PSEB Notes

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 20 Rural Development and Local Self Government will help you in revision during exams.

Rural Development and Local Self Government PSEB 6th Class SST Notes

→ Local Self-Government: A local Self-Government is a form of government at the local level. It is formed to solve local problems.

→ India-A Land of Villages: India is a land of villages. There are about six lac villages. Nearly 75% population of India lives in villages.

→ Panchayati Raj: The structure of rural local self-government in India is known as Panchayati Raj.

→ Institutions of Panchayati Raj: Village Panchayat, Panchayat (Block) Samiti, and Zila Parishad are the three institutions of Panchayati Raj.

→ Village Panchayat: Village Panchayat is the lowest unit of Panchayati Raj. It is established in a village with a population of 500 or more.

→ Panchayat(Block) Samiti: Panchayat (Blpgk) Samiti is a committee formed of members from Village Panchayats and others. It works at the block level. A block is a group of villages in a part of a district.

→ Zila Parishad: Zila Parishad is the highest unit of Panchayati Raj. It is a council of members drawn from Panchayat Samiti, the State Legislative Assembly and Legislative Council, and also the members of Parliament.

→ Tenure of the Institutions of Panchayati Raj: The tenure of all the three institutions of Panchayati Raj (Village Panchayat, Panchayat Samiti, and Zila Parishad) is five years.

ग्रामीण विकास और स्थानीय सरकार PSEB 6th Class SST Notes

→ गांवों का देश – भारत में लगभग 6 लाख गांव हैं। यहां की 75% जनसंख्या गांवों में रहती है।

→ पंचायती राज – गाँवों के विकास के लिए त्रि-स्तरीय व्यवस्था।

→ ग्राम पंचायत – पंचायती राज का सबसे निचला स्तर जो अपने गाँव के विकास के लिए कार्य करती है।

→ ग्राम सभा – गाँव के वयस्क नागरिकों का समूह जो पंचायत के सदस्यों का चुनाव करते हैं।

→ न्याय पंचायत – गाँव में न्याय का कार्य करने वाली संस्था।

→ पंचायत समिति – यह संस्था ब्लॉक स्तर पर ग्रामीण विकास का कार्य करती है।

→ जिला परिषद् – यह संस्था जिला स्तर पर ग्रामीण विकास का कार्य करती है।

ਪੇਂਡੂ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼-ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ 6 ਲੱਖ ਪਿੰਡ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ 75% ਜਨਸੰਖਿਆ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ-ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਤਿੰਨ-ਪੱਧਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ।

→ ਗ੍ਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ-ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਪੱਧਰ ਜੋ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗ੍ਰਾਮ ਸਭਾ-ਪਿੰਡ ਦੇ ਬਾਲਗ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਜੋ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ-ਪਿੰਡ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ।

→ ਪੰਚਾਇਤ ਸੰਮਤੀ-ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਬਲਾਕ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪ੍ਰੀਸ਼ਦ-ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਜ਼ਿਲਾ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 11 The Vedic Age will help you in revision during exams.

The Vedic Age PSEB 6th Class SST Notes

→ The Vedic Civilization The Vedic Civilization is the period of Indian history, reconstruction of which is based on using the Vedic texts as a source.

→ The Aryans The people of Vedic Civilization are known as the Aryans. They were the people who came to India from North-Eastern Iran or Central Asia.

→ The Vedas The Vedas are the sacred books of the Hindus. These are the hymns composed in praise of the gods whom the Aryans worshipped. There are four Vedas Rigveda, Samaveda, Yajurveda and Atharvaveda.

→ The Epics The Epics are poems narrating continuously great events of one or more heroes, about their bravery and the battles which they fought. The Ramayana and the Mahabharata are the two great Indian Epics.

→ Sabha and Samiti Sabha and Samiti were the assemblies of people with whom the king discussed very important matters.

→ Varna System: Varna system was the division of society into four groups according to their occupation and activities in society. There were four varnas: Brahmanas, Kshatriyas, Vaisyas, and slaves.

→ Vish and Jana: “Vish’ means a clan. It was a group of families. The people of the tribe were called ‘Jana’.

→ Sura: Sura was an intoxicating drink consumed by a few ancient Aryans. It was considered bad and was condemned.

वैदिक काल PSEB 6th Class SST Notes

→ वेद – कुल चार वेद हैं-ऋग्वेद, सामवेद, यजुर्वेद तथा अथर्ववेद।

→ संसार की सबसे प्राचीन पुस्तक – ऋग्वेद संसार की सबसे प्राचीन पुस्तक है।

→ वैदिक काल का अर्थ – जिस काल में वैदिक साहित्य की रचना हुई उसे वैदिक काल कहते हैं।

→ वैदिक सभ्यता का विभाजन – वैदिक सभ्यता को दो भागों में विभाजित किर जाता है। ये भाग ऋग्वैदिक अथवा प्रारम्भिक वैनि सभ्यता तथा उत्तर वैदिक सभ्यता हैं।

→ वैदिक सभ्यता के लोग – वैदिक सभ्यता के लोगों को आर्य कहा जाता है।

→ सप्तसिंधु प्रदेश – वैदिक काल में पंजाब को सप्तसिन्धु (सात नदियां) प्रदेश कहा जाता था।

→ ऋग्वेद में वर्णित राज्य – ऋग्वेद में अनु, यदू, पुरु, भरत आदि राज्यों का वर्णन मिलता है।

→ वैदिक काल की शासन प्रणाली – वैदिक काल में राजतन्त्र शासन प्रणाली थी।

→ वैदिक समाज में वर्ण-विभाजन – वैदिक समाज चार वर्गों में विभाजित था।

→ वैदिक लोगों का मुख्य भोजन – गेहूं, चावल तथा दालें वैदिक लोगों का मुख्य भोजन था।

→ वैदिक लोगों के मुख्य व्यवसाय – वैदिक लोगों के मुख्य व्यवसाय कृषि, पशु-पालन, औद्योगिक-धन्धे तथा व्यापार थे।

→ वैदिक लोगों के धार्मिक विश्वास – वैदिक लोगों के धार्मिक विश्वास बहुत सादे थे। वे प्राकृतिक शक्तियों की पूजा करते थे।

→ आयुर्वेद – आयुर्वेद चिकित्सा विज्ञान है।

ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਵੇਦ-ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਵੇਦ ਹਨ-ਰਿਗਵੇਦ, ਸਾਮਵੇਦ, ਯਜੁਰਵੇਦ ਅਤੇ ਅਥਰਵਵੇਦ ।

→ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੁਸਤਕ-ਰਿਗਵੇਦ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਪੁਸਤਕ ਹੈ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਅਰਥ-ਜਿਸ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ, ਉਸਨੂੰ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਵੰਡ-ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਗ ਰਿਗਵੈਦਿਕ ਜਾਂ ਆਰੰਭਿਕ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਹਨ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ-ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਰੀਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਪਤ ਸਿੰਧੂ ਪ੍ਰਦੇਸ਼-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਸਪਤ-ਸਿੰਧੂ (ਸੱਤ ਨਦੀਆਂ) ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਵਰਣਿਤ ਰਾਜ-ਰਿਗਵੇਦ ਵਿੱਚ ਅਨੁ, ਯਦੂ, ਪੁਰੁ, ਭਰਤ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਰਾਜਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਰਣਾਂ ਦੀ ਵੰਡ-ਵੈਦਿਕ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਵਰਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ-ਕਣਕ, ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਸੀ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ-ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ, ਉਦਯੋਗਿਕ-ਧੰਦੇ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ ।

→ ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਵੈਦਿਕ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਬਹੁਤ ਸਾਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਆਯੁਰਵੇਦ-ਆਯੁਰਵੇਦ ਚਿਕਿਤਸਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 22 Public Property and its Protection will help you in revision during exams.

Public Property and its Protection PSEB 6th Class SST Notes

→ Personal Property: Personal property is the property owned by individuals or a group of individuals for private enjoyment and use.

→ Public Property: Public property is owned by the public or a whole community.

→ Public Services: Basic facilities provided by the government to the public are called public services.

→ Family Property: The family property is the property that belongs to the family.

→ Historical Monuments: Historical monuments are evidence of historical past and ancient glory in the shape of forts, palaces, temples, mosques, gurdwaras, and churches.

→ The Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains Act, 1958: The Ancient Monuments and Archaeological Sites and Remains Act was passed by the Government of India in 1958.

→ Under this Act, the persons who damage historical monuments can be prosecuted and punished by law.

सार्वजनिक सम्पति की संभाल PSEB 6th Class SST Notes

→ सार्वजनिक सम्पत्ति – राज्य की अथवा हम सब की साँझी सम्पत्ति।

→ सार्वजनिक सम्पत्ति की हानि – सार्वजनिक सम्पत्ति की हानि से हम सब को हानि पहुँचती है।

→ स्कूल, अस्पताल – सार्वजनिक सम्पत्ति के दो उदाहरण।

→ ताजमहल – भारत की ऐतिहासिक सम्पत्ति का एक उदाहरण।

→ जलियाँवाला बाग – अमृतसर में स्थित एक ऐतिहासिक यादगार।

→ पारिवारिक निजी सम्पत्ति – हमारा घर, स्कूटर आदि पारिवारिक निजी सम्पत्ति हैं।

ਸਰਬਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਸਰਬਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ-ਰਾਜ ਦੀ ਜਾਂ ਸਾਡੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਸੰਪੱਤੀ ।

→ ਸਰਬਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਹਾਨੀ-ਸਰਬਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਕੂਲ, ਹਸਪਤਾਲ-ਸਰਬਜਨਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ।

→ ਤਾਜ ਮਹੱਲ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਇਤਿਹਾਸਕ ਸੰਪੱਤੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ।

→ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ-ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਇਤਿਹਾਸਕ ਯਾਦਗਾਰ ।

→ ਪਰਿਵਾਰਕ (ਨਿੱਜੀ) ਸੰਪੱਤੀ-ਸਾਡਾ ਘਰ, ਸਕੂਟਰ ਆਦਿ ਪਰਿਵਾਰਕ (ਨਿੱਜੀ) ਸੰਪੱਤੀ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 21 Media and Democracy will help you in revision during exams.

Media and Democracy PSEB 7th Class SST Notes

→ Media: When we contact people through different means, this is called media.

→ For example newspaper, radio, television, cinema, advertisement, etc.

→ Media and Democracy: Media is the basis of democracy.

→ It shows the inappropriate acts of the Govt and helps to create healthy public opinion.

→ Press: Press (newspapers, magazines, books, etc.) is the most important media. It is known as the lighthouse of democracy.

→ Accountability of Media: It is hoped from the media that it should communicate right and true information to the public.

→ The whole activities should be directed towards public welfare.

→ Right to information ordinance: It means people have the right to get information about such matters which directly or indirectly affect their lives.

→ Advertisement: It means to give information to the people about the whereabouts of the commodity, its qualities, and workability.

→ The objective is to induce the demand and sales of the commodity.

जनसंचार माध्यम तथा लोकतन्त्र PSEB 7th Class SST Notes

→ जन संचार माध्यम (मीडिया) – लोगों के समूह के साथ अलग-अलग ढंग से सम्पर्क करने को जन संचार माध्यम (मीडिया) कहते हैं।

→ ये ढंग हैं-समाचार-पत्र, रेडियो, टेलीविज़न, सिनेमा, राजनीतिक दल, चुनाव एवं प्रैस (विज्ञापन) आदि।

→ मीडिया और लोकतन्त्र – मीडिया लोकतन्त्र का आधार है। यह सरकार के अनुचित कार्यों को उजागर करते हैं और स्वस्थ लोकमत का निर्माण करते हैं।

→ प्रेस – प्रेस (समाचार पत्र, पत्रिकाएं, पुस्तकें आदि) सबसे महत्त्वपूर्ण मीडिया है। इसे लोकतन्त्र का प्रकाश स्तम्भ कहा जाता है।

→ मीडिया का उत्तरदायित्व – मीडिया से यह आशा की जाती है कि वह लोगों तक प्रतिदिन सही एवं सच्ची सूचना का संचार करे। मीडिया की पूरी कार्यवाही लोकहित में होनी चाहिए।

→ सूचना अधिकार अधिनियम – सूचना अधिकार अधिनियम से तात्पर्य है कि लोगों को ऐसी सूचना लेने का पूरा अधिकार है, जिसका प्रभाव उन पर प्रत्यक्ष या परोक्ष रूप से पड़ता है।

→ विज्ञापन – विज्ञापन का अर्थ है लोगों को किसी वस्तु के प्राप्ति स्थान तथा गुणों एवं कार्यशैली की जानकारी देना। इसका उद्देश्य किसी वस्तु की मांग और बिक्री को बढ़ाना है।

ਜਨੰਤਕ ਸੰਚਾਰ (Media) ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ)-ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਕਰਨ ਨੂੰ ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਹ ਢੰਗ ਹਨ-ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਸਿਨੇਮਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਚੋਣਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੈੱਸ (ਵਿਗਿਆਪਨ) ਆਦਿ ।

→ ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ) ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ-ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ) ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਚਿਤ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾਗਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਹਤਮੰਦ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੈਂਸ – ਪੈਂਸ (ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਪੁਸਤਕਾਂ ਆਦਿ) ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੀਡੀਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਚਾਨਣ-ਮੁਨਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ) ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ-ਜਨਤਕ ਸੰਚਾਰ (ਮੀਡੀਆ) ਤੋਂ ਇਹ ਆਸ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸੱਚੀ ਸੁਚਨਾ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰੇ । ਮੀਡੀਆ ਦੀ ਪੂਰੀ ਕਾਰਵਾਈ ਲੋਕ ਹਿੱਤ ਵਿਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰ ਅਧਿਨਿਯਮ-ਸੂਚਨਾ ਅਧਿਕਾਰ ਅਧਿਨਿਯਮ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਸੂਚਨਾ ਲੈਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਗਿਆਪਨ-ਵਿਗਿਆਪਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ, ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਥਾਨ, ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇਣਾ । ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਮੰਗ ਅਤੇ ਵਿਕਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 19 Community Meet Human Needs will help you in revision during exams.

Community Meet Human Needs PSEB 6th Class SST Notes

→ Society: Society is a system where people live together in organised communities and interact with each other.

→ Community: A community is a group of people who have definite characteristics and who live in a place, district or country.

→ Family: Family is a system in which parents, children, or grandchildren live together. It is the first unit of society.

→ Man as a social animal: Man is a social animal. He cannot live alone. He always lives with his fellow beings.

→ Our basic needs: Food, clothes, and home are our basic needs. We need food to eat, clothes to wear, and a home to live in.

→ Civic life: Civic life is the sharing of joys and sorrows with one another and cooperating with each other in family, neighbourhood, school, or society.

→ Duty: Doing work according to the rules and dictates of one’s organization, society or country is called duty.

→ Man in primitive times: Man in primitive times was a nomad. He had to wander from place to place in search of food and shelter.

→ But the invention of agriculture made him live in one place permanently.

→ India as a country with unity in diversity: India is known as a country with unity in diversity.

→ Here, large-scale physical, social, economic, religious, regional, and political diversities are found. Still, there is emotional unity among people.

→ Life and co-operation: Life depends upon co-operation. Every man has to depend upon others for the fulfillment of his needs.

समुदाय और मानवीय आवश्यकताएँ PSEB 6th Class SST Notes

→ परिवार – समाज तथा समुदाय की मूलभूत सामाजिक इकाई।

→ समुदाय – कई परिवारों का समूह जो आर्थिक अन्त:निर्भरता को बढ़ावा देता है।

→ सामुदायिक जीवन – हमारे परिवार, स्कूल और आस-पास के लोगों में जो गतिविधियाँ चलती हैं, उन्हें सामुदायिक जीवन कहते हैं।

→ मानव की मूलभूत आवश्यकताएँ – मानव की मूलभूत आवश्यकताएँ भोजन, वस्त्र तथा मकान हैं।

→ सहयोग – सहयोग सामुदायिक जीवन का आधार है।

ਸਮੁਦਾਇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਲੋੜਾਂ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਪਰਿਵਾਰ-ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ।

→ ਸਮੁਦਾਇ-ਕਈ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜੋ ਆਰਥਿਕ ਅੰਤਰ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮੁਦਾਇਕ ਜੀਵਨ-ਸਾਡੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿੱਚ ਜੋ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਚੱਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ-ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਭੋਜਨ, ਕੱਪੜੇ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਹਨ।

→ ਸਹਿਯੋਗ-ਸਹਿਯੋਗ ਸਮੁਦਾਇਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 17 The Chalukyas and the Pallavas will help you in revision during exams.

The Chalukyas and the Pallavas PSEB 6th Class SST Notes

→ The Chalukyas and the Pallavas: The Chalukyas and the Pallavas were two major dynasties of South India.

→ Both of them came to power after the decline of the Satavahana Kingdom.

→ Vatapi and Kanchipuram: Vatapi and Kanchipuram were the capital cities of the Chalukyas and the Pallavas, respectively.

→ Pulakeshin-II: Pulakeshin-II was the most famous ruler of the Chalukya dynasty. His ambition was to control the whole of the Deccan plateau.

→ The Chalukyas and Art: The Chalukyas were great patrons of art. They gave large sums of money for the building of temples and cave shrines in the Deccan hills.

→ Mahendravarman-I and Narasimhavarman-I: Mahendravarman-I and Narasimhavarman-I were the two powerful kings of the Pallava dynasty.

→ The Pallavas and Art: The Pallavas built several temples. Some of them were cut out of large rocks, such as the Ratha Temples at Mahabalipuram.

→ Others were built of stone blocks, such as those at Kanchipuram.

→ Manimekhalai and Shilpadikaram: Manimekhlai and Shilpadikaram were two important books written during the Pallavas’ period.

→ The decline of the Chalukyas and the Pallavas: The Chalukyas were ousted by the Rashtrakutas and the Pallavas by the Cholas.

चालुक्य तथा पल्लव PSEB 6th Class SST Notes

→ चालुक्य वंश के महत्त्वपूर्ण राजा – चालुक्य वंश के आरम्भिक दो महत्त्वपूर्ण राजा पुलकेशिन प्रथम तथा कीर्तिवर्मन थे।

→ चालुक्य वंश की राजधानी – चालुक्य वंश की राजधानी वातापी थी, जिसे आजकल बादामी कहते हैं।

→ चालुक्य वंश का सबसे प्रसिद्ध राजा – चालुक्य वंश का सबसे प्रसिद्ध राजा पुलकेशिन द्वितीय था।

→ चालुक्य वंश का अन्त – चालुक्य वंश का अन्त 800 ई० के मध्य में हुआ।

→ पल्लवों के राज्य की स्थापना – पल्लवों के राज्य की स्थापना भी दक्षिणी भारत में चालुक्य वंश के साथ ही हुई थी। इस वंश का तमिलनाडु तथा आन्ध्र प्रदेश के कई भागों पर शासन था।

→ पल्लवों की राजधानी – पल्लवों की राजधानी कांचीपुरम थी।

→ पल्लव वंश के प्रसिद्ध राजा – विष्णुगोपवर्मन, सिंहवर्मन, महेन्द्रवर्मन तथा नरसिंहवर्मन प्रथम, पल्लव वंश के प्रसिद्ध राजा थे।

→ पल्लव काल के गुफ़ामन्दिर – पल्लव काल में महाबलिपुरम् में समुद्र तट पर गुफ़ा-मन्दिरों का निर्माण हुआ था।

→ पल्लव शासकों का धर्म – पल्लव शासक जैन तथा शैव धर्म के अनुयायी थे, लेकिन वे अन्य धर्मों का भी सम्मान करते थे

→ मणिमेखलाई तथा शिल्पादिकरम – मणिमेखलाई तथा शिल्पादिकरम पल्लव काल में लिखी गई दो महान् पुस्तकें थीं।

ਚਾਲੂਕਿਆ ਅਤੇ ਪੱਲਵ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਚਾਲੁਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਾ-ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਕੀਰਤੀਵਰਮਨ ਸਨ ।

→ ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ-ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਵਾਤਾਪੀ ਸੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਬਾਦਾਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ-ਚਾਲੁਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਪੁਲਕੇਸ਼ਿਨ ਦੂਜਾ ਸੀ ।

→ ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ-ਚਾਲੂਕਿਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਅੰਤ 800 ਈ: ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

→ ਪੱਲਵਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-ਪੱਲਵਾਂ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਵੀ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਚਾਲੂਕਿਆਂ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ।ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਅਤੇ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ ।

→ ਪੱਲਵਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ-ਪੱਲਵਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਂਚੀਪੁਰਮ ਸੀ ।

→ ਪੱਲਵ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜੇ-ਵਿਸ਼ਨੂੰ ਗੋਪਵਰਮਨ, ਸਿੰਘ ਵਰਮਨ, ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ, ਪੱਲਵ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜੇ ਸਨ ।

→ ਪੱਲਵ ਕਾਲ ਦੇ ਗੁਫ਼ਾ-ਮੰਦਰ-ਪੱਲਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਵਿੱਚ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ’ਤੇ ਗੁਫ਼ਾ-ਮੰਦਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਧਰਮ-ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕ ਜੈਨ ਅਤੇ ਸ਼ੈਵ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰ ਸਨ, ਪਰ ਉਹ ਬਾਕੀ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵੀ ਸਨਮਾਨ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਮਣੀਪੇਖਲਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਾਦਿਕਰਮ-ਮਣੀਮੇਖਲਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਾਦਿਕਰਮ ਪੱਲਵ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਦੋ ਮਹਾਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਸਨ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 16 The Period of Harshavardhana (600 – 650 A.D.) will help you in revision during exams.

The Period of Harshavardhana (600 – 650 A.D.) PSEB 6th Class SST Notes

→ Pushyabhuti Dynasty: The Pushyabhuti dynasty was an important dynasty that rose in Northern India after the decline of the Gupta Empire.

→ Harshavardhana: Harshavardhana was the most important ruler of the Pushyabhuti dynasty.

→ Shashanka: Shashanka was king of Bengal. He killed Harshavardhana’s elder brother Rajyavardhana and brother-in-law Grahavarman. Harshavardhana killed Shashanka after a few years.

→ Banabhatta: Banabhatta was one of the court poets of Harshavardhana. He wrote Harsha’s biography, ‘Harshachrita’.

→ Hiuen Tsang: Hiuen Tsang was a Chinese scholar who visited India during the time of Harshavardhana.

→ Priyadarshika, Ratnavali, and Nagananda: Priyadarshika, Ratnavali, and Nagananda are the three plays written by Harshavardhana.

→ Kumaramatyas: Kumaramatyas were important officers in Harsha’s administration.

→ Nalanda: Nalanda is situated in Bihar, it was a famous university and very big centre of learning during Harshavardhana’s period.

→ End of the Pushyabhuti Dynasty: The Pushyabhuti dynasty came to an end with the death of Harshavardhana in around 647 A.D.

हर्षवर्धन का काल (600-650 ई.) PSEB 6th Class SST Notes

→ पुष्यभूति वंश के राज्य की स्थिति – पुष्यभूति वंश का राज्य वर्तमान हरियाणा के कुरुक्षेत्र प्रदेश में स्थापित था।

→ पुष्यभूति राज्य की राजधानी – पुष्यभूति राज्य की राजधानी स्थाणेश्वर थी। इसको आजकल थानेसर कहते हैं।

→ पुष्यभूति वंश का सबसे प्रसिद्ध राजा – पुष्यभूति वंश का सबसे प्रसिद्ध राजा हर्षवर्धन था। वह 606 ई० में सिंहासन पर बैठा तथा कन्नौज को अपनी राजधानी बनाया।

→ बाणभट्ट – बाणभट्ट हर्षवर्धन का दरबारी कवि था। उसकी पुस्तक ‘हर्षचरित’ से हर्षकाल की जानकारी मिलती है।

→ ह्यूनसांग – ह्यूनसांग एक चीनी यात्री था जो हर्षवर्धन के समय में भारत आया था। उसके वृत्तांत से हर्षकाल के बारे में पता चलता है।

→ प्रियदर्शिका, रत्नावली तथा नागानन्द – ये तीन नाटक हैं जो हर्षवर्धन ने लिखे थे।

→ नालन्दा विश्वविद्यालय – नालन्दा विश्वविद्यालय बिहार में स्थित था तथा यह हर्षकाल का एक प्रसिद्ध शिक्षा केन्द्र था। ह्यूनसांग ने इस विश्वविद्यालय में कुछ समय शिक्षा प्राप्त की थी।

→ हर्षवर्धन की मृत्यु – हर्षवर्धन की मृत्यु लगभग 647 ई० में हुई थी।

ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਕਾਲ (600 ਈ: ਤੋਂ 650 ਈ:) PSEB 6th Class SST Notes

→ ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ-ਪੁਸ਼ਿਆਭੂਤੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਰਾਜ ਵਰਤਮਾਨ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁਰੂਕਸ਼ੇਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ ।

→ ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ-ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਸਥਾਨੇਸ਼ਵਰ ਸੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਥਾਨੇਸਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ-ਪੁਸ਼ਿਆਭੁਤੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰਾਜਾ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਸੀ । ਉਹ 606 ਈ: ਵਿੱਚ ਰਾਜ-ਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਅਤੇ ਕਨੌਜ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਬਾਣਭੱਟ-ਬਾਣਭੱਟ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦਾ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ‘ਹਰਸ਼ਚਰਿਤ’ ਤੋਂ ਹਰਸ਼ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਿਊਨਸਾਂਗ-ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਯਾਤਰੀ ਸੀ ਜੋ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਆਇਆ ਸੀ । ਉਸਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ ਤੋਂ ਹਰਸ਼ਕਾਲ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਿਯਾਦਰਸ਼ਕਾ, ਰਤਨਾਵਲੀ ਅਤੇ ਨਾਗਾਨੰਦ-ਇਹ ਤਿੰਨ ਨਾਟਕ ਹਨ ਜੋ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਨੇ ਲਿਖੇ ਸਨ ।

→ ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਾ-ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲਾ ਬਿਹਾਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰਸ਼ਕਾਲ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਹਿਊਨਸਾਂਗ ਨੇ ਇਸ ਵਿਸ਼ਵਵਿਦਿਆਲੇ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

→ ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ-ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ ਲਗਪਗ 647 ਈ: ਵਿੱਚ ਹੋਈ ਸੀ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 10 The Harappan Civilization will help you in revision during exams.

The Harappan Civilization PSEB 6th Class SST Notes

→ Civilization: Civilization is that stage of the development of human culture when people look for more than just the satisfaction of material needs.

→ Rise of the Harappan Civilization: The Harappan Civilization arose about seven thousand years ago in the north-western part of the Indian sub-continent.

→ The extent of the Harappan Civilization: The Harappan Civilization extended over present-day Pakistan; Punjab, Haryana, Rajasthan, Gujarat, and some parts of Western Uttar Pradesh and Afghanistan.

→ Other names of the Harappan Civilization: The Harappan Civilization is also known as the Indus Valley Civilization and the Indus- Sarasvati Civilization.

→ Town Planning of the Harappan Civilization: Town planning of the Harappan Civilization was similar to that of modern times.

→ Mohenjodaro: Mohenjodaro was the earliest city of the Harappan Civilization. It was discovered in the Larkana District of Sind in Pakistan.

→ Granaries: In the citadel at Harappa, the most impressive buildings were the granaries. These buildings were neatly laid out in rectangles and the grain was stored.

→ The Great Rath: The best-known building in the Mohenjodaro citadel is the Great Bath. It is 39 feet long, 23 feet broad, and 8 feet deep.

→ Pictographs: The Harappan people knew how to write and their language was written in picture-like signs, called pictographs.

→ Mother Goddess: Mother Goddess was the goddess worshipped by the people of the Harappan Civilization.

हड़प्पा सभ्यता PSEB 6th Class SST Notes

→ हड़प्पा सभ्यता के विभिन्न नाम – हड़प्पा सभ्यता को सिन्धु घाटी सभ्यता एवं सिन्धुसरस्वती सभ्यता भी कहा जाता है।

→ हड़प्पा सभ्यता का उदय – हड़प्पा सभ्यता का उदय आज से लगभग सात हज़ार वर्ष पूर्व भारतीय उपमहाद्वीप के उत्तर-पश्चिमी भागों में हुआ था।

→ हड़प्पा सभ्यता की जानकारी – हड़प्पा सभ्यता की जानकारी 1921-1922 ई० में पाकिस्तान के हड़प्पा तथा मोहनजोदड़ो नामक स्थानों पर खुदाई से प्राप्त हुई थी।

→ हड़प्पा सभ्यता की नगर योजना – हड़प्पा सभ्यता की नगर योजना आधुनिक महानगरों के समान सुनियोजित थी।

→ हड़प्पा सभ्यता का सबसे महत्त्वपूर्ण भवन – हड़प्पा सभ्यता का सबसे महत्त्वपूर्ण भवन मोहनजोदड़ो का विशाल स्नानगृह थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के प्रमुख खाद्य पदार्थ – हड़प्पा सभ्यता के लोगों के प्रमुख खाद्य पदार्थ गेहूँ, ज्वार, चावल, दालें, फल, सब्जियां तथा दूध थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के वस्त्र – हड़प्पा सभ्यता के लोग ऊनी व सूती, दोनों प्रकार के वस्त्र पहनते थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के मनोरंजन के प्रमुख साधन – हड़प्पा सभ्यता के लोगों के मनोरंजन के प्रमुख साधन नृत्य, जुआ खेलना, चौपड़, शिकार तथा दौड़ इत्यादि थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के प्रमुख व्यवसाय – कृषि तथा पशुपालन हड़प्पा सभ्यता के लोगों के प्रमुख व्यवसाय थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के विदेशी व्यापार के मार्ग – हड़प्पा सभ्यता के लोग दूसरे देशों के साथ जल व स्थल, दोनों मार्गों द्वारा व्यापार करते थे।

→ हड़प्पा सभ्यता के लोगों के देवीदेवता – हड़प्पा सभ्यता के लोग मातृदेवी, पशुपति (भगवान् शिव), बैल तथा पीपल की उपासना करते थे।

→ हड़प्पा सभ्यता का पतन – हड़प्पा सभ्यता का पतन लगभग 1500 ई० पू० में हुआ।

ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਿੰਧ-ਸਰਸਵਤੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਜਨਮ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਜਨਮ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ ਸੱਤ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ 1921-1922 ਈ: ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਨਾਮਕ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨਗਰ ਯੋਜਨਾ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨਗਰ ਯੋਜਨਾ ਆਧੁਨਿਕ ਮਹਾਂਨਗਰਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾ ਬੱਧ ਸੀ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਭਵਨ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ-ਪੂਰਨ ਭਵਨ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਦਾ ਵੱਡਾ ਇਸ਼ਨਾਨ ਘਰ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲਾਂ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਉਨੀ ਅਤੇ ਸੂਤੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਨੱਚਣਾ, ਜੂਆ ਖੇਡਣਾ, ਚੌਪੜ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਅਤੇ ਦੌੜ ਆਦਿ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰ ਦੇ ਮਾਰਗ-ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਥਲ ਅਤੇ ਜਲ, ਦੋਹਾਂ ਮਾਰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਪਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੇਵੀ-ਦੇਵਤੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ, ਪਸ਼ੂਪਤੀ (ਭਗਵਾਨ ਸ਼ਿਵ), ਬੈਲ ਅਤੇ ਪਿੱਪਲ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਲਗਪਗ 1500 ਈ: ਪੂ: ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 9 Early Man: The Stone Age will help you in revision during exams.

Early Man: The Stone Age PSEB 6th Class SST Notes

→ Early Man: Early man was a nomad who wandered around mainly in search of food and shelter.

→ Paleolithic Period: Paleolithic period is also known as the Old Stone Age.

→ It was the period when early man used crude stone implements and led a nomad’s life.

→ Mesolithic Period: Mesolithic period is also called the Middle Stone Age.

→ Early men learned several new things during this period and improved upon the older ones.

→ Neolithic Period: Neolithic period is called the New Stone Age.

→ It was the period when early man learned the use of polished stone tools and domesticated animals.

→ Discoveries that helped early man to lead a settled life: The beginning of agriculture, the taming of animals, the discovery of metals, and the discovery of the wheel were the discoveries that helped early man to lead a settled life.

→ Food-gatherer: Food-gatherer is a person who wanders from place to place in search of food.

→ Man in Early Stone Age was a food-gatherer. He lived by hunting animals and collecting wild plants or their fruits.

→ Food-producer: Food-producer is a person who produces plants and crops to meet his food requirements.

→ Man in the Neolithic period stopped being a nomad and began to settle down in one place as an agriculturist.

→ He now began to domesticate animals and cultivate plants.

→ Bhimbaithaka: Bhimbaithaka is situated near Bhopal in Madhya Pradesh. Here, the rock drawings of early man have been discovered.

आदि-मानव – पाषाण युग PSEB 6th Class SST Notes

→ पृथ्वी पर मानव जीवन का आरंभ – पृथ्वी पर मानव जीवन लगभग 40 लाख वर्ष पूर्व आरंभ हुआ।

→ प्रारम्भिक मानव का रहन-सहन – आरम्भ में मानव का रहन-सहन पशुओं जैसा था।

→ शिकारी-संग्राहक – पुरा-पाषाण युग के आदि-मानव को शिकारी संग्राहक के नाम से जाना जाता है।

→ पाषाण युग – पाषाण युग उस काल को कहा जाता है जब मानव पत्थर के औज़ारों तथा हथियारों का प्रयोग करता था।

→ पाषाण युग का विभाजन – पाषाण युग को पुरा-पाषाण युग, मध्य-पाषाण युग तथा नव-पाषाण युग, तीन भागों में बांटा जाता है।

→ आग की खोज – आग की खोज शायद दो पत्थरों को आपस में रगड़ने से हुई थी।

→ प्रारम्भिक पहिया – प्रारम्भ में मानव लकड़ी के गोल गट्ठों का पहिए के रूप में उपयोग करता था।

→ स्थायी मानव जीवन का आरम्भ – कृषि की खोज के पश्चात् स्थायी मानव जीवन का आरम्भ हुआ।

→ पाषाण-चित्र – आदि मानव गुफ़ाओं तथा विश्राम-स्थलों की दीवारों पर चित्र बनाया करता था।

→ इन्हें पाषाण-चित्र कहते हैं। ऐसे चित्र भोपाल के निकट भीमबैठका में मिले हैं।

→ आदि-मानव के आभूषण – आदि-मानव पत्थरों, पकी मिट्टी तथा हाथी दांत इत्यादि से बने मनकों का आभूषणों के रूप में प्रयोग करता था।

ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ-ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਲਗਪਗ 40 ਲੱਖ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

→ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਰਗਾ ਸੀ ।

→ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਤ੍ਰਿਕ-ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ-ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਉਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਪੱਥਰ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

→ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਵੰਡ-ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ, ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਅਤੇ ਨਵਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ-ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਸ਼ਾਇਦ ਦੋ ਪੱਥਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਹੋਈ ਸੀ ।

→ ਆਰੰਭਿਕ ਪਹੀਆ-ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਗੋਲ ਗੱਠਿਆਂ ਦੀ ਪਹੀਏ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

→ ਸਥਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਥਾਈ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

→ ਪਾਸ਼ਾਣ ਚਿੱਤਰ-ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮਘਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਸ਼ਾਣ ਚਿੱਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਚਿੱਤਰ ਭੂਪਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ ਵਿਖੇ ਮਿਲੇ ਹਨ ।

→ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਗਹਿਣੇਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਪੱਥਰਾਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 8 Study of Ancient History – Sources will help you in revision during exams.

Study of Ancient History – Sources PSEB 6th Class SST Notes

→ Origin of the word ‘History’: The word ‘History’ has been originated from the Greek word ‘Historia’.

→ Father of History: Herodotus is considered the Father of History.

→ Division of the long period of man’s life: The long period of man’s life is divided into two periods, namely, Pre-history and History.

→ Meaning of the sources of History: Sources of history are the facts that help us to reconstruct the story of mankind.

→ Dharmasastras: Dharmasastras are books written about the rules and regulations of ancient times.

→ Archaeologist: An archaeologist is a person who studies old buildings, pottery, things of daily use, coins, and inscriptions of ancient times.

→ Numismatics: Numismatics is the study of coins.

→ Epigraphy: The study of inscriptions is known as Epigraphy.

→ Use of copper plates in ancient times: Copper plates were used to record the sale, purchase, or donation of land in ancient times.

प्राचीन इतिहास का अध्ययन – स्त्रोत PSEB 6th Class SST Notes

→ हेसटोरिया – ‘हेसटोरिया’ यूनानी भाषा का शब्द है जिससे इतिहास शब्द की उत्पत्ति हुई है।

→ हैरोडोटस – हैरोडोटस को इतिहास का पितामह कहा जाता है।

→ इतिहास – इतिहास अतीत का अध्ययन है। यह हमें बताता है कि आरंभ में मनुष्य किस प्रकार रहता था और किस प्रकार समय के साथ-साथ सभ्यता का विकास हुआ।

→ इतिहास के स्त्रोत – वे तथ्य जो मानव की कहानी जानने में सहायता करते हैं, इतिहास के स्रोत कहलाते हैं।

→ धर्म शास्त्र – प्राचीन काल के नियमों तथा कानूनों से सम्बन्धित पुस्तकों को धर्म शास्त्र कहा जाता है।

→ कहानी लेखन का आरम्भ – कहानी लेखन का आरम्भ सबसे पहले भारत में हुआ था।

→ पुरातत्त्ववेता – जो व्यक्ति प्राचीन इमारतों, वस्तुओं, सिक्कों तथा अभिलेखों का अध्ययन करता है, उसे पुरातत्त्ववेता कहते हैं।

→ सिक्कों की विद्या न्यूमिसम्टोलोजी – सिक्कों के अध्ययन को सिक्कों की विद्या कहते हैं।

→ इपिग्राफी – अभिलेखों के अध्ययन को इपिग्राफी कहा जाता है।

→ ताम्र-पत्र – प्राचीन काल में ताम्र-पत्रों का प्रयोग भूमि को ख़रीदने, बेचने तथा भूमि दान करने के लिए किया जाता था।

ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਹੈਸਟੋਰੀਆ-‘ਹੈਸਟੋਰੀਆ’ ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ‘ਇਤਿਹਾਸ’ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

→ ਹੈਰੋਡੋਟਸ-ਹੈਰੋਡੋਟਸ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪਿਤਾਮਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਤਿਹਾਸ-ਇਤਿਹਾਸ ਬੀਤੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ।

→ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ-ਉਹ ਤੱਥ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਨੂੰ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸ਼ੋਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ-ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ-ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਨ ਦਾ ਆਰੰਭ-ਕਹਾਣੀ ਲੇਖਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

→ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ-ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਪੁਰਾਤਨ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਵਸਤਾਂ, ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਅਭਿਲੇਖਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਵਿਗਿਆਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ-ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਵਿੱਦਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿੱਦਿਆ-ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਪੁਰਾਲੇਖ ਵਿੱਦਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰ-ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦ-ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ।