Class 12

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 4 Determinants Ex 4.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 4 Determinants Ex 4.3

Question 1.
Find area of the triangle with vertices at the point given in each of the following:
(i) (a, 0), (6, 0), (4, 3)
(ii) (2, 7), (1, 1), (10, 8)
(iii) (- 2, – 3), (3, 2), (- 1, – 8)
Solution.
(i) The area of the triangle with vertices (1, 0), (6, 0) and (4, 3) is given by the relation,
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 0 & 1 \\
6 & 0 & 1 \\
4 & 3 & 1
\end{array}\right|\)
= \(\frac{1}{2}\) [1 (0 – 3) – 0 (6 – 4) + 1 (18 – 0)]
= \(\frac{1}{2}\) [- 3 + 18]
= \(\frac{15}{2}\) sq. unit.

(ii) The area of the triangle with vertices (2, 7), (1,1) and (10,8), is given by the relation,
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
2 & 7 & 1 \\
1 & 1 & 1 \\
10 & 8 & 1
\end{array}\right|\)
= \(\frac{1}{2}\) [2(1 – 8) – 7(1 – 10) + 1(8 – 10)]
= \(\frac{1}{2}\) [2(- 7) – 7 (- 9) + 1 (- 2)]
= \(\frac{1}{2}\) [- 14 + 63 – 2]
= \(\frac{1}{2}\) [- 16 + 63]
= \(\frac{47}{2}\) sq. unit

(iii) The area of the triangle with vertices (- 2, – 3), (3, 2) and (- 1, – 8) is given by the relation,
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
-2 & -3 & 1 \\
3 & 2 & 1 \\
-1 & -8 & 1
\end{array}\right|\)
= \(\frac{1}{2}\) [- 2(2 + 8) + 3(3 + 1) + 1(- 24 + 2)]
= \(\frac{1}{2}\) [- 2 (10) + 3(4) + 1 (- 22)]
= \(\frac{1}{2}\) [- 20 + 12 – 22]
= – \(\frac{30}{2}\)
= -15 sq. unit.
Hence, the area of the triangle is |- 15 | = 15 sq. unit.

Question 2.
Show that points A(a, b + c), B(b, c + a), C(c, a + b) are collinear.
Solution.
Area of ∆ABC is given by the relation, ∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
a & b+c & 1 \\
b & c+a & 1 \\
c & a+b & 1
\end{array}\right|\)

= \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
a & b+c & 1 \\
b-c & a-b & 0 \\
c-a & a-c & 0
\end{array}\right|\)
(Applying R₂ → R₂ – R₁ and R → R₃ – R₁)
= \(\frac{1}{2}\) (a – b) (c – a) \(\left|\begin{array}{ccc}
a & b+c & 1 \\
-1 & 1 & 0 \\
1 & -1 & 0
\end{array}\right|\)

= \(\frac{1}{2}\) (a – b) (c – a) \(\left|\begin{array}{ccc}
a & b+c & 1 \\
-1 & 1 & 0 \\
0 & 0 & 0
\end{array}\right|\) = 0
(Applying R₃ → R₃ + R₂)
Thus, the area of the triangle formed by points A, B and C is zero.
Hence, the points A, B and C are collinear.

Question 3.
Find the value of k, if area of triangle is 4 sq. units and vertices are
(i) (k, 0), (4, 0), (0, 2)
(ii) (- 2, 0), (0, 4), (0, k)
Solution.
(i) The area of the triangle with vertices (k, 0), (4,0) and (0, 2) is given by the relation,
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{lll}
k & 0 & 1 \\
4 & 0 & 1 \\
0 & 2 & 1
\end{array}\right|\) = 4

= \(\frac{1}{2}\) [k(0 – 2) – 0 (4 – 0) + 1 (8 – 0)] = 4
∴ – k + 4 = ± 4
When – k + 4 = – 4, then k = 8
When – k + 4 = 4, then k = 0
Hence, k = 0, 8.

(ii) The area of the triangle with vertices (- 2, 0), (0, 4) and (0, k) is given by the relation,
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
-2 & 0 & 1 \\
0 & 4 & 1 \\
0 & k & 1
\end{array}\right|\) = 4
∴ k – 4 = ± 4
When k – 4 = – 4, then k = 0
When k – 4 = 4, then k = 8
Hence, k = 0, 8.

Question 4.
(i) Find the equation of the line joining (1, 2) and (3, 6) using determinants.
(ii) Find the equation of the line joining (3, 1) and (9, 3) using determinants.
Solution.
(i) LetP(x, y) be any point on the line joining points A (1, 2) and B (3, 6).
Then, the points A, B and P are collinear. Therefore, the area of triangle ABP will be zero.
∴ \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{lll}
1 & 2 & 1 \\
3 & 6 & 1 \\
x & y & 1
\end{array}\right|\) = 0
⇒ 6 – y – 6 + 2x + 3y – 6x = 0
⇒ 2y – 4x = 0
⇒ 2x – y = 0
Hence, the equation of the line joining the given points is 2x – y = 0.

(ii) Let P (x, y) be any point on the line joining points A (3, 1) and B (9, 3).
Then, the points A, B and P are collinear.
Therefore, the area of triangle ABP will be zero.
∴ \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{lll}
3 & 1 & 1 \\
9 & 3 & 1 \\
x & y & 1
\end{array}\right|\) = 0
⇒ \(\frac{1}{2}\) [3 (3 – y) – 1(9 – x) + 1 (9y – 3x)] = 0
⇒ 9 – 3y – 9 + x + 9y – 3x = 0
⇒ 6y – 2x = 0
⇒ x – 3y = 0
Hence, the equation of the line joining the given points is x – 3y = 0.

Question 5.
If area of triangle is 35 sq. units with vertices (2, – 6), (5, 4) and (k, 4). Then, k is
(A) 12
(B) – 2
(C) – 12, – 2
(D) 12, – 2
Solution.
The area of the triangle with vertices (2, – 6), (5, 4), and (k, 4) is given by the relation.
∆ = \(\frac{1}{2}\) \(\left|\begin{array}{ccc}
2 & -6 & 1 \\
5 & 4 & 1 \\
k & 4 & 1
\end{array}\right|\)
= \(\frac{1}{2}\) [2 (4 – 4) + 6 (5 – k) +1 (20 – 4k)]
= \(\frac{1}{2}\) [30 – 6k + 20 – 4k]
= \(\frac{1}{2}\) [50 – 10k]
= 25 – 5k
It is given that the area of the triangle is ± 35.
Therefore, we have
⇒ 25- 5k = ± 35
⇒ 5(5 – k) = ± 35
⇒ 5 – k = ±7
When 5 – k = – 7, then k = 5 + 7 = 12
When 5 – k = 7, then k = 5 – 7 = – 2
Hence, k = 12, – 2.
The correct answer is (D).

Punjab State Board PSEB 12th Class Chemistry Important Questions Chapter 11 Alcohols, Phenols and Ethers Important Questions and Answers.

PSEB 12th Class Chemistry Important Questions Chapter 11 Alcohols, Phenols and Ethers

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Write the structures of the products when Butan-2-ol reacts with the following:
(i) CrO₃
(ii) SOCl₂
Answer:

Question 2.
What happens when ethanol reacts with CH₃COCl/pyridine ?
Answer:

Question 3.
When phenol is created with bromine water, while precipitate is obtained. Prove the structure and the name of the compound formed.
Answer:
When phenol is treated with bromine water, white ppt. of 2, 4, 6-tribromophenol is obtained.

Question 4.
Answer the following questions :
(i) Dipole moment of phenol is smaller than that of methanol. Why?
(ii) In Kolbe’s reaction, instead of phenol, phenoxide ion is treated with carbon dioxide. Why ?
Answer:
(i) In phenol, C—O bond is less polar due to electron-withdrawing effect of benzene ring whereas in methanol, C—O bond is more polar due to electron-releasing effect of —CH₃ group.

(ii) Phenoxide ion is more reactive than phenol towards electrophilic aromatic substitution and hence undergoes electrophilic substitution with carbon dioxide which is a weak electrophile.

Question 5.
What is denatured alcohol ?
Answer:
Alcohol is made unfit for drinking by mixing some copper sulphate and pyridine in it. This is called denatured alcohol.

Question 6.
Arrange the following compounds in the increasing order of their acidic strength: p-cresol, p -nitrophenol, phenol
Answer:
p-cresol < phenol < p-nitrophenol

Question 7.
Arrange the following compounds in decreasing order of acidity.
(i) H₂O, ROH, HC ☰ CH
(ii)
(iii) CH₃OH, H₂O, C₆H₆OH
Answer:
(i) H₂O > ROH > HC ☰ CH
(ii)
(iii) C₆H₅OH > H₂O > CH₃OH

Question 8.
Suggest a reagent for conversion of ethanol to ethanal.
Answer:
Ethanol can be oxidises into ethanal by using pyridinium chlorochromate.

Question 9.
Explain why sodium metal can be used for drying diethyl ether but not ethyl alcohol.
Answer:
Due to presence of an active hydrogen atom, ethyl alcohol reacts with sodium metal.
2CH₃ — CH₂ — OH + 2Na → 2CH₃ — CH₂ — ONa + H₂
Diethyl ether, on the other hand, does not have replaceable hydrogen atom therefore does not react with sodium metal hence can be dried by metallic sodium.

Question 10.
Phenol is an acid but does not react with sodium bicarbonate solution. Why?
Answer:
Phenol is a weaker acid than carbonic acid (H₂CO₃) and hence does not liberate CO₂from sodium bicarbonate.

Question 11.
In the process of wine making, ripened grapes are crushed so that sugar and enzyme should come in contact with each other and fermentation should start. What will happen if anaerobic conditions are not maintained during this process?
Answer:
Ethanol will be converted into ethanoic acid.

Short Answer Type Questions

Question 1.
Why is the reactivity of all the three classes of alcohols with cone. HCl and ZnCl₂ (Lucas reagent) different ?
Answer:
The reaction of alcohols with Lucas reagent (cone. HCl and ZnCl₂) follow S_N1 mechanism. S_N1 mechanism depends upon the stability of carbocations (intermediate). More stable the intermediate carbocation, more reactive is the alcohol.

Tertiary carbocations are most stable among the three classes of carbocations and the order of the stability of carbocation is 3° > 2° > 1°. This order, intum, reflects the order of reactivity of three classes of alcohols i. e., 3° > 2° > 1°.

Thus , as the stability of carbocations are different so the reactivity of all the three classes of alcohols with Lucas reagent is different.

Question 2.
Write the mechanism of the following reaction:

Answer:
S_N2 mechanism

Question 3.
Explain a process in which a biocatalyst is used in industrial preparation of a compound known to you.
Answer:
Enzymes are biocatalyst. These biocatalysts (enzymes) are used in the industrial preparation of ethanol. Ethanol is prepared by the fermentation of molasses—a dark brown coloured syrup left after crystallisation of sugar which still contains about 40% of sugar.

The process of fermentation actually involves breaking down of large molecules into simple ones in the presence of enzymes. The source of these enzymes is yeast. The various reactions taking place during fermentation of carbohydrates are :

In wine making, grapes are the source of sugars and yeast. As grapes ripen, the quantity of sugar increases and yeast grows on the outer skin. When grapes are crushed, sugar and the enzyme come in contact and fermentation starts. Fermentation takes place in anaerobic conditions i.e., in absence of air. CO₂ gas is released during fermentation.

The action of zymase is inhibited once the percentage of alcohol ,formed exceeds 14 per cent. If air gets into fermentation mixture, the oxygen of air oxidises ethanol to ethanoic acid which in turn destroys the taste of alcoholic drinks.

Question 4.
Explain why alcohols and ethers of comparable molecular mass have different boiling points ?
Answer:
Boiling point depends upon the strength of intermolecular forces of attraction. Higher these forces of attraction, more will be the boiling point. Alcohols undergo intermolecular hydrogen bonding. So, the molecules of alcohols are held together by strong intermolecular forces of attraction.

But in ethers no hydrogen atom is bonded to oxygen. Therefore, ethers are held together by weak dipole-dipole forces, not by strong hydrogen bond.

Since, lesser amount of energy is required than to break weak dipole-dipole forces in ethers than to break strong hydrogen bonds in alcohol.

Question 5.
Explain why is O ＝ C ＝ O non-polar while R—O—R is polar ?
Answer:
CO₂ is a linear molecule. The dipole moment of two C —O bonds are equal and opposite and they cancel each other and hence the dipole moment of CO₂ is zero and it is a non-polar molecule.

While for ethers, two dipoles are pointing in the same direction. These two dipoles do not cancel the effect of each other. Therefore, there is a finite resultant dipoles and hence R—O—R is a polar molecule.

Question 6.
Give reasons for the following:
(i) p-Nitrophenol is more acidic than o-nitrophenol
(ii) Bond angle C—O—C in ethers is slightly higher than the tetrahedral angle (109°28′).
(iii) (CH₃)₃C—Br on reaction with NaOCH₃ gives an alkene instead of an ether.
Answer:
(i)
Intramolecular H-bonding in o-nitrophenol makes loss of proton difficult. Therefore, p-nitrophenol is more acidic than o-nitrophenol.

(ii) The bond angle in ether is slightly higher than 109 °28′ due to repulsive interaction between the two bulky alkyl groups.

(iii) It is because NaOCH₃ is a strong nucleophile as well as a strong base. Thus, elimination reaction predominates over substitution reaction.

Question 7.
Explain the following behaviours :
(i) Alcohols are more soluble in water than the hydrocarbons of comparable molecular masses.
(ii) Ortho-nitrophenol is more acidic than ortho-methoxyphenol.
(iii) Cumene is a better starting material for the preparation of phenol.
Answer:
(i) Alcohols are more soluble in water than the hydrocarbons of comparable molecular masses because of H-bond formation between alcohol and water molecules.
(ii) Ortho-nitrophenol is more acidic than ortho-methoxyphenol because nitro being the electron with drawing group stabilises the phenoxids ion.
(iii) Cumene is a better starting material for the preparation of phenol because side product formed in this reaction is acetone which is another important organic compound.

Long Answer Type Questions

Question 1.
(a) Name the starting material used in the industrial preparation of phenol.
(b) Write complete reaction for the bromination of phenol in aqueous and non-aqueous medium.
(c) Explain why Lewis acid is not required in bromination of phenol?
Answer:
(a) The starting material used in the industrial preparation of phenol is cumene.

(b) Phenols when treated with bromine water gives polyhalogen derivatives in which all the hydrogen atoms present at ortho and para positions with respect to —OH group are replaced by bromine atoms.

However, in non-aqueous medium such as CS₂, CCl₄, CHCl₃ monobromophenols are obtained.

In aqueous solution, phenol ionises to form phenoxide ion. This ion activates the benzene ring to a very large extent and hence the substitution of halogen takes place at all three positions.

On the other hand, in non-aqueous solution ionisation of phenol is greatly suppressed. Therefore, ring is activated slightly and hence monosubstitution occur.

(c) Lewis acid is an electron deficient molecule. In bromination of benzene, Lewis acid is used-to polarise Br₂ to form Br+ electrophile.

In case of phenol, oxygen atom of phenol itself polarises the bromine molecule to form Br+ ion (electrophile). So, Lewis acid is not required in the bromination of phenol.

Question 2.
Explain the mechanism of the following reactions :
(i) Addition of Grignard’s reagent to the carbonyl group of a compound forming an adduct followed by hydrolysis.
(ii) Acid catalysed dehydration of an alcohol forming an alkene.
(iii) Acid catalysed hydration of an alkene forming an alcohol.
Answer:
(i) Step I : Nucleophilic addition of Grignard reagent to carbonyl group.

Step II : Formation of carbocation : It is the slowest step and hence, the rate determining step.

To drive the equilibrium to the right, ethylene is removed as it is formed.

Punjab State Board PSEB 12th Class Physical Education Book Solutions Chapter 3 ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Physical Education Chapter 3 ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ

Physical Education Guide for Class 12 PSEB ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ Textbook Questions and Answers

ਇੱਕ ਅੰਕ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (One Mark Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਏ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਸਕੂਲ ਖੋਲ੍ਹੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕ੍ਰਿਕੇਟ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ, ਹਾਕੀ ਆਦਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ ਦਾ ਕੋਰਸ ਕਿੰਨੇ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ ਦਾ ਕੋਰਸ 2 ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਹੋਂਦ 1920 ਤੋਂ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐੱਨ.ਐੱਸ.ਐੱਨ. ਆਈ. ਐੱਸ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ ।

ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Two Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ, ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਇੰਨ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਕੋਰਸ ਬਾਰਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੀ ਮਿਆਦ 40 ਦਿਨਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਡਿਪਲੋਮਾ ਇੰਨ ਯੋਗ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਅਵਾਰਡ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਕੋਚਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਿੰਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

ਤਿੰਨ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Three Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਫਿਜਿਉਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦਾ ਕੀ ਰੋਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਖੇਡ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ (As a Sports Physiotherapist) – ਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਖੇਡ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬਣਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਡਿਪਲੋਮਾ, ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ. (B.Sc.) ਇਨ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਜਾਂ ਮਾਸਿਕ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਲਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੌਕੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਈ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਨਿੱਜੀ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਭਿਆਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਾਸਤੇ ਭੌਤਿਕ-ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ (Rajiv Gandhi Sports Award) – ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੈਂਕ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਵਾਰਡ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ 1991 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਯੁਵਾ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 7.5 ਲੱਖ ਦਾ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਅਤੇ ਤਮਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਆਨੰਦ (Vishwnathan Anand) ਨੇ 1992-1993 ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਮ ਮਲੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਅਵਾਰਡ 1995-96 ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ । ਪੰਕਜ ਅਡਵਾਨੀ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਪਹਿਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਖੇਡਾਂ ਸਨੂਕਰ (Snooker) ਅਤੇ ਬਿਲੀਅਰਡਜ਼ (Billiards) ਲਈ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਆਗੂ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ 1978 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਫੀ ਤੇ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਨਕਦ ਰਕਮ (2018 ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਕਮ ਵਾਧਾ) ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 2017 ਤੱਕ ਇਹ ਰਾਸ਼ੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ।
ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ । ਸ: ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।
ਇਹ ਅਵਾਰਡ 1996 ਤੋਂ 2005 ਤੱਕ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2006 ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Five Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ : ਇਹ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤੇ ਅਰਬਪੁਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ।

ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :-
ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਇਨ ਸਪੋਰਟਸ ਕੋਚਿੰਗ (Master degree in Sports Coaching) – ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲੀ ਡਿਗਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਚਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸਰਚ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਡਿਗਰੀ ਐਥਲੈਟਿਕਸ, ਬਾਸਕੇਟਬਾਲ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਹਾਕੀ, ਸਵੀਮਿੰਗ, ਵਾਲੀਬਾਲ, ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਲਈ ਮੌਜ਼ੂਦ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਨਾਲ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਵਾਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਗੈਜੁਏਟ ਅਤੇ ਐੱਸ.ਏ.ਆਈ (SAI) ਜਾਂ ਐੱਨ.ਐੱਸ.ਐੱਨ. ਆਈ. ਐੱਸ (NSNIS) ਤੋਂ 60% ਨਾਲ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਇਨ ਸਪੋਰਟਸ ਕੋਚਿੰਗ (Certificate Course in Sports Coaching) – ਇਹ ਛੇ ਹਫਤਿਆਂ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜਾਂ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਪੋਰਟਸ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਕੋਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਡਿਪਲੋਮਾ ਇਨ ਸਪੋਰਟਸ ਕੋਚਿੰਗ (Diploma in Sports Coaching) – ਇਹ ਇਕ ਸਾਲ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਚ ਬਣਨ ਆਏ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ 12ਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਵੀ ਉੱਚ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਖੇਡ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧੀ ਹਾਸਿਲ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ? ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਂਦ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਨਿਜੀ ਹੁਨਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਚ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਿਨੋਦਿਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ | ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕੈਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਆਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਪਰੋਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਥ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ, ਰੇਲਵੇਜ਼, ਬੈਂਕ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਲਾਈਨਜ਼, ਸੂਬਾ ਪੁਲਿਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖੇਡ ਕੋਟੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖੇਡਾਂ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਕੋਚ ਦੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਮਹਾਨ ਹਾਕੀ ਖਿਡਾਰੀ ਮੇਜਰ ਧਿਆਨਚੰਦ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਹਾੜੇ, 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ (National Sports Day) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਉਭਰਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲ ਸਕੇ ।

ਖੇਡਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਰਗਰਮ ਹਿੱਸਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੁਰਾਣੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਂ (Vedic period), ਮਹਾਂਕਾਵਿ (Epic period) ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਦੌਰ (Historical period) ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਗਾ ਸੀ । ਕਈ ਖੋਜਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਖੇਡ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਤੀਰ ਅੰਦਾਜ਼ੀ, ਘੋੜੇ ਦੀ ਸਵਾਰੀ, ਹਥਿਆਰ ਸਿਖਲਾਈ, ਸ਼ਿਕਾਰ, ਤਲਵਾਰਬਾਜ਼ੀ, ਤੈਰਾਕੀ ਅਤੇ ਗੱਦਾ (Gada) ਲੜਾਈ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਲੋਕ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਚਾਹਵਾਨ ਸਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ । 1858 ਵਿਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਈ ਅਤੇ ਸਾਰਾ ਭਾਰਤ ਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆ ਗਿਆ | ਅੰਗਰੇਜ਼ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕਿਕੇਟ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ, ਹਾਕੀ ਆਦਿ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਕੂਲਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਹੇਠ ਦਰਸਾਏ ਕੋਰਸਾਂ ਲਈ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕੋਰਸ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਵੀ ਦੱਸੋ ।
(ਉ) ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ.
(ਅ) ਡੀ. ਪੀ. ਐੱਡ.
(ਈ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਇੰਨ ਯੋਗ
(ਸ) ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਬੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. (ਇੰਟੀਗਰੇਟਿਡ ਕੋਰਸ) – ਇਹ ਕੋਰਸ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਆਰਟਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਡਿਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਕੋਰਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਪਰ ਐੱਨ.ਸੀ.ਆਰ.ਟੀ. ਨੇ 2016-17 ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਬਦਲ ਕੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬੀ.ਪੀ. ਐੱਡ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਲਈ ਯੋਗਤਾ
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਬਾਰਵੀਂ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਇਨਟਰੈਨਸ ਪੇਪਰ ਅਤੇ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ । (ੲ) ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇ ।
(ਸ) ਡੀ.ਪੀ. ਐੱਡ. ਡਿਗਰੀ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਡੀ. ਪੀ. ਐੱਡ.- ਇਹ ਕੋਰਸ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ.ਪੀ. ਐੱਡ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਡੀ.ਪੀ.ਐੱਡ ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ ਦੋ ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਕੋਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਐਲੀਮੈਂਟਰੀ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਡੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲੇ ਲਈ ਯੋਗਤਾ-
(ਉ) ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਬਾਰ੍ਹਵੀਂ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਉਹ ਫਿਜੀਕਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਵੇ ।
(ਈ) ਉਸ ਨੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।
(ਬ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਇੰਨ ਯੋਗਾ-ਇਸ ਕੋਰਸ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਬਾਰਵੀਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਛੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੋਗਾ ਦੇ ਆਸਨਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. (ਡਾਕਟਰ ਆਵ ਫਿਲਾਸਫੀ)-ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਡਿਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਆਦ 3 ਸਾਲ ਤੋਂ 4 ਸਾਲ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਨਤੀਜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਯੋਗਤਾ-

1. ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਨੈੱਟ ਨਹੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।
2. ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਐੱਮ. ਫਿਲ. ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 12th Class Physical Education Guide ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਿੱਤੇ ਅਤੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ Important Questions and Answers

ਇੱਕ ਅੰਕ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (One Mark Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਈ. ਐੱਮ. ਸੀ. ਏ. (YMCA) ਕਾਲਜ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸਾਲ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1920.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੰਡੀਅਨ ਉਲੰਪਿਕ ਕਿਸ ਸਾਲ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1927 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤੀ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਠਾਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਦਰਾਸ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਈ. ਐਮ. ਸੀ. ਏ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਕੂਲੀ ਪੱਧਰ ਤੇ, ਅਧਿਆਪਕ ਦੀ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੀ.ਪੀ. ਐੱਡ., ਬੀ.ਪੀ. ਐੱਡ. ਅਤੇ ਐੱਮ.ਪੀ. ਐੱਡ. ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕੋਚਿੰਗ ਪੇਸ਼ੇ ਲਈ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨ. ਐੱਸ. ਐਨ. ਆਈ. ਐੱਸ. (NSNIS) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਲਜ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐੱਮ.ਪੀ. ਐੱਡ., ਯੂ. ਜੀ. ਸੀ. (ਨੈੱਟ) ਅਤੇ ਪੀ-ਐੱਚ. ਡੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਸਾਲ ਵਿਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
1991 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਨਕਦ ਰਾਸ਼ੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
7.5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ ਕਿਸ ਮਹਿਲਾ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਰਨਮ ਮਲੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰ ਤੋਲਨ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਨਾਭਾ ਦਾ (NADA) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੈਸ਼ਨਲ ਐਂਟੀ ਡੋਪਿੰਗ ਏਜੰਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਾਲਾ (WADA) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਲਡ ਐਂਟੀ ਡੋਪਿੰਗ ਏਜੰਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਾਲ 2018 ਵਿਚ, ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿਚ ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਕਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੀਰਜ ਚੋਪੜਾ, ਸੂਬੇਦਾਰ ਜਿਨਸਨ ਜੋਨਸਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾ ਦਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਕਿੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਚਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਅਵਾਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਂਫ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਨਵਾਂ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੋਰਟਸ ਇੰਡੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕਿਸ ਸਾਲ ਵਿਚ ‘‘ਅਥਾਰਿਟੀ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਸਪੋਟਰਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਵਿਚੋਂ ਹਟਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
2018 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਚਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਰਵੋਤਮ ਅਵਾਰਡ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਅਵਾਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸੰਨ 1961 ਵਿਚ, ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਐਥਲੈਟਿਕਸ ਵਿਚ ਕਿਸ ਨੂੰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਆਈ. ਓ. ਏ. (IOA) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸ ਸਾਲ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
1927 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
1968 ਵਿਚ, ਖੇਡ ਨੀਤੀ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਬਾਰਵੀਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਦੀ ਮਿਆਦ ਤਿੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
4 ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਡੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਕਿੰਨੇ ਸਾਲ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
2 ਸਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਖੇਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਕਿਸ ਤਰੀਖ ਤੇ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿੱਥੇ ? .
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹਰ 29 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਦਿਵਸ ਕਿਸ ਮਹਾਨ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੇਜਰ ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਵਿਰਾਟ ਕੋਹਲੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਸਾਲ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ 2018 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਪੰਜਾਬ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਅਜ਼ਾਦ ਅਵਾਰਡ ਕਿਸ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਰਵੋਤਮ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਨੂੰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਅਜ਼ਾਦ ਅਵਾਰਡ ਦੀ ਇਨਾਮੀ ਰਕਮ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
10 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਮਾਕਾ (Maka) ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਅਜ਼ਾਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਸਾਈ (SAI) ਦੇ ਨਾਮ ਵਿਚ ਕੀ ਬਦਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੋਰਟਸ ਇੰਡੀਆ ।

ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Two Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿੱਖਿਆਰਥੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
2. ਫਿਟਨੈੱਸ ਟ੍ਰੇਨਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ
3. ਕੋਚਿੰਗ ਕਿੱਤੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ।
4. ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
LNIPE ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ 1957 ਵਿਚ, ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਹ ਗਵਾਲੀਅਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਬੜਾਵਾ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਚਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਯੋਗਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨ.ਆਈ.ਐਸ. ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਚਿੰਗ ਡਿਪਲੋਮੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ 1953 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਕੀਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਏ ਉਹ ਇਸ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਖੇਡ ਫਿਜਿਉਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਫਿਜਿਉਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬਣਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਡਿਪਲੋਮਾ, ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬੀ.ਐਸ. (B.Sc.) ਇਨ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਜਾਂ ਮਾਸਿਕ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਪੋਰਟਸ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ, ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਅਵਾਰਡ, ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਅਵਾਰਡ, ਧਿਆਨਚੰਦ ਅਵਾਰਡ, ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਅਤੇ ਮਾਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਲਈ ਕੋਈ ਦੋ ਨਿਯਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਰਜੁਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸੂਚੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਮੰਗ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
IOA ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤੀ ਓਲੰਪਿਕ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਓਲੰਪਿਕ ਸੰਘ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ 1927 ਵਿਚ ਡਾ: ਏ.ਜੀ. ਨੋਇਟਰੇਨ (A.G. Noehren) ਅਤੇ ਸਰ ਦੋਰਾਬਜੀ ਟਾਟਾ (Sir Dorabji Tata) ਦੇ ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਬਣੀ ਸੀ । ਇਹ ਇਕ ਗੈਰ ਸਰਕਾਰੀ ਤੇ ਗੈਰ ਮੁਨਾਫਾ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਰਾਜ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਚਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕੋਰਸ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਚਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਕੋਰਸ, ਐਡਵਾਂਸ ਸਰਟੀਫ਼ਿਕੇਟ ਕੋਰਸ, ਡਿਪਲੋਮਾ ਅਤੇ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਇੰਨ ਕੋਚਿੰਗ ਵਰਗੇ ਕੋਰਸ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਨਿਯਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਡ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ, ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਸੂਚੀ ਮੰਗਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਿਤੀ 31 ਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਓਲੰਪਿਕ, ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਗੇਮਜ਼, ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਐਨ. ਐਸ. ਐਨ. ਆਈ. ਐਸ. ਪਟਿਆਲਾ ਬਾਰੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ, ਪਟਿਆਲਾ (NIS) (Netaji Subhash National Institute of Sports, Patiala) – 1959 ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਡਿੱਗਦੇ ਮਿਆਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਸਰਬ ਭਾਰਤੀ ਖੇਡ ਪਰਿਸ਼ਦ ( All India Council of Sports) ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ । ਬਾਅਦ ਵਿਚ 1961 ਵਿਚ ਕੇ.ਐਲ. ਸ਼ਰੀਮਾਲੀ (K.L. Sharimali) ਨੇ ਪਟਿਆਲਾ ਵਿਚ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਗਿਆਨਕ ਲੀਹਾਂ ਉੱਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਸੀ । ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਕੋਚਿੰਗ ਡਿਪਲੋਮੇ ਅਤੇ ਰੀਫਰੈਸ਼ਰ ਕੋਰਸ ਵੀ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਸਥਾ ਵਿਚ ਰੀਸਰਚ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਤਿੰਨ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Three Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ (SAI) (Sports Authority of India) – ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1984 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਸਦੇ 7 ਖੇਤਰੀ ਸੈਂਟਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬੰਗਲੌਰ, ਭੋਪਾਲ, ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ, ਕੋਲਕਾਤਾ, ਸੋਨੀਪਤ, ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ, ਅਤੇ ਇੰਫ਼ਾਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਹਾਟੀ ਅਤੇ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਵਿਚ ਦੋ ਉਪ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ (NIS), ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਆਫ ਫਿਜੀਕਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਵੱਡੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਖੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਖੇਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ ਕਿਵੇਂ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੀ ਗਈ ? .
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ 1953 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਅੱਠ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਕੀਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ ।
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ ਦੇ ਉਦੇਸ਼

