੰਗ ਅਤੇ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੀ ਹੈ ? ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜਣਨ ਸੈੱਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਦਾ ਅੰਡਾ ਅਤੇ ਨਰ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅੰਡਾਣੂ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਅੰਡਾ ਨਿਰੰਤਰ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਰੂਣ ਵਿੱਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਰੂਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰੋੜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਯੂਰਾਮਕ (Gamete) ਕੀ ਹੈ ? ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਅਤੇ ਦੋਲਿੰਗੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਰਾਮਕ (Gamete) -ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਯੁਗਮਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਯੁਗਮਤ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ । ਯੁਰਮਕਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਜੀਵ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੋਣ, ਨਰ ਜਾਂ ਮਾਦਾ । ਦੋਲਿੰਗੀ ਜੀਵ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨੇ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਮੂਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ –

1. ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਜੀਵ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
2. ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ॥
3. ਜਨਕ ਦੇ ਸਮਰੂਪੀ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ।
4. ਜਨਕ ਇਕਾਈ ਜੀਵ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭਾਗ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ । ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
‘ਪਰਖਨਲੀ ਸ਼ਿਸ਼ੂ’ ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਖਨਲੀ ਸ਼ੂ-ਇਹ ਇੱਕ ਲੁਫਾ ਨਾਮ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਰਖ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਕੁੱਝ ਮਾਦਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅੰਡਵਾਹਿਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਦਾ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ, ਅੰਡਾਣੂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜ ਸਕਦੇ । ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ ਤਾਜ਼ਾ ਅੰਡਾਣੂ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਕੁੱਝ ਘੰਟਿਆਂ ਲਈ ਇਕੱਠੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਇਨਟਰੋ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (IUF) (ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਬਨਾਵਟੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ) ਹੋ ਸਕੇ । ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਬਾਅਦ ਯੁਗਮਜ ਨੂੰ ਮਾਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਾਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਣ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਮ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕੀ ਹਨ ? ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਨਰ ਦੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Gonads)-ਮੁੱਢਲੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਜੋ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾਲੂ (Testis) ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovary) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਜਵਾਨੀ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਨਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ-
1. ਪਤਾਲੂ (Testis)-ਨਰ ਮਨੁੱਖ (ਪੁਰਸ਼) ਵਿੱਚ ਸੰਘਨਾਅਸਥੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਾਂਸਲ ਸੰਰਚਨਾ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਉਸਦੀ ਜੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਇਕ ਮਾਂਸਲ ਥੈਲੀ ਪਤਾਲੂ ਕੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਪਤਾਲੂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਤਾਲੂ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਿਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸੰਰਚਨਾ ਸੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਚਿਪਚਿਪਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ (Vas deferens)-ਹਰ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਾਹਿਨੀ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਹਿਨੀਆਂ ਪਤਾਲੂ ਵਿੱਚੋਂ ਵੀਰਜ਼ ਨੂੰ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ (Urethra)-ਸ਼ੁਕਰਵਾਹਿਨੀ ਮੂਤਰ ਮਾਰਗ ਜਾਂ ਮੂਤਰ ਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ । ਚਿਪਚਿਪਾ ਪਦਾਰਥ ਵੀਰਜ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਇਕ ਸੰਕਰੀ ਨਲੀ ਦੁਆਰਾ ਮੁਤਰਵਾਹਿਨੀ ਵਿੱਚ ਪੁੱਜਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਾਦਾ ਦੀ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਮੁਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਯੁਕਤ ਵੀਰਜ਼ ਦੋਨਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

4. ਉਪਗ੍ਰੰਥੀਆਂ (Accessory glands)-ਇਹ ਗੰਥੀਆਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਦੇ ਆਹਾਰ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਹਨ-ਪ੍ਰੋਸਟੇਟ, ਕਾਊਪਸ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਅਤੇ ਵੀਰਜ਼ ਥੈਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ (Female reproductive organs)-ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
1. ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovary-ਸ਼ੇਣੀ ਗੁਹਾ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਅੰਡਾਸ਼ਿਆ ਵਿੱਚ ਅੰਡੇ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸਤਿਹ ਤੇ ਐਪਥੀਲੀਅਮ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਜਨਕ ਐਪੀਥੀਲੀਅਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਫੋਲੀਕਲ ਅਤੇ ਅੰਡਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੀ ਗੁਹਾ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜੀ ਉੱਤਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਟਰੋਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਹਰ ਫੋਲੀਕਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਣਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਸਟੋਰਮਾ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਰਧ ਸੁਤਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਓਸਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਜਿਸਟਨਰਾਨ ਨਾਮਕ ਦੋ ਹਾਰਮੋਨ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਸਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ (Fallopian tube)-ਇਹ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਨਲਿਕਾ ਵਰਗੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰਾ ਸਿਰਾ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਕੋਲ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਝਾਲਰਦਾਰ ਰਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ਛਿੱਬਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਜਦੋਂ ਅੰਡਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫਿਬਰੀ ਵੀ ਸੰਕਚਨ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਇਹ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਅੰਡ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅੰਡੇ ਦਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਇਹ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਮਾਹਵਾਰੀ ਸਮੇਂ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ  ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਬੱਚੇਦਾਨੀ (Uterus-ਇਹ ਮੂਤਰਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਮਲਾਸ਼ਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇੱਕ ਮਾਂਸਲ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਾਲੀਆਂ ਇਸਦੋ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਉੱਪਰ ਦੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਘੱਟ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯੋਨੀ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀ ਦੀਵਾਰ ਐਂਡਰੋਮੀਟੀਅਮ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਡੇ ਨੂੰ ਪੂਰੇ ਗਰਭ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਰਭ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਬੱਚੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਨਮ ਨਾ ਲੈ ਸਕੇ, ਸਹਾਰਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇਣਾ ਹੈ ।

4. ਯੋਨੀ (Vagina)-ਇਹ ਮਾਂਸਲ ਨਲਿਕਾ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪਿਛਲਾ ਭਾਗ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਦੀ ਵਾ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਨਿਸ਼ਕਾਸਨ ਲਈ ਵੱਖ ਛੇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਯੋਨੀ ਦੁਆਰ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦਾ ਹੈ ।

5. ਭਗ (Vulva)-ਯੋਨੀ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਸੁਰਾਖ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਭਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਲੋਨਿੰਗ ਤੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਨਿੰਗ (Cloning-ਇਹ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਡੱਲੀ, ਇੱਕ ਭੇੜ ਨੂੰ ਸਫ਼ਲਤਾਪੂਰਵਕ ਕਲੋਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਪਹਿਲਾ ਥਣਧਾਰੀ 1996 ਵਿੱਚ ਕਲੋਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਫਿਨ ਡਾਰਸੇਟ ਨਾਮਕ ਮਾਦਾ ਭੇੜ ਦੀ ਬਨ ਗੰਥੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਲਈ ਗਈ । ਉਸੇ ਵੇਲੇ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕ ਫੇਸ ਈਵ ਤੋਂ ਇਕ ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਲਈ ਗਈ । ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਫਿਡਾਰਸੇਟ ਤੋਂ ਲਈ ਗਈ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ, ਦੁਸਰੀ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿਘਨ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਦਾ ਅੰਡ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨੂੰ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕ ਫੇਸ ਈਵ ਵਿੱਚ ਰੋਪਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ | ਅੰਡਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਆਮ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਾਲੀ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

ਜਦੋਂਕਿ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਬਲੈਕਫੇਸ ਈਵ ਨੇ ਡਾਲੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਡਾਲੀ ਫਿਨ ਡਾਰਸੇਟ ਦੇ ਸਮਰੂਪ ਸੀ, ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਕੇਂਦਰਕ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ । ਡਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਕਾਟਿਸ਼ ਦੀਵ ਦੇ ਕੋਈ ਲੱਛਣ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਗਏ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਰੋਗ ਕਾਰਨ ਡਾਲੀ ਦੀ 14 ਫ਼ਰਵਰੀ, 2003 ਵਿੱਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ | ਕਲੋਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਈ ਵਿਗਾੜ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 10 ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ

PSEB 9th Class Science Guide ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਅੱਧੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੰਨ ਲਓ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ A ਅਤੇ B ਦੇ ਲੜੀਵਾਰ ਪੁੰਜ m₁ ਅਤੇ m₂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ r ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ F = G\(\frac{m_{1} m_{2}}{r^{2}}\) ਹੋਵੇਗਾ ।
………. ..(i)
ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਅੱਧੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜੋ r’ = \(\frac{r}{2}\) ਹੈ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ
F’ = G\(\frac{m_{1} m_{2}}{r^{\prime 2}}\)
ਜਾਂ F’ = G\(\frac{m_{1} m_{2}}{\left(\frac{r}{2}\right)^{2}}\)
F’ = 4.G\(\frac{m_{1} m_{2}}{r^{2}}\) ……………… (ii)
ਸਮੀਕਰਨ (i) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
F’ = 4 × F
ਇਸ ਲਈ ਦੂਰੀ ਅੱਧੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦਾ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ‘ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰੀ ਵਸਤੂ, ਹਲਕੀ ਵਸਤੂ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਦੀ ਕਿਉਂ ?
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ F ਆਕਰਸ਼ਣ-ਬਲ ਆ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ |
∴ F = G\(\frac{\mathrm{M} m_{2}}{r^{2}}\) …………….(i)
ਅਤੇ F = mg …………….(ii)
(i) ਅਤੇ (ii) ਤੋਂ
F =\(\frac{\mathrm{GM} m}{r^{2}}\) = mg
ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ F ∝ m ਪਰੰਤੁ ਆਕਰਸ਼ਣ ਪਵੇਗ 8 ਪੁੰਜ ਅ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ (ਹਲਕੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ) ਇਕਸਮਾਨ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ‘ ਤੇ 1kg ਭਾਰ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਮੁੱਲ ਕੀ ਹੈ ? (ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ 6 × 10²⁴ kg ਅਤੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ 6.4 × 10⁶ m ਹੈ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1kg
ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (M) = 6 × 10²⁴ kg
ਧਰਤੀ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (R) = 6.4 × 10⁶ m
ਧਰਤੀ ਅਤੇ 1 kg ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਵਿਚਾਲੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ
(F) = \(\frac{\mathrm{GM} m}{\mathrm{R}^{2}}\)
= \(\frac{6.67 \times 10^{-11} \times 6 \times 10^{24} \times 1}{\left(6.4 \times 10^{6}\right)^{2}}\) N
= \(\frac{6.67 \times 6}{6.4 \times 6.4}\) × 10^24-11-6-6
= \(\frac{6.67 \times 6}{6.4 \times 6.4}\) × 10
= 9.77 N
= 9.8 N ਲਗਪਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਚੰਨ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਵੱਲ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਰਕੇ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਧਰਤੀ ਜਿੰਨੇ ਬਲ ਨਾਲ ਚੰਨ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਚੰਨ ਵੀ ਉਸੀ ਬਲ, ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਲ ਜਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਬਲ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਕਿਉਂ ?
ਹੱਲ:
ਚੰਨ ਵੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਓਨੇ ਹੀ ਬਲ ਨਾਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਬਲ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਚੰਨ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਨਿਉਟਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋਵੇਂ ਬਲ ਬਰਾਬਰ ਪਰੰਤੁ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਉਲਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੇਕਰ ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੰਨ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਓਨੇ ਹੀ ਬਲ ਨਾਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿੰਨੇ ਬਲ ਨਾਲ ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਧਰਤੀ ਚੰਨ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਵੇਗ (a ∝ \(\frac{1}{m}\) ਹੈ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਿਵੇਂ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ
(i) ਇਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ?
(ii) ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੁੱਗਣੀ ਅਤੇ ਤਿੱਗੁਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ?
(iii) ਦੋਨੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ?
ਹੱਲ:
(i) ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ F = \(\frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\) …………..(1)
ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਇਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦੇਈਏ ਤਾਂ
∴ F’ = \(\frac{\mathrm{G} \cdot m_{1} \times 2 m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
= 2 × \(\frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
(1) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
F’ = 2 × F
ਅਰਥਾਤ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

(ii) ਜੇਕਰ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੁੱਗਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ
F’ = G\(\frac{m_{1} m_{2}}{(2 R)^{2}}\)
= \(\frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{4 \mathrm{R}^{2}}\)
= \(\frac{1}{4} \times \frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
(1) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
F’ = \(\frac{1}{4}\) × F
ਅਰਥਾਤ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ \(\frac{1}{4}\) ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ
ਜੇਕਰ ਦੋਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਤਿਗੁਣੀ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ

F” = \(\frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{(3 \mathrm{R})^{2}}\)
= \(\frac{\mathrm{G} \mathrm{} m_{1} m_{2}}{9 \mathrm{R}^{2}}\)
= \(\frac{1}{9} \times \frac{\mathrm{G} m_{1} m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
F” = \(\frac{1}{9}\)F
ਅਰਥਾਤ ਦੂਰੀ ਤਿਗੁਣੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ \(\frac{1}{9}\) ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

(iii) ਜਦੋਂ ਦੋਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
F”‘ = \(\frac{\mathrm{G} \cdot 2 m_{1} \times 2 m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
= \(\frac{4 \cdot \mathrm{G} 2 m_{1} m_{2}}{\mathrm{R}^{2}}\)
F”‘ = 4 × F
ਅਰਥਾਤ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਪਹਿਲੇ ਬਲ ਨਾਲੋਂ 4 ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ ਨੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਰ ਰਹੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਪੂਰਵਕ ਵਿਆਖਿਆ ਕੀਤੀ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ-

1. ਉਹ ਬਲ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
2. ਹਿਆਂ ਦੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ।
3. ਚੰਨ ਦੀ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਗਤੀ ।
4. ਚੰਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਖਿੱਚ ਕਾਰਨ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਆਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਵੇਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਵੇਗ-ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਪ੍ਰਵੇਗ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾਆਕਰਸ਼ਣ ਅਧੀਨ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣ ਦਾ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਸਦਾ ਮਾਨ 9.8 ms^-2 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਵਸਤੁ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਵਸਤੁ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਮਿਤ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ’ਤੇ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਕੁਝ ਗਾਮ ਸੋਨਾ ਖ਼ਰੀਦਦਾ ਹੈ ।ਉਹੀ ਸੋਨਾ ਉਹ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਪਕੜਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਉਸਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੋਨੇ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋਵੇਗਾ ? ਜੇਕਰ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਿਉਂ ?
(ਸੰਕੇਤ – ਧਰੁਵਾਂ ਨਾਲੋਂ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ 8 ਦਾ ਮਾਨ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮਿਤ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਸੋਨੇ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਧਰੁਵਾਂ ‘ਤੇ ਭੂ-ਮੱਧ ਨਾਲੋਂ g ਦਾ ਮਾਨ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕੁੱਝ ਗ੍ਰਾਮ ਸੋਨੇ ਦਾ ਭਾਰ (W = m × g) ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੇ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਓਨੇ ਹੀ ਕਾਗਜ਼ ਨੂੰ ਮਰੋੜ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਦ ਨਾਲੋਂ ਹੌਲੀ ਕਿਉਂ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਗੇਂਦ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਤੇ ਗੇਂਦ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਵਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਬਲ (ਧਕੇਲ ਬਲ) ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਚੰਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ \(\frac{1}{6}\) ਗੁਣਾ ਹੈ । 10 kg ਪੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਊਟਨ (N) ਵਿੱਚ ਭਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਪੁੱਜ = 10 kg
ਵਸਤੂ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੁੱਜ = 10 kg
ਵਸਤੂ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭਾਰ (W_e) = m × g
= 10 × 9.8 N
= 98 N
ਹੁਣ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਭਾਰ (W_m = \(\frac{1}{6}\) × ਵਸਤੂ ਦਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭਾਰ
\(\frac{1}{6}\) × 98N
= 16.3 N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਨੂੰ 49 m/s ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਤਾ ਕਰੋ-
(i) ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਗੇਂਦ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ।
(ii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਾ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਵਿੱਚ ਲੱਗਾ ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ ।
ਹੱਲ:
(i) ਇੱਥੇ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 49 m/s
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 0 (ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ)
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਕਾਰਨ
ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ (g) = – 9.8 ms^-2
ਉਚਾਈ (h) = ?
ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t) = ?
ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ υ² – u² = 2gh ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
(0)² – (49)² = 2 × (-9.8) × h
– 49 × 49 = – 2 × 9.8 × h
∴ h = \(\frac{49 \times 49}{2 \times 9.8}\)
= \(\frac{245}{2}\) = 122.5 m

(ii) ਹੁਣ
υ = u + gt
0 = 49 + (-9.8) × t
– 49 = – 9.8 × t
t = \(\frac{49}{9 \cdot 8}\)
= \(\frac{49 \times 10}{98}\)
= 5s
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਣ ਲਈ ਲੱਗਾ ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ
T = t + t
= 2t
= 2 × 5s
= 10s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ 19.6 m ਉੱਚੀ ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਸਿਖਰ ਤੋਂ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਉਚਾਈ (h) = 19.6 m
ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (u) = 0
ਗੁਰੂਤੀ ਵੇਗ (g) = + 9.8 ms^-2
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = ?
‘ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ υ² – u² = 2gh ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
υ² – (0)² = 2 × 9.8 × 19.6
υ² = 19.6 × 19.6
υ² = \(\sqrt{19.6 \times 19 \cdot 6}\)
= 19.6 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ 40 ms ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । g = 10 m/s² ਲੈਂਦੇ ਹੋਏ ਪਤਾ ਕਰੋ, ਪੱਥਰ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿੰਨੀ ਉਚਾਈ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ। ਕੁੱਲ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਪੱਥਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ-ਵੇਗ (u) = 40 ms^-1
ਪੱਥਰ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 0
ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਗੁਰੂਤੀ ਵੇਗ (g) = – 10 ms^-2
ਸਮਾਂ (t) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ , υ = u + gt
0 = 40 + – 10) × t
0 = 40 – 10 × t
– 40 = – 10 × t
t = \(\frac{-40}{-10}\)
∴ t = 4s
ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ (h) = ?
ਹੁਣ
υ² – u² = 2gh ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
(0)² – (40)² = 2 × (-10) × h
– 40 × 40 = – 20 × h
∴ h = \(\frac{-40 \times 40}{-20}\)
= 80 m
ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ = h + h
= 2h
= 2 × 80 m
= 160 m
ਕੁੱਲ ਵਿਸਥਾਪਨ = 80 – 80 = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧਰਤੀ , ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਬਲ ਪਤਾ ਕਰੋ। ਦਿੱਤਾ ਹੈ-ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ , = 6 × 10²⁴ kg, ਸੂਰਜ ਦਾ ਪੁੰਜ = 2 × 10³⁰ kg, ਦੋਨਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਔਸਤ ਦੂਰੀ = 1:5 × 10¹¹ m
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₁) = 6 × 10²⁴ kg
ਸੂਰਜ ਦਾ ਪੁੰਜ (m₂) = 2 × 10³⁰ kg
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ (d) = 1.5 × 10¹¹ m
G = 6.7 × 10^-11 Nm²kg²
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ (F) = ?
ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ,
F = \(\frac{\mathrm{G} \cdot m_{1} \times m_{2}}{d^{2}}\)
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਵਿਚਕਾਰ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ,

= 35.57 × 10²¹ N

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ 100 m ਉੱਚੀ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਛੱਤ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਦੂਸਰਾ ਪੱਥਰ 25 m/s ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਤਾ ਕਰੋ ਦੋਨੋਂ ਪੱਥਰ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਣਗੇ ?
ਹੱਲ:
ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਉਚਾਈ = 100 m
ਮੰਨ ਲਉ ਇਕ ਪੱਥਰ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਛੱਤ A ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਦੁਸਰਾ ਪੱਥਰ ਉਸੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਪੱਥਰ t ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ B ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (AB) = x
ਦੁਸਰੇ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (CB) = (100 – x)
ਪਹਿਲੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਉੱਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ
u = 0
g = + 10 ms^-2
h = x ਮੀਟਰ
s = ut + \(\frac{1}{2}\)gt² ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
x = 0 × t + \(\frac{1}{2}\) × 10 × t²
x = 5t²
ਜਾਂ t² = \(\frac{x}{5}\) ………….. (1)

ਦੂਸਰੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਹੇਠਾਂ ਉੱਪਰੋਂ ਵੱਲ ਦੀ ਯਾਤਰਾ
u = 25ms^-1
h = (100 – x) ਮੀਟਰ
g = – 10 ms^-2

s = ut + \(\frac{1}{2}\)gt² ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੇ
(100 – x) = 25 × t + \(\frac{1}{2}\) × (-10) × t²
(100 – x) = 25t²
5t² = 25t – (100 – x)
5t² = 25t – 100 + x)
t² = \(\frac{25 t-100+x}{5}\) ……………… (2)

(1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ
\(\frac{x}{5}\) = \(\frac{25 t-100+x}{5}\)
x = 25t – 100 + x
0= 25t – 100
25t = 100
∴ t = \(\frac{100}{25}\)
= 4s
t = 4s ਸਮੀਕਰਨ (1) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ
(4)² = \(\frac{x}{5}\)
16 = \(\frac{x}{5}\)
∴ x = 80
ਅਰਥਾਤ ਪਹਿਲਾ ਪੱਥਰ ਛੱਤ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ 80 m ਦੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ ।
ਦੁਸਰਾ ਪੱਥਰ 0 ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਜਾ ਕੇ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ = (100 – x)
= 100 – 80
= 20 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਿੱਧੀ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਗੇਂਦ 6s ਬਾਅਦ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਕੋਲ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਤਾ ਕਰੋ-
(i) ਗੇਂਦ ਕਿਸ ਵੇਗ ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ।
(ii) ਗੇਂਦ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿੰਨੀ ਉੱਚੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(iii) 4s ਬਾਅਦ ਗੇਂਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ।
ਹੱਲ:
ਕੁੱਲ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ : (T) = 6s
ਗੇਂਦ ਦੀ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਯਾਤਰਾ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਆਉਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ
= \(\frac{6}{2}\)
= 3s
(i) ਮੰਨ ਲਓ ਗੇਂਦ ਮੁੱਢਲੇ ਵੇਗ u ਨਾਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸੁੱਟੀ ਗਈ
g = – 9.8 ms^-2
t = 3s
υ = 0 (ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਚਾਈ ਤੇ ਗੇਂਦ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ)
ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ
S = h
υ = + gt ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ
0 = +(-9.8) × 3
0 = u – 29.4
∴ u = 29.4 ms^-1

(ii) ਹੁਣ
υ² – u² = 2gs
(0)² – (29.4)² = 2 × (-9.8) × h
– 29.4 × 29.4 = – 19.6 h
h = \(\frac{29.4 \times 29 \cdot 4}{19.6}\)
= 44.1 m

(iii) 3 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਗੇਂਦ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰੇਗੀ
∴ u = 0
g = + 9.8 ms^-2
t = (4 – 3)
= 1s
ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਨ
S = ut + \(\frac {1}{2}\)gt² ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
S = 0 × 1 + \(\frac {1}{2}\) × 9.8 × (1)²
S = 0 + 4.9 × 1 × 1
= 4.9 m
∴ ਸੁੱਟਣ ਵਾਲੇ ਤੋਂ ਗੇਂਦ ਦੀ ਉੱਚਾਈ = (44.1 – 4.9) m
= 39.2 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਕਿਸੇ ਵ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਉਛਾਲ ਬਲ ਕਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀ ਹੋਈ ਵਸਤੁ ’ਤੇ ਉਛਾਲ ਬਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਘਣਤਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨਾਲੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗਿਆ ਧਕੇਲ ਬਲ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
50 gm ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਆਇਤਨ 20 cm³ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ 1 gm/cm³ ਹੈ, ਤਾਂ ਪਦਾਰਥ ਤੈਰੇਗਾ ਜਾਂ ਡੁੱਬੇਗਾ ?
ਹੱਲ :
ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 50 gm
ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਆਇਤਨ (V) = 20 cm³
ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਘਣਤਾ (D) = ?
ਪਾਣੀ ਦਾ ਘਣਤਾ (d) = 1 gm/cm³
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ D = \(\frac{m}{V}\)
= \(\frac{50}{20}\) = 2.5 gm/cm³
ਕਿਉਂਕਿ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਘਣਤਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਧਕੇਲ ਬਲ ਘੱਟ ਲੱਗੇਗਾ | ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਭਾਰ ਵਿਸਥਾਪਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
500 gm ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੈਕੇਟ ਦਾ ਆਇਤਨ 350 cm³ ਹੈ। ਪੈਕੇਟ 1 gm cm^-3 ਘਣਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰੇਗਾ ਜਾਂ ਡੁੱਬੇਗਾ | ਪੈਕੇਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੁੰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ = 1 gm cm^-3
( ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੈਕੇਟ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 500 gm
ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੈਕੇਟ ਦਾ ਆਇਤਨ (V) = 350 cm³
ਹੁਣ ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੈਕੇਟ ਦੀ ਘਣਤਾ (d) = \(\frac{m}{V}\)
\(\frac{500}{350}\) gm/cm³
= \(\frac{10}{7}\) gm/cm³
= 1.43 gm/cm³
ਕਿਉਂਕਿ ਸੀਲ ਬੰਦ ਪੈਕੇਟ ਦੀ ਘਣਤਾ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੈਕੇਟ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੇਗਾ । ਪੈਕੇਟ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਆਇਤਨ = ਪੈਕੇਟ ਦਾ ਆਇਤਨ 350 cm³
∴ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੁੰਜ = ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਆਇਤਨ × ਪਾਣੀ ਦੀ ਘਣਤਾ
= 350 cm³ × 1 gm cm³
= 350 gm

Science Guide for Class 9 PSEB ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ (Universal Law of Gravitation) – ਇਸ ਹਿਮੰਡ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਵਸਤੂ ਹਰ ਦੂਜੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਨਾਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਬਲ ਉਹਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੋਨਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਦਾ ਸੁਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੰਨ ਲਉ, ਅ ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪੁੰਜ M ਅਤੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਹੈ । ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਸਰਵ-ਵਿਆਪੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਵਸਤੁ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ
ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ਦਾ ਸਤਰ ਹੈ, F = G\(\frac{\mathrm{M} \times m}{r^{2}}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣ (Free Fall) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣਾ – ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਉੱਪਰ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਬਲ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ, ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗ ਰਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਡਿੱਗਣਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਡਿੱਗਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੁ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੁ ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੇਗ ਦੇ ਮਾਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ (g) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਵੇਗ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ਦੀ ਇਕਾਈ ms^-2 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੁੰਜ ਅਤੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਉਸਦਾ ਪੁੰਜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਉਸਦੀ ਜਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪੁੰਜ ਵੱਧ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਜੜ੍ਹਤਾ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ । ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਉਹ ਬਲ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਭਾਰ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਨਿਊਟਨ (N) ਹੈ । ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਵਸਤੁ ਦਾ ਭਾਰ ਉਸਦੇ ਪੁੰਜ (m) ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਾ ਵੇਗ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ W ਨਾਲ | ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖੜ੍ਹਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਸਨੂੰ ਕਮਾਨੀਦਾਰ ਤੁਲਾ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦਾ ਭਾਰ ਸਥਾਨ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਪਰਿਮਾਣ ਦੋਨੋਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਭਾਰ, ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਉਸਦੇ ਭਾਰ ਦਾ \(\frac{1}{6}\) ਗੁਣਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਭਾਰ ਧਰਤੀ ਤੇ ਭਾਰ ਦਾ \(\frac{1}{6}\) ਗੁਣਾ-ਚੰਨ ਦਾ ਪੁੰਜ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਦਾ \(\frac{1}{100}\) ਵਾਂ ਭਾਗ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਆਸ ਦਾ \(\frac{1}{4}\) ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਚੰਨ ਦਾ ਗੁਰੂਤਾ-ਆਕਰਸ਼ਣ
ਧਰਤੀ ਦੇ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਦਾ \(\frac{1}{6}\) ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਦਾ ਚੰਨ ‘ਤੇ ਭਾਰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭਾਰ ਦਾ \(\frac{1}{6}\) ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇੱਕ ਪਤਲੀ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਡੋਰੀ ਨਾਲ ਬਣੇ ਪੱਟੇ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਸਕੂਲ ਬੈਗ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ‘ਤੇ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਬਲ (ਭਾਰ) ਦਬਾਅ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪਤਲੀ ਡੋਰੀ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਹੱਥ ‘ਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਧੇਰੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਸਕੂਲ ਬੈਗ ਚੁੱਕਣਾ ਔਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉਛਾਲ ਬਲ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਛਾਲ ਬਲ (Buoyant Force) – ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਦਵ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਦ੍ਰਵ ਉਸ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਲ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਵ ਦੁਆਰਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਲੱਗੇ ਬਲ ਨੂੰ ਧਕੇਲ ਬਲ (Upthrust) ਜਾਂ ਉਛਾਲ ਬਲ (Buoyant Force) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਵਾਂ ਦੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ Buoyancy ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਦਰਅਸਲ, ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦ੍ਰਵ ਵਿੱਚ ਡੋਬੇ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਉਛਾਲ ਬਲ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਉਛਾਲ ਬਲ ਦਾ ਮਾਨ ਦੀ ਘਣਤਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਕਿਉਂ ਤੈਰਦੀ ਜਾਂ ਡੁੱਬਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਤੈਰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਪਾਣੀ-ਦੁਆਰਾ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਧਕੇਲ ਬਲ ਵਸਤੂ ਦੇ ਭਾਰ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਸਤੁ ਉਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਦਾ ਭਾਰ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਏ ਗਏ ਧਕੇਲ ਬਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਤੁਸੀਂ ਭਾਰ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਪੁੰਜ 42kg ਵੇਖਦੇ ਹੋ। ਕੀ ਤੁਹਾਡਾ ਪੁੰਜ 42kg ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ। ਜਾਂ ਘੱਟ ?
ਉੱਤਰ-
42kg ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁੰਜ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਭਾਰ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ 42kg ਪਤ ਦਸਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਧਕੇਲ ਬਲ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਤੁਹਾਡੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਰੂੰ ਦਾ ਬੋਰਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ, ਭਾਰ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਪੁੰਜ 100kg ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ | ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਭਾਰਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਭਾਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਊਂ ਦਾ ਬੋਰਾ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਤੋਂ ਭਾਰਾ ਹੈ । ਰੂੰ ਵਾਲੇ ਬੋਰੇ ‘ਤੇ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਹਵਾ ਦਾ ਧਕੇਲ ਬਲ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰ ਤੋਲਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਦੇ ਅਸਲੀ ਪੁੰਜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪੰਜ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 11 Conic Sections Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 11 Conic Sections Miscellaneous Exercise

Question 1.
If a parabolic refletor is 20 cm in diameter and 5 cm deep, find the focus.
Answer.

Taking vertex of the parabolic reflector at origin, X-axis along the axis of parabola.
The equation of the parabola is of the fonn y² = 4ax.
Given, depth is 5 cm and diameter is 20 cm.
∵ Point P(5, 10) lies on parabola.
∴ (10)² = 4a(5) = a = 5
Clearly, focus is at the mid-point of given diameter i.e., S(5, 0).

Question 2.
An arch is in the form of a parabola with its Rxi vertical. The arch is 10 m high and 5 m wide at the base. How wide Is it 2m from the vertex of the parabola?
Answer.

Let the vertex of the parabola be at the origin and axis be along OY.
Then, the equation of the parabola is
x² = 4ay
The coordinates of end A of the (2.5, 10) and it lies on the eq. (i).
∴ (25)² = 4a × 10
⇒ a = \(\frac{6.25}{40}=\frac{5}{32}\) ……………(ii)

On putting the value of a from eq. (ii) in eq.(i), we get
x² = 4(\(\frac{5}{32}\))y ………………..(iii)

On substituting y = 2 in eq. (iii), we get
x² = \(\frac{5}{8}\) × 2
⇒ x² = \(\frac{5}{4}\)
⇒ x = \(\frac{\sqrt{5}}{2}\) m.
Hence, the width of the arc at a height of 2 m from vertex is 2 × \(\frac{\sqrt{5}}{2}\) i.e., √5 m.

Question 3.
The cable of a uniformly loaded suspension bridge hangs in the form of a parabola. The roadway which is horizontal and 100 m long is supported by vertical wires attached to the cable, the longest wire being 30 m and the shortest being 6m. Find the length of a supporting wire attached to the roadway 18 m from the middle.
Answer.

The cable is in the form of a parabola x² = 4ay.
Focus is at the middle of the cable, the shortest and longest vertical supports are 6 m and 30 m and roadway is 100 m long.
Since, point A(50, 24) lies on parabola x² = 4ay.
(50)² = 4a(24)
= 4a = 625
Equation of parabola is x² = \(\frac{625}{6}\) y
[Put 4a = \(\frac{625}{6}\)]
Let the support at 18 m from middle be l m, then B(18, l – 6) lies on the parabola.
∴ (18)² = \(\frac{625}{6}\) (l – 6)
l = \(\frac{18 \times 18 \times 6}{625}\) + 6
= 3.11 + 6 = 9.11 (approx)
Hence, the length of supporting wire is 9.11 m.

Question 4.
An arch is in the form of a semi-ellipse. It is 8 m wide and 2m high at the centre. Find the height of the arch at a point 1.5 m from one end.
Answer.

Clearly, equation of ellipse is of the form \(\frac{x^{2}}{a^{2}}+\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1 ……………(i)
Here, it is given that, 2a = 8 and b = 2.
⇒ a = 4 and b =2
On putting the values of a and b in eq. (i), we get
\(\frac{x^{2}}{16}+\frac{y^{2}}{4}\) = 1
which is required equation.
Given, AP = 1.5 m
∴ OP = OA – AP = 4 – 15
OP = 25m
Let PQ = k
∴ Coordinate of Q (2.5, k) will satisfy the equation of ellipse.

Question 5.
A rod of length 12 cm moves with its ends always touching the coordinate axes. Determine the equation of the locus of a point P on the rod, which is 3 cm from the end in contact with the x-axis.
Answer.

Let l be the length of the rod and at any position meet X-axis at A(a, 0) and Y-axis at B(0, b), so that
l² = a² + b²
⇒ (12)² = a² + b² …………….(i) [∵ l = 12]
Let P be the point on AB which is 3 cm from A and hence 9 cm from B.

This means that P divides AB in ratio 3 : 9 i.e., 1 : 3.
If P = (x, y), then by section formula, we have

(x, y) = \(\left(\frac{1 \times 0+3 \times a}{1+3}, \frac{1 \times b+3 \times 0}{1+3}\right)\)

(x, y) = \(\left(\frac{3 a}{4}, \frac{b}{4}\right)\)

⇒ x = \(\frac{3 a}{4}\)
⇒ a = \(\frac{4 x}{3}\) and b = 4y
On putting the values of a and b in eq. (i), we get
144 = (\(\frac{4 x}{3}\))² + (4 y)²
⇒ 1 = \(\frac{x^{2}}{9 \times 9}+\frac{y^{2}}{9}\)

⇒ \(\frac{x^{2}}{81}+\frac{y^{2}}{9}\) = 1
which is required equation.

Question 6.
Find the area of the triangle formed by the lines joining the vertex of the parabola x² = 12y to the ends of its latus rectum.
Answer.
The given parabola is x² = 12y.
On comparing this equation with x² = 4ay, we obtain
4a = 12
⇒ a = 3.
The coordinates of foci are S (0, a) = S (0, 3)

Let AB be the latus rectum of the given parabola.
The given parabola can be roughly drawn as
At y = 3, x² = 12 (3)
x² = 36
⇒ x = ± 6.
The coordinates of A are (- 6, 3), while the coordinates of B are (6, 3).
Therefore, the vertices of ∆OAB are 0 (0, 0), A (- 6, 3), and B (6, 3).
Area of ∆OAB = \(\frac{1}{2}\) |0 (3 – 3) + (- 6) (3 – 0) + 6 (0 – 3)|
= \(\frac{1}{2}\) |(- 6)(3) + 6(- 3)| unit²
= \(\frac{1}{2}\) |- 18 – 18| unit²
= \(\frac{1}{2}\) |- 36| unit²
= \(\frac{1}{2}\) × 36 unit²
= 18 unit²
Thus, the required area of the triangle is 18 unit².

Question 7.
A man running a racecourse notes that the sum of the distances from the two flag posts from him is always 10 m and the distance between the flag posts is 8 m. Find the equation of the posts traced by the man.
Answer.

Let A and B be the positions of the two flag posts and P(x, y) be the position of the man. Accordingly, PA + PB = 10.
We know that if a point moves in a plane in such a way that the sum of its distances from two fixed points is constant, then the path is an ellipse and this constant value is equal to the length of the major axis of the ellipse.

Therefore, the path described by the man is an ellipse where the length of the major axis is 10 m, while points A and B are the foci.
Taking the origin of the coordinate plane as the centre of the ellipse, while taking the major axis along the x-axis, the ellipse can be diagrammatically represented as.
The equation of the ellipse will be of the form \(\frac{x^{2}}{a^{2}}+\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1 , where a is the semi-major axis.
Accordingly, 2a = 10
⇒ a = 5.
Distance between the foci, 2c = 8
⇒ c = 4
On using the relation c = \(\sqrt{a^{2}-b^{2}}\) we obtain 4 = \(\sqrt{25-b^{2}}\)
⇒ 16 = 25 – b²
⇒ b = 25 – 16 = 9
⇒ b = 3
Thus, the equation of the path traced by the man is \(\frac{x^{2}}{25}+\frac{y^{2}}{9}\) = 1.

Question 8.
An equilateral triangle is inscribed in the parabola y =4ax, where one vertex is at the vertex of the parabola. Find the length of the side of the triangle.
Answer.
Given, equation of parabola is y² = 4ax.
Let p be the side of equilateral ∆OAB, whose one vertex is the vertex of parabola.
Then, by symmetry, AB is perpendicular to the axis ON of parabola.
Let ON = x, then BN = \(\frac{p}{2}\)
Since, B(x, \(\frac{p}{2}\)) lies on parabola.

⇒ p² = 64 × 3 × a²
⇒ p = 8a√3
Hence, side of an equilateral triangle is 8a√3.

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 14 ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 14 ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ

PSEB 9th Class Science Guide ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵਨ ਲਈ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਜੀਵਨ ਲਈ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ, ਆਕਸੀਜਨ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਨਾਮਕ ਘਟਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਆਕਸੀਜਨ ਹਰ ਜੰਤੁ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਥਲ ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਲੀ ਜੀਵ ਇਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਯੂਕੈਰਿਯੋਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਕੈਰਯੋਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੇ ਅਣੁ ਤੋੜਨ ਲਈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਨੇ ਪੂਰੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਕੰਬਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਹਵਾ ਤਾਪ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦਾ ਔਸਤ ਤਾਪਮਾਨ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਨਿਯਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਬਣਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਹਿਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-

1. ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਗਰ ਦੇ ਜਲ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ । ਸਾਗਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ “ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ’’ ਅਤੇ ਸਾਈਨੋਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨਾਮਕ ਜੀਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ।
2. ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਾਣੀ ਪਸੀਨੇ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਪਣ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
4. ਪਾਣੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਫ਼ਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਮਲ-ਮੂਤਰ) ਦੇ ਉਤਸਰਜਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ।
5. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਯਾਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਦਾ ਇਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤਕ ਪਰਿਵਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਪੀਣ ਲਈ, ਨਹਾਉਣ ਲਈ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਆਦਿ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣਾ ਅਤੇ ਪੀਣ ਦਾ ਪਾਣੀ ਕੀਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
7. ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦਵਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
8. ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਡਿਗਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਸੀਂ ਬਿਜਲੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
9. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਲੀ-ਜੰਤੂ, ਜਿਵੇਂ : ਡੱਡੂ, ਮੱਛੀ, ਮਗਰਮੱਛ ਆਦਿ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
10. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜਲੀ ਪੌਦੇ ਵੀ ਜਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
11. ਖੇਤੀ ਲਈ ਪਾਣੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੱਧ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ।
12. ਜਲ, ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਣਿਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
13. ਜਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੀਵਿਤ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ? ਕੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਿਤ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੀਵਿਤ ਜੀਉਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਇਸੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਭੋਜਨ ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਸੰਪਦਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉੱਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੋਰ ਪਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਜੀਵਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੁਸੀਂ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ਤੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਮੌਸਮ ਸੰਬੰਧੀ ਰਿਪੋਰਟ ਵੇਖੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਕਿ ਅਸੀਂ ਮੌਸਮ ਦੇ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰਥ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਸਮ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀਆਂ ਲੰਬੀ ਅਤੇ ਡੂੰਘੀ ਵਿਗਿਆਨਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੂਰ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੈਟੇਲਾਈਟ ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਦਾ ਆਪਣੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਜਮਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਹਵਾ ਦੇ ਦਬਾਅ, ਫਟਣ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਨਸੂਨ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਸਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਾਲ ਵਰਖਾ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਨਵੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟਾਂ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਦੇ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਧੇਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਤਰ ਨੂੰ ਵਧਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਖ਼ਾਸ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦੇਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਸਤਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਮਿਲੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਤਰ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਾਪਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਖ਼ਾਸ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਭਾਰੀ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਆਵਾਗਮਨ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਾਹਣ ਵਿੱਚ CNG ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁੱਝ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਵਧੀਆ ਸਿੱਟੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਖਾਨਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਰੋਕ ਕੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਜਾਰੀ ਹਨ । ਇਹ ਠੀਕ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਹੈ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਪਰਿਣਾਮ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲਣਗੇ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸਮਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ਪਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਜ਼ਰੂਰ ਮਿਲੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਗਲ, ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਤ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਗਹਿਰਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਦੀ ਦਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੇਗਿਸਥਾਨ ਵੀ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਸਦਾ ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਜਲੀ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਰੁੱਖ ਵਾਸ਼ਪਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਛੱਡਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮੁਕਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਬੱਦਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਣ ਤੇ ਵਰਖਾ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ ਉੱਗਣ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਹਿ ਕੇ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਤੋਂ ਖੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਣ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਲਈ ਜੰਗਲ ਸਾਨੂੰ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਜਲ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਤੋਂ ਖੋਰ ਤੇ ਕਾਬੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਪੁਰਾ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਪੌਦੇ ਜਿੰਨੇ ਵੱਧ ਉਗਾਏ ਜਾਣਗੇ ਸਾਡਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉਨਾ ਹੀ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ | ਪੌਦੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਜਲੀ ਯੋਤ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ੁਕਰ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਨਾਲੋਂ ਸਾਡਾ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਕਰ ਅਤੇ ਮੰਗਲ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲਗਪਗ 95 ਤੋਂ 97% ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਇਹ 0.04% ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧੇਰੇ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ਦੀ ਤਰਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਕੰਬਲ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਪੇਟ ਕੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਣਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਸੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੋਂ ਫੈਲਿਆਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵੀ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਪੱਧਰਾਂ ਤੇ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਵਲੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਗੈਸਾਂ ਨੂੰ ਖਲਾਅ ਅੰਤਰਿਕਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਵਾ ਪ੍ਰਵਾਹ (ਪੌਣ) ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਦਿਨ ਭਰ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਜਲਦੀ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇਰ ਨਾਲ । ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਪਰਲੀ ਹਵਾ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਉੱਪਰ ਉੱਠਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਖਾਲੀਪਣ ਨੂੰ ਭਰਨ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਵਲੋਂ ਹਵਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਵਹਿਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੋਵੇਂ ਠੰਡੇ ਹੋਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਪਰ ਧਰਤੀ ਜਲਦੀ ਠੰਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉੱਪਰਲੀ ਹਵਾ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਪਰਲੀ ਹਵਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤਦ ਧਰਤੀ ਵਲੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਲ ਹਵਾ ਵਹਿਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਨਾਲ ਜਲੀ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਾਸ਼ਪ ਬਣ ਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਚਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਦੀ ਕੁੱਝ ਮਾਤਰਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਠਦੀ ਹੈ । ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਉੱਪਰ ਜਾ ਕੇ ਠੰਡੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਣਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਕੁੱਝ ਕਣ ਨਾਭਿਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਤਾਂ ਬੂੰਦਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਜੰਮ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਧੂੜਕਣ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਲੰਬਿਤ ਕਣ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਬੱਦਲ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਸੰਘਣਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰੀਆਂ ਹੋ ਕੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਜਿਹੜੀਆਂ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲਣਾ ।
2. ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਅੰਧਾ-ਧੁੰਦ ਕਟਾਈ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਥਾਪਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਜੀਵ ਵ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ 90% ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਸਾਰੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਜੀਵਤ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਿਸ ਪਿੰਡ/ਕਸਬੇ/ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋ ਉੱਥੇ ਉਪਲੱਬਧ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮਿੱਠੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੋਤ ਭੁਮੀ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਕੇ ਟੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ਜਿਹੜਾ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੰਗ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸੋਖਿਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੰਕਟ ਖੜ੍ਹਾ ਕਰ ਦੇਣਗੇ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਰਾ, ਆਰਸੈਨਿਕ, ਸੀਸਾ ਵਰਗੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਤੱਤ ਕਈ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ-ਫੁੱਟਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਹਜ਼ਾਰਾਂ-ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੱਥਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਬਚਿਆ ਬਾਰੀਕ ਕਣ ਮਿੱਟੀ ਹੈ । ਸੂਰਜ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜੀਵ ਅਜਿਹੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਂ-ਖੋਰ (Soil erosion) – ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕੋਪ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਸੜਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਇਕ ਸਥਾਂਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀ ਦਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਵਹਿ ਜਾਣਾ ਭੋਂ-ਖੋਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-ਤੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਅਤੇ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਢੰਗ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

• ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਕਰਨਾ – ਢਲਾਣਦਾਰ ਭੁਮੀ ਤੋਂ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਢਾਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਬਹਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਕੱਟ ਕੇ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਵਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੋਂ-ਖੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਸਮਤਲ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਮਜ਼ਬੂਤ ਵੱਟਾਂ – ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਜ਼ਬੂਤ ਵੱਟਾਂ ਬਣਾ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਬਾਹਰ ਨਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕਟਾਵ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਰੇਤਲੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂਸ਼ ਖਾਦ ਦਾ ਮਿਲਾਉਣਾ – ਰੇਤਲੀ ਭੂਮੀ ਹਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰੇਤਲੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਸ਼ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਰੁੜਨ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਉਗਣਾ – ਅਜਿਹੀ ਭੂਮੀ ਜਿਸ ਤੇ ਫ਼ਸਲ ਜਾਂ ਪੌਦੇ ਨਹੀਂ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ, ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਉਗਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਜੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਵਗਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਅਲੱਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਉਗਾ ਕੇ ਭੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਭੂਮੀ ਦੀ ਢਾਲ ਦੇ ਉਲਟ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣਾ – ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਆਮ ਕਰਕੇ ਢਲਾਣਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਖੇਤ ਦੀ ਜੁਤਾਈ ਢਲਾਣ ਦੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਵੀ ਢਲਾਣ ਦੀ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬੀਜਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਢਲਾਣਦਾਰ ਭੁਮੀ ਤੇ ਪੱਟੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਕਿ ਹਰ ਪੱਟੀ ਇਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਪੌੜੀਨੁਮਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂਕਿ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਾ ਵਹਿ ਸਕੇ ।
• ਹਵਾ ਰੋਕੂ ਪੌਦੇ ਲਗਾ ਕੇ – ਅਜਿਹੀ ਜਗਾ ਜਿੱਥੇ ਭੂਮੀ ਰੇਤਲੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਹਵਾ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਘਣੇ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਹਵਾ ਦਾ ਤੇਜ਼ ਅਸਰ ਭੂਮੀ ਤੇ ਨਾ ਪਵੇ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਉੱਡ ਜਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਲ ਚੱਕਰ ਦੇ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਸ਼ਪ ਅਵਸਥਾ, ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ, ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜੈਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦੋ ਯੌਗਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੋਵੇਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰੋਟੀਨ,
2. ਨਿਊਕਲਿਕ ਅਮਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣੋ ਜਿਹਨਾਂ ਨਾਲ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ?..
ਉੱਤਰ-

1. ਉਦਯੋਗ ਧੰਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਦਾ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ।
2. ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦਾ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ।
3. ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ (Green House Effect) – ਸਾਡੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਮਾਤਰਾ 0.04% ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਇਸ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਖਿਤ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਕਾਰਨ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਗਰਮ ਹੋਣ ਨੂੰ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਲਵਾਸ਼ਪ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਤਾਪ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਗ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ CO, ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਤਰਿਤ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਸ਼੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਆਕਸੀਜਨ (O₂)
2. ਓਜ਼ੋਨ (O₃)।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।

(ੳ) ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ (T)

(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਖ਼ਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ (F)

(ਈ) ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅੰਗ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ (F)

(ਸ) ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ (T) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖੀ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ । ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਚਿੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਉੱਤਰ-ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਾਰਜ-ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਸੰਦੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਕਰਦੇ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਿਯੰਤਰਨ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਸੈੱਲ ਵ (ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ)
(ਅ) ਸੈੱਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੈੱਲ ਇਹ ਜੈਲੀ ਵਰਗਾ ਗਾੜਾ ਮਾਦਾ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ ਜਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅੰਗ ਇਸ ਰਸ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਚੀਨੀ, ਖਣਿਜ, ਲਿਪਿਡ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |

(ਅ) ਸੈੱਲ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ-ਸਾਡੇ ਯੁਕਰੇਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਚਾਰ ਸੰਘਟਕ ਹਨ ।

• ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ-ਇਹ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲਾ ਆਵਰਨ ਕੇਂਦਰਕ ਮਾਦੇ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਦਯੁਕਤ ਅਤੇ ਪਾਰਗਾਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਤੇ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਮਾਦੇ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਉਣ-ਜਾਣ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ-ਇਹ ਅਰਧ ਠੋਸ ਕੋਲਾਈਡਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਅਤੇ ਕੂਮੈਟਿਨ ਧਾਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਪਿੰਜਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ Spindle ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਜਾਂ ਨਿਉਕਲੀਓਸ-ਇਹ ਸੰਘਣਾ, ਗੋਲ, ਗਹਿਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਹ R.N.A. ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕ੍ਰੋਮੋਟੀਨ ਧਾਗੇ-ਇਹ ਲੰਬੇ ਮਹੀਨ ਅਤੇ ਗਹਿਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਧਾਗੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲਕੇ ਕੇਂਦਰਕ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਪ੍ਰੋਫੇਜ਼ (Prophase)- ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੰਘਣਨ ਹੋ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਛੜ ਰੂਪੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਜੀਨ ਲੱਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਐਂਜਾਈਮ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਅੰਗ (ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm) ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਦੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਯੂਕੇਰੀਓਟਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਕੇਰੀਓਟਸ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਯੂਕੇਰੀਓਟਸ-ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਿਆਜ਼ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਅਤੇ ਗਲ ਦੇ ਸੈੱਲ । ਕੇਰੀਓਟਸ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਰਥਾਤ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਉਦਾਹਰਨ-ਜੀਵਾਣੂ, ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮੋਸੋਮ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਿੱਥੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੋਮੋਸੋਮ ਜਾਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਕੋਮੋਸੋਮ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਜੀਨ ਦੇ ਧਾਰਕ
• ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਜਨਕ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ।
• ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
‘ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਮੁੱਢਲੀ ਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਇੱਟ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਅਤੇ ਸਾਈਜ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਸਜੀਵ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਬਹੁਤ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੱਸੋ ਕਿ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਜਾਂ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਕੇਵਲ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਿਉਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹਨ । ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਰੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਪੌਦੇ ਹੀ ਇਸ ਹਰੇ ਵਰਣਕ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ
1. ਇਹ ਲ ਵ ਤੋਂ ਇੱਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਪਦਾਰਥ
ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
2. ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
5. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (ਸੈੱਲ ਦ੍ਰਵ) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਵਰਗੀ ਸੰਰਚਨਾ

ਉੱਤਰ

PSEB Solutions for Class 8 Science ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਸਲਾਈਡ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਇਹ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਕਾਰਕ ਦੇ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਬਿੱਲੀ
(ੲ) ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ
(ਸ) ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਖਿੱਲੀ ।

2. ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਟਿਸ਼ੂ
(ਅ) ਅੰਗ
(ੲ) ਸੈੱਲ
(ਸ) ਅਣੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸੈੱਲ ।

3. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ-ਅੰਗ ਕੇਵਲ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ
(ਈ) ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ
(ਸ) ਕੇਂਦਰਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ

4. ਕਿਹੜਾ ਜੀਵ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਅ) ਅਮੀਬਾ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਉੱਲੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਲੀ ।

5. ਕਿਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਹੈ ?
(ਉ) ਲਾਈਸੋਸੋਮ
(ਅ) ਕੋਮੋਸੋਮ
(ੲ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ
(ਸ) ਸੈਂਸੋਮ |
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ ।

6. ਸੈੱਲ ਦੀ ਖੋਜ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ
(ਅ) ਐੱਮ.ਜੇ. ਸ਼ੀਲਡਨ
(ੲ) ਸ਼ਵਾਨ
(ਸ) ਰਾਬਰਟ ਬਾਉਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ !

7. ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ
(ਅ) ਲਾਈਮੋਸੋਮ
(ਈ) ਕੋਮੋਸੋਮ
(ਸ) ਸੈਂਸੋਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਈਸੋਸੋਮ ॥

8. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਹੈ ?
(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ੲ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਸ) ਇਹ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ।

9. ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀਘਰ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈਂਸੋਮ
(ਅ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ
(ੲ) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ।
(ਸ) ਰਾਈਬੋਸੋਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਮਾਈਟੇਕਾਂਡਹੀਆ ।

10. ਉਸ ਮਨੁੱਖੀ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਸਫ਼ੇਦ ਰਕਤਾਣੂ
(ਅ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ
(ੲ) ਪਲੇਟਲੈਟਸ
(ਸ) ਪਲਾਜ਼ਮਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ |

11. ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸਿਰਫ ਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ
(ਅ) ਗੁਣ ਸੂਤਰ
(ਈ) ਕੇਂਦਰਕ
(ਸ) ਰਸਦਾਨੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ।

12. ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ
(ਅ) ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲ
(ੲ) ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ
(ਸ) ਚਿੱਟੇ ਰਕਤਾਣੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ॥

13. ਸੈੱਲ ਥਿਤੀ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਚਰਬੀ
(ਅ) ਸੈਲੂਲੋਜ਼
(ਈ) ਪ੍ਰੋਟੀਨ
(ਸ) ਖਣਿਜ ਲੂਣ ।
ਉੱਤਰ-
(ਆ) ਸੈਲੂਲੋਜ਼ |

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਬੱਦਾਂ ਰੋ

(i) ਸੈੱਲ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ………. ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ

(ii) ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ………. ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਦਾ

(iii) ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ ……….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ

(iv) ਅਮੀਬਾ ਅਤੇ ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ …………. ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ

(v) ਲਵਕ (ਪਲਾਸਟਿਡ) ਸਿਰਫ਼ …………. ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ (Cell)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ-ਮਾਈਕੋਪਲਾਜ਼ਮ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈੱਲ-ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ ਦਾ ਅੰਡਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਸੈਂਲ-ਨੇਫ਼ਰਾਨ ।
2. ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸੈਂਲ-ਨਿਊਰਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਅੰਗ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਡ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅੰਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗ-ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ|
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਜੀਵਾਣੂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
0.1 ਮਾਈਕ੍ਰੋਨ (um) ਜਾਂ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਦਾ ਇੱਕ ਹਜ਼ਾਰਵਾਂ ਭਾਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
170 nm.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ਼ ਦਾ ਅੰਡਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਮੀਬਾ
• ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜੀਨ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ਿਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਜੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ-ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਟਿਸ਼ੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਅਮੀਬਾ ਦੇ ਪਾਦਾਭ (Pseudopodia) ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਜ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਗੁਣਸੂਤਰ ਕਦੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਅਮੀਬਾ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਅਜਿਹਾ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਝੂਠੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਗਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਝੂਠੇ ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਿਉਡੋਪੀਡੀਆ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਟਰ-ਸੈੱਲ-ਜਿਵੇਂ ਇੱਟਾਂ ਸਾਰੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਪੰਦੇ, ਜਿਵੇਂ-ਕੀੜੀ, ਮੱਖੀ, ਕੁੱਤਾ, ਹਾਥੀ, ਸੁਰਜਮੁਖੀ, ਨੀਮ ਆਦਿ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ, ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਹਨ-ਐਂਡੋਪਲਾਜਮਿਕ ਰੇਕੁਲਮ, ਗਾਲਜੀਬਾਡੀ, ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ, ਰਾਈਬੋਸੋਮ, ਲਾਈਮੋਸੋਮ, ਪਰਆਕਸੋਮ, ਪਲਾਸਟਿਡ, ਸੈਂਟਰੋਸੋਮ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਹੜੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਭੋਜਨ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਅੰਤ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਸਤੁਆਂ ਨੂੰ ਪਚਾਉਣ ਵਿੱਚ ਖੁਦ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਅੰਗ ਸੈੱਲ ਦਾ ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ ਹੈ, ਇਸਦੇ ਕਾਰਜ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਨਆਕਸੀ ਸੈੱਲ ਸਾਹ ਵਿੱਚ ਜਿੱਥੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਯੁਕਤ ATP ਅਣੂਆਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਮੋਲ, ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ 36 ATP ਅਣੁ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਰੂਪ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਿਵਿਧਤਾ ਵੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਘਣਾਕਾਰ ਅਤੇ ਸਤੰਭੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖ਼ਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ; ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਅਤੇ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ (Unicellular organism)-ਇਹ ਜੀਵ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ- ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਕਲੈਮਾਈਡੋਮੋਨਾਸ, ਖਮੀਰ, ਯੁਗਲੀਨਾ ਆਦਿ ।

ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ (Multicellular organisms)-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬਹੁ-ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਮਨੁੱਖ, ਹਾਈਡਰਾ, ਕੁੱਤਾ, ਹਾਥੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅੰਗ ਅਤੇ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗ (Organ)-ਊਤਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਅੰਗ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Organ system-ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਸਾਰੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਲਿਖੋ ।

ਉੱਤਰ-
(a) ਗੋਲ ਲਹੂ ਸੈੱਲ
(b) ਤਕਲਾਰੂਪੀ ਪੇਸ਼ੀ ਸੈੱਲ
(c) ਲੰਬੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸਹਿਤ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.

ਉੱਤਰ-
1. ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ
2. ਸੈੱਲ ਵ
3. ਕੇਂਦਰਕ
4. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
(ਉ) ਜੀਵ ਦੁਵ (Protoplasm)
(ਅ) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)
(ਈ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ (Nucleoplasm) ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ (Protoplasm)-ਇਹ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਬੰਨ੍ਹਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਦੋਵੇਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੋਟੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਜਾਂ ਅੰਗਕ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਗੁਲੋਕੋਸਿਸ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ (Nucleoplasm)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਪਿੰਡਲ (Spindle) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਹਿਲੇ ਸੈੱਲ ਦੀ ਖੋਜ ਕਿਵੇਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ ਨੇ 1665 ਵਿੱਚ ਕਾਰਕ ਦੇ ਸਲਾਈਸ ਦਾ ਆਵਰਧਨ ਯੰਤਰ (ਸੁਖ਼ਮ ਦਰਸ਼ੀ) ਦੁਆਰਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ | ਕਾਰਕ ਪੇੜ ਦੀ ਛਾਲ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਕਾਰਕ ਦੀ ਪਤਲੀ ਸਲਾਈਸ ਲਈ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਉਸਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਖਾਣੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਦੇਖੇ । ਇਹ ਮਧੁਮੱਖੀ ਦੇ ਛੱਤੇ ਵਰਗੇ ਸਨ । ਉਸਨੇ ਇਹ ਵੀ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਇਕ ਬਕਸਾ ਦੁਸਰੇ ਬਕਸੇ ਤੋਂ ਇਕ ਵਿਭਾਜਨ ਪੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੈ ।ਉਸਨੇ ਇਸ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ, ਜਿਸਦਾ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਤਲਬ ਹੈ “ਖਾਲੀ ਜਗ੍ਹਾ’|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਕ-ਕੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ-ਕੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਇਕ ਸੈੱਲ ਦੀ ਬਨਾਵਟ/ਸੰਰਚਨਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਸੰਰਚਨਾ (Structure of a cell)- ਸੈੱਲ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਯਾਪਨ ਦੇ ਹਰ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਮਰੱਥ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਕਈ ਘਟਕ ਹਨ । ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ-
1. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell membrance)
2. ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus)
3. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ
ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਸ਼ੀ-ਗਾਲਜੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਆਮ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਕੇਂਦਰਕ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

1. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell or plasma membrane) -ਇਹ ਲਚਕੀਲੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਝਿੱਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਡੋਪਲਾਸਿਕ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੰਤੂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰੋਟੀਕੁਲਮ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਉੱਪਰ ਇਕ ਹੋਰ ਪਰਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਇਹ ਸੈਂਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਆਵਾਗਮਨ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. ਕੇਂਦਰਕ-ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਜੋ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੇਂਦਰ ਹੈ, ਕੇਂਦਰਕ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਭਾਗ ਹਨ-
(ਉ) ਕੇਂਦਰਕ ਤਿੱਲੀ-ਇਹ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਝਿੱਲੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਘਟਕ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ-ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਇ) ਕੇਂਦਰਿਕਾ (Nucleotus)-ਨਿਊਕਲੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ RNA ਦੀ ਬਣੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ, ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ-ਸੈੱਲ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਮੋਸੋਮ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜੀਨਸ (Genes) ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । | ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਕਾਰਜਕੋਮੈਟਿਨ ਪਦਾਰਥ, ਗੁਣ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪੁੱਜਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੀਆਂ ਮੁਲ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm-ਇਹ ਜੈਲੀ ਵਰਗਾ ਮਾਦਾ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਚੀਨੀ, ਖਣਿਜ, ਲਿਪਿਡ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਲ ਮਾਦਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ –

• ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria)-ਇਹ ਸੈੱਲ ਦੇ ‘ਸ਼ਕਤੀ ਘਰ’ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਉਰਜਾ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਗੋਲ ਜਾਂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮਿਕ ਰੇਕੁਲਮ (Endoplasmic Reticulum)-ਬਿੱਲੀ ਦਾ ਝਲਦਾਰ ਜਾਲ, ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਂ ਅਲੱਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮਿਕ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜਾਲ ਕੇਂਦਰਕ ਤੋਂ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਤਕ ਫੈਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਪਲਾਸਟਿਡ (Plastid-ਇਹ ਕੋਸ਼ੀਕਾਂਗ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-
(ਉ) ਹਰੇ ਲਵਕ ਜਾਂ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplast) ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਲਵਕ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਹਰਾ ਰੰਗ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਾਮਕ ਵਰਣਕ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਦੇ ‘ਰਸੋਈਘਰ’’ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਥੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ (Leucoplast)-ਰੰਗ ਰਹਿਤ ਪਲਾਸਟਿਡ ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੜਾਂ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਭੂਮੀਗਤ ਤਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਭੋਮੋਪਲਾਸਟ (Chromoplast) -ਇਹ ਰੰਗਯੁਕਤ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹੈ, ਜੋ ਫੁੱਲਾਂ, ਫ਼ਲਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

• ਗਾਜੀਬਾਡੀ (Golgi bodies)-ਇਹ ਤਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਦਾ ਢੇਰ ਹੈ । ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਿਕਟੀਓਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਵਿਤ ਅੰਗ ਹੈ ।
• ਰਸਦਾਨੀ (Vacuole)-ਮਾਦੇ ਤੋਂ ਭਰੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਰਸਦਾਨੀ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਘੱਟ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੱਧ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਸਦਾਨੀ ਕੂੜਾਦਾਨ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosomes)-ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਭਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਚਨ ਅਥਵਾ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਖੁਦ ਦਾ ਬਲੀਦਾਨ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
• ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosomes)-ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਗੋਲ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰੇਟੀਕੁਲਮ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਜਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੈ ।
• ਸੇਂਟਰੋਸੋਮ (Centrosome) -ਇਹ ਛੜਨੁਮਾ ਸੰਰਚਨਾ ਹੈ ਜੋ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।