1. ਸਾਲਾਨਾ ਕੋਚਿੰਗ ਕੈਂਪ ਅਤੇ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।
2. ਕੋਚਿੰਗ, ਕਲੀਨਿਕ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਸ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ
3. ਕੋਚਾਂ ਵਾਸਤੇ ਰੀਫਰੈਸ਼ਰ ਕੋਰਸ ਲਗਵਾਉਣੇ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ।
4. ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਉਚਤਮ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਦਦ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣਾ ।
5. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਕੂਲੀ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਕੀ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ, ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆਰਥੀ ਨੇ 12ਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਖੇਡ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕੋਰਸ ਲਈ ਇਨਟਰੈਂਸ ਪੇਪਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ੇ ਵਜੋਂ “ਪੱਤਰਕਾਰੀ” ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ (As a Sports Journalist) – ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੀਡੀਆ, ਖਬਰਾਂ, ਮੈਗਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਵਧੀਆ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਸੰਚਾਰ (Mass Communication) ਵਿਚ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ 12ਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੋਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡ ਦਾ ਤੇ ਖੇਡ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ਉਤਪਾਦਨ (production) ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ (Rajiv Gandhi Sports Awards) – ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੈਂਕ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ 1991 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਯੁਵਾ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 7.5 ਲੱਖ ਦਾ ਨਕਦ ਇਨਾਮ, ਅਤੇ ਤਮਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਆਨੰਦ (Vishwnathan Anand) ਨੇ 1992-1993 ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਮ ਮਲੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 1995-96 ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ | ਪੰਕਜ ਅਡਵਾਨੀ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਪਹਿਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਖੇਡਾਂ ਸਨੁਕਰ (Snooker) ਅਤੇ ਬਿਲੀਅਰਡਜ਼ (Billiards) ਲਈ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਿਡਾਰੀਆ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅਵਾਰਡ ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 1961 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ, ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੋਏ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕ ਵਾਫੀ (ਅਰਜਨ ਦਾ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਬੁੱਤ) ਅਤੇ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਨਕਦ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1961 ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 6 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਖਿਡਾਰੀ ਸਲੀਮ ਦੁਰਾਨੀ (Saleem Durrani) ਕ੍ਰਿਕਟ, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ (Gurbachan Singh Randhawa) ਐਥਲੈਟਿਕਸ, ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ (Sarabjit Singh) ਬਾਸਕੇਟਬਾਲ, ਮੈਨੁਅਲ ਮੋਰਾਨ (Manuel Aaron ਸ਼ਤਰੰਜ, ਨੰਦੁ ਟੇਕ (Nandhu Natekar) ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਅਤੇ ਐਲ.ਬੀ. ਡਿਸਜਾ (L.B. D’souza) ਬਾਕਸਿੰਗ, ਮੀਨਾ ਸ਼ਾਹ (Meena Shah) ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 1962 ਵਿਚ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਚਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਲਾਈਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕੋਚਾਂ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨ ਲਈ, ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਨਾਮ ਅਰਜੁਨ ਦੇ ਗੁਰੂ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।ਇਕ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਗੁਰੂ ਜਿਸ ਨੇ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਚਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਮੁਕਬਾਲਿਆਂ ਵਿਚ ਤਮਗਾ ਜਿੱਤਿਆ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਜੇਤੂ ਨੂੰ ਦਰੋਣਾਚਾਰੀਆ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਅਤੇ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਨਕਦ ਇਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਲਚੰਦਰ ਭਾਸਕਰ ਭਾਗਵਤ ਰੈਸਲਿੰਗ), ਉਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਭਾਰਦਵਾਜ ਬਾਕਸਿੰਗ), ਓ.ਐਮ ਨੰਬੀਅਰ (ਐਥਲੇਟਿਕਸ) ਆਦਿ ਨੂੰ 1988 ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਸਮਾਨਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧਿਆਨ ਚੰਦ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਦਾ ਨਾਮ ਹਾਕੀ ਦੇ ਜਾਦੂਗਰ ਧਿਆਨਚੰਦ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਸੈਨਾ ਦੇ ਸਿਪਾਹੀ ਸਨ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹਾਕੀ ਦੇ ਉੱਘੇ ਖਿਡਾਰੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ 20 ਸਾਲ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਚ ਤਕਰੀਬਨ 1000 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗੋਲ ਬਣਾਏ ਸਨ ।

ਇਹ ਅਵਾਰਡ 2002 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਅਤੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਪੰਜਾਬ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੇ ਆਗੁ ਦੇ ਨਾਂ ਤੇ 1978 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਵਿਚ ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਦੀ ਟ੍ਰਾਫੀ ਤੇ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦੀ ਨਕਦ ਰਕਮ (2018 ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਕਮ ਵਾਧਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । 2017 ਤੱਕ ਇਹ ਰਾਸ਼ੀ ਇੱਕ ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਸੀ । ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲਿਆ ਹੋਵੇ । ਸ: ਪਰਗਟ ਸਿੰਘ ਪਹਿਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਹਾਰਾਜਾ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਵਾਰਡ ਲਈ ਕੀ ਨਿਯਮ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ, ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਮਿਲਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਹ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇ ਉਸਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਜਿਸ ਖਿਡਾਰੀ ਨੇ ਪੰਜ ਸਾਲ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਚ ਕੁੱਲ 40 ਅੰਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਣ ।
3. ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 1996 ਤੋਂ 2005 ਤੱਕ ਮੁਅੱਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ 2006 ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਰਾਜ ਕੁਮਾਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤ ਕੌਰ ਕੋਚਿੰਗ ਸਕੀਮ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਸਾਲਾਨਾ ਕੋਚਿੰਗ ਕੈਂਪ ਅਤੇ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।
2. ਕੋਚਿੰਗ, ਕਲੀਨਿਕ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਆਦਿ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਨੂੰ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨਾ ।
3. ਕੋਚਾਂ ਵਾਸਤੇ ਰੀਫਰੈਸ਼ਰ ਕੋਰਸ ਲਗਵਾਉਣੇ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਬੁਲਾਉਣਾ ।
4. ਭਾਰਤੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਉੱਚਤਮ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਮਦਦ ਅਤੇ ਅਗਵਾਈ ਦੇਣਾ ।
5. ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਦੀ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਪੋਰਟਸ ਅਥਾਰਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ 1984 ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਵੇ । ਇਸਦੇ 7 ਖੇਤਰੀ ਸੈਂਟਰ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਬੰਗਲੌਰ, ਭੋਪਾਲ, ਗਾਂਧੀ ਨਗਰ, ਕੋਲਕਾਤਾ, ਸੋਨੀਪਤ, ਦਿੱਲੀ, ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਇੰਫ਼ਾਲ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗੁਹਾਟੀ ਅਤੇ ਔਰੰਗਾਬਾਦ ਵਿਚ ਦੋ ਉਪ ਕੇਂਦਰ ਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਨੇਤਾ ਜੀ ਸੁਭਾਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਨ (NIS), ਲਕਸ਼ਮੀ ਬਾਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕਾਲਜ ਆਫ਼ ਫਿਜੀਕਲ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਵੱਡੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਖੇਡਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਹੂਲਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣਾ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਚਲਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਆਈ. ਓ. ਏ. (OA) ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਈ. ਓ. ਏ. (IOA) ਦੇ ਕੰਮ (Functions of IOA)-

1. ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੀ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਅਤੇ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ।
2. ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਚਾਰ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਇਕ ਵਾਰ ਅਹੁਦੇਦਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ੀਲ ਕੌਂਸਲ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣਾ ।
3. ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਫੰਡ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੰਪੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ।
4. ਜਦੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਮੇਟੀ ਜਾਂ ਉਪ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕਰਨਾ ।
5. ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਓਲੰਪਿਕ ਕਮੇਟੀ ਦੇ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਵਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਅਧਿਆਪਨ ਕਿੱਤੇ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਕੈਰੀਅਰ (As a Teaching Profession) – ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ, ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੀ.ਪੀ.ਈ., ਬੀ.ਪੀ.ਐੱਡ., ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ., ਐੱਮ.ਫਿਲ, ਜਾਂ ਫਿਰ ਉੱਚੀ ਡਿਗਰੀ ਪੀ.-ਐੱਚ.ਡੀ. ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਦੀ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ ਤੋਂ (Five Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸਰੀਰਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ, ਖੇਡਾਂ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਨਿਜੀ ਹੁਨਰ ਦੇ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਚ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਮੌਕੇ ਦਿਨੋ-ਦਿਨ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ । ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕੈਰੀਅਰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਵਿਕਲਪ ਅਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕਈ ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਸਪਰੋਟਸ ਅਥਾਰਿਟੀ ਆਫ ਇੰਡੀਆ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਵਾਂ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੂਥ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ, ਰੇਲਵੇਜ਼, ਬੈਂਕ, ਭਾਰਤੀ ਏਅਰਲਾਨੀਜ, ਸੂਬਾ ਪੁਲਿਸ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਡੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਨੌਕਰੀਆਂ ਖੇਡ ਕੋਟੇ ਦੇ ਅਧੀਨ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੱਜ ਦੇ ਦੌਰ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਨੌਕਰੀਆਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਖੇਤਰ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ | ਅਸੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1. ਇਕ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਕੈਰੀਅਰ (As a teaching Profession) – ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਧਿਆਪਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾਉਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਕੋਲ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ, ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬੀ.ਪੀ.ਈ., ਬੀ.ਪੀ.ਐੱਡ, ਐਮ.ਪੀ.ਐੱਡ., ਐਮ.ਫਿਲ. ਜਾਂ ਫਿਰ ਉੱਚੀ ਡਿਗਰੀ ਪੀ-ਐੱਚ. ਡੀ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆਵਾਦੀ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕਈ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਕਾਲਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਉਪਰੋਕਤ ਡਿਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆਰਥੀ ਨੇ 12ਵੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਖੇਡ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਅਤੇ ਉਪਰੋਕਤ ਕੋਰਸ ਲਈ ਇਨਟਰੈਸ ਪੇਪਰ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।

2. ਇਕ ਕੋਚ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ (As a coaching Profession) – ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਕੋਚਿੰਗ ਦਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਖੇਡਾਂ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਖੇਡ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੋਚਿੰਗ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕੋਚਿੰਗ ਦਾ ਡਿਪੋਮਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਕੋਚ ਵਜੋਂ ਨੌਕਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜਾਂ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮ ਦੀ ਕੋਚਿੰਗ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੋਚ ਕੋਲ ਅਜਿਹੇ ਮੌਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਕੋਚਿੰਗ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਕਲੱਬ ਆਦਿ ।

ਉਹ ਆਪਣੀ ਖੁਦ ਦੀ ਸਪੋਰਟਸ ਅਕੈਡਮੀ ਚਲਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਾਸਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਐੱਨ.ਆਈ.ਐੱਸ. ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਚ ਵੀ ਆਪਣੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੀ.ਪੀ.ਐਡ. ਅਤੇ ਐਮ.ਪੀ ਐਡ ਆਦਿ । ਐਨ.ਆਈ.ਐਸ. ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੋਚਿੰਗ ਡਿਪਲੋਮੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਇਕ ਖੇਡ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ (As a Sports Physiotherapist) – ਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਏ ਤਾਂ ਉਹ ਇਸ ਕਿੱਤੇ ਨੂੰ ਖੇਡ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਪਣਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬਣਨ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਡਿਪਲੋਮਾ, ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਬੀ.ਐੱਸ.ਸੀ., (B.Sc.) ਇਨ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਜਾਂ ਮਾਸਿਕ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫਿਜਿਊਥੈਰੇਪਿਸਟ ਲਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਮੌਕੇ ਹਨ । ਉਹ ਕਈ ਖੇਡ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਮਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਨਿੱਜੀ ਫਿਜਿਉਥੈਰੇਪਿਸਟ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅਭਿਆਸ ਦੌਰਾਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਾਸਤੇ ਭੌਤਿਕ-ਚਿਕਿਤਸਾ ਦੇ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਇਕ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ (As a Sports Journalist) – ਦੁਨੀਆਂ ਭਰ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਨੂੰ ਬੜੇ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅੱਜ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੀਡੀਆ, ਖਬਰਾਂ, ਮੈਗਜੀਨਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਇਕ ਵਧੀਆ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਕਲਪ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੂੰ ਮਾਸਿਕ ਸੰਚਾਰ (Mass Communication) ਵਿਚ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਡਿਪਲੋਮਾ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਖੇਡ ਪੱਤਰਕਾਰ ਨੇ 12ਵੀ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੋਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡ ਦਾ ਖੇਡ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੂੰ ਮੀਡੀਆ ਉਤਪਾਦਨ (Production) ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

3. ਯੋਗਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਿੱਤਾ (As a Yoga Instructor) – ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕੈਰੀਅਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਪਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਕੈਰੀਅਰ ਵਿਚ ਚੰਗੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਯੋਗਿਕ ਅਭਿਆਸ ਵੱਲ ਵਧਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਕ ਯੋਗਾ ਮਾਹਿਰ ਹੋਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ, ਡਿਪਲੋਮਾ, ਯੋਗ ਵਿਚ ਬੀ.ਐੱਡ. ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਹੋਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਰਸਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੋਰਸਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ (Rajiv Gandhi Sports Awards) – ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਸਾਬਕਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਦੀ ਯਾਦ ਵਿਚ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਰੈਂਕ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਮਨੋਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਨੂੰ ਉਤਸਾਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ 1991 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਯੁਵਾ ਮਾਮਲਿਆਂ ਅਤੇ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ 7.5 ਲੱਖ ਦਾ ਨਕਦ ਇਨਾਮ, ਅਤੇ ਤਮਗਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥਨ ਆਨੰਦ (Vishwnathan Anand) ਨੇ 1992-1993 ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਕਰਨਮ ਮਲੇਸ਼ਵਰੀ ਨੂੰ ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 1995-96 ਵਿਚ ਮਿਲਿਆ | ਪੰਕਜ ਅਡਵਾਨੀ ਇਕ ਅਜਿਹੇ ਪਹਿਲੇ ਖਿਡਾਰੀ ਹੋਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਖੇਡਾਂ ਸਨੂਕਰ (Snooker) ਅਤੇ ਬਿਲੀਅਰਡਜ਼ (Billiards) ਲਈ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਰਤਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।

ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਖੇਡ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਯਮ (Rules to get Rajiv Gandhi Sports Award) – ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਖੇਡ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਨਾਮ ਦੀ ਸੂਚੀ ਮੰਗਵਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਖਰੀ ਮਿਤੀ 31 ਮਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਓਲੰਪਿਕ, ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਗੇਮਜ਼, ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਮੈਡਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

2018 ਵਿਚ ਰਾਜੀਵ ਗਾਂਧੀ ਪੁਰਸਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀ-

ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ	ਖੇਡ
1. ਮੀਰਾਬਾਈ ਚਾਨੂੰ	ਵੇਟ ਲੇਟਟਿੰਗ
2. ਵਿਰਾਟ ਕੋਹਲੀ	ਕ੍ਰਿਕਟ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਰਵੋਤਮ ਅਵਾਰਡ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਰਜਨ ਐਵਾਰਡ (Arjuna Award) – ਇਹ ਪੁਰਸਕਾਰ 1961 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਹ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਇਨਾਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਸਾਲ ਤਕ ਕੌਮੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਓਲੰਪਿਕ ਖੇਡਾਂ, ਏਸ਼ੀਅਨ ਖੇਡਾਂ, ਕਾਮਨਵੈਲਥ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਬੇਹਤਰੀਨ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕੀਤਾ ਹੋਏ । ਇਸ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਤਹਿਤ ਇਕ ਫੀ (ਅਰਜਨ ਦਾ ਕਾਂਸੀ ਦਾ ਬੁੱਤ) ਅਤੇ 5 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਨਕਦ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਖੇਡ ਮੰਤਰਾਲੇ ਵਜੋਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ 1961 ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 6 ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਹ ਖਿਡਾਰੀ ਸਲੀਮ ਦੂਰਾਨੀ (Saleem Durrani) ਕ੍ਰਿਕਟ, ਗੁਰਬਚਨ ਸਿੰਘ ਰੰਧਾਵਾ (Gurbachan Singh Randhawa) ਐਥਲੈਟਿਕਸ, ਸਰਬਜੀਤ ਸਿੰਘ (Sarabjit Singh) ਬਾਸਕੇਟਬਾਲ, ਮੈਨੁਅਲ ਮੋਰਾਨ (Manuel Aaron) ਸ਼ਤਰੰਜ, ਨੰਦੁ ਨਾਟੇਕਰ (Nandhu Natekar) ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਅਤੇ ਐਲ. ਬੀ. ਡਿਸੂਜਾ (LB D’Souza) ਬਾਕਸਿੰਗ ਮੀਨਾ ਸ਼ਾਹ (Meena Shah) ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਪਹਿਲੀ ਮਹਿਲਾ ਸੀ ਜਿਸ ਨੂੰ 1962 ਵਿਚ ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ |

ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਨਿਯਮ-ਅਰਜੁਨ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਨਿਯਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ :-

1. ਅਰਜੁਨ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਸਿਤ ਮਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
2. ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਹਰ ਸਾਲ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਸੂਚੀ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਮੰਗ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਆਮ ਤੌਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਹਰੇਕ ਈਵੇਂਟ ਲਈ ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਅਵਾਰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਈਵੈਂਟ ਵਿਚ ਨਿਰਵਿਵਾਦ ਔਰਤ ਨੂੰ ਦੂਜਾ ਇਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਖੇਡ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕਰਵਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਨਾਮਜ਼ਦਗੀਆਂ ਦਾਖਲ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਮਿੱਤੀ ਸਿਰਫ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਦਾ ਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਾਂ ਵਲੋਂ ਦਿੱਤੇ ਨਾਮਾਂ ਦੀ ਪੜਤਾਲ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
7. ਜੇਕਰ ਸਰਕਾਰ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਕੋਈ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਤਾਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਖੁਦ ਹੀ ਸਰਵੋਤਮ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਦੇ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
8. ਖੇਡ ਫੈਡਰੇਸ਼ਨਾਂ ਤਿੰਨ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਭੇਜਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਵੋਤਮ . ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਚੁਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਨਾਮ ਮਹਿਲਾ ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
9. ਅਵਾਰਡ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਮਿਤੀ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ।
10. ਇਕ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਪੁਰਸਕਾਰ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
11. ਇਹ ਅਵਾਰਡ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
12. ਅਵਾਰਡ ਨਿਯਮਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਵੀ ਆਖਰੀ ਫੈਸਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਗਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਅਵਾਰਡ ਵਾਪਿਸ ਲੈਣਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਉਸੇ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵਾਪਿਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਵਿਚ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤਾ ਸੀ ।
13. ਅਰਜਨ ਅਵਾਰਡ ਦੇ ਨਿਯਮ 1996 ਵਿਚ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਅਧਿਆਪਕ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਕੋਰਸ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਦਾਖਲੇ ਵਾਸਤੇ ਯੋਗਤਾ ਕੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੋਰਸ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ :
1. ਡੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. – ਇਹ ਕੋਰਸ ਪਹਿਲਾਂ ਸੀ.ਪੀ. ਐੱਡ. ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਡੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਕਿਹਾ ਜਾਣ ਲੱਗ ਪਿਆ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਇਕ ਸਾਲ ਤੋਂ ਵਧਾ ਕੇ ਦੋ ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਸ ਕੋਰਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਐਲੀਮੈਂਟਰੀ ਸਕੂਲ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ · ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਡੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲੇ ਲਈ ਯੋਗਤਾ-
(ਉ) ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਬਾਰਵੀਂ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਉਹ ਫਿਜੀਕਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਵੇ ।
(ਇ) , ਉਸ ਨੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।

2. ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. (ਇੰ ਟਿਡ ਕੋਰਸ) – ਇਹ ਕੋਰਸ ਚਾਰ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਲੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਬੈਚਲਰ ਆਫ ਆਰਟਸ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਡਿਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਕੋਰਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਰੱਖੀ ਗਈ ਪਰ ਐੱਨ. ਸੀ. ਆਰ. ਟੀ. ਸੀ. ਨੇ 2016-17
ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਬਦਲ ਕੇ ਚਾਰ ਸਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਚਾਰ ਸਾਲ ਪੂਰੇ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿੱਧੇ | ਤੌਰ `ਤੇ ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਵਿਚ ਦਾਖਲਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬੀ.ਪੀ. ਐੱਡ. ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਪੀ.ਟੀ.ਆਈ. ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਲਈ ਯੋਗਤਾ
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਬੋਰਡ ਤੋਂ ਬਾਰਵੀਂ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
(ਅ) ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਇਨਟਰੈਨਸ ਪੇਪਰ ਅਤੇ ਫਿਜ਼ੀਕਲ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।
(ਈ) ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਵੇ ।
(ਸ) ਡੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਡਿਗਰੀ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਹੋਵੇ ।

3. ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਡਿਪਲੋਮਾ (2 ਸਾਲ) – ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਕੋਰਸ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੀ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਪਲੋਮੇ ਨੂੰ ਕਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿਚ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਪਲੋਮੇ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਕਈ ਮੈਡੀਕਲ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੇ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਪਲੋਮੇ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹਾਈ ਜਾਂ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਅਧਿਆਪਕ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਬੀ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਡਿਪਲੋਮੇ ਲਈ ਯੋਗਤਾ-
(ਉ) ਕਿਸੇ ਵੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਤੋਂ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਗੇਜਏਸ਼ਨ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
(ਅ) ਖਿਡਾਰੀ ਦਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਜਾਂ ਅੰਤਰ-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਖੇਡ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਮੈਡਲ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ਈ) ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕਰਨਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

4. ਐੱਮ. ਪੀ. ਐੱਡ. – ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦਾ ਕੋਰਸ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹਾਈ ਸੈਕੰਡਰੀ ਵਿਚ ਬਤੌਰ ਲੈਕਚਰਾਰ ਅਧਿਆਪਕ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਹ ਯੂ. ਸੀ. ਨੈੱਟ ਅਤੇ ਪੀ. ਐੱਚ. ਡੀ. ਕਰਕੇ ਕਾਲਜਾਂ ਵਿਚ ਇਸੀਟੈਟ ਪ੍ਰੋਫੈਸਰ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਐੱਮ. ਪੀ. ਐੱਡ. ਲਈ ਯੋਗਤਾ-
(ਉ) ਇਹ ਕੋਰਸ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਬੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. (2 ਸਾਲ) ਦਾ ਬੀ.ਪੀ.ਐੱਡ. (ਇੰਟੀਗ੍ਰਡ) ਕੋਰਸ 50% ਅੰਕਾਂ ਨਾਲ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਖਿਡਾਰੀ ਕਿਸੇ ਖੇਡ ਦਾ ਮਾਹਿਰ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਖੇਡਿਆ ਹੋਵੇ ।
(ਇ) ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਟੈਸਟ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇ ।

5. ਐੱਮ. ਫਿਲ. (ਮਾਸਟਰ ਆਫ ਫਿਲਾਸਫੀ)-ਇਹ ਇਕ ਖੋਜ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਖੋਜ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਯੋਗਤਾ-

1. ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਜਾਂ ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 55% ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇ ।
2. ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

6. ਪੀ-ਐੱਚ. ਡੀ. (ਡਾਕਟਰ ਆਫ ਫਿਲਾਸਫੀ) – ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਡਿਗਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਿਆਦ 3 ਸਾਲ ਤੋਂ 4 ਸਾਲ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਆਪਣੀ ਰੁਚੀ ਮੁਤਾਬਿਕ ਨਵੀਂ ਖੋਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਨਤੀਜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਨਾਲ ਨਿਵਾਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਯੋਗਤਾ-

1. ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਪਾਸ ਕਰਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੇ ਯੂ.ਜੀ.ਸੀ. ਨੈੱਟ ਨਹੀਂ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।
2. ਐੱਮ.ਪੀ.ਐੱਡ. ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਅਤੇ ਐੱਮ. ਫਿਲ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਯੋਗ ਮਾਹਿਰ-ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਹਰ ਕੋਈ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਯੋਗ ਮਾਹਿਰ ਕੋਲ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ :-

1. ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਇੰਨ ਯੋਗਾ-ਇਸ ਕੋਰਸ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ ਬਾਰਵੀਂ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਛੇ ਹਫ਼ਤਿਆਂ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਯੋਗਾ ਦੇ ਆਸਨਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਬੈਚਲਰ ਆਫ਼ ਯੋਗਾ-ਇਹ ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗੈਜੂਏਸ਼ਨ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਬਾਰੂਵੀ ਪਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
3. ਡਿਪਲੋਮਾ ਇੰਨ ਯੋਗਾ-ਇਹ ਇਕ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲਾ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਸੀ. ਇੰਨ ਯੋਗਾ-ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦਾ ਕੋਰਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਦਾਖ਼ਲੇ ਵਾਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਗੈਜੂਏਸ਼ਨ ਜਾਂ ਬੈਚਲਰ ਡਿਗਰੀ ਕੀਤੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਉਪਰੋਕਤ ਕੋਰਸਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

8. ਮਾਸਟਰ ਡਿਗਰੀ ਇਨ-ਸਪੋਰਟਸ ਕੋਚਿੰਗ (Master Degree in Sports Coaching) – ਇਹ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਾਲੀ ਡਿਗਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕੋਚਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸਰਚ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਡਿਗਰੀ ਐਥਲੈਟਿਕਸ, ਬਾਸਕੇਟਬਾਲ, ਫੁੱਟਬਾਲ, ਹਾਕੀ, ਸਵੀਮਿੰਗ, ਵਾਲੀਬਾਲ, ਵੇਟ ਲਿਫਟਿੰਗ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਤੀ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਹ ਪੰਜਾਬੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪਟਿਆਲਾ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਵਾਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਗੈਜੂਏਟ ਅਤੇ ਐੱਸ.ਏ.ਆਈ. (SAI) ਜਾਂ ਐੱਨ.ਐੱਸ.ਐੱਨ.ਆਈ.ਐੱਸ. (NSNIS) ਤੋਂ 60% ਨਾਲ ਡਿਪਲੋਮਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

9. ਪੋਸਟ ਗ੍ਰੈਜੂਏਟ ਡਿਪਲੋਮਾ ਇਨ ਸਪੋਰਟਸ ਮੈਡੀਸਨ (Post Graduate Diploma in Sports Medicine) – ਇਹ ਡਿਗਰੀ ਦਾ ਐੱਮ.ਬੀ.ਬੀ.ਐੱਸ. (MBBS) ਦੇ ਡਾਕਟਰਾਂ ਵਾਸਤੇ ਆਯੋਜਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਡਿਗਰੀ ਵਾਸਤੇ ਗੈਜੂਏਟ ਡਿਗਰੀ ਜਾਂ ਮੈਡੀਕਲ ਤੋਂ ਕੀਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਦੋ ਸਾਲ ਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ਼ ਸਾਇੰਸਜ਼ ਨਾਲ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

10. ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਇਨ ਸਪੋਰਟਸ ਕੋਚਿੰਗ (Certificate Course in Sports Coaching) – ਇਹ ਛੇ ਹਫਤਿਆਂ ਦਾ ਸਰਟੀਫਿਕੇਟ ਕੋਰਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜਾਂ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਪੋਰਟਸ ਏਜੰਸੀ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜਾਂ ਕੋਚ ਇਸ ਨੂੰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 4 Determinants Ex 4.6 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 4 Determinants Ex 4.6

Direction (1 – 4): Examine the consistency of the following system of equations.

Question 1.
x + 2y = 2, 2x + 3y = 3.
Solution.
The given system of equations is
x + 2y = 2
2x + 3y = 3
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 2 \\
2 & 3
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
2 \\
3
\end{array}\right]\)

Now, |A| = 1(3) – 2(2) = 3 – 4 = – 1 ≠ 0
So, A is non-singular. Therefore, A^-1 exists.
Hence, the given system of equations is consistent.

Question 2.
2x – y = 5, x + y = 4.
Solution.
The given system of equations is
2x – y = 5
x + y = 4
The given system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{cc}
2 & -1 \\
1 & 1
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
5 \\
4
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 2(1) – (- 1) = 2 + 1 = 3 ≠ 0.
So, A is non-singular. Therefore, A^-1 exists.
Hence, the given system of equations is consistent.

Question 3.
x + 3y = 5, 2x + 6y = 8
Solution.
The given system of equations is
x + 3y = 5
2x + 6y = 8
The given system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{ll}
1 & 3 \\
2 & 6
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
5 \\
8
\end{array}\right]\).
Now, |A| = 1(6) – 3(2) = 6 – 6 = 0
So, A is a singular matrix.
Now, (adj A) = \(\left[\begin{array}{rr}
6 & -3 \\
-2 & 1
\end{array}\right]\)
(adj A) B = \(\left[\begin{array}{cc}
6 & -3 \\
-2 & 1
\end{array}\right]\left[\begin{array}{l}
5 \\
8
\end{array}\right]\)
= \(\left[\begin{array}{c}
30-24 \\
-10+8
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{c}
6 \\
-2
\end{array}\right]\) ≠ 0.
Thus, the solution of given system of equations does not exist.
Hence, tne system or equations is inconsistent.

Question 4.
x + y + z = 1, 2x + 3y + 2z = 2, ax + ay + 2az = 4.
Solution.
The given system of equations is
x + y + z = 1
2x + 63y + 2z = 2
czx + ay + 2az = 4
This system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
2 & 3 & 2 \\
a & a & 2 a
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
1 \\
2 \\
4
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 1(6a – 2a) – 1 (4a – 2a) + 1 (2a – 3a)
= 4a – 2a – a
= 4a – 3a = a ≠ 0.
So, A is non-singular. Therefore, A^-1 exists.
Hence, the given system of equations is consistent.

Question 5.
3x – y – 2z = 2, 2y – z = – 1, 3x – 5y = 3.
Solution.
The given system of equations is
3x – y – 2z = 2
2y – z = – 1
3x – 5y = 3
This system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{ccc}
3 & -1 & -2 \\
0 & 2 & -1 \\
3 & -5 & 0
\end{array}\right]\), X = \(=\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{c}
2 \\
-1 \\
3
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 3(0 – 5) – 0 + 3(1 + 4)
= – 15 + 15 = 0
So, A is a singular matrix.
Now, (adj A ) = \(\left[\begin{array}{ccc}
-5 & 10 & 5 \\
-3 & 6 & 3 \\
-6 & 12 & 6
\end{array}\right]\)

(adj A) B = \(\left[\begin{array}{ccc}
-5 & 10 & 5 \\
-3 & 6 & 3 \\
-6 & 12 & 6
\end{array}\right]\left[\begin{array}{r}
2 \\
-1 \\
3
\end{array}\right]\)

= \(\left[\begin{array}{c}
-10-10+15 \\
-6-6+9 \\
-12-12+18
\end{array}\right]=\left[\begin{array}{c}
-5 \\
-3 \\
-6
\end{array}\right] \neq 0\)

Thus, the solution of the given system of equations does not exist.
Hence, the system of the equations is inconsistent.

Question 6.
5x – y + 4z = 5, 2x + 3y + 5z = 2, 5x – 2y + 6z = – 1.
Solution.
The given system of equations is
5x – y + 4z = 5
2x + 3y + 5z =2
5x – 2y + 6z = – 1
This system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{rrr}
5 & -1 & 4 \\
2 & 3 & 5 \\
5 & -2 & 6
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{c}
5 \\
2 \\
-1
\end{array}\right]\)
5 -2 6 z -1
Now, |A| = 5(18 + 10) + 1 (12 – 25) + 4(- 4 – 15)
= 5 (28) + 1 (- 13) + 4 (- 19)
= 140 – 13 – 76 = 51 ≠ 0
So, A is non-singular. Therefore, A’ exists.
Hence, the given system of equations is consistent.

Direction (7 – 14): Solve the system of linear equations, using matrix method.

Question 7.
5x + 2y = 4, 7x + 3y = 5.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{ll}
5 & 2 \\
7 & 3
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
4 \\
5
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 15 – 14 = 1 ≠ 0.
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 3,
A₁₂ = – 7,
A₂₁ = – 2,
A₂₂ = 5

Question 8.
2x – y = – 2, 3x + 4y = 3
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{rr}
2 & -1 \\
3 & 4
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{r}
-2 \\
3
\end{array}\right]\).
Now, |A| = 8 + 3 = 11 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 4,
A₁₂ = – 3,
A₂₁ = 1,
A₂₂ = 2

Question 9.
4x – 3y = 3, 3x – 5y = 7.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{cc}
4 & -3 \\
3 & -5
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
3 \\
7
\end{array}\right]\)
Now, |A| = – 20 + 9 = – 11 ≠ 0.
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Determinants 179
Cofactors of A are
A₁₁ = – 5,
A₁₂ = – 3,
A₂₁ = 3,
A₂₂ = 4

Question 10.
5x + 2y = 3, 3x + 2y = 5.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{ll}
5 & 2 \\
3 & 2
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y
\end{array}\right]\) and B = \(\).
Now, |A| = 10 – 6 = 4 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 2,
A₁₂ = – 3,
A₂₁ = – 2,
A₂₂ = 5

Question 11.
2x + y + z = 1, x – 2y – z = \(\frac{3}{2}\), 3y – 5z = 9.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{rrr}
2 & 1 & 1 \\
1 & -2 & -1 \\
0 & 3 & -5
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
1 \\
\frac{3}{2} \\
9
\end{array}\right]\)

Now, |A| = 2(10 + 3) – 1 (- 5 – 3) + 0
= 2 (13) – 1 (- 8) = 26 + 8 = 34 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 13,
A₁₂ = 5,
A₁₃ = 3
A₂₁ = 8,
A₂₂ = – 10,
A₂₃ = – 6
A₃₁ = 1,
A₃₂ = 3,
A₃₃ = – 5

Question 12.
x – y + z = 4, 2x + y – 3z = 0, x + y + z = 2.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{ccc}
1 & -1 & 1 \\
2 & 1 & -3 \\
1 & 1 & 1
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
4 \\
0 \\
2
\end{array}\right]\)
Now |A| = 1 (1 + 3) + 1 (2 + 3) + 1 (2 – 1)
= 4 + 5 + 1 = 10 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 4,
A₁₂ = – 5,
A₁₃ = 1
A₂₁ = 2,
A₂₂ = 0,
A₂₃ = – 2
A₃₁ = 2,
A₃₂ = 5,
A₃₃ = 3

∴ adj (A) = \(\left[\begin{array}{rrr}
4 & 2 & 2 \\
-5 & 0 & 5 \\
1 & -2 & 3
\end{array}\right]\)

Question 13.
2x + 3y + 3z = 5, x – 2y + z = – 4, 3x – y – 2z = 3.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{rrr}
2 & 3 & 3 \\
1 & -2 & 1 \\
3 & -1 & -2
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{r}
5 \\
-4 \\
3
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 2(4 + 1) – 3 (- 2 – 3) + 3 (- 1 + 6)
= 2(5) – 3 (- 5) + 3(5)
= 10 + 15 + 15 =40 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 5,
A₁₂ = 5,
A₁₃ = 5,
A₂₁ = 3,
A₂₂ = – 13,
A₃₂ = 11
A₃₁ = 9,
A₃₂ = 1,
A₃₃ = – 7

Question 14.
x – y + 2z = 7, 3x + 4y – 5z = – 5, 2x – y + 3z = 12.
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AK = B,
where
A = \(\left[\begin{array}{rrr}
1 & -1 & 2 \\
3 & 4 & -5 \\
2 & -1 & 3
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{c}
7 \\
-5 \\
12
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 1 (12 – 5) + 1 (9 + 10) + 2(- 3 – 8)
= 7 + 19 – 22 = 4 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 7,
A₁₂ = -19,
A₁₃ = -11
A₂₁ = 1,
A₂₂ = – 1,
A₂₃ = – 1
A₃₁ = – 3,
A₃₂ = 11,
A₃₃ = 7

Question 15.
If A = \(\) find A^-1. Using A^-1, solve the system of equations 2x – 3y + 5z = 11, 3x + 2y – 4z = – 5, x + y – 2z = – 3
Solution.
The given system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{rrr}
2 & -3 & 5 \\
3 & 2 & -4 \\
1 & 1 & -2
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{r}
11 \\
-5 \\
-3
\end{array}\right]\)
Now, |A| = 2(- 4 + 4) + 3(- 6 + 4) + 5 (3 – 2)
= 0 – 6 + 5 = – 1 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore, its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 0,
A₁₂ = 2,
A₁₃ = 1,
A₂₁ = – 1,
A₂₂ = – 9,
A₂₃ = – 5
A₃₁ = 2,
A₃₂ = 23,
A₃₃ = 13.

Question 16.
The cost of 4 kg onion, 3kg wheat and 2 kg rice is ₹ 60. The cost of 2kg onion, 4kg wheat and 6kg rice is ₹ 90. The cost of 6 kg onion, 2 kg wheat and 3 kg rice is ₹ 70. Find the cost of each item per kg by matrix method.
Solution.
Let the cost of onions, wheat and rice per kg be ₹ x, ₹ y and ₹ z respectively.
Then, the given situation can be represented by a system of equations as
4x + 3y + 2z = 60
2x + 4y + 6z = 90
6x + 2y + 3z = 70
This system of equations can be written in the form of AX = B, where
A = \(\left[\begin{array}{lll}
4 & 3 & 2 \\
2 & 4 & 6 \\
6 & 2 & 3
\end{array}\right]\), X = \(\left[\begin{array}{l}
x \\
y \\
z
\end{array}\right]\) and B = \(\left[\begin{array}{l}
60 \\
90 \\
70
\end{array}\right]\)
∴ |A| = 4 (12 – 12) – 3 (6 – 36) + 2 (4 – 24)
= 0 + 90 – 40 = 50 ≠ 0
Thus, A is non-singular. Therefore its inverse exists.
Cofactors of A are
A₁₁ = 0,
A₁₂ = 30,
A₁₃ = – 20,
A₂₁ = – 5,
A₂₂ = 0,
A₂₃ = 10,
A₃₁ = 10,
A₃₂= – 20,
A₃₃ = 10.

∴ x = 5, y = 8 and z = 8.
Hence, the cost of onion is ₹ 5 per kg, the cost of wheat is ₹ 8 per kg and the cost of rice is ₹ 8 per kg.

Punjab State Board PSEB 12th Class Chemistry Book Solutions Chapter 4 Chemical Kinetics Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Chemistry Chapter 4 Chemical Kinetics

PSEB 12th Class Chemistry Guide Chemical Kinetics InText Questions and Answers

Question 1.
From the rate expression for the following reactions, determine their order of reaction and the dimensions of the rate constants.
(i) 3 NO(g) → N₂O(g) Rate = k[NO]²
(ii) H₂O₂ (aq) +3I^– (aq) + 2H⁺ → 2H₂O (l) + \(\mathbf{I}_{3}^{-}\)
Rate = k[H₂O₂] [I^–]
(iii) CH₃CHO(g) → CH₄(g) + CO(g) Rate = k [CH₃CHO]^3/2
(iv) C₂H₅Cl(g) → C₂H₄(g) + HCl (g) Rate = k [C₂H₅Cl]
Solution:
(i) Given, rate = k [NO]²
Therefore, order of the reaction = 2
Dimension of rate constant (k) = \(\frac{\text { Rate }}{[\mathrm{NO}]^{2}}\)
= \(\frac{m o l L^{-1} s^{-1}}{\left(m o l L^{-1}\right)^{2}}\)
= \(\frac{\mathrm{mol} \mathrm{L}^{-1} \mathrm{~s}^{-1}}{\mathrm{~mol}^{2} \mathrm{~L}^{-2}}\)
= L mol^-1 s^-1

(ii) Given, rate = k [H₂O₂] [I^– ]
Therefore, order of the reaction = 2
Dimension of k = \(\frac{\text { Rate }}{\left[\mathrm{H}_{2} \mathrm{O}_{2}\right]\left[\mathrm{I}^{-}\right]}\)
= \(\frac{\mathrm{mol} \mathrm{L}^{-1} \mathrm{~s}^{-1}}{\left(\mathrm{~mol} \mathrm{~L}^{-1}\right)\left(\mathrm{mol} \mathrm{L}^{-1}\right)}\)
= L mol^-1 s^-1

(iii) Given rate = k[CH₃CHO]^3/2
Therefore, order of the reaction = \(\frac{3}{2}\)
Dimension of k = \(\frac{\text { Rate }}{\left[\mathrm{CH}_{3} \mathrm{CHO}\right]^{3 / 2}}\)

= \(\frac{\text { mol L }^{-1} \mathrm{~s}^{-1}}{\mathrm{~mol}^{\frac{3}{2}} \mathrm{~L}^{-\frac{3}{2}}}\)
= mol ^-1/2L^1/2 s^-1

(iv) Given, rate = k [C₂H₅Cl]
Therefore, order of the reaction = 1
Dimension of k = \(\frac{\text { Rate }}{\left[\mathrm{C}_{2} \mathrm{H}_{5} \mathrm{Cl}\right]}\)
= \(\frac{\mathrm{mol} \mathrm{L}^{-1} \mathrm{~s}^{-1}}{\mathrm{~mol} \mathrm{~L}^{-1}}\) = s^-1

Question 2.
For the reaction:
2A + B → A₂B
the rate = k[A] [B]² with k = 2.0 x 10^-6 mol^-2L²s^-1. Calculate the initial rate of the reaction when [A] = 0.1 mol L^-1, [B] = 0.2 mol L^-1. Calculate the rate of reaction after [A] is reduced to 0.06 mol L^-1.
Solution:
The initial rate of the reaction is
Rate = k [A][B]²
= (2.0 × 10^-6 mol^-2 L² s^-1) (0.1 mol L^-11) (0.2 mol L^-1 )²
= 8.0 × 10^-9 mol L^-1 s^-1
When [A] is reduced from 0.1 mol L^-1 to 0.06 molL^-1, the concentration of A reacted = (0.1 – 0.06) mol L^-1 = 0.04 mol L^-1 Therefore, concentration of B reacted
= \(\frac{1}{2}\) × 0.04 mol L^-1 = 0.02 mol L^-1
Then, concentration of B available, [B] = (0.2 -0.02) mol L^-1
= 0.18 mol L^-1
After [A] is reduced to 0.06 mol L^-1, the rate of the reaction is given by,
Rate = k [A][B]²
= (2.0 × 10^-6 mol^-2 L² s^-1) (0.06 mol L^-1) (0.18 mol L^-1)²
= 3.89 × 10^-9 mol L^-1 s^-1

Question 3.
The decomposition of NH₃ on platinum surface is zero order reaction. What are the rates of production of N₂ and H₂ if k = 2.5 x 10^-4 mol^-1 L s^-1?
Solution:
The decomposition of NH₃ on platinum surface is represented by the following equation

For zero order reaction, rate = k
∴ \(-\frac{1}{2} \frac{d\left[\mathrm{NH}_{3}\right]}{d t}=\frac{d\left[\mathrm{~N}_{2}\right]}{d t}=\frac{1}{3} \frac{d\left[\mathrm{H}_{2}\right]}{d t}\)
= 2.5 × 10^-4 mol L^-1 s^-1
Therefore, the rate of production of N₂
\(\frac{d\left[\mathrm{~N}_{2}\right]}{d t}\) = 2.5 × 10^-4 mol L^-1 s^-1
The rate of production of H₂
\(\frac{d\left[\mathrm{H}_{2}\right]}{d t}\) = 3 × 2.5 × 10^-4 mol L^-1 s^-1
= 7.5 × 10^-4 mol L^-1 s^-1

Question 4.
The decomposition of dimethyl ether leads to the formation of CH₄, H₂ and CO and the reaction rate is given by
Rate = k [CH₃OCH₃]^3/2
The rate of reaction is followed by increase in pressure in a closed vessel, so the rate can also be expressed in terms of the partial pressure of dimethyl ether, i.e.,
Rate = k(PCH_3OCH3 )^3/2
If the pressure is measured in bar and time in minutes, then what are the units of rate and rate constants?
Solution:
If the pressure is measured in bar and time in minutes, then
Unit of rate = bar min^-1
Rate = k(PCH_3OCH3 )^3/2
⇒ k = \(\frac{\text { Rate }}{\left(p_{\mathrm{CH}_{3} \mathrm{OCH}_{3}}\right)^{3 / 2}}\)
=

Question 5.
Mention the factors that affect the rate of a chemical reaction.
Answer:
The factors that affect the rate of a chemical reaction are as follows :
(i) Nature of reactants: Ionic substances react more rapidly than covalent compounds because ions produced after dissociation are immediately available for reaction.

(ii) Concentration of reactants: Rate of a chemical reaction is direcdy proportional to the concentration of reactants.

(iii) Temperature: Generally rate of a reaction increases on increasing the temperature.

(iv) Presence of catalyst: In presence of catalyst, the rate of reaction generally increase and the equilibrium state is attained quickly in reversible reactions.

(v) Surface area of the reactants: Rate of reaction increases with increase in surface area of the reactants. That is why powdered form of reactants is preffered than their granular form.

Question 6.
A reaction is second order with respect to a reactant. How is the rate of reaction affected if the concentration of the reactant is (i) doubled (ii) reduced to half?
Solution:
Let the concentration of the reactant be [A] = a
Rate of reaction, R = k [A]² = ka²
(i) If the concentration of the reactant is doubled, i.e. [A] = 2a, then the rate of the reaction would be
R’ = k (2a)²
= 4ka² = 4R
Therefore, the rate of the reaction would increase by 4 times.

Question 7.
What is the effect of temperature on the rate constant of a reaction? How can this effect of temperature on rate constant be represented quantitatively?
Answer:
The rate constant is nearly doubled with a rise in temperature by 10° for a chemical reaction.

The temperature effect on the rate constant can be represented quantitatively by Arrhenius equation, k = Ae^-E_a/RT

Where, k is the rate constant, A is the Arrhenius factor or the frequency factor, R is the gas constant, T is the temperature, and E_a is the energy of activation for the reaction.

Question 8.
In a pseudo first order hydrolysis of ester in water, the following results were obtained:

t/s	0	30	60	90
[Ester]/molL-1	0.55	0.31	0.17	0.085

(i) Calculate the average rate of reaction between the time interval 30 to 60 seconds.
(ii) Calculate the pseudo first order rate constant for the hydrolysis of ester.
Solution:
(i) Average rate of reaction between the time interval, 30 to 60 seconds
= \(\frac{d[\text { Ester }]}{d t}\)
= \(\frac{0.31-0.17}{60-30}\)
= \(\frac{0.14}{30}\)
= 4.67 × 10^-3 mol L^-1 s^-1

Question 9.
A reaction is first order in A and second order in B.
(i) Write the differential rate equation.
(ii) How is the rate affected on increasing the concentration of B three times?
(iii) How is the rate affected when the concentrations of both A and B are doubled?
Solution:
(i) The differential rate equation will be
– \(\frac{d[\mathrm{R}]}{d t}\) = k[A][B]²

(ii) If the concentration of B is increased three times, then
– \(\frac{d[\mathrm{R}]}{d t}\) = k[A][3B]²
= 9.k [A][B]²
Therefore, the rate of reaction will increase 9 times.

(iii) When the concentrations of both A and B are doubled,
– \(\frac{d[\mathrm{R}]}{d t}\) = k[2A][2B]²
= 8.k [A] [B]²
Therefore, the rate of reaction will increase 8 times.

Question 10.
In a reaction between A and B, the initial rate of reaction (r₀) was measured for different initial concentrations of A and B as given below:

A/mol L-1	0.20	0.20	0.40
B/mol L-1	0.30	0.10	0.05
r0/mol L-1 s-1	5.07 × 10-5	5.07 × 105	1.43 × 10-4

What is the order of the reaction with respect to A and B?
Solution:
Let the order of the reaction with respect to A be x and with respect to B be y.
Therefore
r₀ = k [A]^x [B]^y
5.07 × 10^-5 = k[0.20]^x [0.30]^y …………. (i)
5.07 × 10^-5 = k[0.20]^x [0.10]^y …………. (ii)
1.43 × 10^-4 = k[0.40]^x [0.05]^y ……….. (iii)

Hence, the order of the reaction with respect to A is 1.5 and with respect to B is 0.

Question 11.
The following results have been obtained during the kinetic studies of the reaction:
2A + B → C + D

Determine the rate law and the rate constant for the reaction.
Solution:
Let the order of the-reaction with respect to A be x and with respect to B be y.
Therefore, rate of the reaction is given by,
Rate = k [A]^x [B]^y According to the question,
6.0 × 10^-3; = k[0.1]^x [0.1]^y …………. (i)
7.2 × 10^-2 = k[0.3]^x [0.2]^y …………… (ii)
2.88 × 10^-1 = k[0.3]^x [0.4]^y ………….. (iii)
2.40 × 10^-2 = k[0.4]^x [0.1]^y …………… (iv)
Dividing equation (iv) by (i), we get

Question 12.
The reaction between A and B is first order with respect to A and zero order with respect to B. Fill in the blanks in the following table:

Solution:
The given reaction is of the first order with respect to A and of zero order with respect to B.
Therefore, the rate of the reaction is given by,
Rate = k[A]¹[B]⁰
⇒ Rate = fc[A]
From experiment I, we get
2.0 × 10^-2 molL^-1 min^-1 = k(0.1 molL^-1)
⇒ k = 0.2 min^-1

From experiment II, we get
4.0 × 10^-2 molL^-1 min^-1 = 0.2 min^-1 [A]
⇒ [A] = 0.2 mol L^-1

From experiment III, we get
Rate = 0.2 min^-1; × 0.4 mol L^-1
= 0.08 mol L^-1 min^-1

From experiment IV, we get
2.0 × 10^-2 molL^-1 min^-1 = 0.2 min^-1 [A]
⇒ [A] = 0.1 mol L^-1

Question 13.
Calculate the half-life of a first order reaction from their rate constants given below:
(i) 200 s^-1
(ii) 2 min^-1
(iii) 4 years^-1
Solution:
Half life period for first order reaction, t_1/2 = \(\)
(i) t_1/2 = \(\frac{0.693}{200 \mathrm{~s}^{-1}}\) = 0.347 × 10^-2 s
= 3.47 × 10^-3 s
(ii) t_1/2 = \(\frac{0.693}{2 \min ^{-1}}\) = 0.35 mm
(iii) t_1/2 = \(\frac{0.693}{4 \text { years }^{-1}}\)= 0.173 years 4 years-1

Question 14.
The half-life for radioactive decay of ¹⁴C is 5730 years. An archaeological artifact containing wood had only 80% of the ¹⁴C found in a living tree. Estimate the age of the sample.
Solution:
Decay constant (k) = \(\frac{0.693}{t_{1 / 2}}\)
\(\frac{0.693}{5730}\) = years ^-1
Radioactive decay follows first order kinetics
t = \(\frac{2.303}{k}\) = log\(\frac{[R]_{0}}{[R]}\)
= \(\frac{\frac{2.303}{0.693}}{5730}\) × log \(\frac{100}{80}\)
= 1845 years
Hence, the age of the sample is 1845 years.

Question 15.
The experimental data for decomposition of N₂0₅
[2N₂O₅ → 4NO₂ + O₂]
in gas phase at 318K are given below:

(i) Plot [N₂O₅] against t.
(ii) Find the half-life period for the reaction.
(iii) Draw a graph between log [N₂O₅ ] and t.
(iv) What is the rate law?
(v) Calculate the rate constant
(vi) Calculate the half-life period from k and compare it with (ii).
Solution:
(i) The plot of [N₂O₅] against time is given below:

(ii) Initial concentration of N₂O₅ = 1.63 x 10^-2 M
Half of this concentration = 0.815 x 10^-2 M
Time corresponding to this concentration = 1440 s
Hence t_1/2 = 1440 s

(iii) For graph between log[N₂O₅] and time, we first find the values of log[N₂O₅]

Time (s)	102 × [N2O5] mol L-1	log [N2O5]
0	1.63	-1.79
400	1.36	-1.87
800	1.14	-1.94
1200	0.93	-2.03
1600	0.78	-2.11
2000	0.64	-2.19
2400	0.53	-2.28
2800	0.43	-2.37
3200	0.35	-2.46

(iv) The given reaction is of the first order as the plot, log [N₂0₅] v/s t, is a straight line. Therefore, the rate law of the reaction is
Rate = k [N₂O₅]

(v) From the plot, log [N₂O₅] v/s t, we get
Slope = \(\frac{-2.46-(-1.79)}{3200-0}\)
= \(\frac{-0.67}{3200}\)
Again, slope of the line of the plot log [N₂O₅] v/s t is given by
– \(\frac{k}{2.303}\)
Therefore we get
\(-\frac{k}{2.303}=-\frac{0.67}{3200}\)
k = \(\frac{0.67 \times 2.303}{3200}\)
= 4.82 × 10^-4s^-1

(vi) Half-life period (t_1/2) = \(\)
= \(\frac{0.693}{4.82 \times 10^{-4} \mathrm{~s}^{-1}}\) = 1438 s
Half-life period (t_1/2) is calculated from the formula and slopes are approximately the same.

Question 16.
The rate constant for a first order reaction is 60 s^-1. How much time will it take to reduce the initial concentration of the reactant to its 1/16^th value?
Solution:
For first order reaction
t = \(\frac{2.303}{k}\) log \(\frac{1}{(a-x)}\) …………. (i)
Given (a – x) = \(\frac{1}{16}\); k= 60 s^-1
Placing the values in equation (i)
t = \(\frac{2.303}{60 \mathrm{~s}^{-1}}\) log \(\frac{a \times 16}{a}\)
= \(\frac{2.303}{60 \mathrm{~s}^{-1}}\) log16 \(\frac{2.303}{60 \mathrm{~s}^{-1}}\) × 4 log 2
= \(\frac{2.303}{60 \mathrm{~s}^{-1}}\) × 4 × 0.3010
= 4.6 × 10^-2s
Hence, the required time is 4.6 × 10^-2 s.

Question 17.
During nuclear explosion, one of the products is ⁹⁰Sr with half-life of 28.1 years. If 1μ g of ⁹⁰Sr was absorbed in the bones of a newly born baby instead of calcium, how much of it will remain after 10 years and 60 years if it is not lost metabolically.
Solution:
As radioactive disintegration follows first order kinetics,
∴ Decay constant of ⁹⁰Sr, k = \(\frac{0.693}{t_{1 / 2}}\)
= \(\frac{0.693}{28.1 \mathrm{y}}\) = 2.466 × 10^-2y^-1

To calculate the amount left after 10 years
[R]₀ = 1μg, t = 10 years, k = 2.466 × 10^-2y^-1,[R] =?
k = \(\frac{2.303}{t}\) log \(\frac{[R]_{0}}{[R]}\)
2.466 × 10^-2 = \(\frac{2.303}{10}\) log \(\frac{1}{[R]}\)
or log[R] = – 0.1071
or [Rl = Antilog \(\overline{1}\).8929 = 0.78 14 μg

To calculate the amount left after 60 years
2.466 × 10^-2 = \(\frac{2.303}{60}\) log \(\frac{1}{[R]}\)
or log[R] = – 0.6425
or [R] = Antilog \(\overline{1}\).3575 = 0.2278 μg

Question 18.
For a first order reaction, show that time required for 99% completion is twice the time required for the completion of 90% of reaction.
Solution:
For a first order reaction, the time required for 99% completion is

Therefore, t₁ = 2t₂
Hence, the time required for 99% completion of a first order reaction is twice the time required for the completion of 90% of the reaction.

Question 19.
A first order reaction takes 40 min for 30% decomposition.
Calculate t_1/2
Solution:
Given, t = 40 min,
For a first order reaction,

Question 20.
For the decomposition of azoisopropane to hexane and nitrogen at 543 K, the following data are obtained.

t (sec)	P(mm of Hg)
0	35.0
360	54.0
720	63.0

Calculate the rate constant.
Solution:
The decomposition of azoisopropane to hexane and nitrogen at 543 K is represented by the following equation:

Hence, the average value of rate constant
k = \(\frac{\left(2.175 \times 10^{-3}\right)+\left(2.235 \times 10^{-3}\right)}{2} s^{-1}\)
= 2.21 × 10^-3s^-1

Question 21.
The following data were obtained during the first order thermal decomposition of SO₂Cl₂ at a constant volume.
SO₂Cl₂(g) → SO₂(g) + Cl₂(g)

Experiment	Time/s-1	Total pressure/atm
1	0	0.5
2	100	0.6

Calculate the rate of the reaction when total pressure is 0.65 atm.
Solution:
The first order thermal decomposition of SO₂cl₂ at a constant volume is represented by the following equation:

= 2.23 × 10^-3s^-1

When P_t = 0.65 atm,
P₀ + p = 0.65
⇒ p = 0.65 – P₀
= 0.65 – 0.5
= 0.15 atm
Pressure of SO₂Cl₂ at time t (P_SO2Cl2 SO₂Cl₂
= P₀ – P
= 0.5 – 0.15
= 0.35 atm

Therefore, the rate of equation, when total pressure is 0.65 atm, is given by,
Rate = k × (P_SO2Cl2 SO₂Cl₂)
= (2.23 × 10^-3 s^-1) (0.35 atm)
= 7.8 × 10^-5 atm s^-1

Question 22.
The rate constant for the decomposition of N₂O₅ at various temperatures is given below:

Draw a graph between In k and 1/T and calculate the values of A and E_a.
Predict the rate constant at 30° and 50°C.
Solution:
To draw the plot of log k versus 1/T, we can rewrite the given data as follows:

From graph, we find
Slope = \(\frac{-2.4}{0.00047}\) = 5106.38
E_a = – Slope × 2.303 × R
= – (- 5106.38) × 2.303 × 8.314
= 97772.58 J mol^-1
= 97.77258 kJ mol^-1

We know that,
log k = log A – \(\frac{E_{a}}{2.303 R T}\)
log k = log \(\left[-\frac{E_{a}}{2.303 R}\right] \frac{1}{T}\) = log A
Compare it with y = mx + c (which is equation of line in intercept form)
log A = value of intercept on y-axis i.e.
on log k-axis [y₂ – y₁ = -1 – (-7.2)]
= (-1 + 7.2) = 6.2 ,
log A = 6.2
A = Antilog 6.2
= 1.585 × 10⁶ s^-1
The values of rate constant k can be found from graph as follows:

We can also calculate the value of A from the following formula
log k = log A = \(\frac{E_{a}}{2.303 R T}\)

Question 23.
The rate constant for the decomposition of hydrocarbons is 2.418 × 10^-5 s^-1 at 546 K. If the energy of activation is 179.9 kJ/mol, what will be the value of pre-exponential factor.
Solution:
Given, k = 2.418 × 10^-5s^-1, T = 546 K
E_a = 179.9 kJ mol^-1 = 179.9 × 10³ J mol^-1
According to the Arrhenius equation,
k = Ae^-Ea/RT
ln k = ln A – \(\frac{E_{a}}{R T}\)
log k = log A – \(\frac{E_{a}}{2.303 R T}\)
log A = log K + \(\frac{E_{a}}{2.303 R T}\)
= log(2.418 × 10¹⁵s^-1) + \(\frac{179.9 \times 10^{3} \mathrm{~J} \mathrm{~mol}^{-1}}{2.303 \times 8.314 \mathrm{Jk}^{-1} \mathrm{~mol}^{-1} \times 546 \mathrm{~K}}\)
= (0.3835 – 5) +17.2082 = 12.5917
Therefore, A = antilog (12.5917) = 3.9 × 10¹²s^-1

Question 24.
Consider a certain reaction A → Products with k = 2.0 × 10^-2s^-1 Calculate the concentration of A remaining after 100 s if the initial concentration of A is 1.0 mol L^-1.
Solution:
Given, k = 2.0 x 10^-2s^-1, t = 100 s, [A]₀ = 1.0 mol L^-1
Since, the unit of k is s^-1, the given reaction is a first order reaction.

Question 25.
Sucrose decomposes in acid solution into glucose and fructose according to the first order rate law, with t_1/2 =3.00 hours. What fraction of sample of sucrose remains after 8 hours?
Solution:
For a first order reaction,

= 0.158 M
Hence, the fraction of sample of sucrose that remains after 8 hours is 0.158 M.

Question 26.
The decomposition of hydrocarbon follows the equation k = (45 × 10¹¹ s¹)e^-28000k/T
Calculate E_a.
Solution:
The given equation is
k = (45 × 10¹¹ s¹)e^-28000k/T …(i)
Arrhenius equation is given by,
k = Ae^E_a/RT …(ii)
From equation (i) and (ii), we get
\(\frac{E_{a}}{R T}\) = \(\frac{28000 \mathrm{~K}}{T}\)
⇒ E_a = R × 28000 K
= 8.314 J K^-1 mol^-1 × 28000 K
= 232792 J mol^-1
= 232.792 kJ mol^-1

Question 27.
The rate constant for the first order decomposition of H₂O₂ is given by the following equation :
log k = 14.34 – 1.25 × 10⁴ K/T
Calculate E_a for this reaction and at what temperature will its half-period be 256 minutes?
Solution:
Arrhenius equation is given by,
k = Ae^-E_a/RT
⇒ log k = log A – \(\frac{E_{a}}{2.303 \mathrm{RT}}\) …(i)
log k = 14.34 – 1.25 × 10⁴ K/T …(ii)
From equation (i) and (ii), we get
\(\frac{E_{a}}{2.303 \mathrm{RT}}\) = \(\frac{1.25 \times 10^{4} \mathrm{~K}}{T}\)
⇒ E_a = 1.25 × 10⁴K × 2.303 × R
= 1.25 × 10⁴K × 2.303 × 8.314 J K^-1 mol^-1
= 239339.3 J mol^-1
= 239.34 kJ mol^-1
Also, when t_1/2 = 256 minutes,
For first order reaction
k = \(\frac{0.693}{t_{1 / 2}}\)
= \(\frac{0.693}{256}\)
= 2.707 × 10^-13 min^-1
= 4.51 × 10^-5 s^-1
According to Arrhenius theory,
log k = 14.34 – 1.25 × 10^,4K/T

Question 28.
The decomposition of A into product has value of & as 45 × 10³ s^-1 at 10°C and energy of activation 60 kJ mol^-1. At what temperature would k be 1.5 × 10⁴ s^-1.
Solution:
From Arrhenius equation, we get
\(\log \frac{k_{2}}{k_{1}}\) = \(\frac{E_{a}}{2.303 \mathrm{R}}\left(\frac{T_{2}-T_{1}}{T_{1} T_{2}}\right)\)
Also, k₁ = 4.5 × 10³ s^-1
T₁ = 273 + 10 = 283k
k₂ = 1.5 × 10⁴ s^-1
E_a = 60 kJmol^-1 = 6.0 × 10⁴ Jmol^-1

⇒ 0.0472T₂ = T₂ – 283
⇒ 0.9528T₂ = 283
⇒ T₂ = 297.019 K
= 297K = (297 – 273)⁰C
= 24⁰C
Hence, k would be 1.5 × 10⁴ s^-1 at 24⁰C.

Question 29.
The time required for 10% completion of a first order reaction at 298 K is equal to that required for its 25% completion at 308 K. If the value of A is 4 × 10¹⁰ s^-1. Calculate k at 318 K and E_a.
Solution:
For a first order reaction,

To calculate k at 318 K,
It is given that, A = 4 × 10¹⁰ s^-1, T = 318 K
Again, from Arrhenius equation, we get
log k = log A – \(\frac{E_{a}}{2.303 \mathrm{RT}}\)
= log (4 × 10¹⁰) – \(\frac{76.64 \times 10^{3}}{2.303 \times 8.314 \times 318}\)
= (0.6021 + 10) – 12.5870 = -1.9849 k
k = Antilog (-1.9849)
= Antilog (2.0151) = 1.035 × 10^-2s^-1
E_a = 76.640 kJ mol^-1
E_a = 76.640 kJmol^-1
k = 1.035 × 10^-2s^-1

Question 30.
The rate of a reaction quadruples when the temperature changes from 293 K to 313 K. Calculate the energy of activation of the reaction assuming that it does not change with temperature.
Solution:
Given, k₂ = 4k₁, T₁ = 293 K, T₂ = 313 K
From Arrhenius equation, we get

Hence, the required energy of activation is 52.86 kJ mol^-1

Chemistry Guide for Class 12 PSEB Chemical Kinetics Textbook Questions and Answers

Question 1.
For the reaction R → P, the concentration of a reactant changes from 0.03 M to 0.02 M in 25 minutes. Calculate the average rate of reaction using units of time both in minutes and seconds.
Solution:

Question 2.
In a reaction, 2A → Products, the concentration of A decreases from 0.5 mol L^-1 to 0.4 mol L^-1 in 10 minutes. Calculate the rate during this interval?
Solution:
Rate of reaction = Rate of disappearance of A = – \(\frac{1}{2} \frac{\Delta[A]}{\Delta t}\)
= – \(\frac{1}{2} \frac{[A]_{2}-[A]_{1}}{t_{2}-t_{1}}\)
= – \(\frac{1}{2} \frac{(0.4-0.5) \mathrm{mol} \mathrm{L}^{-1}}{10 \mathrm{~min}}\)
= – \(\frac{1}{2} \frac{-0.1}{10}\)
= 0.005 mol L^-1 min^-1
= 5 × 10^-3 M min^-1

Question 3.
For a reaction, A + B → Product; the rate law is given by,
r = k [A]^1/2 [B]². What is the order of the reaction?
Solution:
The order of the reaction = \(\frac{1}{2}\) + 2
= 2\(\frac{1}{2}\) = 2.5

Question 4.
The conversion of molecules X to Y follows second order kinetics. If concentration of X is increased to three times how will it affect the rate of formation of Y? ‘
Solution:
The reaction X → Y follows second order kinetics.
Therefore, the rate equation for this reaction will be:
Rate (r) = k[X]² = k × X² …………. (i)
If the concentration of X is increased to three times, then
Rate (r’) = fc(3X)² = k × 9X² ………….. (ii)
Dividing eq. (ii) by eq. (i)
\(\frac{r^{\prime}}{r}=\frac{k \times 9 X^{2}}{k \times X^{2}}\) = 9
It means that the rate of formation of Y will increase by nine times.

Question 5.
A first order reaction has a rate constant 1.15 × 10^-3s^-1. How long will 5 g of this reactant take to reduce to 3 g?
Solution:
Initial amount [R]₀ = 5 g
Final amount [R] = 3 g
Rate constant (k) = 1.15 × 10^-3s^-1
We know that for a 1^st order reaction,

= 444.38 s
= 444 s

Question 6.
Time required to decompose SO₂Cl₂ to half of its initial amount is 60 minutes. If the decomposition is a first order reaction, calculate the rate constant of the reaction.
Solution:
We know that for a 1^st order reaction,
t_1/2 = \(\frac{0.693}{k}\)
> k = \(\frac{0.693}{t_{1 / 2}}\)
= \(\frac{0.693}{60 \mathrm{~min}}\) = \(\frac{0.693}{(60 \times 60) \mathrm{s}}\)
or k = 1.925 × 10^-4 s^-1]

Question 7.
What will be the effect of temperature on rate constant?
Answer:
The rate constant of a reaction is nearly doubled with a 10° rise in temperature. However, the exact dependence of the rate of a chemical reaction on temperature is given by Arrhenius equation,
k = Ae^-Ea/RT
Where, A is the Arrhenius factor or the frequency factor, T is the temperature, R is the gas constant, E_a is the activation energy.

Question 8.
The rate of the chemical reaction doubles for an increase of 10 K in absolute temperature from 298 K. Calculate E_a.
Solution:
Given, T₁ = 298 K
∴ T₂ = (298 + 10)K = 308K
We also know that the rate of the reaction doubles when temperature is increased by 10°.
Therefore, let us take the value of k₁ = k and that of k₂ = 2k
Also, R =8.314 JK^-1 mol^-1
Now, substituting these values in the equation:

Question 9.
The activation energy for the reaction
2HI (g) → H₂ + I₂(g)
is 209.5 kJ mol^-1 at 58IK. Calculate the fraction of molecules of reactants having energy equal to or greater than activation energy?
Solution:
Fraction of molecules of reactants (x) having energy equal to or greater than activation energy may be calculated as follows
or log x = \(\frac{-E_{a}}{R T}\) or log x = –\(\frac{E_{a}}{2.303 R T}\)
or log x = – \(\frac{209.5 \times 10^{3}}{2.303 \times 8.314 \times 581}\)
= -18.8323
x = Antilog (-18.8323) = Antilog (\(\overline{19}\).1677)
= 1.471 × 10^-19
Hence, fraction of molecules of reactants having energy equal to or greater than activation energy = 1.471 × 10^-19

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 4 Determinants Ex 4.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 4 Determinants Ex 4.2

Direction (1 – 5): Using the property of determinants and without expanding.

Question 1.
\(\left|\begin{array}{lll}
x & a & x+a \\
y & b & y+b \\
z & c & z+c
\end{array}\right|\) = 0
Solution.
We have, \(\left|\begin{array}{lll}
x & a & x+a \\
y & b & y+b \\
z & c & z+c
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{lll}
x & a & a \\
y & b & b \\
z & c & c
\end{array}\right|\) = 0 [applying C₃ → C₃ – C₁]

[Since, the two columns of the determinants are identical.]

Question 2.
\(\left|\begin{array}{lll}
a-b & b-c & c-a \\
b-c & c-a & a-b \\
c-a & a-b & b-c
\end{array}\right|\) = 0
Solution.
∆ = \(\left|\begin{array}{lll}
a-b & b-c & c-a \\
b-c & c-a & a-b \\
c-a & a-b & b-c
\end{array}\right|\)

[applying R₁ → R + R₂]

∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
a-c & b-a & c-b \\
b-c & c-a & a-b \\
-(a-c) & -(b-a) & -(c-b)
\end{array}\right|=-\begin{array}{ccc}
a-c & b-a & c-b \\
b-c & c-a & a-b \\
a-c & b-a & c-b
\end{array} \mid\) = 0
[Since the two rows R₁ and R₃ are identical].

Question 3.
\(\left|\begin{array}{lll}
2 & 7 & 65 \\
3 & 8 & 75 \\
5 & 9 & 86
\end{array}\right|\) = 0
Solution.
\(\left|\begin{array}{lll}
2 & 7 & 65 \\
3 & 8 & 75 \\
5 & 9 & 86
\end{array}\right|=\left|\begin{array}{lll}
2 & 7 & 2 \\
3 & 8 & 3 \\
5 & 9 & 5
\end{array}\right|\) = 0 (applying C₃ → C₃ – 9 C₂)
[Since, two columns are identical]

Question 4.
\(\left|\begin{array}{lll}
1 & b c & a(b+c) \\
1 & c a & b(c+a) \\
1 & a b & c(a+b)
\end{array}\right|\) = 0
Solution.
∆ = \(\left|\begin{array}{lll}
1 & b c & a(b+c) \\
1 & c a & b(c+a) \\
1 & a b & c(a+b)
\end{array}\right|\)

∆ = \(\left|\begin{array}{lll}
1 & b c & a b+b c+c a \\
1 & c a & a b+b c+c a \\
1 & a b & a b+b c+c a
\end{array}\right|\) (applying C₃ → C₃ – 9 C₂)

On taking (ab + bc + ca) common from C₃, we have

∆ = (ab + bc + ca) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & b c & 1 \\
1 & c a & 1 \\
1 & a b & 1
\end{array}\right|\)
= 0 × (ab + bc + ca) = 0
[Since, two columns C₁ and C₃ are identical]

Question 5.
\(\left|\begin{array}{lll}
b+c & q+r & y+z \\
c+a & r+p & z+x \\
a+b & p+q & x+y
\end{array}\right|=2\left|\begin{array}{lll}
a & p & x \\
b & q & y \\
c & r & z
\end{array}\right|\)
solution.

Direction (6 – 14): By using properties of determinants.

Question 6.
\(\left|\begin{array}{ccc}
0 & a & -b \\
-a & 0 & -c \\
b & c & 0
\end{array}\right|\) = 0
Solution.
We have, ∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
0 & a & -b \\
-a & 0 & -c \\
b & c & 0
\end{array}\right|\)

∆ = \(=\frac{1}{c}\left|\begin{array}{ccc}
0 & a c & -b c \\
-a & 0 & -c \\
b & c & 0
\end{array}\right|\) (applying R₁ → cR₁)

∆ = \(\frac{1}{c}\left|\begin{array}{ccc}
a b & a c & 0 \\
-a & 0 & -c \\
b & c & 0
\end{array}\right|=\frac{a}{c}\left|\begin{array}{ccc}
b & c & 0 \\
-a & 0 & -c \\
b & c & 0
\end{array}\right|\) = 0
(applying R₁ → R₁ – bR₂)
[Since, the two rows R₁ and R₃ are identical].

Question 7.
\(\left|\begin{array}{ccc}
-a^{2} & a b & a c \\
b a & -b^{2} & b c \\
c a & c b & -c^{2}
\end{array}\right|\) = 4 a² b² c²
Solution.

[Applying R₂ → R₂ + R₁ and R₃ R₃ + R₁], we have

∆ = a² b² c² \(\left|\begin{array}{ccc}
-1 & 1 & 1 \\
0 & 0 & 2 \\
0 & 2 & 0
\end{array}\right|\)

= a² b² c² \(\left|\begin{array}{ll}
0 & 2 \\
2 & 0
\end{array}\right|\)
= a² b² c² (0 – 4)
= 4 a² b² c² = R.H.S.

Question 8.
(i) \(\left|\begin{array}{lll}
1 & a & a^{2} \\
1 & b & b^{2} \\
1 & c & c^{2}
\end{array}\right|\) = (a – b) (b – c) (c – a)

(ii) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
a & b & c \\
a^{3} & b^{3} & c^{3}
\end{array}\right|\) = (a – b) (b – c) (c – a) (a + b + c)
Solution.
(i)

By expanding along C₁, we have

∆ = (a – b) (b – c) (c – a) \(\left|\begin{array}{cc}
0 & -1 \\
1 & b+c
\end{array}\right|\)
= (a – b) (b – c) (c – a)

(ii) Let ∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
a & b & c \\
a^{3} & b^{3} & c^{3}
\end{array}\right|\)
Applying C₁ → C₁ – C₃, C₂ → C₂ – C₃, we have

By expanding along C₁, we have
∆ = (a – b) (b – c) (c – a) (a + b + c) (- 1) \(\left|\begin{array}{cc}
0 & 1 \\
1 & c
\end{array}\right|\)
= (a – b) (b – c) (c – a) (a + b + c)

Question 9.
\(\left|\begin{array}{lll}
x & x^{2} & y z \\
y & y^{2} & z x \\
z & z^{2} & x y
\end{array}\right|\) = (x – y) (y – z) (z – x) (xy + yz + zx)
Solution.
L.H.S = \(\mid \begin{array}{lll}
x & x^{2} & y z \\
y & y^{2} & z x \\
z & z^{2} & x y
\end{array}\)

Applying R₂ → R₂ – R₁ and R₃ → R₃ – R₁, we have

∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
x & x^{2} & y z \\
y-x & y^{2}-x^{2} & z x-y z \\
z-x & z^{2}-x^{2} & x y-y z
\end{array}\right|\)

= (x – y) (z – x) (z – y) [(- xz – yz) + (- x² – xy + x²)]
= – (x – y) (z – x) (z – y) (xy + yz + zx)
= (x – y) (y – z) (z – x) (xy + yz + zx) = R.H.S.
Hence, the given result is proved.

Question 10.
(i) \(\left|\begin{array}{ccc}
x+4 & 2 x & 2 x \\
2 x & x+4 & 2 x \\
2 x & 2 x & x+4
\end{array}\right|\) = (5x + 4) (4 – x)²

(ii) \(\left|\begin{array}{ccc}
y+k & y & y \\
y & y+k & y \\
y & y & y+k
\end{array}\right|\) = k² (3y + k)
Solution.
(i)

= (5x + 4)(4 – x) (4 – x) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & 0 \\
2 x & 1 & 0 \\
2 x & 0 & 1
\end{array}\right|\)
By expanding along C₃, have
∆ = (5x + 4) (4 – x)² \(\left|\begin{array}{cc}
1 & 0 \\
2 x & 1
\end{array}\right|\)
= (5x + 4) (4 – x)²
Hence, the given result is proved.

(ii)

Question 11.
(i) \(\left|\begin{array}{ccc}
a-b-c & 2 a & 2 a \\
2 b & b-c-a & 2 b \\
2 c & 2 c & c-a-b
\end{array}\right|\) = (a + b + c)²

(ii) \(\left|\begin{array}{ccc}
x+y+2 z & x & y \\
z & y+z+2 x & y \\
z & x & z+x+2 y
\end{array}\right|\) = 2(x + y + z)²
Solution.
(i) Let ∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
a-b-c & 2 a & 2 a \\
2 b & b-c-a & 2 b \\
2 c & 2 c & c-a-b
\end{array}\right|\)

Applying R₁ → R₁ + R₂ + R₃, we have
∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
a+b+c & a+b+c & a+b+c \\
2 b & b-c-a & 2 b \\
2 c & 2 c & c-a-b
\end{array}\right|\)

= (a + b + c) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 1 & 1 \\
2 b & b-c-a & 2 b \\
2 c & 2 c & c-a-b
\end{array}\right|\) (Taking out (a + b+ c) common from R₁)

Applying C₂ → C₂ – C₁ and C₃ → C₃ – C₁, we have
∆ = (a + b + c) \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & 0 \\
2 b & -(a+b+c) & 0 \\
2 c & 0 & -(a+b+c)
\end{array}\right|\)

= (a + b + c)³ \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & 0 \\
2 b & -1 & 0 \\
2 c & 0 & -1
\end{array}\right|\)

By expanding along C₃, we have
∆ = (a + b + c)³ (- 1) (- 1) = (a + b + c)³
Hence, the given result is proved.

(ii)

By expanding along R₃, we have
= 2(x + y+ z)² (1)(1 – 0) = 2(x + y+ z)³
Hence, the given result is proved.

Question 12.
\(\left|\begin{array}{ccc}
1 & x & x^{2} \\
x^{2} & 1 & x \\
x & x^{2} & 1
\end{array}\right|\) = (1 – x³)²
Solution.
∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & x & x^{2} \\
x^{2} & 1 & x \\
x & x^{2} & 1
\end{array}\right|\)

Applying R₁ → R₁ + R₂ + R₃, we have

Question 13.
\(\left|\begin{array}{ccc}
1+a^{2}-b^{2} & 2 a b & -2 b \\
2 a b & 1-a^{2}+b^{2} & 2 a \\
2 b & -2 a & 1-a^{2}-b^{2}
\end{array}\right|\) = (1 + a² + b²)³
Solution.
Let ∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
1+a^{2}-b^{2} & 2 a b & -2 b \\
2 a b & 1-a^{2}+b^{2} & 2 a \\
2 b & -2 a & 1-a^{2}-b^{2}
\end{array}\right|\)

Applying R₁ → R₁ + bR₂ and R₂ → R₂ – aR₃

∆ = \(\left|\begin{array}{ccc}
1+a^{2}+b^{2} & 0 & -b\left(1+a^{2}+b^{2}\right) \\
0 & 1+a^{2}+b^{2} & a\left(1+a^{2}+b^{2}\right) \\
2 b & -2 a & 1-a^{2}-b^{2}
\end{array}\right|\)

= (1 + a² + b²)² \(\left|\begin{array}{ccc}
1 & 0 & -b \\
0 & 1 & a \\
2 b & -2 a & 1-a^{2}-b^{2}
\end{array}\right|\)

By expanding along R₁, we have
∆ = (1 + a² + b²)² \(\left[(1)\left|\begin{array}{cc}
1 & a \\
-2 a & 1-a^{2}-b^{2}
\end{array}\right|-b\left|\begin{array}{cc}
0 & 1 \\
2 b & -2 a
\end{array}\right|\right]\)

= (1 + a² + b²)² [1 – a² – b² + 2a² – b(- 2b)]
= (1 + a² + b²)² (1 + a² + b²)
= (1 + a² + b²)³

Hence, the given result is proved.

Question 14.
\(\left|\begin{array}{ccc}
a^{2}+1 & a b & a c \\
a b & b^{2}+1 & b c \\
c a & c b & c^{2}+1
\end{array}\right|\) = 1 + a² + b² + c²
Solution.

By expanding along R₃, we have
∆ = \(-1\left|\begin{array}{cc}
b^{2} & c^{2} \\
1 & 0
\end{array}\right|+1\left|\begin{array}{cc}
a^{2}+1 & b^{2} \mid \\
-1 & 1
\end{array}\right|\)

= – 1(- c²) + (a² + 1 + b²)
= 1 + a² + b² + c²

Direction (15 – 16): Choose the correct answer in the following questions.

Question 15.
Let A be a square matrix of order 3 × 3 then |KA| is equal to
(A) k |A|
(B) k² |A|
(C) k³ |A|
(D) 3k |A|
Solution.
A is a square matrix of order 3 × 3. (Given)

Question 16.
Which of the following is correct?
(A) Determinant is a square matrix.
(B) Determinant is a number associated to a matrix.
(C) Determinant is a number associated to a square matrix.
(D) None of these
Solution.
We know that to every square matrix, A [a_ij] of order n. We can associate a number called the determinant of square matrix A, where a_ij = (i, j)th element of A.
Thus, the determinant is a number associated to a square matrix. Hence, the correct answer is (C).

Punjab State Board PSEB 12th Class Physics Book Solutions Chapter 9 Ray Optics and Optical Instruments Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Physics Chapter 9 Ray Optics and Optical Instruments

PSEB 12th Class Physics Guide Ray Optics and Optical Instruments Textbook Questions and Answers

Question 1.
A small candle, 2.5 cm in size is placed at 27 cm in front of a concave mirror of radius of curvature 36 cm. At what distance from the mirror should a screen be placed in order to obtain a sharp image? Describe the nature and size of the image. If the candle is moved closer to the mirror, how would the screen have to be moved?
Answer:
Size of the candle, h = 2.5 cm
Image size = h’
Object distance, u = -27 cm
Radius of curvature of the concave mirror, R = -36 cm
Focal length of the concave mirror, f = \(\frac{R}{2}=\frac{-36}{2}\) = -18 cm
Image distance = v

The image distance can be obtained using the mirror formula

The negative sign shows that the image is formed in front of the mirror i.e., on the side of the object itself. Thus the screen must be placed at a distance of 54 cm in front of the mirror.
The magnification of the image is given as

The height of the candle’s image is 5 cm. The negative sign indicates that the image is inverted and virtual.
If the candle is moved closer to the mirror, then the screen will have to be moved away from the mirror in order to obtain the image.

Question 2.
A 4.5 cm needle is placed 12 cm away from a convex mirror of focal length 15 cm. Give the location of the image and the magnification. Describe what happens as the needle is moved farther from the mirror.
Answer:
Given u = -12 cm, f = +15 cm. (convex mirror)

That is image is formed at a distance of 6.67 cm behind the mirror.
Magnification m = \(-\frac{v}{u}=-\frac{\frac{20}{3}}{-12} \) = \(\frac{5}{9}\)
Size of image I = mO = \(\frac{5}{9}\) x 4.5 = 2.5 cm
The image is erect, virtual and has a size 2.5 cm.

Its position is 6.67 cm behind the mirror when needle is moved farther, the image moves towards the focus and its size goes on decreasing.

Question 3.
A tank is filled with water to a height of 12.5 cm. The apparent depth of a needle lying at the bottom of the tank is measured by a microscope to be 9.4 cm. What is the refractive index of water? If water is replaced by a liquid of refractive index 1.63 up to the same height, by what distance would the microscope have to be moved to focus on the needle again?
Answer:
Case I:
When tank is filled with water Actual depth of the needle in water, h₁ = 12.5cm
Apparent depth of the needle in water, h₂ =9.4cm
Refractive index of water = μ
The value μ can be obtained as follows
μ = \(\frac{\text { Actual depth }}{\text { Apparent depth }}\)
= \(\frac{h_{1}}{h_{2}}=\frac{12.5}{9.4}\) ≈ 1.33
Hence, the refractive index of water is about 1.33

Case II: When tank is filled with liquid
Water is replaced by a liquid of refractive index, μ’ = 1.63
The actual depth of the needle remains the same, but its apparent depth changes.
Let y be the new apparent depth of the needle. Hence, we can write the relation
μ’ = \(\frac{h_{1}}{y}\)
y = \(\frac{h_{1}}{\mu^{\prime}}=\frac{12.5}{1.63}\) = 7.67 cm
Hence, the new apparent depth of the needle is 7.67cm. It is less than h2 Therefore, to focus the needle again, the microscope should be moved up. Distance by which the microscope should be moved up =9.4-7.67 = 1.73 cm.

Question 4.
Figures 9.34 (a) and (b) show refraction of a ray in air incident at 60° with the normal to a glass air and water-air interface, respectively. Predict the angle of refraction in glass when the angle of incidence in water is 45° with the normal to a water-glass interface [Fig. 9.34 (c)]

Answer:
As per the given figure, for the glass-air interface
Angle of incidence, i = 60°
Angle of refraction, r = 35°
The relative refractive index of glass with respect to air is given by Snell’s law as
^aμ_g = \( \frac{\sin i}{\sin r}\)
= \(\frac{\sin 60^{\circ}}{\sin 35^{\circ}}=\frac{0.8660}{0.5736}\) = 1.51 …………………….. (1)
As per the given figure, for the air-water interface
Angle of incidence, j = 600
Angle of refraction, r = 470
The relative refractive index of water with respect to air is given by Snell’s law as
^wμ_w = \( \frac{\sin i}{\sin r}\)
= \(\frac{\sin 60^{\circ}}{\sin 47^{\circ}}=\frac{0.8660}{0.7314}\) = 1.184 …………………………… (2)

Using equations (1) and (2), the relative refractive index of glass with respect to water can be obtained as
^wμ_g = \(\frac{a_{g}}{a_{w_{w}}}\)
= \( \frac{1.51}{1.184} \) = 1.275

The following figure shows the situation involving the glass-water interface

Angle of incidence, i = 45
Angle of reflection = r
From Snell’s law, r can be calculated as, \(\frac{\sin i}{\sin r}\) = ^wμ_g
\(\frac{\sin 45^{\circ}}{\sin r}\) = 1.275
sin r = \(\frac{\frac{1}{\sqrt{2}}}{1.275}=\frac{0.707}{1.275}\) = 0.5546
r = sin^-1(0.5546) = 38.68°
Hence, the angle of refraction at the water-glass interface is 38.68°

Question 5.
A small bulb is placed at the bottom of a tank containirg water to a depth of 80 cm. What is the area of the surface of water through which light from the bulb can emerge out? Refractive index of water is 1.33 (Consider the bulb to be a point source.)
Answer:
Actual depth of the bulb in water, d₁ = 80 cm = 0.8 m
Refractive index of water, μ = 1.33
The given situation is shown in the following figure

where,
i = Angle of Incidence
r = Angle of Refraction = 90°
Since the bulb is a point source, the emergent light can be considered as a circle of radius,
R = \(\frac{A C}{2}\) = AO = OC
Using Snell’s law, we can write the relation for the refractive index of water as
μ = \(\frac{\sin r}{\sin i}\)
1.33 = \(\frac{\sin 90^{\circ}}{\sin i}\)
i = sin^-1\(\left(\frac{1}{1.33}\right)\) = 48.75°

Using the given figure, we have the relation
tan i = \(\frac{O C}{O B}=\frac{R}{d_{1}}\)
∴R = tan 48.75° x 0.8 = 0.91 m
∴ Area of the surface of water = πR²
= π(0.91)²
= 2.61 m²
Hence, the area of the surface of water through which the light from the bulb can emerge is approximately 2.61 m².

Question 6.
A prism is made of glass of unknown refractive index. A parallel beam of light is incident on a face of the prism. The angle of minimum deviation is measured to be 40°. What is the refractive index of the material of the prism? The refracting angle of the prism is 60°. If the prism is placed in water (refractive index 1.33), predict the new angle of minimum deviation of a parallel beam of light.
Answer:
Angle of minimum deviation, δ_m = 40 °
Refracting angle of the prism, A = 60°
Refractive index of water, μ = 1.33
Let μ’ be the refractive index of the material of the prism.
The angle of deviation and refracting angle of the prism are related to refractive index (μ’) as
μ’ = \(\frac{\sin \left(\frac{A+\delta_{m}}{2}\right)}{\sin \left(\frac{A}{2}\right)} \)
= \(\frac{\sin \left(\frac{60^{\circ}+40^{\circ}}{2}\right)}{\sin \left(\frac{60^{\circ}}{2}\right)}=\frac{\sin 50^{\circ}}{\sin 30^{\circ}}=\frac{0.766}{0.5}\)
= 1.532
Hence, the refractive index of the material of the prism is 1.532.
Since the prism is placed in water, let 8 ^ be the new angle of minimum deviation for the same prism.

The refractive index of glass with respect to water is given by the relation


Hence, the new minimum angle of deviation is 10.32°.

Question 7.
Double-convex lenses are to be manufactured from a glass of refractive index 1.55, with both faces of the same radius of curvature. What is the radius of curvature required if the focal length is to be 20 cm?
Answer:
Lens maker formula is
\(\frac{1}{f}=(n-1)\left(\frac{1}{R_{1}}-\frac{1}{R_{2}}\right)\) …………………………………… (1)
If R is radius of curvature of double convex lens, then,

∴ R = 2(n-1)f
Here, n =1.55, f = +20 cm
∴ R = 2 (1.55 -1) x 20 = 22 cm

Question 8.
A beam of light converges at a point P. Now a lens is placed in the path of the convergent beam 12 cm from P. At what point does the beam converge if the lens is (a) a convex lens of focal length 20 cm, and (b) a concave lens of focal length 16 cm?
Answer:
In the given situation, the object is virtual and the image formed is real.
Object distance, u = +12cm
(a) Focal length of the convex lens, f = 20 cm
Image distance = v
According to the lens formula, we have the relation

∴ v = \(\frac{60}{8}\) = 7.5cm
Hence, the image is formed 7.5cm away from the lens, toward its right.

(b) Focal length of the concave lens, f = -16 cm
Image distance = v
According to the lens formula, we have the relation

∴ v = 48 cm
Hence, the image is formed 48 cm away from the lens, toward its right.

Question 9.
An object of size 3.0 cm is placed 14 cm in front of a concave lens of focal length 21 cm. Describe the image produced by the lens. What happens if the object is moved further away from the lens?
Answer:
Size of object O = 3.0 cm
u = -14 cm, f = -21 cm (concave lens)
∴ Formula \(\frac{1}{f}=\frac{1}{v}-\frac{1}{u}\)
⇒ \(\frac{1}{v}=\frac{1}{f}+\frac{1}{u}\)
or \(\frac{1}{v}=\frac{1}{-21}+\frac{1}{-14}=-\frac{2+3}{42}\)
or v = \(-\frac{42}{5}\) = -8.4 cm
Size of image I = \(\frac{v}{u}\) O
= \(\frac{-8.4}{-14}\) x 3.0 cm = 1.8 cm

That is, image is formed at a distance of 8.4 cm in front of lens. The image is virtual, erect and of size 1.8 cm. As the object is moved farther from the lens, the image goes on shifting towards focus and its size goes on decreasing. The image is never formed beyond the focus of the concave lens.

Question 10.
What is the focal length of a convex lens of focal length 30 cm in contact with a concave lens of focal length 20 cm? Is the system
a converging or a diverging lens? Ignore thickness of the lenses.
Answer:
Given f₁ = +30 cm, f₂ = -20 cm
The focal length (F) of combination is given by
\(\frac{1}{F}=\frac{1}{f_{1}}+\frac{1}{f_{2}}\)
⇒ F = \(\frac{f_{1} f_{2}}{f_{1}+f_{2}}\)
= \(\frac{30 \times(-20)}{30-20}\) = -60 cm
That is, the focal length of combination is 60 cm and it acts like a diverging lens.

Question 11.
A compound microscope consists of an objective lens of focal length 2.0 cm and an eyepiece of focal length 6.25 cm separated by a distance of 15 cm. How far from the objective should an object be placed in order to obtain the final image at (a) the least distance of distinct vision (25cm), and (b) at infinity? What is the magnifying power of the microscope in each case?
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀ = 2.0 cm
Focal length of the eyepiece, f_e = 6.25cm
Distance between the objective lens and the eyepiece, d = 15cm
(a) Least distance of distinct vision, d’ = 25cm
∴ Image distance for the eyepiece, v_e = -25cm
Object distance for the eyepiece = u_e
According to the lens formula, we have the relation
\(\frac{1}{v_{e}}-\frac{1}{u_{e}}=\frac{1}{f_{e}}\)
or \(\frac{1}{u_{e}}=\frac{1}{v_{e}}-\frac{1}{f_{e}}\)
= \(\frac{1}{-25}-\frac{1}{6.25}=\frac{-1-4}{25}=\frac{-5}{25}\)
∴ u_e = -5cm
Image distance for the objective lens, v₀ = d + ue =15-5 = 10 cm
Object distance for the objective lens = u₀
According to the lens formula, we have the relation
\(\frac{1}{v_{o}}-\frac{1}{u_{o}}=\frac{1}{f_{o}}\)
\(\frac{1}{u_{0}}=\frac{1}{v_{0}}-\frac{1}{f_{0}}=\frac{1}{10}-\frac{1}{2}=\frac{1-5}{10}=\frac{-4}{10}\)
∴ u₀=-2.5cm
Magnitude of the object distance, |u₀| = 2.5 cm
The magnifying power of a compound microscope is given by the relation
m = \(\frac{v_{o}}{\left|u_{o}\right|}\left(1+\frac{d^{\prime}}{f_{e}}\right)\)
= \(\frac{10}{2.5}\left(1+\frac{25}{6.25}\right)\) = 4(1+4) = 20
Hence, the magnifying power of the microscope is 20.

(b) The final image is formed at infinity.
∴ Image distance for the eyepiece, v_e = ∞
Object distance for the eyepiece = u_e
According to the lens formula, we have the relation
\(\frac{1}{v_{o}}-\frac{1}{u_{o}}=\frac{1}{f_{o}}\)
\(\frac{1}{u_{o}}=\frac{1}{v_{o}}-\frac{1}{f_{o}}=\frac{1}{8.75}-\frac{1}{2.0}=\frac{2-8.75}{17.5}\)
∴ u₀ = \(\frac{17.5}{6.75}\) = -2.59 cm
Magnitude of the object distance, |u₀| = 2.59 cm
The magnifying power of a compound microscope is given by the relation
m = \(\frac{v_{o}}{\left|u_{o}\right|}\left(1+\frac{d^{\prime}}{f_{e}}\right)\)
= \(\frac{8.75}{2.59} \times\left(1+\frac{25}{6.25}\right)\) = 13.51
Hence, the magnifying power of the microscope is 13.51.

Question 12.
A person with a normal near point (25cm) using a compound microscope with objective of focal length 8.0 mm and an eyepiece of focal length 2.5 cm can bring an object placed at 9.0 mm from the objective in sharp focus. What is the separation between the two lenses? Calculate the magnifying power of the microscope.
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀= 8 mm = 0.8cm
Focal length of the eyepiece, f_e = 2.5 cm
Object distance for the objective lens, u₀ = -9.0 mm = -0.9 cm
Least distance of distant vision, d = 25 cm
Image distance for the eyepiece, v_e = -d = -25 cm
Object distance for the eyepiece = u_e

Using the lens formula, we can obtain the value of u_e as

∴ u_e = \(-\frac{25}{11}\) = -2.27 cm
We can also obtain the value of the image distance for the objective lens (v₀) using the lens formula.

∴ v₀ = 7.2 cm
The distance between the objective lens and the eyepiece = |u_e|+v₀
= 2.27+ 7.2 = 9.47cm
The magnifying power of the microscope is calculated as \(\frac{v_{o}}{\left|u_{o}\right|}\left(1+\frac{d}{f_{e}}\right)\)
= \(\frac{7.2}{0.9}\left(1+\frac{25}{2.5}\right)\)
= 8(1 +10) = 88
Hence, the magnifying power of the microscope is 88.

Question 13.
A small telescope has an objective lens of focal length 144 cm and an eyepiece of focal length 6.0cm. What is the magnifying power of the telescope? What is the separation between the objective and the eyepiece?
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀ = 144 cm
Focal length of the eyepiece, f_e = 6.0 cm
The magnifying power of the telescope is given as, m = \(\frac{f_{o}}{f_{e}}=\frac{144}{6}\) = 24
The separation between the objective lens and the eyepiece is calculated as
= f_o + f_e
= 144 + 6 = 150 cm
Hence, the magnifying power of the telescope is 24 and the separation between the objective lens and the eyepiece is 150 cm.

Question 14.
(a) A giant refracting telescope at an observatory has an objective lens of focal length 15 m. If an eyepiece of focal length 1.0 cm is used, what is the angular magnification of the telescope?
(b) If this telescope is used to view the moon, what is the diameter of the image of the moon formed by the objective lens? The diameter of the moon is 3.48 x 10⁶ m, and the radius of lunar orbit is 3.8 x 10⁸ m.
Answer:
(a) Given f₀ = 15 m,
f_e = 1.0 cm = 1.0 x 10^-2 m
Angular magnification of telescope,
m = \(-\frac{f_{o}}{f_{e}}=-\frac{15}{1.0 \times 10^{-2}}\) = -1500
Negative sign shows that the final image is inverted.
(b) Let D be diameter of moon, d diameter of image of moon formed by objective and r be the distance of moon from objective lens, then

Question 15.
Use the mirror equation to deduce that:
(a) an object placed between f and 2f of a concave mirror produces a real image beyond 2f.
(b) a convex mirror always produces a virtual image independent of the location of the object.
(c) the virtual image produced by a convex mirror is always diminished In size and is located between the focus and the
pole.
(d) an object placed between the pole and focus of a concave mirror produces a virtual and enlarged image.
[Note: This exercise helps you deduce algebraically properties of images that one obtains from explicit ray diagrams.]
Answer:
(a) For a concave mirror, the focal length (f) is negative
∴ f<o
When the object is placed on the left side of the mirror, the object distance (u) is negative.
∴ u<O
For image distance v, we can write the mirror formula
\(\frac{1}{v}=\frac{1}{f}-\frac{1}{u}\) …………………………………… (1)
The object lies between f and 2f.
∴ 2f < u < f (∵ u and f are negative) ∴ \(\frac{1}{2 f}>\frac{1}{u}>\frac{1}{f}\)
\(-\frac{1}{2 f}<-\frac{1}{u}<-\frac{1}{f}\)
\(\frac{1}{f}-\frac{1}{2 f}<\frac{1}{f}-\frac{1}{u}<0\) ………………………………… (2)
Using equation (1), we get
\(\frac{1}{2 f}<\frac{1}{v}<0\)

∴ \(\frac{1}{v}\) is negative, i.e., v is negative.
\(\frac{1}{2 f}<\frac{1}{v}\) 2f > v
-v > -2 f
Therefore, the image lies beyond 2f.

(b) For a convex mirror, the focal length (f) is positive.
∴ f>o
When the object is placed on the left side of the mirror, the object distance (u) is negative.
∴ u<O
For image distance y, we have the mirror formula
\(\frac{1}{v}=\frac{1}{f}-\frac{1}{u}\)
Using equation (2), we can conclude that
\(\frac{1}{\nu}\) < 0 v v> 0
Thus, the image is formed on the back side of the mirror.
Hence, a convex mirror always produces a virtual image, regardless of the object distance.

(c) For a convex mirror, the focal length (f) is positive.
∴ f> 0
When the object is placed on the left side of the mirror, the object distance (u) is negative.
∴ u< 0
For image distance v, we have the mirror formula
\(\frac{1}{v}=\frac{1}{f}-\frac{1}{u}\)
But we have u < 0 ∴ \(\frac{1}{v}>\frac{1}{f}\)
v < f
Hence, the image formed is diminished and is located between the focus (f) and the pole.

(d) For a concave mirror, the focal length (f) is negative.
∴ f< 0
When the object is placed on the left side of the mirror, the object distance (u) is negative.
∴ u< 0 It is placed between the focus (f) and the pole. ∴f > u > 0
\(\frac{1}{f}<\frac{1}{u}\) < 0 \(\frac{1}{f}-\frac{1}{u}\) > 0
For image distance v, we have the mirror formula

The image is formed on the right side of the mirror. Hence, it is a virtual image.
For u < 0 and v > 0, we can write
\(\frac{1}{u}>\frac{1}{v}\)
v > u
Magnification, m = \(\frac{v}{u}\) > 1 u
Hence, the formed image is enlarged.

Question 16.
A small pin fixed on a tabletop is viewed from above from a distance of 50 cm. By what distance would the pin appear to be raised if it is viewed from the same point through a 15 cm thick glass slab held parallel to the table? Refractive index of glass = 1.5. Does the answer depend on the location of the slab?
Answer:
Actual depth of the pin, d = 15cm
Apparent depth of the pin = d’
Refractive index of glass, µ = 1.5

Ratio of actual depth to the apparent depth is equal to the refractive index of glass, i.e.
µ = \(\frac{d}{d^{\prime}}\)
∴ d’ = \(\frac{d}{\mu}\)
= \(\frac{15}{1.5}\) = 10 cm
The distance at which the pin appears to be raised = d-d’=15-10 = 5 cm
For a small angle of incidence, this distance does not depend upon the location of the slab.

Question 17.
(a) Figure 9.35 shows a cross-section of a ‘light pipe’ made of a glass fibre of refractive index 1.68. The outer covering of the pipe is made of a material of refractive index 1.44. What is the range of the angles of the incident rays with the axis of the pipe for which total reflections inside the pipe take place, as shown in the figure.
(b) What is the answer if there is no outer covering of the pipe?

Answer:
(a) Refractive index of the glass fibre, µ₂ = 1.68
Refractive index of the outer covering of the pipe, µ₁ =1.44
Angle of incidence = i
Angle of refraction = r
Angle of incidence at the interface = i’

The refractive index (µ) of the inner core-outer core interface is given as
µ = \(\frac{\mu_{2}}{\mu_{1}}=\frac{1}{\sin i^{\prime}}\)
sin i’ = \(\frac{\mu_{1}}{\mu_{2}}=\frac{1.44}{1.68}\) = 0.8571
∴ i’ = 59°

For the critical angle, total internal reflection (TIR) takes place only when i > i’. i.e., i > 59°
Maximum angle of reflection, r_max = 90°-i’ = 90°-59°= 31°
Let, i_max be the maximum angle of incidence.
The refractive index at the air – glass interface, µ₂ =1.68
µ₂ = \(\frac{\sin i_{\max }}{\sin r_{\max }}\)
sin i_max = µ₂ sin r_max = 1.68 sin31°
= 1.68 x 0.5150
= 0.8652
∴i_max = sin^-1 (0.8652) ≈ 60°
Thus, all the rays incident at angles lying in the range 0 < i < 60° will suffer total internal reflection.

(b) If the outer covering of the pipe is not present, then
Refractive index of the outer pipe, µ₁ = Refractive index of air = 1
For the angle of incidence i =90°, we can write Snell’s law at the air-pipe interface as
\(\frac{\sin i}{\sin r}\) = µ₂ = 1.68
sin r = \(\frac{\sin 90^{\circ}}{1.68}=\frac{1}{1.68}\)
r = sin^-1(0.5952)
∴ i’ = 90°-36.5°= 53.5°
Since i’ > r, all incident rays will suffer total internal reflection.

Question 18.
Answer the following questions:
(a) You have learnt that plane and convex mirrors produce virtual images of objects. Can they produce real images under some circumstances? Explain.
(b) A virtual image, we always say, cannot be caught on a screen. Yet when we ‘see’ a virtual image, we are obviously bringing it onto the ‘screen’(i.e., the retina) of our eye. Is there a contradiction?
(c) A diver underwater, looks obliquely at a fisherman standing on the bank of a lake. Would the fisherman look taller or shorter to the diver than what he actually is?
(d) Does the apparent depth of a tank of water change if viewed obliquely? If so, does the apparent depth increase or decrease?
(e) The refractive index of diamond is much greater than that – of ordinary glass. Is this fact of some use to a diamond cutter?
Answer:
(a) Yes, they produce real images under some circumstances. If the object is virtual, i.e., if the light rays converging at a point behind a plane mirror (or a convex mirror) are reflected to a point on a screen placed in front of the mirror, then a real image will be formed.

(b) No, there is no contradiction. A virtual image is formed when light rays diverge. The convex lens of the eye causes these divergent rays to converge at the retina. In this case, the virtual image serves as an object for the lens to produce a real image.

(c) The diver is in the water and the fisherman is on land (i.e., in the air). Water is a denser medium than air. It is given that the diver is viewing the fisherman. This indicates that the light rays are traveling from a denser medium to a rarer medium. Hence, the refracted rays will move away from the normal. As a result, the fisherman will appear to be taller.

(d) Yes, the apparent depth of a tank of water changes when viewed obliquely. This is because light bends on traveling from one medium to another. The apparent depth of the tank, when viewed obliquely, is less than the near-normal viewing.

(e) Yes, the refractive index of diamond (2.42) is more than that of ordinary glass (1.5). The critical angle for diamond is less than that for glass. A diamond cutter uses a large angle of incidence to ensure that the light entering the diamond is totally reflected from its faces. This is the reason for the sparkling effect of a diamond.

Question 19.
The image of a small electric bulb on the wall of a room is to be obtained on the opposite wall 3 m away by means of a large convex lens. What is the maximum possible focal length of the lens required for the purpose? ’’
Answer:
Here, u + v = 3 m, :.v = 3 -u
From lens formula,

or u = \(\frac{3 \pm \sqrt{3^{2}-4.3 f}}{2}\)
For real solution, 9 -12, f should be positive.
It., 9 -12f > 0
or 9 >12f.
or f < \(\frac{9}{12}\) < \(\frac{3}{4}\) m
∴ The maximum focal length of the lens required for the purpose is \(\frac{3}{4}\) m
i.e, f_max = 0.7 m

Question 20.
A screen is placed 90 cm from an object. The image of the object on the screen is formed by a convex lens at two different locations separated by 20 cm. Determine the focal length of the lens.
Answer:
Here, O is a position of object and I is position of image (screen).
Distance OI = 90 cm
L₁ and L₂ are the two positions of the lens.
∴ Distance between L₁ and L₂ = O₁ O₂ = 20 cm
For Position L₁ of the Lens: Let x be the distance of the object from the lens.
∴ u₁ = -x
∴ Distance of the image from the lens, v₁ = +(90 – x)

If f be the focal length of the lens, then using lens formula,
\(-\frac{1}{u}+\frac{1}{v}=\frac{1}{f}\) we get
\(-\frac{1}{-x}+\frac{1}{90-x}=\frac{1}{f}\)
or \(\frac{1}{f}=\frac{1}{x}+\frac{1}{90-x}\) ……………………………….. (1)
For Position L₂ of the Lens : Let u₂ and v₂ be the distances of the object and image from the lens in this position.
∴ u₂=-(X + 20),
v₂ = +[90-(x+20)] = +(70-x)
∴ Using lens formula,

Question 21.
(a) Determine the ‘effective focal length’ of the combination of the two lenses in Exercise 9.10, if they are placed 8.0 cm apart with their principal axes coincident. Does the answer depend on which side of the combination a beam of parallel light is incident? Is the notion of effective focal length of this system useful at all?

(b) An object 1.5 cm in size is placed on the side of the convex lens in the arrangement (a) above. The distance between the object and the convex lens is 40 cm. Determine the magnification produced by the two-lens system and the size of the image.
Answer:
Focal length of the convex lens, f₁ = 30 cm
Focal length of the concave lens,f₂ = -20 cm
Distance between the two lenses, d = 8.0 cm

(a)
(i) When the parallel beam of light is incident on the convex lens first.
According to the lens formula, we have
\(\frac{1}{v_{1}}-\frac{1}{u_{1}}=\frac{1}{f_{1}}\)
where, μ₁ = Object distance = ∞, v₁ = Image distance = ?
\(\frac{1}{v_{1}}=\frac{1}{30}-\frac{1}{\infty}=\frac{1}{30}\)
∴ v₁ = 30 cm
The image will act as a virtual object for the concave lens. Applying lens formula to the concave lens, we have
\(\frac{1}{v_{2}}-\frac{1}{u_{2}}=\frac{1}{f_{2}}\)
where, u₂ = Object distance = (30 – d) = 30 – 8 = 22 cm,
v₂ = Image distance=?
\(\frac{1}{v_{2}}=\frac{1}{22}-\frac{1}{20}=\frac{10-11}{220}=\frac{-1}{220}\)
∴ v₂ = -220 cm
The parallel incident beam appears to diverge from a point that is \(\left(220-\frac{d}{2}=220-\frac{8}{2}=220-4=216 \mathrm{~cm}\right)\) from the centre of the combination of the two lenses.

(ii) When the parallel beam of light is incident, on the concave lens first. According to the lens formula, we have
\(\frac{1}{v_{2}}-\frac{1}{u_{2}}=\frac{1}{f_{2}}\)
\(\frac{1}{v_{2}}=\frac{1}{f_{2}}+\frac{1}{u_{2}}\)
where, u₂ = Object distance = -∞, v₂ = Image distance = ?
\(\frac{1}{v_{2}}=\frac{1}{-20}+\frac{1}{-\infty}=-\frac{1}{20}\)
∴ v₂ = -20 cm
The image will act as a real object for the .convex lens.
Applying lens formula to the convex lens, we have
\(\frac{1}{v_{1}}-\frac{1}{u_{1}}=\frac{1}{f_{1}}\)
where, u₁ = Object distance = -(20 + d) = -(20 + 8) = -28 cm v₁ = Image distance = ?
\(\frac{1}{v_{1}}=\frac{1}{30}+\frac{1}{-28}=\frac{14-15}{420}=\frac{-1}{420}\)
∴ v₁ = -420 cm
Hence, the parallel incident beam appear to diverge from a point that is (420 – 4 = 416 cm) from the left of the centre of the combination of the two lenses. The answer depends on the side of the combination at which the parallel beam of light is incident. The notion of effective focal length does not seem to be useful for this combination.

(b) Height of the object, h₁ =1.5 cm
Object distance from the side of the convex lens, u₁ = -40 cm
|u_i| = 40 cm

According to the lens formula
\(\frac{1}{v_{1}}-\frac{1}{u_{1}}=\frac{1}{f_{1}}\)
where, v₁ = Image distance =?
\(\frac{1}{v_{1}}=\frac{1}{30}+\frac{1}{-40}=\frac{4-3}{120}=\frac{1}{120}\)
∴ v₁ = 120 cm
Magnification, m= \(\frac{v_{1}}{\left|u_{1}\right|}=\frac{120}{40}\) = 3

Hence, the magnification due to the convex lens is 3.
The image formed by the convex lens acts as an object for the concave lens.
According to the lens formula
\(\frac{1}{v_{2}}-\frac{1}{u_{2}}=\frac{1}{f_{2}}\)
where,
u₂ = Object distance = +(120 —8)=112 cm
v₂= Image distance =?

Magnification, m’ = \(\left|\frac{v_{2}}{u_{2}}\right|=\frac{2240}{92} \times \frac{1}{112}=\frac{20}{92}\)
Hence, the magnification due to the concave lens is \(\frac{20}{92}\)
The magnification produced by the combination of the two lenses is calculated as m x m’ = \(3 \times \frac{20}{92}=\frac{60}{92}\) = 0.652
The magnification of the combination is given as
\(\frac{h_{2}}{h_{1}}\) = 0.652
h₂ = 0.652 x h₁
where, h₁ = Object size = 1.5 cm,
h₂ = Size of the image
∴ h₂ = 0.652 x 1.5 = 0.98 cm
Hence, the height of the image is 0.98 cm.

Question 22.
At what angle should a ray of light be incident on the face of a prism of refracting angle 60° so that it just suffers total internal reflection at the other face? The refractive index of the material of the prism is 1.524.
Answer:
The incident, refracted, and emergent rays associated with a glass prism ABC are shown in the given figure

Angle of prism, A = 60°
Refractive index of the prism, μ = 1.524
i₁ = Incident angle
r₂ = Refracted angle
r₂ = Angle of incidence at the face
AC = e = Emergent angle = 90°

According to Snell’s law, for face AC, we can have sine
\(\frac{\sin e}{\sin r_{2}}\) = μ

It is clear from the figure that angle A = r₁ + r₂
According to Snell’s law, we have the relation
μ = \(\frac{\sin i_{1}}{\sin r_{1}} \)
sin i₁ = μ sin r₁
= 1.524 x sin19°= 0.496
∴ i₁= 29.75°
Hence, the angle of incidence is 29.75°.

Question 23.
You are given prisms made of crown glass and flint glass with a wide variety of angles. Suggest a combination of prisms which will
(a) deviate a pencil of white light without much dispersion,
(b) disperse (and displace) a pencil of white light without much deviation.
Answer:
(a) Place the two prisms beside each other. Make sure that their bases are on the opposite sides of the incident white light, with their faces touching each other. When the white light is incident on the first prism, it will get dispersed. When this dispersed light is incident on the second prism, it will recombine and white light will emerge from the combination of the two prisms.

(b) Take the system of the two prisms as suggested in answer (a). Adjust (increase) the angle of the flint-glass-prism so that the deviations due to the combination of the prisms become equal. This combination will disperse the pencil of white light without much deviation.

Question 24.
For a normal eye, the far point is at infinity and the near point of distinct vision is about 25 cm in front of the eye. The cornea of . the eye provides a converging power of about 40 dioptres, and the least converging power of the eye-lens behind the cornea is about 20 dioptres. From this rough data estimate the range of accommodation (i.e., the range of converging power of the eye-lens) of a normal eye.
Answer:
Least distance of distinct vision, d = 25 cm
Far point of a normal eye, d’ = ∞
Converging power of the cornea, P_c = 40 D
Least converging power of the eye- lens, P_e = 20 D
To see the objects at infinity, the eye uses its least converging power.
Power of the eye-lens, P = P_c + P_e =40+20 = 60 D
Power of the eye-lens is given as
P = \(\frac{1}{\text { Focal length of the eye lens }(f)} \)
f = \(=\frac{1}{P}=\frac{1}{60 D}=\frac{100}{60}=\frac{5}{3}\) cm

To focus an object at the near point, object distance (u) = -d = -25 cm
Focal length of the eye-lens = Distance between the cornea and the retina = Image distance
Hence, image distance, v = \( \frac{5}{3}\) cm
According to the lens formula, we can write
\(\frac{1}{f^{\prime}}=\frac{1}{v}-\frac{1}{u}\)
Where f’ = Focal length

Power of the eye-lens = 64-40 = 24 D
Hence, the range of accommodation of the eye-lens is from 20 D to24D.

Question 25.
Does short-sightedness (myopia) or long-sightedness (hypermetropia) imply necessarily that the eye has partially lost its ability of accommodation? If not, what might cause these defects of vision?
Answer:
A myopic or hypermetropic person can also possess the normal ability of accommodation of the eye-lens. Myopia occurs when the eyeballs get elongated from front to back. Hypermetropia occurs when the eye-balls get shortened.
When the eye-lens loses its ability of accommodation, the defect is called presbyopia.

Question 26.
A myopic person has been using spectacles of power -1.0 dioptre for distant vision. During old age he also needs to use separate reading glass of power +2.0 dioptres. Explain what may have happened.
Answer:
The power of the spectacles used by the myopic person, P = -1.0 D
Focal length of the spectacles, f = \(\frac{1}{P}=\frac{1}{-1 \times 10^{-2}}\) = -100 cm
Hence, the far point of the person is 100 cm. He might have a normal near point of 25 cm. When he uses the spectacles, the objects placed at infinity produce virtual images at 100 cm.
He uses the ability of accommodation of the eye-lens to see the objects placed between 100 cm and 25 cm.
During old age, the person uses reading glasses of power, P’ = +2D The ability of accommodation is lost in old age.
This defect is called presbyopia. As a result, he is unable to see clearly the objects placed at 25 cm.

Question 27.
A person looking at a person wearing a shirt with a pattern comprising vertical and horizontal lines is able to see the vertical lines more distinctly than the horizontal ones. What is this defect due to? How is such a defect of vision corrected?
Answer:
In the given case, the person is able to see vertical lines more distinctly than horizontal lines. This means that the refracting system (cornea and eye-lens) of the eye is not working in the same way in different planes. This defect is tailed astigmatism. The person’s eye has enough curvature in the vertical plane. However, the curvature in the horizontal plane is insufficient. Hence, sharp images of the vertical lines are formed on the retina, but horizontal lines appear blurred. This defect can be corrected by using cylindrical lenses.

Question 28.
A man with normal near point (25cm) reads a book with small print using a magnifying glass: a thin convex lens of focal length 5 cm.
(a) What is the closest and the farthest distance at which he should keep the lens from the page so that he can read the book when viewing through the magnifying glass?
(b) What is the maximum and the minimum angular magnification (magnifying power) possible using the above simple microscope?
Answer:
(a) Focal length of the magnifying glass, f = 5 cm
Least distance of distinct vision, d = 25 cm
Closest object distance = u
Image distance, v = -d = -25 cm
According to the lens formula, we have


Hence, the closest distance at which the person can read the book is 4.167 cm.
For the object at the farthest distance (u’), the image distance (v’) = ∞

According to the lens formula, we have

∴ u’ = -5 cm
Hence, the farthest distance at which the person can read the book is 5 cm.
(b) Maximum angular magnification is given by the relation
α_max= \(\frac{d}{|u|}=\frac{25}{\frac{25}{6}} \) = 6
Minimum angular magnification is given by the relation
α_min = \(\frac{d}{\left|u^{\prime}\right|}=\frac{25}{5} \) = 5.

Question 29.
A card sheet divided into squares each of size 1 mm² is being viewed at a distance of 9 cm through a magnifying glass (a converging lens of focal length 10 cm) held close to the eye.
(a) What is the magnification produced by the lens? How much is the area of each square in the virtual image?
(b) What is the angular magnification (magnifying power) of the lens?
(c) Is the magnification in (a) equal to the magnifying power in (b)?
Explain.
Answer:
(a) Area of each square, A = 1 mm²
Object distance, u = -9 cm
Focal length of the converging lens, f = 10 cm
For image distance v, the lens formula can be written as

∴ v = -90 cm
Magnification, m = \(=\frac{v}{u}=\frac{-90}{-9}\) =10
∴ Area of each square in the virtual image = (10)²A
= 10² x 1 =100 mm² = 1 cm²
(b) Magnifying power of the lens = \(\frac{d}{|u|}=\frac{25}{9}\) = 2.8
(c) The magnification in (a) is not the same as the magnifying power in(b).
The magnification magnitude is \(\left(\left|\frac{v}{u}\right|\right)\) and the magnifying power is \(\left(\frac{d}{|u|}\right) \) .
The two quantities will be equal when the image is formed at the near point (25 cm).

Question 30.
(a) At what distance should the lens be held from the figure in Exercise 9.29 in order to view the squares distinctly with the maximum possible magnifying power?
(b) What is the magnification in this case?
(c) Is the magnification equal to the magnifying power in this case? Explain.
Answer:
(a) The maximum possible magnification is obtained when the image is formed at the near point (d = 25cm).
Image distance, v = -d = -25 cm
Focal length, f = 10 cm
Object distance = u
According to the lens formula, we have

∴ u = \(-\frac{50}{7}\) = -7.14 cm
Hence, to view the squares distinctly, the, lens should be kept 7.14 cm away from them. .
(b) Magnifying = \(\left|\frac{v}{u}\right|=\frac{25}{50}\) =3.5
(c) Magnifying power = \(\frac{d}{u}=\frac{25}{\frac{50}{7}}\) = 3.5
Since the image is formed at the near point (25 cm), the magnifying power is equal to the magnitude of magnification.

Question 31.
What should be the distance between the object in Exercise 9.30 and the magnifying glass if the virtual image of each square in the figure is to have an area of 6.25 mm². Would you be able to see the squares distinctly with your eyes very close to the magnifier? [Note: Exercises 9.29 to 9.31 will help you clearly understand the difference between magnification in absolute size and the angular magnification (or magnifying power) of an instrument.]
Answer:
Area of the virtual image of each square, A = 6.25 mm
Area of each square, A₀ = 1 mm²
Hence, the linear magnification of the object can be calculated as
m = \(\sqrt{\frac{A}{A_{0}}}=\sqrt{\frac{6.25}{1}} \) = 2.5
But m = \(\frac{\text { Image distance }(v)}{\text { Object distance }(u)} \)
∴ v = mu = 2.5 u
Focal length of the magnifying glass, f = 10 cm

According to the lens formula, we have the relation

∴ u = \(-\frac{1.5 \times 10}{2.5}\) = -6 cm
and v = 2.5 u = 2.5 x 6 = -15 cm
The virtual image is formed at a distance of 15 cm, which is less than the near point (i.e., 25 cm) of a normal eye. Hence, it cannot be seen by the eyes distinctly.

Question 32.
Answer the following questions:
(a) The angle subtended at the eye by an object is equal to the angle subtended at the eye by the virtual image produced by a magnifying glass. In what sense then does a magnifying glass provide angular magnification?
(b) In viewing through a magnifying glass, one usually positions one’s eyes very close to the lens. Does angular magnification change if the eye is moved back?
(c) Magnifying power of a simple microscope is inversely proportional to the focal length of the lens. What then stops us from using a convex lens of smaller and smaller focal length and achieving greater and greater magnifying power?
(d) Why must both the objective and the eyepiece of a compound microscope have short focal lengths?
(e) When viewing through a compound microscope, our eyes should be positioned not on the eyepiece but a short distance away from it for best viewing. Why? How much should be that short distance between the eye and eyepiece?
Answer:
(a) Though the image size is bigger than the object, the angular size of the image is equal to the angular size of the object. A magnifying glass helps one see the objects placed closer than the least distance of distinct vision (i.e., 25 cm). A closer object causes a larger angular size. A magnifying glass provides angular magnification. Without magnification, the object cannot be placed closer to the eye. With magnification, the object can be placed much closer to the eye.

(b) Yes, the angular magnification changes when the distance between the eye and a magnifying glass is increased, the angular magnification decreases a little. This is because the angle subtended at the eye is slightly less than the angle subtended at the lens. Image distance does not have any effect on angular magnification.

(c) The focal length of a convex lens cannot be decreased by a greater amount. This is because making lenses having very small focal lengths is not easy. Spherical and chromatic aberrations are produced by a convex lens having a very small focal length.

(d) The ang lar magificarin produced by’the eyepiece of a compound microscope is \(\left[\left(\frac{25}{f_{e}}\right)+1\right]\)
Where f_e = Focal length of the eyepiece
It can be inferred that f_e is small, then angular magnification of the eyepiece will be large.
The angular magnification of the objective lens of a compound microscope is given as
\(\frac{1}{\left(\left|u_{o}\right| f_{o}\right)}\)
Where, u₀ = Object distance for the objective lens, f₀ = Focal length of the objective
The magnification is large when u₀> f₀ . In the case of a microscope, the object is kept close to the objective lens. Hence, the object distance is very little.
Since u₀ is small, f₀ will be even smaller. Therefore, f_e and f₀ are both small in the given condition.

(e) When we place our eyes too close to the eyepiece of a compound microscope, we are unable to collect much-refracted light. As a result, the field of view decreases substantially. Hence, the clarity of the image gets blurred.
The best position of the eye for viewing through a compound microscope is at the eye-ring attached to the eyepiece. The precise location of the eye depends on the separation between the objective lens and the eyepiece.

Question 33.
An angular magnification (magnifying power) of 30X is desired using an objective of focal length 1.25 cm and an eyepiece of focal length 5 cm. How will you set up the compound microscope?
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀ = 1.25 cm
Focal length of the eyepiece, f_e = 5 cm
Least distance of distinct vision, d = 25 cm

Angular magnification of the compound microscope = 30X
Total magnifying power of the compound microscope, m = 30
The angular magnification of the eyepiece is given by the relation
m_e = \(\left(1+\frac{d}{f_{e}}\right)=\left(1+\frac{25}{5}\right)\) = 1+5 = 6
The angular magnification of the objective lens (m₀) is related to me as
m_om_e=m
or m₀ = \(\frac{m}{m_{e}}=\frac{30}{6}\) = 5

We also have the relation
m = \( \frac{\text { Image distance for the objective lens }\left(v_{o}\right)}{\text { Object distance for the objective lens }\left(-u_{0}\right)}\)
5 = \(\frac{v_{o}}{-u_{o}}\)
∴ v₀ = -5u₀ …………………………….. (1)
Applying the lens formula for the objective lens

and v₀ = -5u₀
= -5 x (-1.5) = 7.5 cm
The object should be placed 1.5 cm away from the objective lens to obtain the desired magnification.
Applying the lens formula for the eyepiece
\(\frac{1}{v_{e}}-\frac{1}{u_{e}}=\frac{1}{f_{e}}\)
where,
v_e = Image distance for the eyepiece = -d = -25 cm
u_e = Object distance for the eyepiece
\(\frac{1}{u_{e}}=\frac{1}{v_{e}}-\frac{1}{f_{e}}=\frac{-1}{25}-\frac{1}{5}=-\frac{6}{25}\)
u_e =-4.17 cm
Separation between the objective lens and the eyepiece = \(\left|u_{e}\right|+\left|v_{o}\right|\)
= 4.17 + 7.5 = 11.67 cm
Therefore, the separation between the objective lens and the eyepiece should be 11.67 cm.

Question 34.
A small telescope has an objective lens of focal length 140 cm and an eyepiece of focal length 5.0 cm. What is the magnifying power of the telescope for viewing distant objects when
(a) the telescope is in normal adjustment (i.e., when the final image is at infinity)?
(b) the final image is formed at the least distance of distinct vision (25 cm)?
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀ =140 cm
Focal length of the eyepiece, f_e = 5 cm
Least distance of distinct vision, d = 25 cm
(a) When the telescope is in normal adjustment, its magnifying power is given as
m = \(\frac{f_{o}}{f_{e}}=\frac{140}{5} \) = 28
(b) When the final image is formed at d, the magnifying power of the telescope is given as
\(\frac{f_{o}}{f_{e}}\left[1+\frac{f_{e}}{d}\right]=\frac{140}{5}\left[1+\frac{5}{25}\right]\)
= 28[1 +0.2] = 28×1.2 = 33.6

Question 35.
(a) For the telescope described in Exercise 9.34 (a), what is the separation between the objective lens and the eyepiece?
(b) If this telescope is used to view a 100 m tall tower 3 km away, what is the height of the image of the tower formed by the objective lens?
(c) What is the height of the final image of the tower if it is formed at 25 cm?
Answer:
Focal length of the objective lens, f₀ =140 cm
Focal length of the eyepiece, f_e= 5 cm
(a) In normal adjustment, the separation between the objective lens and the eyepiece = f₀ + f_e = 140 + 5 = 145 cm
(b) Height of the tower, h₁ = 100 m
Distance of the tower (object) from the telescope, u = 3 km = 3000 m
The angle subtended by the tower at the telescope is given as
θ’ = \(\frac{h_{2}}{f_{o}}=\frac{h_{2}}{140}\) rad
where,
h₂ = Height of the image of the tower formed by the objective lens
\(\frac{1}{30}=\frac{h_{2}}{140}\) (∵θ=θ’)
∴ h₂ = \(\frac{140}{30}\) = 4.7 cm
Therefore, the objective lens forms a 4.7 cm tall image of the tower.

(c) Image is formed at a distance, d = 25 cm
The magnification of the eyepiece is given by the relation
m = 1 + \(\frac{d}{f_{e}}\)
= 1+ \(\frac{25}{5}\) =1 + 5 = 6
Height of the final image = mh₂ = 6 x 4.7 = 28.2 cm
Hence, the height of the final image of the tower is 28.2 cm.

Question 36.
A Cassegrain telescope uses two mirrors as shown in Fig. 9.33. Such a telescope is built with the mirrors 20 mm apart.
If the radius of curvature of the large mirror is 220 mm and the small mirror is 140 mm, where will the final image of an object at infinity be?
Answer:
Given, r₁ = 220 mm, f₁ = \(\frac{r_{1}}{2}\) = 110 mm = 11 cm
r₂ = 140 mm, f₂ = \(\frac{r_{2}}{2}\) = 70 mm = 7.0 cm
Distance between mirrors, d = 20 mm = 2.0 cm
The parallel incident rays coming from distant objects fall on the concave mirror and try to be focused at the principal focus of concave lens, i. e., v₁ = -f₁ = -11 cm
But in the path of rays reflected from concave mirror, a convex mirror is placed. Therefore the image formed by the concave mirror acts as a virtual object for convex mirror.

For convex mirror f₂ = -7.0 cm, u₂ = -(11 -2) = -9 cm

v₂ = \(-\frac{63}{2}\) cm = -31.5 cm
This is the distance of the final image formed by the convex mirror. Thus, the final image is formed at a distance of 31.5 cm from the smaller (convex) mirror behind the bigger mirror.

Question 37.
Light incident normally on a plane mirror attached to a galvanometer coil retraces backward as shown in Fig. 9.36. A current in the coil produces a deflection of 3.5° of the mirror. What is the displacement of the reflected spot of light on a screen placed 1.5 m away?

Answer:
Angle of deflection, θ = 3.5°
Distance of the screen from the mirror, D = 1.5 m
The reflected rays get deflected by an amount twice the angle of deflection i.e., 2θ = 2 x 3.5 = 7.0°
The displacement (d) of the reflected spot of light on the screen is given as
tan 2θ = \(\frac{d}{1.5}\) d =1.5 x tan7°= 0.184 m = 18.4 cm
Hence, the displacement of the reflected spot of light is 18.4 cm.

Question 38.
Figure 9.37 shows an biconvex lens (of refractive index 1.50) in contact with a liquid layer on top of a plane mirror.
A small needle with its tip on the principal axis is moved along the axis until its inverted image is found at the position of the needle. The distance of the needle from the lens is measured to be 45.0 cm. The liquid is removed and the experiment is repeated. The new distance is measured to he 30.0 cm. What is the refractive index of the liquid?

Answer:
Focal length of the convex lens, f₁ = 30 cm
The liquid acts as a mirror. Focal length of the liquid = f₂
Focal length of the system (convex lens + liquid), f = 45 cm
For a pair of optical systems placed in contact, the equivalent focal length is given as
\(\frac{1}{f}=\frac{1}{f_{1}}+\frac{1}{f_{2}}\)
\(\frac{1}{f_{2}}=\frac{1}{f}-\frac{1}{f_{1}}\)
= \(\frac{1}{45}-\frac{1}{30}=-\frac{1}{90}\)
∴ f₂ = -90 cm
Let the refractive index of the lens be μ₁ and the radius of curvature of one surface be R. Hence, the radius of curvature of the other surface is R.
R can be obtained using the relation \(\frac{1}{f_{1}}=\left(\mu_{1}-1\right)\left(\frac{1}{R}+\frac{1}{-R}\right)\)
\(\frac{1}{30}=(1.5-1)\left(\frac{2}{R}\right)\)
∴ R = \(\frac{30}{0.5 \times 2}\) = 30 cm

Let μ₂ be the refractive index of the liquid.
Radius of curvature of the liquid on the side of the plane minor = ∞
Radius of curvature of the liquid on the side of the lens, R = -30 cm
The value of μ₂, can be calculated using the relation
\(\frac{1}{f_{2}}=\left(\mu_{2}-1\right)\left[\frac{1}{-R}-\frac{1}{\infty}\right]\)
\(\frac{-1}{90}=\left(\mu_{2}-1\right)\left[\frac{1}{+30}-0\right]\)
μ₂ – 1 = \(\frac{1}{3} \)
∴ μ₂ = \(\frac{4}{3} \) = 133
Hence, the refractive index of the liquid is 1.33.

Punjab State Board PSEB 12th Class Chemistry Book Solutions Chapter 9 Coordination Compounds Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Chemistry Chapter 9 Coordination Compounds

PSEB 12th Class Chemistry Guide Coordination Compounds InText Questions and Answers

Question 1.
Explain the bonding in coordination compounds in terms of Werner’s postulates.
Answer:
(i) The primary valencies are satisfied by negative ions and equal-to the oxidation state of the metal.

(ii) The secondary valencies can be satisfied by neutral or negative ions. It is equal to the coordination number of the central metal atom and is fixed.

(iii) The ions bound to the central metal ion to secondary linkages have definite spatial arrangements and give geometry to the complex. While primary valency is non-directional.

Question 2.
FeSO₄ solution mixed with (NH₄)₂SO₄ solution in 1 : 1 molar ratio gives the test of Fe²⁺ ion but CuSO₄ solution mixed with aqueous ammonia in 1 : 4 molar ratio does not give the test of Cu²⁺ ion. Explain why?
Answer:
FeSO⁴ solution mixed with (NH⁴)²SO⁴ solution in 1 : 1 molar ratio forms double salt, FeSO⁴∙(NH⁴)²SO⁴∙6H²O which ionises in the solution to give Fe2+ ions. Hence, it gives the test of Fe²⁺ ions.

CuSO₄ solution mixed with aqueous ammonia in 1 : 4 molar ratio forms a complex, with the formula [Cu(NH₃)₄]SO₄. The complex ion, [CU(NH₃)]²⁺ does not ionise to give Cu²⁺ ions. Hence, it does not give the test of Cu²⁺ ion.

Question 3.
Explain with two examples each of the following: Coordination entity, ligand, coordination number, coordination polyhedron, homoleptic and heteroleptic.
Answer:
Coordination entity: A coordination entity constitutes usually a central metal atom or ion, to which a fixed number of other atoms or ions or groups are attached by coordinate bonds. A coordination entity may be neutral, positively or negatively charged. For examples : [Ni(CO)₄], [CoCl₃(NH₃)₃], [Co(NH₃)₆]^3+.

Ligand : A ligand is an ion or a small molecule having at least one lone pair of electrons and capable of forming a coordinate bond with central atom or ion in the coordination entity. For example: Cl^–, OH^–, CN^–, CO, NH₃, H₂O etc.

Coordination number : The coordination number of the central atom or ion is determined by the number of a bonds between the ligands and the central atom or ion. n bonds are not consider for the determination of coordination number. The a bonding electrons may be indicated by a pair of dots (:). For example, [Co(:NH₃)₆]³⁺ and [Fe(:CN)₆]^3-.

Coordination polyhedron : The spatial arrangement of the ligands which are directly attached to the central atom or ion called coordination polyhedron.
For example: [Co(NH₃)₆]³⁺ is octahedral, [Ni(CO)₄] is tetrahedral and [PtCl₄ ]^2- is square planar.

Homoleptic and heteroleptic : Complexes in which a metal is bound to only one type of donor groups are known as homoleptic.
For example : [Co(NH₃)₆]³⁺, [PtCl₆]^2- .
Complexes in which a metal is bound to more than one kind of donor groups are known as heteroleptic. ‘
For example : [Co(NH₃)₄Cl₂]⁺, [PdI₂(ONO)₂ (H₂O)₂],

Question 4.
What is meant by unidentate, didentate and ambidentate ligands? Give two examples for each.
Answer:
A molecule or an ion which has only one donor atom to form one coordinate bond with the central metal atoms is called unidentate ligand, e.g., Cl^– and NH₃.

A molecule or an ion which contains two donor atoms and hence forms two coordinate bonds with the central metal atoms is called a didentate ligand, e.g., NH₂—CH₂—CH₂—NH₂ and ^–OOC — COO^–.
A molecule or an ion which contains two donor atoms but only one of them forms a coordinate bond at a time with the central metal atom is called ambidentate ligand, e.g., CN^–or NC^– and \(\) or : ONO^–.

Question 5.
Specify the oxidation numbers of the metals in the following coordination entities:
(i) [Co(H₂O)(CN)(en)₂]²⁺
(ii) [CoBr₂(en)₂]⁺
(iii) [PtCl₂]^2-
(iv) K₃Fe(CN)₆]
(v) [Cr(NH₃)₂Cl₃]
Answer:
(i) x + (-1) + (0) + (0) = + 2 so x = +3 (III)
(ii) x + 2(-1) + 0 = +1 so x = +3 (III)
(iii) x + 4(-1) = -2 so x = +2(11)
(iv) x + 6(-1) = -3 so x = +3 (III)
(v) x + 3(-1) + 0 = 0 so x = +3 (III)

Question 6.
Using IUPAC norms write the formulas for the following:
(i) Tetrahydroxozincate(II)
(ii) Potassium tetrachloridopalladate(II)
(iii) Diamminedichloridoplatinum(II)
(iv) Potassium tetracyanonickelate(II)
(v) Pentaamminenitrito-O-cobalt(III)
(vi) Hexaamminecobalt(III) sulphate
(vii) Potassium tri(oxalato)chromate(III)
(viii) Hexaammineplatinum(IV)
(ix) Tetrabromidocuprate(Il)
(x) Pentaamminenitrito-N-cobalt(lll)
Answer:
(i) [Zn(OH)₄]^2-
(ii) K₂[PdCl₄]
(iii) pt(NH₃)₂Cl₂]
(iv) K₂[Ni(CN)₄]
(v) [Co(ONO) (NH₃)₅]²⁺
(vi) [CO(NH₃)₆]₂ (SO₄)₃
(vii) K₃[Cr(C₂O₄)₃]
(viii) [Pt(NH₃)₆]⁴⁺
(ix) [Cu(Br)₄]^2-
(x) [Co (NO₂) (NH₃)₅]²⁺

Question 7.
Using IUPAC norms write the systematic names of the following:
(i) [CO(NH₃)₆]Cl₃
(ii) [Pt(NH₃)₂Cl(NH₂CH₃)]Cl
(iii) [Ti(H₂O)₆]³⁺
(iv) [CO(NH₃)₄Cl(NO₂)]CI
(v) [Mn(H₂O)₆]²⁺
(vi) [NiCl₄]^2-
(vii) [Ni(NH₃)₆]Cl₂
(viii) [Co(en)₃]³⁺
(ix) [Ni(CO)₄]
Answer:
(i) Hexaamminecobalt(III) chloride
(ii) Diamminechlorido(methylamine) platinum(II) chloride
(iii) Hexaquatitanium(III) ion
(iv) Tetraamminechloridonitrito-N-Cobalt(III) chloride
(v) Hexaquamanganese(II) ion
(vi) Tetrachloridonickelate(II) ion
(vii) Hexamminenickel(II) chloride
(viii) Tris(ethane-1, 2-diamine) cobalt(III) ion
(ix) Tetracarbonylnickel(O)

Question 8.
List various types of isomerism possible for coordination compounds giving an example of each.
Answer:
Two principal types of isomerism are known among coordination compounds :
(A) Sterioisomerism,
(B) Structural isomerism.
Each of which can be further sub-divided as :
(A) Stereoisomerism
(i) Geometrical isomerism : It arises in heteroleptic complexes due to different possible geometric arrangements of the ligands.
Example: Pt[(NH₃)₂Cl₂]

(ii) Optical isomerism : It is common in octahedral complexes involving didentate ligands.
Example : [Pt Cl₂(en) ₂]²⁺

Optical isomers (d and l) of cis-[PtCl₂(en)₂]²⁺

(B) Structural isomerism
(i) Linkage isomerism.
Example: [Co(NH₃)₅ (NO₂)]Cl₂
(ii) Coordination isomerism.
Example: [Co(NH₃)₆] [Cr(CN)₆]
(iii) Ionisation isomerism.
Example: [Co(NH₃)₅SO₄]Br and [CO(NH₃)₅ Br]SO₄
(iv) Solvate isomerism.
Example : [Cr(H₂O)₆] Cl₃ (violet) its solvate isomer
[Cr(H₂O)₅Cl]Cl₂. H₂O (grey-green)

Question 9.
How many geometrical isomers are possible in the following coordination entities? ’
(i) [Cr(C₂O₄)₃]^3-
(ii) [Co(NH₃)₃Cl₃]
Answer:
(i) [Cr(C₂O₄)₃]^3-,
No geometric isomer is possible as it is a bidentate ligand.
(ii) [CO(NH₃)₃Cl₃] .
Two geometrical isomers are possible.

Question 10.
Draw the structures of optical isomers of:
(i) [Cr(C₂O₄)₃]^3-
(ii) [PtCl₂(en)₂]²⁺
(iii) [Cr(NH₃)₂ Cl₂ (en)]⁺
Answer:
(i) [Cr(C₂O₄)₃]^3-

Question 11.
Draw all the isomers (geometrical and optical) of:
(i) [CoCl₂ (en)₂]⁺
(ii) [Co(NH₃)Cl(en)₂]²⁺
(iii) [Co(NH₃)₂Cl₂(en)]⁺
Answer:
(i) [CoCl₂ (en)₂]⁺

Question 12.
Write all the geometrical isomers of [Pt(NH₃)(Br)(Cl)(py)] and how many of these will exhibit optical isomers?
Answer:
Three isomers are possible as follows :

Isomers of this type do not show any optical isomerism. Optical isomerism rarely occurs in square planar or tetrahedral complexes and that too when they contain unsymmetrical chelating ligand.

Question 13.
Aqueous copper sulphate solution (blue in colour) gives :
(i) a green precipitate with aqueous potassium fluoride, and
(ii) a bright green solution with aqueous potassium chloride. Explain these experimental results.
Answer:
Aqueous copper sulphate exists as [Cu(H₂O)₄]SO₄. It is a labile complex. The blue colour of the solution is due to [Cu(H₂O)₄]²⁺ ions,

(i) When KF is added, the weak H₂O ligands are replaced by F^– ligands forming [CuF₄]^2- ions, which is a green precipitate.

(ii) When KCl is added, Cl^– ligands replace the weak H₂O ligands forming [CuCl₄]^2- ion, which has bright green colour.

Question 14.
What is the coordination entity formed when excess of aqueous KCN is added to an aqueous solution of copper sulphate? Why is it that no precipitate of copper sulphide is obtained when H₂S (g) is passed through this solution?
Answer:
K₂[Cu(CN)₄] is formed when excess of aqueous KCN is added to an aqueous solution of CuSO₄.

As CN^–ions are strong ligands the complex is very stable. It is not replaced by S^2- ions when H₂S gas is passed through the solution and thus no precipitate of CuS is obtained.

Question 15.
Discuss the nature of bonding in the following coordination entities on the basis of valence bond theory:
(i) [Fe(CN)₆]^4-
(ii) [FeFe₆]^3-
(iii) [Co(C₂O₄)₃]^3-
(iv) [CoF₆]^3-
Answer:
(i) [Fe(CN)₆]^4-
In the above coordination complex, iron exists in the +2 oxidation state.
Fe = [Ar] 3d⁶ 4s²
Outer configuration of Fe²⁺ = 3d⁶ 4s⁰
Orbitals of Fe²⁺ ion:

As CN^– is a strong field ligand, it causes the pairing of the unpaired 3d electrons.

Since, there are six ligands around the central metal ion, the most feasible hybridisation is d²sp³. d²sp³ hybridised orbitals of Fe²⁺ are :

6 electron pairs from CN ions occupy the six hybrid d²sp³ orbitals.
Then,

Hence, the geometry of the complex is octahedral and the complex is diamagnetic (as there are no unpaired electrons).

(ii) [FeF₆]^3-
In this complex, the oxidation state of Fe is + 3.
Fe³⁺ = 3d⁵ 4s⁰
Orbitals of Fe³⁺ ion:

There are 6F^– ions. Thus, it will undergo d²sp³ or sp³d² hybridisation. As F^– is a weak field ligand, it does not cause the pairing of the electrons in the 3d orbital. Hence, the most feasible hybridisation is sp³d². sp³d² hybridised orbitals of Fe are:

Hence, the geometry of the complex is found to be octahedral.

(iii) [Co(C₂O₄)₃]^3-
Cobalt exists in the + 3 oxidation state in the given complex.
Outer configuration of Co = 3d₇ 4s₂
Co₃₊ = 3d₆4s₀
Orbitals of Co₃₊ ion:

Oxalate is a weak field ligand. Therefore, it cannot cause the pairing of the 3d electrons. As there are 6 ligands, hybridisation has to be either sp³d² or d²sp³ hybridisation. sp³d² hybridisation of Co³⁺.

The 6 electron pairs from the 3 oxalate ions (oxalate anion is a bidentate ligand) occupy these sp³d² orbitals.

Hence, the geometry of the complex is found to be octahedral.

(iv) [CoF₂]^3-
Cobalt exists in the + 3 oxidation state.
Orbitals of Co³⁺ ion:

Again, fluoride ion is a weak field ligand. It cannot cause the pairing of the 3d electrons. As a result, the Co³⁺ ion will undergo sp³d² hybridisation.
sp³d² hybridised orbitals of Co³⁺ ion are :

Hence, the geometry of complex is octahedral, 6 electron pants.

Question 16.
Draw figure to show the splitting of d-orbitals in an octahedral crystal field.
Answer:

Question 17.
What is spectrochemical series? Explain the difference between a weak field ligand and a strong field ligand.
Answer:
The arrangement of ligands in order of their increasing field strengths, i.e., increasing crystal field splitting energy (CFSE) values is called spectrochemical series.

The ligands with a small value of CFSE (△₀) are called weak field ligands whereas those with a large value of CFSE are called strong field ligands.

Question 18.
What is crystal field splitting energy? How does the magnitude of △₀ decide the actual configuration of d-orbitals in a coordi-nation entity?
Answer:
When ligands approach a transition metal ion, the d-orbitals split into two sets, one with lower energy and the other with higher energy. The difference of energy between the two sets of orbitals is called crystal field splitting energy (△₀) in case of octahedral field.

If △₀ < P, (pairing energy), the 4th electron enters one of the e_g orbitals giving the configuration \(t_{2 g}^{3} e_{g}^{1}\), thereby forming high spin complexes.

Such ligands for which A 0 < P are called weak field ligands.
If △₀ > P, the 4th electron pairs up in one of the t2g orbitals giving the configuration \(t_{2 g}^{4} e_{g}^{0}\), thus forming low spin complexes. Such ligands for which △₀ > P are called strong field ligands.

Question 19.
[Cr(NH₃)₆]³⁺ is paramagnetic while [Ni(CN)₄]^2- is diamagnetic. Explain why?
Answer:
Cr is in the +3 oxidation state i.e., d³ configuration. Also, NH₃ is a weak field ligand that does not cause the pairing of the electrons in the orbital.

Therefore, it undergoes d²sp³ hybridisation and the electrons in the 3d orbitals remain unpaired. Hence, it is paramagnetic in nature.
In [Ni(CN)₄]^2-, Ni exists in the + 2 oxidation state i. e., d⁸ configuration.

CN^– is a strong field ligand. It causes the pairing of the 3d electrons. Then, Ni²⁺ undergoes dsp² hybridisation.

As there are no unpaired electrons, it is diamagnetic.

Question 20.
A solution of [Ni(H₂O)₆]²⁺ is green but a solution of [Ni(CN)₄]^2- is colourless. Explain.
Answer:
In [Ni(H₂O)6]²⁺, \(\mathrm{H}_{2} \ddot{\mathrm{O}}\) is a weak field ligand. Therefore, there are unpaired electrons in Ni²⁺. In this complex, the d electrons from the lower energy level can be excited to the higher energy level i. e., the possibility of d-d transition is present. Hence, [Ni(H₂O)₆]²⁺ is coloured.

In [Ni(CN)₄]²⁺, the electrons are all paired as CN^– is a strong field ligand. Therefore, d-d transition is not possible in [Ni(CN)₄]^2-. Hence, it is colourless.

Question 21.
[Fe(CN)₆]^4- and [Fe(H₂O)₆]²⁺ are of different colours in dilute solutions. Why?
Answer:
In both the complex compounds, Fe is in +2 oxidation state with configuration 3d⁶, i.e., it has four unpaired electrons. In the presence of weak H₂O ligands, the unpaired electrons do not pair up. But in the presence of strong ligand CN^– they get paired up. Then no unpaired electron is left. Due to this, difference in the number of unpaired electrons, both complex ions have different colours.

Question 22.
Discuss the nature of bonding in metal carbonyls.
Answer:
The metal carbon in metal carbonyls possesses both CT and π character. The ligand to metal is CT bond and metal to ligand is π bond. The effect of CT bond strengthens the rcbond and vice-versa. This is called synergic effect. This unique synergic provides stability to metal carbonyls.

Question 23.
Give the oxidation state, d-orbital occupation and coordination number of the central metal ion in the following complexes:
(i) K₃[CO(C₂O₄)₃]
(ii) cis-[Cr(en)₂Cl₂]Cl
(iii) (NH₄)₂[CoF₄]
(iv) [Mn(H₂O)₆]S0₄
Solution:
(i) K₃[CO(C₂O₄)₃]
The central metal ion is Co.
The oxidation state can be given as :
(+1) × 3 + × + (- 2) × 3 = 0
x – 6 = -3 ⇒ x = + 3
The d orbital occupation for Co³⁺ is \(t_{2 g}^{6} e g^{0}\).
(as \(\mathrm{C}_{2} \mathrm{O}_{4}^{2-}\) is strong field ligand)
Coordination number of Co = 3 × denticity of C₂O₄
= 3 × 2 (as \(\mathrm{C}_{2} \mathrm{O}_{4}^{2-}\) is a bidentate ligand) = 6

(ii) cis-[Cr(en)₂Cl₂]Cl
The central metal ion is Cr.
The oxidation state can be given as:
x + 2(0) + 2(-1) + (-1) = 0
x – 2 – 1 = 0
x = + 3
The d orbital occupation for Cr³⁺ is \(t_{2 g}^{3}\).
Coordination number of Cr
= 2 × denticity of en + 2
= 2 × 2 + 2 = 6

(iii) (NH₄)₂[CoF₄]
The central metal ion is Co.
The oxidation state can be given as:
(+1) × 2 + × + (-1) × 4 = 0
x – 4 = -2
x = + 2
The d orbital occupation for Co²⁺ is d⁷ or \(t_{2 g}^{5} e_{g}^{2}\). (as F^– is a weak ligand)
Coordination number of Co = 4

(iv) [Mn(H₂O)₆]S0₄
The central metal ion is Mn.
The oxidation state can be given as:
x + (0) × 6 + (- 2) = 0
x = + 2
The d orbital occupation for Mn is d⁵ or [latext_{2 g}^{3} e_{g}^{2}][/latex].
Coordination number of Mn = 6

Question 24.
Write down the IUPAC name for each of the following complexes and indicate the oxidation state, electronic configuration and coordination number. Also give stereochemistry and magnetic moment of the complex:
(i) K[Cr(H₂O)₂(C₂O₄)₂] 3H₂O
(ii) [Co(NH₃)₅Cl]Cl₂
(iii) CrCl₃(py)₃
(iv) Cs[FeCl₄]
(v) K₄[Mn(CN)₆]
Answer:
(i) K[Cr(H₂O)₂ (C₂O₄)2 ] ∙ 3H₂O
IUPAC name : Potassium diaquadioxalatochromate (III) hydrate.
Oxidation state of chromium
+1 + x + (0) × 2 + (- 2) × 2 + 3(0) = 0
+ 1 + x – 4 = 0
x = + 3
Electronic configuration of Cr⁺³= 3d³ = (\(t_{2 g}^{3} e_{g}^{0}\))
Coordination number = 6
Shape : Octahedral


Magnetic moment (μ) = \(\sqrt{n(n+2)}\)
= \(\sqrt{3(3+2)}\)
= \(\sqrt{15}\) = 3.87 BM

(ii) [Co(NH₃)₅Cl]Cl₂
IUPAC name : Pentaammine chlorido cobalt(III) chloride
Oxidation state of Co
x + (0)5 + (-1) + (-1) × 2 = 0
x – 3 =0
x = + 3
Coordination number = 6
Shape: Octahedral.
Electronic configuration of Co³⁺ = 3d⁶ = \(t_{2 g}^{6} e_{g}^{0}\)
The complex does not exhibit geometrical as well as optical isomerism.
Magnetic Moment (μ) = \(\sqrt{n(n+2)}\)BM = \(\sqrt{0(0+2)}\) BM = 0 BM

(iii) CrCl₃(py)₃
IUPAC name : Trichlorido tripyridine chromium (III) Oxidation state of Cr
x + (-1) × 3 + (0)3 = 0
x = + 3
Electronic configuration of Cr = 3d³ = (\(t_{2 g}^{3} e_{g}^{0}\))
Coordination number = 6
Shape : Octahedral
Stereochemistry

Both isomers are optically active. Therefore, a total of 4 isomers exist.
Magnetic moment (μ) = \(\sqrt{n(n+2)}\) = \(\sqrt{3(3+2)}\)
= \(\sqrt{15}\) = 3.87 BM

(iv) Cs[FeCl₄]
IUPAC name : Caesium tetrachlorido ferrate (III)
Oxidation state of Fe
+ 1 + x + (-1) × 4= 0
x – 3 = 0
x = + 3
Electronic configuration of Fe = 3d⁵(\(t_{2 g}^{3} e_{g}^{2}\))
Coordination number = 4
Shape : Tetrahedral
The complex does not exhibit geometrical or optical isomerism, (stereo isomerism).
Magnetic moment (μ) = \(\sqrt{n(n+2)}\)
= \(\sqrt{5(5+2)}\)
= \(\sqrt{35}\) = 5.92 BM

(v) K₄[Mn(CN)₆]
IUPAC name : Potassium hexacyanomanganate(II)
Oxidation state of Mn
(+1) × 4 + x + (-1) × 6 = 0
x – 2 = 0
x = + 2
Electronic configuration of Mn = 3d⁵ (\(t_{2 g}^{5} e_{g}^{0}\))
Coordination number = 6
Shape : Octahedral.
The complex does not exhibit stereo isomerism.
Magnetic moment (μ) = \(\sqrt{n(n+2)}\)
= \(\sqrt{1(1+2)}\)
= \(\sqrt{3}\)
= 1.732 BM

Question 25.
What is meant by stability of a coordination compound in solution? State the factors which govern the stability of complexes.
Answer:
The stability of a coordination compound in solution refers to the degree of association between the two species involved in the state of equilibrium. The stability of the coordination compound is measured in term of magnitude of stability or formation of equilibrium constant.
M + 4L → ML₄
K = \(\frac{\left[\mathrm{ML}_{4}\right]}{[\mathrm{M}][\mathrm{L}]^{4}}\)
Larger the stability constant, the higher is the proportion of ML₄ that exists in solution.

Factors on which stability of the complex depends are as follows :

1. Charge on the central metal ion : Greater the charge on the central metal ion, greater is the stability of the complex.
2. Nature of the metal ion : Groups 3 to 6 and inner transition element form stable complexes when donor atoms of the ligands are N, O and F. The element after group 6 of the transition metals which have d-orbitals (e.g., Rh, Pd, Ag, Au, Hg, etc.) form stable complexes when the donor atoms of the ligands are heavier members of N, O and F family.
3. Basic nature of the ligand : Greater the basic strength of the ligand, greater is the stability of the complex.
4. Chelate effect: Presence of chelate rings in the complex increases its stability. It is called chelate effect. It is maximum for the 5- and 6- membered rings.
5. Effect of multidentate cyclic ligands : If the ligands happen to be multidentate and cyclic without any steric effect, the stability of the complex is further increased.

Question 26.
What is meant by chelate effect? Give an example.
Answer:
When a didentate or a polydentate ligand contains donor atoms positioned in such a way that when they coordinate with the central metal ion, a five or a six-membered ring is formed, the effect is called chelate effect. Example, [PtCl₂(en)].

Question 27.
Discuss briefly giving an example in each case the role of coordination compounds in:
(i) biological systems
(ii) medicinal chemistry
(iii) analytical chemistry
(iv) extraction/metallurgy of metals
Answer:
(i) Role of coordination compounds in biological systems :

• Haemoglobin, the oxygen carrier in blood, is a complex of Fe²⁺ with porphyrin.
• The pigment chlorophyll in plants, responsible for photosynthesis, is a complex of Mg²⁺ with porphyrin.
• Vitamin B₁₂ (cyanocobalamine) the antipemicious anaemia factor, is a complex of cobalt.

(ii) Role of coordination compounds in medicinal chemistry :

• The platinum complex cis-[Pt(NH₃)₂Cl₂] (cis-platin) is used in the treatment of cancer.
• EDTA complex of calcium is used in the treatment of lead poisoning. Ca-EDTA is a weak complex; when it is administered, calcium in the complex is replaced by the lead present in the body and is eliminated in the urine.
• The excess of copper and iron present in animal system are removed by the chelating ligands D-penicillamine and desferroxime B via the formation of complexes.

(iii) Role of coordination compounds in analytical chemistry :
Complex formation is frequently encountered in qualitative and quantitative chemical analysis.
(a) Qualitative analysis
I. Detection of Cu²⁺ is based on the formation of a blue tetraammine copper (II) ion.

II. Ni²⁺ is detected by the formation of a red complex with dimethyl glyoxime (DMG).

III. The separation of Ag⁺ and Hg²⁺ in group I is based on the fact that while AgCl dissolves in NH₃, forming a soluble complex, Hg₂Cl₂ forms an insoluble black substance.

(b) Quantitative analysis : Gravimetric estimation of Ni²⁺ is carried out by precipitating Ni²⁺ as red nickel dimethyl glyoxime complex in the presence of ammonia.

EDTA is used in the complexometric determination of several metal ions such as Ca²⁺, Zn²⁺, Fe²⁺, Co²⁺, Ni²⁺ etc.

(iv) Role of coordination compounds in extraction/metallurgy of metals : Extraction of various metals from their ore involves complex formation. For example, silver and gold are extracted from their ore by forming cyanide complex.

Purification of some metals can be achieved through complex formation. For example in Mond process, impure nickel is converted into [Ni(CO)₄] which is decomposed to yield pure nickel.

Question 28.
How many ions are produced from the complex Co(NH₃)₆ Cl₂ in solution?
(i) 6
(ii) 4
(iii) 3
(iv) 2
Answer:
The correct option is (iii)
Coordination number of cobalt = 6. It ionises in the solution as

Hence, 3 ion are produced.

Question 29.
Amongst the following ions, which one has the highest magnetic moment value?
(i)[Cr(H₂O)₆]³⁺
(ii)[Fe(H₂O)₆]²⁺
(iii) [Zn(H₂O)₆]²⁺
Answer:
The oxidation state are: Cr (III), Fe (II) and Zn (II).
Electronic configuration of Cr³⁺ = 3d³, unpaired electrons = 3
Electronic configuration of Fe²⁺ = 3d⁶, unpaired electrons = 4
Electronic configuration of Z²⁺ = 3d¹⁰, unpaired electrons = 0
As μ = \(\sqrt{n(n+2)}\), therefore, (ii) has the highest magnetic moment.

Question 30.
The oxidation number of cobalt in K[Co(CO)₄] is
(i) +1
(ii) +3
(iii) -1
(iv) -3
Solution:
Oxidation number of Co : K[Co(CO)₄]
x+ (4 × 0) = -1; x = -1
Thus, correct answer is (iii).

Question 31.
Amongst the following, the most stable complex is
(i) [Fe(H₂O)₆]³⁺
(ii) [Fe(NH₃)₆]³⁺
(iii) [Fe(C₂O₄)₃]^3-
(iv) [FeCl₆]^3-
Answer:
In all these complexes, Fe is in +3 oxidation state. However, the complex (iii) is a chelate because three \(\mathrm{C}_{2} \mathrm{O}_{4}^{2-}\) ions acts as the chelating ligands. Thus, the most stable complex is [Fe(C₂O₄)₃]^3-. Thus, correct answer is (iii).

Question 32.
What will be the correct order for the wavelengths of absorption in the visible region of the following:
[Ni(NO₂)₆]^4-, [Ni(NH₃)₆]²⁺, [Ni(H₂O)₆]²⁺
Answer:
As metal ion is fixed, the increasing CFSE values of the ligands from the spectrochemical series are in the order :
H₂O < NH₃ < \(\mathrm{NO}_{2}^{-}\)
Hence, the energies absorbed for excitation will be in the order :
[Ni(H₂O)₆]²⁺ < [Ni(NH₃)₆]²⁺ < [Ni(NO₂)₆]^4-
As E = \(\frac{h c}{\lambda}\), therefore, the wavelengths absorbed will be in the opposite order,
[Ni(NO₂)₆]^4- < [Ni(NH₃)₆]²⁺ < [Ni(H₂O)₆]²⁺

Chemistry Guide for Class 12 PSEB Coordination Compounds Textbook Questions and Answers

Question 1.
Write the formulas for the following coordination compounds :
(i) Tetraamminediaquacobalt (III) chloride
(ii) Potassiumtetracyanidonickelate(II)
(iii) Tris(ethane-l,2-diammine)chromium(III) chloride
(iv) Amminebromidochloridonitrito-N-platinate(II)
(v) Dichloridobis(ethane-l,2-diammine) platinum (IV) nitrate
(vi) Iron(III)hexacyanidoferrate(II).
Answer:
(i) [Co(NH₃)₄(H₂O)₂]Cl₃
(ii) K₂[Ni(CN)₄
(iii) (Cr(en)₃]Cl₃
(iv) [Pt(NH₃)BrCl(NO₂)]^–
(v) [PtCl₂(en)₂] (NO₃)₂
(vi) Fe₄[Fe(CN)₆]₃

Question 2.
Write the IUPAC names of the following coordination compounds:
(i) [CO(NH₃)₆]Cl₃
(ii) [CO(NH₃)₅Cl]Cl₂
(iii) K₃[Fe(CN)₆]
(iv) K₃[Fe(C₂O₄)₃]
(v) K₂[PdCl₄]
(vi) [Pt(NH₃)₂Cl(NH₂CH₃)]Cl
Answer:
(i) Hexaamminecobalt(III)chloride
(ii) Pentaamminechloridocobalt(III)chloride
(iii) Potassiumhexacyanoferrate(III)
(iv) Potassiumtrioxalatoferrate (III)
(v) Potassiumtetrachloridopalladate (II)
(vi) Diamminechloridomethylamine platinum(II) chloride.

Question 3.
Indicate the types of isomerism exhibited by the following complexes and draw the structures of these isomers :
(i) K[Cr(H₂O)₂](C₂O₄)₂]
(ii) [Co(en)₃]Cl₃
(iii) [CO(NH₃)₅(NO₂)](NO₃)₂
(iv) [Pt(NH₃)(H₂O)Cl₂]
Answer:
(i) (a) Both geometrical isomer (cis and traits):

(b) Cis-isomer of this compound can exist as pair of optical is :

(ii) Complex will exist as optical isomers:

The compound will show ionisation as well as linkage isomerism.

(iii) Ionisation isomer :
[Co(NH₃)₅(NO₂)](NO₃)₂,
[Co(NH₃)₅ (NO)₃] (NO₂) (NO₃)
Linkage isomers :
[Co(NH₃)₅ (NO₂)](NO₃)₂;
[CO(NH₃)₅ (ONO)](NO₃)₂

(iv) Geometrical isomerism (cis and trans) :

Question 4.
Give evidence that [Co(NH₃)₅Cl]SO₄ and [Co(NH₃)₅SO₄]Cl are ionisation isomers.
Answer:
When they are dissolved in water, they give different ions in the solution which can be tested by adding AgNO₃ solution and BaCl₂ solution. If Cl^– dons are the counter ions, a white precipitate will be obtained with AgNO₃ solution. If \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) ions are the counter ions, a white precipitate will be obtained with BaCl₂ solution.

Question 5.
Explain on the basis of valence bond theory that [Ni(CN)₄]^2- ion with square planar structure is diamagnetic and the [Ni(Cl)₂₄]^2- ion with tetrahedral geometry is paramagnetic.
Answer:
Nickel in [Ni(CN)₄]^2- is in the +2 oxidation state. The formation of [[Ni(CN)₄]^2- may be explained through hybridisation as follows :
Ni atom in the ground state

Since no unpaired electrons is present, the square planar complex is diamagnetic. In [Ni(CN)₄]^2-, Cl^– is a weak field ligand. It is, therefore, unable to pair up the unpaired electrons of the 3d orbital. Hence, the hybridisation involved is sp3 and the shape is tetrahedral. Since all the electrons are unpaired, it is paramagnetic

Question 6.
[Ni(CN)₄]^2- is paramagnetic while [Ni(CO)₄] is diamagnetic though both are tetrahedral. Why?
Answer:
In [Ni(CO)₄] Ni is in zero oxidation state whereas in [NiCl₄]^2-, it is in
+ 2 oxidation state. In the presence of strong ligand, CO ligand, the unpaired d electrons of Ni pair up but Cl^– being a weak ligand is unable to pair up the unpaired electrons.

Question 7.
[Fe(H₂O)₆]³⁺ is strongly paramagnetic whereas [Fe(CN)₆]^3- is weakly paramagnetic. Explain.
Answer:
In presence of CN^– (a strong ligand), the 3d⁵ electrons pair up leaving only one unpaired electron. The hybridisation is d²sp³ forming an inner orbital complex. In the presence of H₂O (a weak ligand), 3d electrons do not pair up. The hybridisation is sp³d² forming an outer orbital complex containing five unpaired electrons. Hence, it is strongly paramagnetic.

Question 8.
Explain [Co(NH₃)₆]³⁺ is an inner orbital complex whereas [Ni(NH₃)₆]²⁺ is an outer orbital complex.
Answer:
In [CO(NH₃)₆]³⁺, CO is in +3 oxidation state and has d⁶ electrons. In the presence of NH₃, the 3d electrons pair up leaving two d-orbitals empty to be involved in d²sp³ hybridisation forming inner orbital complex. In [Ni(NH₃)₆]²⁺, Ni is in +2 oxidation state and has d⁸ configuration. The hybridisation involved is sp³d², forming the outer orbital complex.

Question 9.
Predict the number of unpaired electrons in the square planar [Pt(CN)₄]^2- ion.
Answer:
₇₈Pt lies in group 10 with the configuration 5d⁹6s¹. Thus Pt²⁺ has the configuration :

For square planar shape, the hybridisation is dsp². Hence, the unpaired electrons in 5d orbital pair up to make one d orbital empty for dsp² hybridisation.
Thus there is no unpaired electron.

Question 10.
The hexaquomanganese(II) ion contains five impaired electrons, while the hexacyano ion contains only one unpaired electron. Explain using crystal field theory.
Answer:
Mn in the + 2 oxidation state has the configuration 3d⁵. In the presence of H₂O a weak ligand, the distribution of these five electrons is \(t_{2 g}^{3} e_{g}^{2}\)
i.e., all the electrons remain unpaired

However, in the presence of CN^– the distribution of these electrons is \(\), i.e., two t_2g orbitals contain paired electrons while the third t_2g orbital contains one unpaired electron.

Question 11.
Calculate the overall complex dissociation equilibrium constant for the \(\mathrm{Cu}\left(\mathrm{NH}_{3}\right)_{4}^{2+}\) ion, given that β₄ for this complex is 2. 1 × 10¹³.
Solution:
The overall complex dissociation equilibrium constant is the reciprocal of the overall stability constant, β₄.
∴ \(\frac{1}{\beta_{4}}\) = \(\frac{1}{2.1 \times 10^{13}}\)
∴ = 4.7 × 10^-14

Punjab State Board PSEB 12th Class Physical Education Book Solutions Chapter 2 ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Physical Education Chapter 2 ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ

Physical Education Guide for Class 12 PSEB ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ Textbook Questions and Answers

ਇੱਕ ਅੰਕ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (One Mark Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਰੀਰਕ ਗਰਮਾਉਣ ਅਤੇ
2. ਮਾਨਸਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅੰਤਰਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਦਾ ਕੋਈ ਇੱਕ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦਿੱਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ-
ਇਹ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ, ਤਕਨੀਕੀ, ਬੋਧਿਕ, ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Two Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਅਰਥ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਕੋਈ ਇੱਕ ਉਦੇਸ਼ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਦਤਾਂ, ਸਵੈ-ਮਾਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਵਿਹਾਰ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਲਚਕਤਾ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਆਦਿ ਲੋੜਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਰੀਰਕ ਬਣਾਵਟ, ਉਸਦੀ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਤੋਂ ਹੈ । ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਦਾ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਅਹਿਮ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਤੋਂ ਮੈਡੀਕਲ ਟੈਸਟ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਡ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੇ ਜੱਦੀ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਆਪਣਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਤਿੰਨ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Three Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
(ਉ) ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ
(ਅ) ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ
(ਬ) ਤਕਨੀਕੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ
(ਸ) ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸਰੀਰਕ ਯੋਗਤਾ (Physical Fitness) – ਸਰੀਰਕ ਲਿੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ-ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਭਾਵ ਤਾਕਤ, ਸਪੀਡ, ਸਟੈਮਿਨਾ, ਧੀਰਜ, ਚੁਸਤੀ, ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਪਾਵਰ ਆਦਿ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ । ਇਹ ਅੰਗ ਨਿਯਮਿਤ ਸਰੀਰਕ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਲੋੜਵੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ) ਅੰਗ ਹਰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਚ ਚੁਸਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਸਰੀਰਕ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਛੋਟੀ ਮਿਆਦ (Short term), ਲੰਬੀ ਮਿਆਦ (Long term) ਆਮ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ (Technical Skilly – ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ, ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ (Performance) ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਸੈਟ (Repeat training) ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤਾਂ (Skills) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੁਹਰਾਏ, ਐਥਲੀਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ, ਮੋਟਰ ਸਮਰੱਥਾ (Motor abilities) ਸੰਵੇਦੀ ਯੋਗਤਾਵਾਂ (Sensory abilities) ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਤੱਤ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਥਲੀਟ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਫਿੱਟਨੈਸ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰੇ, ਹੁਨਰ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਆਦਿ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨਾ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕਈ ਵਾਰ ਅਣਉਚਿਤ ਪੱਧਰ ਤੇ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਾੜੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ
ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਬ) ਵਿਹਾਰਕ ਸਿਖਲਾਈ/ਤਕਨੀਕੀ-ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਸਿਖਲਾਈ (Tactical Training) – ਸਹੀ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਰੋਧੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਕਈ ਅਜੀਬ ਹਾਲਤਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਕਨੀਕੀ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਖਿਡਾਰੀ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿੱਤਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Personality) – ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਦਤਾਂ, ਸਵੈ-ਮਾਣ, ਸਮਾਜਿਕ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਵਿਹਾਰ, ਲੀਡਰਸ਼ਿਪ, ਲਚਕਤਾ, ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ, ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਆਦਿ ਲੋੜਾਂ ਤੋਂ ਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਖੇਡਾਂ ਜਾਂ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂ ਸੁਧਾਰੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਾਰੀਆਂ ਖੇਡਾਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ, ਟੀਮ-ਨਿਰਮਾਣ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ, ਤਾਕਤ, ਰਫ਼ਤਾਰ, ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਸਵੈ-ਮਾਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚ ਪੱਧਰੀ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗਰਮਾਉਣਾ ਕੀ ਹੈ ? ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰਮਾਉਣ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਗਰਮਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰਮਾਉਣਾ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਨ ਅਪ (Tone up) ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਮਾਉਣਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।

ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮਾਉਣਾ (Physiological Warming-up) – ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਹਲਕੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕੂਮ ਵਿਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਗੜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਨਸਿਕ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ (Psychological Warming-up) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਮਾਉਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਗਰਮਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਟੀਮ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨਾ ।
2. ਪ੍ਰੇਰਕ ਵਿਧੀ ।
3. ਧਿਆਨ ਲਗਾਉਣ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਕਸਾਰਤਾ ਅਤੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ, ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Five Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚੱਕਰ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਲਾਭ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਆਰ.ਈ. ਮੋਰਗਨ (R.E. Morgan) ਅਤੇ ਜੀ.ਟੀ. ਐਂਡਰਸਨ (G.T. Anderson) ਨੇ 1953 ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਲੀਡਸ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਹਰੇਕ, ਤੱਤ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਕਤ, ਸ਼ਕਤੀ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਰਫ਼ਤਾਰ, ਫੁਰਤੀ, ਨਿਊਰੋਮਸਕੂਲਰ ਤਾਲਮੇਲ, ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਡੀਓਵਸਕੂਲਰ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਇਕ ਰਸਮੀ (Formal) ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਥਾਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਿਮਨਾਸਟਿਕ ਹਾਲ, ਕਮਰੇ ਜਾਂ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ 6 ਤੋਂ 10 ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ ਕਸਰਤ ਨੂੰ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਜੀ ਕਸਰਤ ਵੱਲ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਰਕਲ ਵਿਚ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਈਦੇ (Advantages of Circuit Training – ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਫਾਇਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ

1. ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਮਨ ਪਰਚਾਵਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਲਈ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਉਣਾ ਆਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
8. ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਢੰਗ ਨੂੰ ਦਿਲਚਸਪ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਖਿਡਾਰੀ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਰਹੇ ।
9. ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ· ਜਾਂ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
10. ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮੇਂ ਦੀ ਘਾਟ ਅਨੁਸਾਰ ਵੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
11. ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਖ਼ਰਚੇ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਸਮੂਹ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
12. ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਦੀ ਯੋਜਨਾ (Planning of Circuit Training Exercises) – ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਜੌਗਿੰਗ ਅਤੇ ਸਟਰਿੰਗਸ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮਾ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
ਬਾਂਹਵਾਂ – ਪ੍ਰੈਸ ਅਪ (Press Up), ਬੈਂਚ ਪ੍ਰੈਸ (Bench Press), ਡਿਪਸ (Dips), ਪੁਲਅਪਸ (Pullups) ।
ਪੇਟ – ਸਟ ਅਪ (Sit up), ਸਟੋਮਚ ਕਰੰਚ (Stomach Crunch) ।
ਪਿੱਠ -ਸਕੈਟ ਜੰਪ (Squat Jump) ।
ਲੱਤਾਂ – ਅਸਟਰਾਈਡ ਜੰਪ (Astride Jumps), ਸਟੈਪ ਅਪਸ (Step Ups), ਕੰਪਾਸ ਜੰਪ (Compass Jump) ।
ਬਾਂਹਾਂ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ – ਬਰਪੀਸ (Burpees), ਟੈਡਮਿਲ (Treadmill) ਸਕੈਟ ਥਰੱਸਟ (Squat Thrust), ਸਕਿਪਿੰਗ (Skipping)

ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸਮਾਂ (Duration of Circuit Training)-
30 ਸੈਕਿੰਡ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਹਰ ਸਟੇਸ਼ਨ ਅਤੇ 30 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿਚ ਆਰਾਮ ।
3 ਸੈੱਟਾਂ ਵਿਚ 2 ਮਿੰਟ ਦਾ ਆਰਾਮ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਡਰ-
ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਜਾਂ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਠੋਰ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰੀਰ ਅਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ | ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਸਚਿੰਗ ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਗਹਿਰੀ ਸਾਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵਾਲੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ।

ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਕਠੋਰਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਹੂ
ਗੇੜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ ਕਸਰਤਾਂ ਅਤੇ ਗਹਿਰੇ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ-ਦਮ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੁਕਣਾ ਜਾਂ ਅਚਾਨਕ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ (Methods of Cooling Down) – ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮਹੱਤਵ ਹਨ-

1. ਮਨੋਰੰਜਨ ਕ੍ਰਿਆ ਜਾਂ ਮੂਡ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਖੇਡ ਖੇਡਣਾ ।
2. ਤੁਰਨਾ (Walking) ।
3. 5-10 ਮਿੰਟ ਜੌਗਿੰਗ ।
4. 5-10 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਸਥਾਈ ਅਭਿਆਸ ॥
5. 10-30 ਮਿੰਟ ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਨਾ ।
6. ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਨਹਾਉਣਾ ।
7. ਯੋਗਿਕ ਆਸਣ ਕਰਨਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਵ-ਆਸਣ ।
8. ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਮਾਲਿਸ਼ ਕਰਨਾ ।
9. ਅਰਾਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਨਾ |

ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Effects of Cooling Down) – ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮਹੱਤਵ ਹਨ-

1. ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਦੇ ਦਰਦ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਦੇ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਇਹ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਆਮ (Normal) ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਇਹ ਖੂਨ ਵਿਚ ਐਡੀਨੀਲ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
8. ਇਹ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
9. ਇਹ ਤਨਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
10. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਅਸਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਇਹ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
12. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਅਣਚਾਹੇ ਤਰਲ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
13. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸਰ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
14. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ !
15. ਇਹ ਹੋਰਨਾਂ ਅਭਿਆਸਾਂ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅੰਤਰਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਸਪ੍ਰਿੰਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਟੈਮਿਨਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਜਰਮਨ ਕੋਚ ਡਾ: ਵੋਲਡਮਰ ਰਾਰਸ਼ਲਰ (Dr. Woldemar Gerschler) ਅਤੇ ਡਾ: ਹਰਬਰਟ ਰੈਣਡੇਲ (Dr. Herbert Reindel) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ | ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਚ ਦੂਰੀ, ਸਪੀਡ, ਟਾਈਮ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਲਈ ਸਹੀ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ | ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ-ਦਮ ਗਤੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਦੌੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਚੌਥਾਈ ਚੌਗਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਤਾਕਤ ਵਾਪਿਸ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਹ ਇਸ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਸਟੈਮਿਨਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਤਦ ਤਕ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸਟੈਮਿਨਾ ਦੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ।

ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੇ ਢੰਗ (Methods of Internal Training)-
1. ਗਹਿਣ ਵਿਧੀ (Fast or Intensive Internal Method) – ਇਸ ਨੂੰ ਉੱਚ ਤੀਬਰ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਤੀਬਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਜਾਂ ਵੇਗ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਤੀਬਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਥਕਾਵਟ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਗਤੀ ਵਿਧੀ ਕਰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ 80% ਤੋਂ 100% ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ 170 ਤੋਂ 200 ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਧੜਕਦੀ ਹੈ ।

2. ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ (Slow or Extensive Interval Method – ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਆਮ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਗਹਿਣ (Fast Interval) ਵਿਧੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦੂਰੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਫਤਾਰ ਜਾਂ ਵੇਗ ਨੂੰ ਮੱਧ ਦਰਜੇ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ 60% ਅਤੇ 80% ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ 140-180 ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਦੀ ਦਰ ਨਾਲ ਧੜਕਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Interval Training)-
1. ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਐਰੋਬਿਕ ਅਤੇ ਐਨਰੋਬਿਕ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹਨ । ਐਰੋਬਿਕ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਕੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਐਨਾਬੋਰਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਛੋਟੀ ਤੇ ਫੱਟਣ ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਪਰਿੰਟ, ਜੰਪ, ਭਾਰੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣਾ ਆਦਿ ।

2. ਇਹ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 12th Class Physical Education Guide ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ Important Questions and Answers

ਇੱਕ ਅੰਕ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ । (One Mark Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਦਾ ਸਰੀਰ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰ ਅਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਨੂੰ ਸਰੀਰ ਕਦੋਂ ਗਰਮਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਡ ਜਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4,
ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੀਬਰਿੰਗ ਡਾਉਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਰਕਟ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿਧੀ ਕਿਸ ਨੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰ.ਈ. ਮੋਰਗਨ ਅਤੇ ਜੀ.ਟੀ. ਐਂਡਰਸਨ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਕਿਸ ਨੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਰਮਨ ਕੋਚ ਡਾ: ਵੋਲਡਮਰ ਗਰਲਰ, ਡਾ: ਹਰਬਰਟ ਰੈਣਡੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੇ ਢੰਗ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਗਹਿਣ ਵਿਧੀ ।
2. ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਸਾਲ ਵਿਚ ਸਰਕਟ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ 1953 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੋਗ, ਸਟਰਾਈਡ, ਖਿੱਚਣਾ, ਰੋਟੇਸ਼ਿਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਸਿਧਾਂਤ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਕਸਾਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ।
2. ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
‘‘ਸਰਕਟ’’ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇਕ ਰਸਮੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਚੱਕਰ ਬਣਾ ਕੇ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਰੀਰ ਗਰਮਾਉਣਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-

1. ਸਕਰਮਕ ਗਰਮਾਉਣਾ
2. ਨਿਸਕਿਆ ਗਰਮਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਕਰਮਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਖਾਸ ਗਰਮਾਉਣਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਮਾਉਣ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਕਰਮਕ ਗਰਮਾਉਣ ਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਕਿਸ ਗੁਣ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੂਰੀ, ਰਫ਼ਤਾਰ, ਟਾਈਮ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਾਕਤ, ਸ਼ਕਤੀ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਰਫ਼ਤਾਰ, ਫੁਰਤੀ, ਲਚਕਤਾ ਅਤੇ ਨਿਊਰਸਕੂਲਰ ਤਾਲਮੇਲ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਰੱਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
6 ਤੋਂ 10 ਸਟੇਸ਼ਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਗਹਿਣ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
80% ਤੋਂ 100% ਤੱਕ ।

ਪਸ਼ਨ 21.
ਗਹਿਣ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
170 ਤੋਂ 200 ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਗਹਿਣ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਕਿਸ ਵੇਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਤੀਬਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਜਾਂ ਵੇਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਕਸਰਤਾਂ ਕਿਸ ਗਤੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਗਤੀ ਨੂੰ ਮੱਧ ਦਰਜੇ ਦਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੀ ਯੋਗਤਾ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
60% ਤੋਂ 80% ਤੱਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਵਿਸਥਾਰ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
140 ਤੋਂ 180 ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ |

ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Two Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਭਿਆਸ ਦੀ ਦਰ, ਮੁਕਾਬਲੇ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਮਿਆਦ, ਸਾਜੋ-ਸਮਾਨ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਇਕ ਦਿਨ ਵਿਚ ਹਾਸਿਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਨਾਲ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਅਤੇ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਮੋਟਰ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਪਾਚਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਰ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਸਰੀਰਕ ਗਰਮਾਉਣਾ (Physiological Warming-up) – ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਹਲਕੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕੂਮ ਵਿਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਗੜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰੰਮਾਉਣਾ (Psychological Warming-up) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਮਾਉਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਪਣੇ ਸਹਿਯੋਗੀ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਜਾਂ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਠੋਰ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰੀਰ ਅਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ | ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ | ਲਈ ਜੋ ਸਟੇਚਿੰਗ ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਗਹਿਰੀ, ਸਾਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵਾਲੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਦੋ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਨੂੰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਦੇ ਦਰਦ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਦੇ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਇਹ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ‘ਆਰਾਮ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ’’ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰੀ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਲੋਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਗੀ ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੇ ਦੋ ਫ਼ਾਇਦੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਮੋਟਰ ਹੁਨਰ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ।
3. ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਸ਼ਨ 9.
ਸਰਕਟ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਟ ਵਿਧੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਆਰ.ਈ. ਮੋਰਗਨ (R.E. Morgan) ਅਤੇ ਜੀ.ਟੀ. ਐਂਡਰਸਨ (G.T. Anderson) ਨੇ 1953 ਵਿਚ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਫ ਲੀਡਸ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅੰਤਰਾਲ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿਧੀ ਦਾ ਮਕਸਦ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਚ ਦੂਰੀ, ਸਪੀਡ, ਟਾਈਮ ਅਤੇ ਆਰਾਮ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਲਈ ਸਹੀ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
2. ਸਮੁੱਚੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਫੁੱਟਬਾਲ ਖੇਡ ਦੀਆਂ ਖਾਸ ਗਰਮਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੋਂਜ ਵਾਕ, ਸਾਈਡ ਸਟੈਪ, ਬੱਟ ਕਿੱਕਸ ਅਤੇ ਚਿਸਟ ਹੱਗਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਟਿਕ ਰੋਟੇਸ਼ਨ, ਡਰਿਬਲਿੰਗ, ਰੈਪਿਗ, ਹਿੰਟਿੰਗ ਆਦਿ ਖਾਸ ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਿਸ ਖੇਡ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਕੀ ਲਈ ।

ਤਿੰਨ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Three Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਉੱਤੇ ਨੋਟ-
(ਉ) ਸਰੀਰਕ ਸਿਖਲਾਈ
(ਆ) ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਸਰੀਰਕ ਸਿਖਲਾਈ (Physical Training) – ਸਰੀਰਕ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ-ਵਿਅਕਤੀ ਕੋਲ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਭਾਵ ਤਾਕਤ, ਸਪੀਡ, ਸਟੈਮਿਨਾ, ਧੀਰਜ, ਚੁਸਤੀ, ਸੰਤੁਲਨ ਅਤੇ ਪਾਵਰ ਆਦਿ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ । ਇਹ ਅੰਗ ਨਿਯਮਿਤ ਸਰੀਰਕ ਨਿੰਗ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਖੇਡਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਲੋੜਵੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਸਰੀਰਕ ਤੰਦਰੁਸਤੀ) ਅੰਗ ਹਰ ਖੇਡ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੁਝ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੇ ਤਾਕਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੁਝ ਵਿਚ ਚੁਸਤੀ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਆਂ) ਤਕਨੀਕੀ ਮੁਹਾਰਤ (Technical Skill) – ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ, ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦੀ ਮੁਹਾਰਤ (Performance) ਨੂੰ ਹਾਸਿਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਸੈਟ (Repeat training) ਅਤੇ ਮੁਹਾਰਤਾਂ (Skills) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ : ਤਕਨੀਕੀ ਸਿਖਲਾਈ ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੁਹਰਾਏ, ਐਥਲੀਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਮੋਟਰ ਸਮਰੱਥਾ (Motor abilities) ਸੰਵੇਦੀ ਯੋਗਤਾਵਾਂ (Sensory abilities) ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਪੱਧਰ ਆਦਿ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਇਕਸਾਰਤਾ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Continuity) – ਖੇਡ ਵਿਚ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹੈ । ਨਿਯਮਿਤ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੁਨਰ ਇੱਕੋ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਅਭਿਆਸ ਹਰ ਖੇਡ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

2. ਇਕਸਾਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Uniformity) – ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, ਦਿਲਚਸਪੀ, ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਵਕਤ ਵਿਅਕਤਿਤਵ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ . ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜੌਗਿੰਗ (Jogging)
2. ਸਟਰਾਈਡ (Strides)
3. ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ (Stretching Exercises)
4. ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਗਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ (Rotation Exercises)
5. ਵਿੰਡ ਸਪਰਿਟ (Wind Sprit)
6. ਵਾਕਿੰਗ ਲੰਜ (Walking lunge)
7.  ਬੱਟ ਕਿੱਕਸ (Butt Kicks)
8. ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਖਿੱਚਣਾ (High Knee Pulls)
9. ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕਦਮ (Backward Step Over)
10. ਜੰਪਿੰਗ ਜੈਕ (Jumping Jacks) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਤਦ ਹੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਅਸੂਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ, ਸਰੀਰਕ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
“ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ” ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਜਾਂ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਠੋਰ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰੀਰ ਆਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
“ਅਨੁਕੂਲਤਾ” ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ । ਉੱਤਰ-ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਉਸ ਭਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੇਂ ਰੁਟੀਨ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਰਕਟ ਟਰੇਨਿੰਗ ਵਿਧੀ ਦੇ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਮਨ ਪਰਚਾਵਾ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਜ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ (Five Marks Question Answers)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਠੰਡਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਜਾਂ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਠੋਰ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰੀਰ ਅਰਾਮ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਆ ਜਾਵੇ : ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੰਮ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਜੋ ਸਟੇਚਿੰਗ ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਗਹਿਰੀ ਸਾਹ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਸਰਤਾਂ ਨਾਲ ਆਰਾਮ ਦੀ ਪੱਧਰ ਵਾਲੇ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ |

ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਹੈ ਜੋ ਹਰ ਕਠੋਰਤਾ ਦੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਸਿਖਲਾਈ ਦੀ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕਈ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਚਲ ਰਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਲਹੂ ਗੇੜ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਠੰਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੌਲੀ ਕਸਰਤਾਂ ਅਤੇ ਗਹਿਰੇ ਸਾਹ ਲੈ ਕੇ ਪਹਿਲਾਂ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ-ਦਮ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਰੁਕਣਾ ਜਾਂ ਅਚਾਨਕ ਆਰਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਜਾਣਾ, ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਜਾਂ ਫਾਇਦੇ (Importance of Cooling Down) – ਠੰਡਾ ਕਰਨ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮਹੱਤਵ ਹਨ-

1. ਕਸਰਤਾਂ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਠੋਰਤਾ ਅਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਦੇ ਦਰਦ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੱਟ ਲੱਗਣ ਦੇ ਜ਼ੋਖ਼ਮ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਇਹ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਆਮ (Normal) ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਬੇਹੋਸ਼ੀ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਚੰਗੀ ਮਾਤਰਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਇਹ ਖੂਨ ਵਿਚ ਐਡੀਨੀਲ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਰਾਮ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
8. ਇਹ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪੜਾਅ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
9. ਇਹ ਤਨਾਅ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
10. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨਦੇਹ ਅਸਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਇਹ ਮਾਨਸਿਕ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
12. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਤੋਂ ਅਣਚਾਹੇ ਤਰਲ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
13. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਸਰ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
14. ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਨੂੰ ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
15. ਇਹ ਹੋਰਨਾਂ ਅਭਿਆਸਾਂ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਰਮਾਉਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਗਰਮਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਗਰਮਾਉਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰੀਕਿਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਰੀਰਕ ਕ੍ਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰਮਾਉਣਾ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਟੋਨ ਅਪ (Tone up) ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਮਾਉਣਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਕੁਝ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ, ਕਠੋਰ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਕਸਰਤਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਰ ਗਹਿਰੀ ਸੱਟ ਵੀ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਹੁਨਰ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਗਰਮਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਸਰਤਾਂ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਅਸੀਂ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਗਰਮਾਉਣਾ ਉਹ ਕਿਰਿਆਂ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਬੋਝ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਰੂਪ ਤੋਂ ਇਸ਼ਦਾ ਭਾਵ ਸਰੀਰ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧਣਾ, ਨਾੜੀ ਗਤੀ ਦਾ ਵੱਧਣਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਲਹੂ ਦਾ ਦੌਰਾ ਤੇਜ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਗਰਮਾਉਣ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1. ਮਾਨਸਿਕ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ।
2. ਸਰੀਰਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ ।

ਇਹ ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
1. ਮਾਨਸਿਕ ਜਾਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਗਰਮਾਉਣਾ (Psychological Warming-up) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਮਾਉਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਗਰਮਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮਾਉਣਾ (Physiological Warming-up) – ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਦ ਹਲਕੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕੂਮ ਵਿਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁੰਗੜਨ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮਾਉਣ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ
ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਸਕਰਮਕ ਗਰਮਾਉਣਾ (Active Warming-up)
2. ਨਿਸ਼ਕ੍ਰਿਆ ਗਰਮਾਉਣਾ (Passive Warming-up)

‘‘ਗਰਮਾਉਣਾ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੋਂ ਸਖ਼ਤ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।”
‘‘ਗਰਮਾਉਣਾ, ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੌੜਨਾ ਅਤੇ ਪੂਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।” .
‘‘ਗਰਮਾਉਣਾ ਇਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਾਨਵ ਰੂਪੀ ਮਸ਼ੀਨ ਨੂੰ ਉਸ ਪੱਧਰ ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾੜੀ ਸੰਵਦਨਾ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਬਾਵ ਦੇਵੇ ।”
‘ਗਰਮਾਉਣਾ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ |”
‘‘ਗਰਮਾਉਣਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਅਪਾਹਜਤਾ ਜਾਂ ਖੇਡਾਂ ਵਿਚ ਅਕੁਸ਼ਲਤਾ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ।”

ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮਾਉਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ।
ਆਮ ਗਰਮਾਉਣਾ-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਗਰਮਾਉਣ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅੱਠ ਤੋਂ ਦਸ ਮਿੰਟ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਹਲਕੀ ਜੌਗਿੰਗ ਜਾਂ ਤੁਰਨਾ, ਭੱਜਣਾ ਜਾਂ ਸਾਧਾਰਨ ਕਸਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਅਤੇ ਲਚਕਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੁਧਾਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਆਮ ਗਰਮਾਉਣ ਲਈ ਕੋਈ ਖਾਸ ਮਾਪਦੰਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹਨ ਪਰ ਕੁਝ ਕਸਰਤਾਂ ਜੋ ਕਿ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕਣ ਉਹ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹਨ । ਆਮ ਗਰਮਾਉਣ ਵਿਚ ਕੁਝ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ- .

1. ਜੌਗਿੰਗ (Jogging)
2. ਸਟਰਾਈਡ (Strides)
3. ਖਿੱਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ (Stretching Exercises)
4. ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਗਤੀ ਵਾਲੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ (Rotation Exercises)
5. ਵਿੰਡ ਸਪਰਿੰਟ (Wind Sprit)
6. ਵਾਕਿੰਗ ਲੰਜ (Walking lunge)
7. ਬਿੱਟ ਕਿੱਕਸ (Bitt Kicks)
8. ਗੋਡੇ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਖਿੱਚਣਾ (High Knee Pulls)
9. ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕਦਮ (Backward Step Over)
10. ਜੰਪਿੰਗ ਜੈਕ (Jumping Jacks)
11. ਅੱਗੇ, ਪਿੱਛੇ ਅਤੇ ਸਾਈਡ ਵੱਲ ਦੌੜਨਾ (Run Forward, Backward and Side)
12. ਹੱਥ, ਬਾਂਹਵਾਂ, ਕੰਧੇ, ਗਰਦਨ, ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਲੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਕਸਰਤਾਂ (Exercise for hands, arms, shoulder, neck, knees and legs)
13. ਕੈਲਮਥੈਨਿਕ ਕਸਰਤ !
14. ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਲੈਅ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਲਚਕਤਾ, ਜੋ ਕਿ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਅਣਚਾਹੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਕੀ ਹੈ ? ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲਿਆਂ ਫ਼ਾਇਦਿਆਂ ਅਤੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਸਪ੍ਰਿੰਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸਟੈਮਿਨਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਜਰਮਨ ਕੋਚ ਵੋਲਡਮਰ ਗੁਰਸ਼ਲਰ (Woldemar Gerschler) ਅਤੇ ਡਾ: ਹਰਬਰਟ ਰੈਣਡੇਲ (Dr. Herbert Reindel) ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਚ ਦੂਰੀ, ਸਪੀਡ, ਟਾਈਮ ਅਤੇ ਅਰਾਮ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ, ਤਾਕਤ ਅਤੇ ਦਿਲ ਲਈ ਸਹੀ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਖਿਡਾਰੀ ਇਕ-ਦਮ ਗਤੀ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦੂਰੀ ਤੱਕ ਦੌੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਚੌਥਾਈ ਚੌਗਿੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਤਾਕਤ ਵਾਪਿਸ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਸਕੇ । ਉਹ ਇਸ ਪੈਟਰਨ ਨੂੰ ਕਈ ਵਾਰ ਦੁਹਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਖਿਡਾਰੀ ਸਟੈਮਿਨਾ ਹਾਸਿਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਮਾਂ ਘਟਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਭੱਜਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਇਸ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨੂੰ ਤਦ ਤਕ ਦੁਹਰਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦ ਤੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਸਟੈਮਿਨਾ ਦੀ ਚਰਮ ਸੀਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਪਾ ਲੈਂਦਾ ।

ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦੇ ਫਾਇਦੇ (Advantages of Interval Training)-
1. ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦੋ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਐਰੋਬਿਕ ਅਤੇ ਐਨਰੋਬਿਕ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹਨ | ਐਰੋਬਿਕ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰਕੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਐਨਾਬੋਰਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਤੋਂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਛੋਟੀ ਤੇ ਫੱਟਣ ਯੋਗ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਪਰਿੰਟ, ਜੰਪ, ਭਾਰੀ ਚੀਜ਼ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣਾ ਆਦਿ ।

2. ਇਹ ਖੂਨ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਦਾ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਇਸ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਤਰਾਲ ਵਿਧੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ (Purpose of the Interval Training) –

1. ਇਹ ਐਰੋਬਿਕ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਵਿਚ ਢਾਲਣਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਅਭਿਆਸ ਨਾਲ ਵਧੇ ਲੈਕਿਟ ਐਸਿਡ (Lectate Acid) ਤੇ ਕਾਬੂ | ਪਾਉਣਾ ਹੈ ।
3. ਲਗਾਤਾਰ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਘੱਟ ਸਰੀਰਕ ਤਨਾਵ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
1. ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Individual Differences) – ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, | ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ, ਸਮਰੱਥਾ, ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਿਕ
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

2. ਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Use and Disuse) – ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਨਿਯਮਿਤ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਿਯਮਿਤ ਅਭਿਆਸ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੁਨਰ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਇਕੋ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਹੁਨਰ ਦੀ ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

3. ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of load and Overload) – ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਬੇਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਧਾਰਣ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

4. ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ, (Principle of Safety and Prevention) – ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਜੋ-ਸਮਾਨ ਦੀ ਸਪੈਸੀਫਿਕੈਸ਼ਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ, ਸੱਟਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮਾਉਣਾ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ | ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਧਾਨੀ ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਬੇਹਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

5. ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principlé of Variety) – ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੋਰੀਅਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਸ ਲਈ
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

6. ਮਿਆਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Periodization) – ਮਿਆਦ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਿਖਲਾਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਸ਼ੇਸ਼ਠ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮਹਾਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਤਾਵ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਹੈ ।

7. ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Progression) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਸਾਨ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (Simple complex) ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਸਕੇਟਬਾਲ ਵਿਚ ਲੇ-ਆਪ ਸ਼ੱਟ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਬਲਿੰਗ Dribbling) ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ | ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਧੀਆ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

8. ਆਰਾਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Rest/Recovery) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰੀ ‘ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਰੋ-ਤਾਜ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਅਕਤੀ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਲੋਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਗੀ ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਵੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

9. ਅਨੁਕੂਲਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Conditioning/Adaptation) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰੀਰ ਉਸ ਭਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਸਰੀਰਿਕ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੇਂ
ਰੁਟੀਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

10. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Active Participation) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਤਦ ਹੀ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਅਸੂਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ, ਸਰੀਰਕ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਸਪੋਟਰਸ ਟਰੇਨਿੰਗ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਸੂਲਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਖੇਡਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਪਰ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤੌਰ ਤੇ ਇਹ ਇਕ ਸੰਗਠਿਤ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤੇ ਅਰਥਪੂਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਗਤ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਬੌਧਿਕ ਕਾਰਜਕੁਸ਼ਲਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਿਡਾਰੀ ਸਰੀਰਕ, ਤਕਨੀਕੀ, ਬੌਧਿਕ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜੋ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਵਿਚ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸਭ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ ।

ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ (Principles of Sports Training) – ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
1. ਇਕਸਾਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਤੇ ਵਖਰੇਵੇਂ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Uniformity and differentiation) – ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕੋਈ ਵੀ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਬਣਤਰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸੋਚ, ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ, ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਕਾਬਲੀਅਤ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

2. ਨਿਰੰਤਰਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Continuity) – ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਿਧਾਂਤ ਸਿਖਲਾਈ ‘ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਨਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਨਿਯਮਿਤ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਅਭਿਆਸ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਿਯਮਿਤ ਅਭਿਆਸ ਜਾਂ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਖਿਅਤ ਹੁਨਰ ਸਿਖਲਾਈ ਜਾਂ ਤੰਦਰੁਸਤੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਇਕੋ ਪੱਧਰ ਤੇ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸਿੱਖੇ ਹੋਏ ਹੁਨਰ ਦੀ ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

3. ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of load and Overload) – ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਬੇਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਧਾਰਣ ਤਣਾਅ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਰ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਧਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

4. ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Safety and Prevention) – ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਦੇ ਹਰ ਪਹਿਲੂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਜੋ-ਸਮਾਨ ਦੀ ਸਪੈਸੀਫਿਕੈਸ਼ਨ, ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ, ਸੱਟਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਗਰਮਾਉਣਾ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ। ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਭ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਵਧਾਨੀ ਇਲਾਜ ਤੋਂ ਬੇਹਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਹਿਲੂਆਂ ਨੂੰ ਵਿਚਾਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

5. ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of variety) – ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਜੋਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਕੋ ਜਿਹੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੋਰੀਅਤ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਖੇਡ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

6. ਮਿਆਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Periodization) – ਮਿਆਦ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਿਖਲਾਈ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਇਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਰਵ-ਸ਼ੇਸ਼ਠ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਮੁਹਾਰਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੋਟੇ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਆਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਤਿਆਰੀ ਦਾ ਸਮਾਂ, ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ ਪੜਾਅ ਤੋਂ ਹੈ ।

7. ਪ੍ਰਤੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Progression) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਹਮੇਸ਼ਾ ਅਸਾਨ ਤੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (Simple complex) ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਸਕਟਬਾਲ ਵਿਚ ਲੇ-ਆਪ ਸ਼ੱਟ ਸਿੱਖਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡਬਲਿੰਗ (Dribbling) ਦਾ ਹੁਨਰ ਸਿੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਸਿਖਲਾਈ ਨੂੰ ਮਜਬੂਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪਹਿਲਾਂ ਸਿੱਖਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਧੀਆ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਅੱਗੇ ਵੱਧਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

8. ਅਰਾਮ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of rest/Recovery) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰੀ ਤੇ ਸਖ਼ਤ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਰਾਮ ਅਤੇ ਰਿਕਵਰੀ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੇ ਅਭਿਆਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਰੋਤਾਜ਼ਾ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਵਿਅਕਤੀ ਅਰਾਮ ਅਤੇ ਲੋਡ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਗੀ ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਖੁਰਾਕ ਵੀ ਲੈਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

9. ਅਨੁਕੂਲਨ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Conditioning/adaptation) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਵਾਧੂ ਭਾਰ ਦੀ ਸਿਖਲਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ਰੀਰ ਉਸ ਭਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਿਖਲਾਈ ਵਿਚ ਸਰੀਰਿਕ ਮੰਗ ਨੂੰ ਵਧਾਇਆ ਜਾਂ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਰੀਰਿਕ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਿਖਲਾਈ ਪੱਧਰ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਵੇਂ ਰੁਟੀਨ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

10. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ (Principle of Active Participation) – ਇਸ ਸਿਧਾਂਤ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿਖਲਾਈ ਤਦ ਹੀ ਫ਼ਾਇਦੇਮੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜੇਕਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਿਖਲਾਈ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਕੀਮਤੀ ਅਸੂਲ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ, ਸਰੀਰਿਕ ਸਮਰੱਥਾ ਅਤੇ ਯੋਗਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Chemistry Book Solutions Chapter 10 Haloalkanes and Haloarenes Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Chemistry Chapter 10 Haloalkanes and Haloarenes

PSEB 12th Class Chemistry Guide Haloalkanes and Haloarenes InText Questions and Answers

Question 1.
Name the following halides according to IUPAC system and classify them as alkyl, allyl, benzyl (primary, secondary, tertiary), vinyl or aryl halides:
(i) (CH₃)₂CHCH(Cl)CH₃
(ii) CH₃CH₂CH(CH₃)CH(C₂H₅)Cl
(iii) CH₃CH₂C(CH₃)₂CH₂I
(iv) (CH₃)₃CCH₂CH(Br)C₆H₅
(v) CH₃CH(CH₃)CH(Br)CH₃
(vi) CH₃C(C₂H₅)₂CH₂Br
(vii) CH₃C(Cl)(C₂H₅)CH₂CH₃
(viii) CH₃CH＝C(Cl)CH₂CH(CH₃)₂
(ix) CH₃CH＝CHC(Br)(CH₃)₂
(x) p-ClC₆H₄CH₂CH(CH₃)₂
(xi) m-ClCH₂C₆H₄CH₂C(CH₃)₃
(xii) o-Br-C₆H₄CH(CH₃)CH₂CH₃
Answer:

Question 2.
Give the IUPAC names of the following compounds:
(i) CH₃CH(Cl)CH(Br)CH₃
(ii) CHF₂CBrClF
(iii) ClCH₂C ☰ CCH₂Br
(iv) (CCl₃)₃CCl
(v) CH₃C(p-ClC₆H₄)₂CH(Br)CH₃
(vi) (CH₃)₃CCH＝CClC₆H₄I-p
Answer:

Question 3.
Write the structures of the following organic halogen compounds.
(i) 2-Chloro-3-methylpentane
(ii) p -Bromochlorobenzene
(iii) 1-Chloro-4-ethylcyclohexane
(iv) 2-(2-Chlorophenyl)-l-iodooctane
(v) 2 -Bromobutane
(vi) 4-terf-Butyl-3-iodoheptane
(vii) l-Bromo-4-sec-butyl-2-methylbenzene
(viii) 1,4-Dibromobut-2 -ene
Answer:

Question 4.
Which one of the following has the highest dipole moment?
(i) CH₂Cl₂
(ii) CHCl₃
(iii) CCl₄
Answer:

1. CCl₄ is a symmetrical molecule. Therefore, the dipole moments of all four C—Cl bonds cancel each other. Hence, its resultant dipole moment is zero.

2. As shown in the above figure, in CHCl₃, the resultant of dipole moments of two C—Cl bonds is opposed by the resultant of dipole moments of one C—H bond and one C—Cl bond. Since the resultant of one C—H bond and one C—Cl bond dipole moments is smaller than two C—Cl bonds, the opposition is to a small extent. As a result, CHC13 has a small dipole moment of 1.08 D.

3. On the other hand, in case of CH₂Cl₂, the resultant of the dipole moments of two C—Cl bonds is strengthened by the resultant of the dipole moments of two C—H bonds. As a result, CH2C12 has a higher dipole moment of 1.60 D than CHCl₃ i.e., CH₂Cl₂ has the highest dipole moment.
Hence, the given compounds can be arranged in the increasing order of their dipole moments as:
CCl₄ < CHCl₃ < CH₂Cl₂

Question 5.
A hydrocarbon C₅H₁₀ does not react with chlorine in dark but gives a single monochloro compound C₅H₉Cl in bright sunlight. Identify the hydrocarbon.
Answer:
CO The hydrocarbon with molecular formula C₅H₁₀ can be either a cycloalkane or an alkene.

Since, the hydrocarbon does not react with Cl₂ in the dark, it cannot be an alkene but must be a cycloalkane.
As the cycloalkane reacts with Cl₂ in the presence of bright sunlight, to give a single monochloro compound, C₅H₉Cl, therefore all the ten hydrogen atoms of the cycloalkane must be equivalent. Therefore, the cycloalkane is cyclopentane.

Question 6.
Write the isomers of the compound having formula C₄H₉Br.
Answer:
There are four isomers of the compound having the formula C₄H₉Br.
These isomers are given below:

Question 7.
Write the equations for the preparation of 1-iodobutane from
(i) 1-butanol
(ii) 1-chlorobutane
(iii) but-l-ene.
Answer:

Question 8.
What are ambident nucleophiles? Explain with an example.
Answer:
Ambident nucleophiles are nucleophiles having two nucleophilic sites. Thus, ambident nucleophiles have two sites through which they can attack.
For example, nitrite ion is an ambident nucleophile.

Nitrite ion can attack through oxygen resulting in the formation of alkyl nitrites. Also, it can attack through nitrogen resulting in the formation of nitroalkanes.

Question 9.
Which compound in each of the following pairs will react faster in Sn₂ reaction with OH^–?
(i) CH₃Br or CH₃I
(ii) (CH₃)₃CCl or CH₃Cl
Answer:
(i) Since I^– ion is a better leaving group than Br^– ion, hence CH₃I reacts faster than CH₃Br in SN₂ reaction with OH^– ion.

(ii) On steric grounds, 1° alkyl halides are more reactive than tert-alkyl halides in S_N 2 reactions. Hence, CH₃Cl will react at a faster rate than (CH₃)₃ CCl in a S_N2 reaction with OH^– ion.

Question 10.
Predict all the alkenes that would be formed by dehydrohalogenation of the following halides with sodium ethoxide in ethanol and identify the major alkene:
(i) 1 -Bromo-1-methylcyclohexane
(ii) 2-Chloro-2-methylbutane
(iii) 2, 2, 3-Trimethyl-3-hromopentane.
Answer:
(i) In 1 -bromo-1 -methylcyclohexane, the β-hydrogens on either side of the Br atom are equivalent, therefore, only 1-alkene is formed.

(ii) All p-hydrogens in 2-chloro-2-methylbutane are not equivalent, hence on treatment with C₂H₅ONa/C₂H₅OH, it gives two alkenes.

(iii) 2, 2, 3-Trimethyl-3-bromopentane has two different sets of p-hydrogen and therefore, in principle, can give two alkenes (I and II). But according to Saytzeff rule, more highly substituted alkene (II), being more stable is the major product.

Question 11.
How will you bring about the following conversions?
(i) Ethanol to but-1-yne
(ii) Ethane to bromoethene
(iii) Propene to 1 -nitropropane
(iv) Toluene to benzyl alcohol
(v) Propene to propynt
(vi) Ethanol to ethyl fluoride
(vii) Bromomethane to propanone
(viii) But-l-ene to but-2-ene
(ix) 1-Chlorobutane to n-octane
(x) Benzene to biphenyl.
Answer:

Question 12.
Explain why
(i) The dipole moment of chlorobenzene is lower than that of cyclohexyl chloride ?
(ii) Alkyl halides, though polar are immiscible with water ?
(iii) Grignard reagents should be prepared under anhydrous conditions ?
Answer:
(i) Because of greater s-character, an sp²-hybrid carbon is more electronegative than an sp³-hybrid carbon. Thus, the sp²-hybrid carbon of C—Cl bond in chlorobenzene has less tendency to release electrons to Cl than an sp³-hybrid carbon of cyclohexyl chloride.

Hence, the C—Cl bond in chlorobenzene is less polar than that in cyclohexyl chloride. In other words, the magnitude of negative charge is less on Cl atom of chlorobenzene than in cyclohexyl chloride. Now, due to delocalisation of lone pairs of electrons of the Cl atom over the benzene ring, C—Cl bond in chlorobenzene acquires some double character while the C—Cl bond in cyclohexyl chloride is a pure single bond. Thus, C—Cl bond in chlorobenzene is shorter than in cyclohexyl chloride.

As dipole moment is a product of charge and distance, chlorobenzene has lower dipole moment than cyclohexyl chloride due to lower magnitude of negative charge on the Cl atom and shorter C—Cl distance.

(ii) Alkyl halides, though polar, are immiscible in water because they are unable to form hydrogen bonds with water molecules.

(iii) Grignard reagents are very reactive. They react with moisture present in the apparatus or the starting materials to give hydrocarbons.

Hence, Grignard reagent must be prepared under anhydrous conditions.

Question 13.
Give the uses of freon 12, DDT, carbon tetrachloride and iodoform.
Answer:
Uses of Freon-12(CCl₂F₂)

1. It is used as a refrigerant in refrigerators and air conditioners.
2. It is also used in aerosol spray propellants such as body sprays, hair sprays.

Uses of DDT (p, p’-dichlorodiphenyltrichloroethane)

1. It is very effective against mosquitoes and lice.
2. It is also used in many countries as insecticide for sugarcane and fodder crops. (But due to its harmful effects, its use has been banned in many contries including U.S.A.

Uses of Carbontetrachloride (CCl₄)

1. It is used for manufacturing refrigerants and propellants for aerosol cAnswer:
2. It is used as feedstock in the synthesis of chlorofluorocarbons and other chemicals.
3. It is used as a solvent in the manufacture of pharmaceutical products. Until the mid 1960’s, carbon tetrachloride was widely used as a cleaning fluid, a degreasing agent in industries, a spot reamer in homes, and a fire extinguisher.

Uses of Iodoform (CHI₃)
Iodoform was used earlier as an antiseptic, but now it has been replaced by other formulations-containing iodine-due to its objectionable smell. The antiseptic property of iodoform is only due to the liberation of free iodine when it comes in contact with the skin.

Question 14.
Write the structure of the major organic product in each of the following reactions


(v) C₆H₅ONa + C₂H₆Cl →
(vi) CH₃CH₂CH₂OH + SOCl₂ →

(viii) CH₃CH = C(CH₃)₂ + HBr →
Answer:

Question 15.
Write the mechanism of the following reaction

Answer:
The given reaction is

The given reaction is an S_N2 reaction. In this reaction, CN^– acts as the nucleophile and attacks the carbon atom to which Br is attached. CN^– ion is an ambident nucleophile and can attack through both C and N. In this case, it attacks through the C-atom.

Question 16.
Arrange the compounds of each set in order of reactivity towards S_N2 displacement
(i) 2-Bromo-2-methylbutane, 1 -Bromopentane, 2-Bromopentane
(ii) 1-Bromo-3-methylbutane, 2-Bromo-2-methylbutane, 3-Bromo- 2-methylbutane
(iii) 1-Bromobutane, l-Bromo-2, 2-dimethylpropane, 1-Bromo -2-methylbutane, 1-Bromo-3-methylbutane.
Answer:

Question 17.
Out of C₆H₅CH₂Cl and C₆H₅CHClC₆H₅, which is more easily hydrolysed by aqueous KOH?
Answer:

In S_N1 reaction, reactivity depends upon the stability of carbocations. carbocation is more stable as compared to . Therefore, C₆H₅CHClC₆H₅ gets hydrolysed more easily than C₆H₅CHCl.

Question 18.
p-Dichlorobenzene has higher m.p. and lower solubility than those of o- and m-isomers. Discuss.
Answer:

p-Dichlorobenzene is more symmetrical than o-and m-isomers. For this reason, it fits more closely than o-and m-isomers in the crystal lattice. Therefore, more energy is required to break the crystal lattice of p-dichlorobenzene. As a result, p-dichlorobenzene has a higher melting point and lower solubility than o-and m-isomers.

Question 19.
How the following conversions can be carried out?
(i) Propene to propan-l-ol
(ii) Ethanol to but-l-yne
(iii) 1-Bromopropane to 2-bromopropane
(iv) Toluene to benzyl alcohol
(v) Benzene to 4-bromonitrobenzene
(vi) Benzyl alcohol to 2-phenylethanoic acid
(vii) Ethanol to propanenitrile
(viii) Aniline to chlorobenzene
(ix) 2-Chlorobutane to 3, 4-dimethylhexane
(x) 2-Methyl- 1-propene to 2-chloro-2-methylpropane
(xi) Ethyl chloride to propanoic acid
(xii) But-l-ene to n-butyliodide
(xiii) 2-Chloropropane to 1-propanol
(xiv) Isopropyl alcohol to iodoform
(xv) Chlorobenzene to p-nitrophenol
(xvi) 2-Bromopropane to 1-bromopropane
(xvii) Chloroethane to butane
(xviii) Benzene to diphenyl
(xix) tert-Butyl bromide to isobutyl bromide
(xx) Aniline to phenylisocyanide
Answer:

Question 20.
The treatment of alkyl chlorides with aqueous KOH leads to the formation of alcohols but in the presence of alcoholic KOH, alkenes are major products. Explain.
Answer:
In an aqueous solution, KOH almost completely ionises to give OH^– ions. OH^– ion is a strong nucleophile, which leads the alkyl chloride to undergo a substitution reaction to form alcohol.

On the other hand, an alcoholic solution of KOH contains alkoxide (RO^–) ion, which is a strong base. Thus, it can abstract a hydrogen from the p carbon of the alkyl chloride and form an alkene by eliminating a molecule of HCl.

OH^– ion is a much weaker base than RO^– ion. Also, OH^– ion is highly solvated in an aqueous solution and as a result, the basic character of OH^– ion decreases. Therefore, it cannot abstract a hydrogen from the β carbon.

Question 21.
Primary alkyl halide C₄H₉Br (A) reacted with alcoholic KOH to give compound (B).Compound (B) is reacted with HBr to give (C) which is an isomer of (A). When (A) is reacted with sodium metal it gives compound (D), C₈H₁₈ which is different from the compound formed when n-butyl bromide is reacted with sodium. Give the structural formula of (A) and write the equations for all the reactions.
Answer:
There are two primary alkyl halides having the formula, C₄H₉Br. They are n-butyl bromide and isobutyl bromide.

Therefore, compound (A) is either n-butyl bromide or isobutyl bromide. Now, compound (A) reacts with Na metal to give compound (B) of molecular formula, C₈H₁₈ which is different from the compound formed when n-butyl bromide reacts with Na metal. Hence, compound (A) must be isobutyl bromide.

Question 22.
What happens when
(i) n-butyl chloride is treated with alcoholic KOH,
(ii) bromobenzene is treated with Mg in the presence of dry ether,
(iii) chlorobenzene is subjected to hydrolysis,
(iv) ethyl chloride is treated with aqueous KOH,
(v) methyl bromide is treated with sodium in the presence of dry ether
(vi) methyl chloride is treated with KCN.
Answer:
(i) When n-butyl chloride is treated with alcoholic KOH, the formation of but-l-ene takes place. This reaction is a dehydrohalogenation reaction.

(ii) When bromobenzene is treated with Mg in the presence of dry ether, phenylmagnesium bromide is formed.

(iii) Chlorobenzene does not undergo hydrolysis under normal conditions. However, it undergoes hydrolysis when heated in an aqueous sodium hydroxide solution at a temperature of 623 K and a pressure of 300 atm to form phenol.

(iv) When ethyl chloride is treated with aqueous KOH, it undergoes hydrolysis to form ethanol.

(v) When methyl bromide is treated with sodium in the presence of dry ether, ethane is formed. This reaction is known as the Wurtz reaction.

(vi) When methyl chloride is treated with KCN, it undergoes a substitution reaction to give methyl cyanide.

Chemistry Guide for Class 12 PSEB Haloalkanes and Haloarenes Textbook Questions and Answers

Question 1.
Write structures of the following compounds :
(i) 2-Chloro-3-methylpentane
(ii) 1-Chloro-4-ethylcyclohexane
(iii) 4-tert-butyl-3-iodoheptane
(iv) 1-4-Dibromobut-2-ene
(v) 1-Bromo-4-sec-butyl-2-methylbenzene
Answer:

Question 2.
Why is sulphuric acid not used during the reaction of alcohols with KI?
Answer:
H₂SO₄ cannot be used along with KI in the conversion of an alcohol to an alkyl iodide as it converts KI to corresponding HI and then oxidises it to I₂.

Question 3.
Write structures of different dihalogen derivatives of propane.
Answer:
(i) ClCH₂CH₂CH₂Cl
(ii) ClCH₂CHClCH₃
(iii) Cl₂CHCH₂CH₃
(iv) CH₃CCl₂CH₃

Question 4.
Among the isomeric alkanes of molecular formula C₅H₁₂ identify the one that on photochemical chlorination yields :
(i) A single monochloride
(ii) Three isomeric monochlorides
(iii) Four isomeric monochlorides
Answer:

All the hydrogen atoms are equivalent and replacement of any hydrogen will give the same product.

(ii)
The equivalent hydrogens are grouped as a, b and c. The replacement of equivalent hydrogens will give the same product. Thus, three isomeric products are possible.

(iii)
The equivalent hydrogens are grouped as a, b, c and d. Thus, four isomeric products are possible.

Question 5.
Draw the structures of major monohalo products in each of the following reactions:

Answer:

Question 6.
Arrange each set of compounds in the order of increasing boiling points.
(i) Bromomethane, Bromoform, Chloromethane, Dibromomethane.
(ii) 1-Chloropropane, Isopropyl chloride, 1 -Chlorobutane.
Answer:
(i) Chloromethane < Bromomethane < Dibromomethane < Bromoform. Boiling point increases with increase in molecular mass.

(ii) Isopropyl chloride < 1-Chloropropane < 1-Chlorobutane. Isopropyl chloride being branched has lower boiling point than 1-Chloropropane.

Question 7.
Which alkyl halide from the following pairs would you expect to react more rapidly by an S_N2 mechanism ? Explain your answer.

Answer:
(i) CH₃CH₂CH₂CH₂Br
Being primary halide, there won’t be any steric hindrance.

(ii)
Being a secondary halide, there will be less crowding around α-carbon than tertiary halide.

(iii)
The presence of methyl group closer to the halide group will increase the steric hindrance and decrease the rate.

Question 8.
In the following pairs of halogen compounds, which compound undergoes faster S_N1 reaction ?

Answer:
(i)
2-Chloro-2-methylpropane as the tertiary carbocation is more stable than secondary carbocation.

(ii)
2-Chloroheptane as the secondary carbocation is more stable than primary carbocation.

Question 9.
Identify A, B, C, D, E, R and R’ in the following:

Answer: