Bhagya

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 1 Sets Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 1 Sets Miscellaneous Exercise

Question 1.
Decide, among the following sets, which sets are subsets of one and another:
A = {x : x ∈ R and x satisfy x² – 8x + 12 = 0},
B = {2, 4, 6}, C = {2, 4, 6, 8…}, D = {6}.
Answer.
A={x : x ∈ R and x satisfies x² – 8x + 12 = 0}
2 and 6 are the only solutions of x² – 8x + 12 = 0.
∴ A = {2, 6}
B = {2, 4, 6}, C = {2, 4, 6, 8 …}, D = {6}
∴ D ⊂ A ⊂ B ⊂ C
Hence, A ⊂ B, A ⊂ C, B ⊂ C, D ⊂ A, D ⊂ B, D ⊂ C.

Question 2.
In each of the following, determine whether the statement is true or false. If it is true, prove it. If it is false, give an example.
(i) If x ∈ A and A ∈ B, then x ∈ B
(ii) If A⊂ B and B ∈ C, then A ∈ C
(iii) If A ⊂B and B ⊂ C, then A ⊂ C
(iv) If A ⊄ B and B ⊄ C, then A ⊄ C
(v) If x ∈ A and A ⊄ B, then x ∈ B
(vi) If A ⊂ B and x ∉ B, then x ∉ A
Answer.
(i) False
Let A = {1, 2} and B={1, {1, 2}, {3}}
2 ∈ {1, 2} and {1, 2} ∈ {{3}, 1, {1, 2}}
Now, A ∈ B
∴ However, 2 ∉ {{3}, 1, {1, 2}}

(ii) False
Let A = {2}, B = {0, 2}, and C = {1, {0, 2}, 3}
As A ⊂ B
B ∈ C
However, A ∉ C

(iii) True
Let A ⊂ B and B ⊂ C.
Let x ∈ A
x ∈ B [∵ A ⊂ B]
x ∈ C [∵ B ⊂ C]
∴ A ⊂ C

(iv) False
A = {1, 2}, B = {0, 6, 8}, and C = {0, 1, 2, 6, 9}
Accordingly, A ⊄ B and B ⊄ C.
However, A ⊂ C

(v) False
A = {3, 5, 7} and B = {3, 4, 6}
5 ∈ A and A ⊄ B
However, 5 ∉ B

(vi) True
Let A ⊂ B and x ∉ B.
To show x ∉ A
If possile, suppose x ∉ A
Then, x ∉ B, which is a conadicon as x ∉ B
∴ x ∉ A.

Question 3.
Let A, B and C be the sets such that A ∪ B = A ∪ C andA ∪ B = A ∪ C. Show that B = C.
Answer:
A ∪ B = A ∪ C
⇒ (A ∪ B) ∩ C = (A ∪ C) ∩ C
⇒ (A ∩ C) ∪ (B ∩ C) = C
⇒ (A ∩ B) ∪ (B ∩ C) = C …………….(i)
Again, A ∪ B = A ∪ C
⇒ (A ∪ B) ∩ B = (A ∪ C) ∩ B
⇒ B = (A ∩ B) ∪ (C ∩ B)
⇒ B = (A ∩ B) ∪ (B ∩ C)
From eqs. (i) and (ii), we get
B = C.

Question 4.
Show that the following four conditions are equivalent:
(i) A ⊂ B
(ii) A – B = Φ
(iii) A ∪ B = B
(iv) A ∩ B = A
Answer.
(i) ⟺
(ii) A ⊂ B ⟺ All elements of A are in B ⟺ A – B = Φ
(ii) ⟺
(iii) A – B = Φ ⟺ All elements of A are in B ⟺ A ∪ B = B.
(iii) ⟺ (iv)
A ∪ B = B ⟺ All the elements of A are in B.
⟺ All the elements of A are common in A and B ⟺ A ∩ B = A.
Thus, all the four given conditions are equivalent.

Question 5.
Show that if A ⊂ B, then C – B ⊂ C – A.
Answer.
Let A ⊂ B
To show: C – B ⊂ C – A
Let x ∈ C – B
⇒ x ∈ C and x ∉ B
⇒ x ∈ C and x ∉ A [A ⊂ B]
⇒ x ∈ C – A
C – B ⊂ C – A

Question 6.
Assume that P(A) = P(B). Show that A = B.
Answer.
Let P(A) =P (B)
To show: A = B
Let x ∈ A
A ∈ P(A) = P(B)
∴ x ∈ C,
for some C ∈ P(B)
C ⊂ B
∴ x ∈B
∴ A ⊂ B
Similarly, B ⊂ A
∴ A = B.

Question 7.
Is it true that for any sets A and B, P (A) ∪ P (B) = P (A ∪ B)? Justify your answer.
Answer.
Let A = {a}, B = {b} and A ∪ B = {a, b}
∴ P(A) = {Φ, {a}}, P(B) = {Φ, {b}}
P(A ∪ B) = {Φ, {a}, {b}, {a, b}} …………….(i)
and P(A) ∪ P(B) = {Φ, {a}, {b}} …………..(ii)
From eqs. (i) and (ii), we have
P(A ∪ B) ≠ P(A) ∪ P(B).

Question 8.
Show that for any sets A and B, A = (A ∩ B) ∪ (A – B) and A ∪ (B – A) = A ∪ B.
Answer.
(A ∩ B) ∪ (A – B) = (A ∩ B) ∪ (A ∩ B) [∵ A – B = A ∩ B]
= A ∩ (B ∪ B’) [Distributive law]
= A ∩ X, where X is universal set.
= A
A ∪ (B – A) = A ∪ (B ∩ A) [∵ B – A = B ∩ A’]
= (A ∪ B) ∩ (A ∪ A) [Distributive law]
= (A ∪ B) ∩ X
where X = A ∩ A’ is universal set
= A ∪ B [∵ A∪ B ⊂ X].

Question 9.
Using properties of sets, show that
(i) A ∪ (A ∩ B) = A
(ii) A ∩ (A ∪ B) = A.
Answer.
(i) A ∪ (A ∩B) = (A ∪ A) ∩ (A ∪ B) [Distributive law]
= A ∩ (A ∪ B) [∵ A ∪ A = A]
= A [∵ A ⊆ A ∪ B]

(ii) A ∩ (A ∪ B) = (A ∩ A) ∪ (A ∩ B)
= A ∪ (A ∩ B)
= A [∵ A ∩ B ⊂ A]

Question 10.
Show that A ∩ B=A ∩ C need not imply B = C.
Answer.
With the help of an example, we may try to establish it.
Let A = {1, 2}, B = {1, 3} and C = {1, 4}
Now A ∩ B = {1, 2} ∩{1, 3} = {1}
and A ∩ C = {1, 2} ∩{1, 4} = {1}
A ∩ B = A ∩ C
still B ≠ C.

Question 11.
Let A and B be sets. If A ∩ X = B ∩ X = Φ and A ∪ X = B ∪ X for some set X, show that A = B.
Answer. We have, A ∩ X = B ∩ X for some set X
⇒ A ∩ (A ∪ X) = A ∩(B ∪ X)
⇒ A = (A ∩ B) ∪ (A ∩ X) [∵ A ∩ (A ∪ X) = A]
⇒ A = (A ∩ B) ∪ Φ) [∵ A ∩ X = Φ (given)]
⇒ A = A ∩ B
⇒ A ⊂ B ………..(i)
Again, A ∪ X = B ∪ X
⇒ B ∩ (A ∪ X) = B ∩ (B ∪ X)
⇒ (B ∩ A) ∪ (B ∩ X) = B
⇒ (B ∩ A) ∪ Φ = B
⇒ B ∩ A = B
⇒ A ∩ B = B
⇒ B ⊂ A ……………(ii)
From eqs. (i) and (ii), we get A = B.

Question 12.
Find sets A, B and C such that A n B, B n C and A n C are non-empty sets and AnBnC=<(>.
Answer.
Let A = {1, 2}, B = {2, 3} and C = {1, 3}.
Clearly A ∩ B = {2}, B ∩ C = {3}and A ∩ C = {1}
i.e., A ∩ B, B ∩ C and A ∩ C are non-empty sets.
∴ (A ∩ B) ∩ C = {2} ∩ {1, 3}
⇒ A ∩ B ∩ C = Φ.

Question 13.
In a survey of 600 students in a school, 150 students were found to he taking tea and 225 taking coffee, 1Q0 were taking both tea and coffee. Find how many students were taking neither tea nor coffee?
Answer.

Here, n(T) = 150, n(C) = 225,
n(T ∩ C) = 100
Also we know that
n(T ∪ C) = n(T) + n(C) – n(T ∩ C)
= 150 + 225 – 100 = 275
Total mimber of students = 600
∴ Number of students who neither take tea nor coffee.
= 600 – n(T ∪ C)
= 600 – 275 = 325.

Question 14.
In a group pf students, 100 students know Hindi, 50 know English and 25 know bote. Each of the students knows either Hindi or English. How many students are there in tee group?
Answer.

Here, n(H) = 100, n(E) = 50 and n(H ∩ E) = 25
We know that
n(H ∪ E) = n(H) + n(E) – n(H ∩ E)
= 100 + 50 – 25 = 125.
Hence there are 125 students in the group.

Question 15.
In a survey of 60 people, it was found that 25 people read newspaper H, 26 read newspaper T, 26 read newspaper 1,9 read bote H and 1,11 read both H and T, 8 read both T and 1, 3 read all three newspapers. Find:
(i) the number of people who read at least one of the newspapers.
(ii) the number of people who read exactly one newspaper.
Answer.
Let A be the set of people who read newspaper H.
Let B be the set of people who read newspaper T.
Let C be the set of people who read newspaper I.
Accordingly, n (A) = 25, n(B) = 26, and n(C) = 26
n(A ∩ C) = 9, n(A ∩ B) = 11, and n(B ∩ C) = 8 n(A ∩ B ∩ C) = 3
Let U be the set of people who took part in the survey.
(i) Accordingly,
n(A ∪ B ∪ C) = n(A) + n(B) + n(C) – n(A ∩ B) – n(B ∩ C) – n(C ∩ A)
+n(A ∩ B ∩ C)
= 25 + 26 + 26 – 11 – 8 – 9 + 3 = 52
Hence, 52 people read at least one of the newspapers.

(ii)

Let a be the number of people who read newspapers H and T only.
Let b denote the number of people who read newspapers I and H only.
Let c denote the number of people who read newspapers T and I only.
Let d denote the number of people who read all three newspapers.
Accordingly, d = n(A ∩ B ∩ C) = 3
Now, n(A ∩ B) = a + d,
n(B ∩ C) = c + d,
n(C ∩ A) = b + d
∴ a + d + c + d + b + d = 11 + 8 + 9 = 28
a + b + c + d = 28 – 2d
= 28 – 6 = 22
Hence, (52 – 22) = 30
people read exactly one newspaper.

 

Question 16.
In a survey it was found that 21 people liked product A, 26 liked product B and 29 liked product C. If 14 people liked products A and B, 12 people liked products C and A, 14 people liked products B and C and 8 liked all the three products. Find how many liked product C only?
Answer.
Let A, B, and C be the set of people who like product A, product B, and product C respectively.
Accordingly, n(A) = 21, n(B) = 26,
n(C) = 29, n(A ∩ B) = 14,
n(C ∩ A) = 12, n(B ∩ C) = 14,
n(A ∩ B ∩ C) = 8
The Venn diagram for the given problem can be drawn as

It can be seen that number of people who like product C only is
{29 – (4 + 8 + 6)} = 11.

This PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 5 ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਮੈਟਿੰਗ (ਭਾਗ-3) Notes will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 5 ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫ਼ਾਰਮੈਟਿੰਗ (ਭਾਗ-3)

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਆਪਣੇ ਵਰਡ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਪਿਕਚਰ ’ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਪੇਜ ਲੇ-ਆਊਟ, ਬੈਕਗਾਊਂਡ ਆਦਿ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਫਿਰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਦਾ ਰਿਵਿਊ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ-ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ (Format Tab-Picture Tool)
ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿਚ ਫਾਰਮੈਟ ਪਿਕਚਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਸਾਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਰੇ ਵਿਕਲਪ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਧਾਉਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਰੰਗ ਬਦਲਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦਾ ਪਿਛੋਕੜ ਬਦਲਣਾ, ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚਮਕ ਬਦਲਣਾ ਆਦਿ । ਰਿਬਨ ਤੇ ਤਸਵੀਰ ਟੂਲ ਬਾਰ ਸਿਰਫ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਪਿਕਚਰ ਫਾਰਮੈਟ ਟੂਲ ਬਾਰ ਵਿੱਚ 4 ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਡਜਸਟ (Adjust), ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲ (Picture Style), ਐਰੇਂਜ (Arrange), ਸਾਈਜ਼ (Size) | ਇਹ ਚਾਰ ਸਮੂਹ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਐਡਜਸਟ (Adjust)
ਤੁਹਾਡੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਉੱਚ-ਗੁਣਵੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਾਧੂ Picture Editing Software ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਫੋਟੋਆਂ ਨੂੰ ਸਹੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ Adjust ਟੂਲਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।
1. ਕੁਰੈਕਸ਼ਨ (Correction)-ਬਿਹਤਰ ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ ਲਈ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਚਮਕ (Brightness), ਤਿੱਖੀ (Sharpness), ਨਰਮ (Soft) ਅਤੇ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਟੈਬ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

• ਫੋਟੋ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Correction ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਇਸ ਮੀਨੂੰ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ Sharpen/Soften Presets ਅਤੇ Brightness/Contrast ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈਟਿੰਗਜ਼ ਨੂੰ ਹੋਰ ਬਾਰੀਕੀ Brightness/€ontrast ਨਾਲ ਕਰਨ ਲਈ Picture Format > Corrections > Picture Corrections Contrast Options ਚੋਣਾਂ ’ਤੇ ਜਾਓ । Format Picture sidebar ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਤੁਹਾਨੂੰ ਤਿੱਖਾਪਨ (Sharpness), ਚਮਕ (Brightness) ਅਤੇ ਉਲਟ (Contrast) ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈਟਿੰਗ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਪਿਕਚਰ ਕਲਰ (Picture Color)-ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਵਰਡ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਟੋਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੁਸੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ .. ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰੰਗ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Color ਚੋਣ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਇਸ ਮੀਨੂੰ ਵਿਚ 3 ਵਿਕਲਪ ਹਨ Color Saturation, Color Tone, Recolor, ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਲਪਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।

ਇਸ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹੋਰ ਵਿਕਲਪ ਹਨ, ਜੋ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

• More Varitation-ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਮੁੜ ਰੰਗਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• Set Transparent Color-ਕੁਝ ਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਪਿਛੋਕੜ ਦਾ ਰੰਗ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ।
• Picture Color Options-ਫਾਰਮੈਟ ਪਿਕਚਰ ਸਾਈਡ ਬਾਰ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਤੁਸੀਂ ਰੰਗ ਸੰਪਤਾ, ਟੋਨ ਅਤੇ ਰੀਕਲਰ ਲਈ ਸੈਟਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਵਧੀਆ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

3. ਆਰਟਿਸਟਿਕ ਇਫੈਕਟਸ (Artistic Effect)-ਇਸ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਤਸਵੀਰ ਸਕੈਂਚ ਜਾਂ ਪੇਂਟਿੰਗ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਫੋਟੋ ਵਿੱਚ Artistic Effects ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Artistic Effects ਚੋਣ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਹੁਣ ਇਕ ਡਰਾਪਡਾਊਨ-ਮੀਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ ।
• ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਜੋੜ ਸ਼ੈਲੀ (Style) ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਪਣਾ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਰੱਖੋ ।
• ਹੁਣ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।

4. ਕੰਪਰੈੱਸ ਤਸਵੀਰ (Compress Picture)- ਇਸ ਬਟਨ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਲਈ, ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰੇਜ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦਾ ਰੈਜ਼ੋਲੂਸ਼ਨ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕੱਟੇ (Crop) ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ।ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Compress Picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਹੁਣ ਇੱਕ ਕੰਪ੍ਰੈਸ਼ਰ ਸੈਟਿੰਗਜ਼ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ ।

• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Print (220 ppi) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਈਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Email (96 ppi) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਫਾਈਲ ਨੂੰ ਵੈੱਬਪੇਜ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰ ‘ਤੇ ਅਪਲੋਡ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

5. ਚੇਂਜ ਪਿਕਚਰ (Change Picture)-ਕਈ ਵਾਰ ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਤਸਵੀਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ Change Picture ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਨਾਲ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । Change Picture ਮੌਜੂਦਾ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਫੋਟੋ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਕਦਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Compress Picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਇਨਸਰਟ (Insert) ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹ ਜਾਵੇਗਾ ।
• ਇਸ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਨਵੀਂ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ Insert ਬਟਨ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

6. ਰੀਸੈਂਟ ਪਿਕਚਰ (Resert Picture)ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ’ਤੇ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ Reset Picture ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਹ ਬਟਨ ਤਸਵੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਨੂੰ ਰੱਦ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

• ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Reset picture ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

7. ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ ਹਟਾਉਣਾ (Remove Background)-ਇਹ ਵਿਕਲਪ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਟਾਉਣ ਜਾਂ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਫੋਟੋ ਦੇ ਪਿਛੋਕੜ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਕਦਮ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹਨ-

• ਉਹ ਤਸਵੀਰ ਚੁਣੋ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ (Background) ਨੂੰ ਹਟਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ (Format) ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਐਡਜਸਟ (Adjust) ਸਮੂਹ ਤੋਂ Remove Background ਚੋਣ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਡਿਫਾਲਟ ਬੈਕਗ੍ਰਾਉਂਡ ਏਰੀਆ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਮੈਸੈਂਟਾ ਰੰਗ ਨਾਲ ਮਾਰਕ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਫੋਰਗਰਾਊਂਡ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖੇਗਾ ।
• ਜੇ ਡਿਫਾਲਟ ਖੇਤਰ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਤਾਂ Background Removal > Picture Tools ’ਤੇ ਜਾਓ ਅਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕਰੋ :

(a) ਜੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਉਹ ਹਿੱਸੇ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਮੈਸੈਂਟਾ ਹਨ (ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਮਾਰਕ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ), Mark Areas to Keep ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਟੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ-ਫਾਰਮ ਡਰਾਇੰਗ ਪੈਨਸਿਲ ਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ ਜੋ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
(b) ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ Mark Areas to Remove ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਕ ਲਈ ਟੇਬਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਡਰਾਇੰਗ ਪੈਨਸਿਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ ।

ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ (Picture Styles) ਸਮੂਹ
ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰੀਸੈਂਟ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀਆਂ ਤੁਹਾਡੇ ਲਈ ਇੱਕ ਕਲਿੱਕ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਰਡਰ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸਾਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ (Picture Styles Gallery)-ਇਹ ਖੇਤਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਾਰਮੈਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸ਼ੈਲੀ (Style) ਕੀ ਕਰੇਗੀ ਇਹ ਵੇਖਣ ਲਈ, ਸਿਰਫ ਹਰੇਕ ਸਟਾਈਲ ਉੱਤੇ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਨੂੰ ਹਿਲਾਓ |

• ਉਹ ਫੋਟੋ ਚੁਣੋ ਜਿਸਦਾ ਤੁਸੀਂ ਸਟਾਈਲ ਬਦਲਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ ਉੱਤੇ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਟਾਈਲ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

2. ਪਿਕਚਰ ਬਾਰਡਰ (Picture Border)-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਬਾਰਡਰ ਦਾ ਰੰਗ, ਚੌੜਾਈ ਜਾਂ ਲਾਈਨ ਸਟਾਈਲ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ |

• ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣੋ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਬਾਰਡਰ ਜੋੜਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਪਿਕਚਰ ਫਾਰਮੈਟ ਟੈਬ ਉੱਤੇ ਪਿਕਚਰ ਸਟਾਈਲਜ਼ ਗੈਲਰੀ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਟਾਈਲ ਚੁਣੋ ।

3. ਤਸਵੀਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Picture Effects)-ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਰਛਾਵਾਂ (Shadow), 3-ਡੀ ਪ੍ਰਭਾਵ (3D- Effects), ਅਤੇ ਚਮਕ (glow) ਇਸ ਬਟਨ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਅਰੇਂਜ ਗਰੁੱਪ (Arrange Group)
ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਕਲਪ ਹਨ ਜੋ ਇਹ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਪਾਸੇ ਰੱਖਣਾ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
1. ਪਿਕਚਰ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ (Picture Position)-ਇਹ ਬਟਨ ਪੇਜ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕੇਸ਼ਨ ਦੀ ਇਕ ਗੈਲਰੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਏਗੀ | ਵਾਧੂ ਵਿਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ More Layout Options ਲਿੰਕ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਨਾ ਵੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

• ਇਕਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ਜਿਸਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣੀ ਹੈ ।
• Arrange ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ Position ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਉਪਰੋਕਤ ਤਸਵੀਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਆਬਜੈਕਟ ਲਈ ਸਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਚੁਣੋ ।

2. ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ (Text Wraping) -ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ’ਤੇ ਰੈਪਿੰਗ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਰੈਪਿੰਗ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਜਾਣਾ ਸੌਖਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

• ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣੋ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ ਕਰਨੀ ਹੈ ।
• ਪਿਕਚਰ ਟੂਲਜ਼ ਟੈਬ ਤੋਂ ਅਰੇਂਜ (Arrange) ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ (Text Wrapping) ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ !

ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਕੰਮ ਕਰੋ-

1. ਆਪਣੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਬਾਰਡਰ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਲਈ Square ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
2. ਕਲਿਪ ਆਰਟ ਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਅਨਿਯਮਿਤ ਆਕਾਰ ਵਾਲੀ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਟੈਕਸਟ ਟਾਈਪ ਕਰਨ ਲਈ Tight ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
3. ਚਿੱਤਰ ਉੱਤੇ ਟੈਕਸਟ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ Behind Text ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
4. ਟੈਕਸਟ ਉੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ In Front of Text ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
5. ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲਾਈਨ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ Top and Bottom ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

3. More Layout Options ਲੇਆਊਟ ਵਿਕਲਪਾਂ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਟੈਕਸਟ ਰੈਪਿੰਗ ਟੈਬ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।ਇਸ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਤੋਂ ਟੈਕਸਟ ਅਤੇ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰੋ । ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣਾ (Bring Forward)-ਇਹ ਬਟਨ ਉਦੋਂ ਵਰਤੋ, ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇ | Bring Forward, Bring to Front, or Bring in Front of Text ਬਟਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਚੀ ਤੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

4. ਪਿੱਛੇ ਭੇਜਣਾ (Send Backward)-ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਭੇਜਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਬੈਕਵਰਡ ਭੇਜੋ, ਜਾਂ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਬੈਕ ਵਿੱਚ ਭੇਜੋ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸੂਚੀ ਤੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

5. ਅਲਾਈਨ ਕਰਨਾ (Align Objects)-ਉੱਪਰ, ਹੇਠਾਂ, ਸੱਜੇ ਜਾਂ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇਕਸਾਰ ਕਰਨ ਲਈ, ਇਸ ਵਿਕਲਪ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਜੇ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਧਾਰਤ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ Arange ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ।

6. ਸਮੂਹ (Group)-ਇਹ ਚੋਣ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਫਾਰਮੈਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ (Move) ਜਾ ਸਕੇ ।

7. ਘੁਮਾਉਣਾ (Rotation)-ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੱਖਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਘੁਮਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਦੀ ਡਿਗਰੀ ਨਿਰਧਾਰਤ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਸਮੂਹ (Size) –
ਇਹ ਸਮੂਹ ਫੋਟੋ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਵਿਕਲਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

• ਕਰੋਪ (Crope)-ਕਿਸੇ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਅਣਚਾਹੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲੇ ਹੈਂਡਲ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਜਦੋਂ ਅਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮਾਊਸ ਪੁਆਇੰਟਰ ਨੂੰ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵੱਲ ਡਰੈਗ ਕਰੋ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• ਉਚਾਈ (Height)-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਾਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਕਾਰ ਪਾਓ ਜਾਂ ਉਚਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਪਿਨਰ ਤੀਰ ਨੂੰ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਚੌੜਾਈ (Width-ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਬਾਕਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਅਕਾਰ ਪਾਓ ਜਾਂ ਚੌੜਾਈ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਸਪਿਨਰ ਤੀਰ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ।

ਪੇਜ ਲੇਆਊਟ ਟੈਬ (Page Layout Tab)
ਇਹ ਰਿਬਨ ਦੀ ਤੀਜੀ ਟੈਬ ਹੈ । ਇਹ ਟੈਬ ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਦਿੱਖ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ | ਅਰਥਾਤ ਤੁਸੀਂ ਪੰਨੇ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਹਾਸ਼ੀਏ, ਲਾਈਨ ਸਪੇਸਿੰਗ, ਇੰਡੈਂਟੇਸ਼ਨ, ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ਼ਨ ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹੋ | ਪੇਜ ਲੇਆਊਟ ਟੈਬ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਮਾਂਡਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਸਮੂਹ ਹਨ; ਥੀਮਜ਼, ਪੇਜ ਸੈਟਅਪ, ਪੇਜ ਬੈਕਗਰਾਊਂਡ, ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰੋ ।

ਪੰਨਾ ਸੈਟਅਪ (Page Setup) ਸਮੂਹ
ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹਾਸ਼ੀਏ, ਸਥਿਤੀ, ਆਕਾਰ, ਕਾਲਮ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
1. ਮਾਰਜਨ (Margin)-ਪੇਜ ਮਾਰਜਨ ਪੇਜ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਈ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਮਾਰਜਨ ਵਿਚ ਕੁਝ ਆਈਟਮਜ਼ ਦੀ ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨ ਨੂੰ ਵੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂਉਦਾਹਰਣ ਲਈ, ਹੈਡਰਜ਼, ਫੁੱਟਰਜ਼ ਅਤੇ ਪੇਜ ਨੰਬਰ | ਮਾਰਜਨ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਈ ਮਾਰਜਨ ਸਾਈਜ਼ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪੇਜ ਮਾਰਜਨ ਨੂੰ ਫ਼ਾਰਮੈਟ ਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਅ-

• Page layout ਟੈਬ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

• Margins ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ | ਆਪਸ਼ਨ ਦਾ ਇਕ ਮੀਨੂੰ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ | ਬਾਈ-ਡਿਫਾਲਟ Normal ਸਿਲੈਕਟ ਹੋਵੇਗਾ ।
• ਅਸੀਂ ਜਿਹੜਾ Pre defined margin size ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ, ਉਸ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਕਸਟਮ ਮਾਰਜਨ ਵਰਤਣ ਲਈ ਪੜਾਅ –

• ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਵਿਚੋਂ ਮਾਰਜਨ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਕਸਟਮ ਮਾਰਜਨ ਚੁਣੋ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਪੇਜ ਸੈਂਟ-ਅੱਪ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗਾ ।
• ਪੇਜ ਦੀ ਹਰ ਸਾਈਡ ਲਈ ਮਾਰਜਨ ਸਾਈਜ਼ ਐਡਜਸਟ ਕਰੋ ਅਤੇ OK ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

2. ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ (Orientation)-ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਪੋਰਟਰੇਟ ਤੋਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਲਈ, ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ ।

ਪੇਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੜਾਅ-

1. ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
2. ਪੇਜ ਸੈਂਟ-ਅਪ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ (Orientation) ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
3. ਪੇਜ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਲਈ ਪੋਰਟਰੇਟ (Portrait) ਜਾਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ (Landscape) ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ । ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਫਾਰਮੈਟ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਪੇਟ ਲੇਟਵੇਂ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਪੋਰਟਰੇਟ ਫਾਰਮੈਟ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਲੰਬਕਾਰੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

3. ਸਾਈਜ਼ (Size)-ਪੰਨੇ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਜੋ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣਗੇ ।
ਪੇਜ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲਣ ਲਈ –

1. ਪੇਜ ਲੇਅ-ਆਊਟ ਟੈਬ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
2. Size ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਕ ਡਰਾਪ-ਡਾਊਨ ਨੂੰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ ।
3. ਇਸ ਸੂਚੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦਾ ਪੇਜ ਦਾ ਆਕਾਰ ਉਜਾਗਰ ਕੀਤਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਜੋ ਅਕਾਰ ਤੁਸੀਂ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਵਿਕਲਪ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

4. ਕਾਲਮਜ਼ (Columns)-ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿੱਚ ਚੁਣੇ ਪਾਠ ਨੂੰ ਦੋ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਕਾਲਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਣ ਲਈ ਇਸ ਬਟਨ ਨੂੰ ਦਬਾਓ । ਵੱਖਰੇ ਕਾਲਮ ਫਾਰਮੈਟਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਗੈਲਰੀ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਸੂਚੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਵਿਕਲਪ ਵਿੱਚੋਂ ਚੁਣੋ । ਕਾਲਮਜ਼ ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹਣ ਲਈ More Columns , ਲਿੰਕ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਪੰਨਾ ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ (Page Background) ਸਮੂਹ
ਇਸ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵਾਟਰਮਾਰਕ, ਪੇਜ ਕਲਰ ਅਤੇ ਬਾਰਡਰ ਚੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਵਾਟਰਮਾਰਕ (Watermark)
ਇਹ ਗੁਪਤ (Confidential) ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਇਕ ਤਸਵੀਰ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਪੰਨੇ ‘ਤੇ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਧੁੰਦਲੀ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਡਰਾਫਟ (Draft) ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ Draft Copy Stamp ਦੇ ਨਾਲ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ, ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ Duplicate Stamp ਨਾਲ ਡੁਪਲੀਕੇਟ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਨੂੰ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਵਿਚ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਨੂੰ ਜੋੜਨ ਦੇ ਪੜਾਅ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਉਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਖੋਲ੍ਹੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ।
• Page Layout ਟੈਬ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਵਿਕਲਪਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਨ ਲਈ Watermark ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਤੁਸੀਂ ਇਸ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਸਟੈਂਡਰਡ ਵਾਟਰਮਾਰਕ ਚੁਣ ਸਕਦੇ ਹੋ । ਇਹ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੰਨਿਆਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪੇਜ ਕਲਰ (Page Colour)
ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ ਰੰਗ, ਟੈਕਸਚਰ ਜਾਂ ਤਸਵੀਰ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਬੈਕਗ੍ਰਾਊਂਡ ਕਲਰ ਜਾਂ ਟੈਕਸਚਰ ਜੋੜਨ ਲਈ ਪੜਾਅ –
1. Page Layout tab ਤੇ Page Background group ਵਿਚ Page Color ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
2. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਆਪਸ਼ਨ ਚੁਣੋ

• Theme Colors or Standard Colors ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਦੇ ਰੰਗ ਲਈ Color ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• ਸਪੈਸ਼ਲ ਇਫੈਕਟਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ Gradients, Textures or Patterns ਆਦਿ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਜਾਂ ਜੋੜਨ ਲਈ Fill Effects ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਪੇਜ ਬਾਰਡਰ (Page Border)
ਪੇਜ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਬਾਰਡਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ Page Borders ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ Layout tab ਦੇ Page Background group ਵਿਚ Page Borders ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ Page Border dialog box ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪੇਜ ਬਾਰਡਰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

1. Setting ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
2. Style ਸਾਈਜ਼ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪਸੰਦ ਅਨੁਸਾਰ ਲਾਈਨ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
3. Color ਵਿਚ ਐਰੋ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਕ ਬਾਰਡਰ ਕਲਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
4. Width ਵਿਚ ਐਰੋ ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
5. ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ Style ਵਿਚ ਬਾਰਡਰ ਦੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਪ ਆਰਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ Art ਅਧੀਨ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਐ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਤੇ ਇਕ ਬਾਰਡਰ ਗ੍ਰਾਫਿਕ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
6. ਇਸ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਲਈ, Apply to ਅਧੀਨ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੇ ਐਰੋ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਉਪਲੱਬਧ ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
7. OK ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਰਿਵਿਊ (Review)
ਰਿਵਿਊ ਟੈਬ ਵਿਚ ਅਸੀਂ Spelling & Grammar, Word Count, Translate and Language ਆਦਿ ਫੀਚਰ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਪਰੂਫੰਗ (Proofing) Proofing feature ਸਾਨੂੰ ਗਲਤੀ ਰਹਿਤ ਪ੍ਰੋਫ਼ੈਸ਼ਨਲ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
1. ਸਪੈਲਿੰਗ ਅਤੇ ਗਰਾਮਰ (Spelling and Grammar-ਵਰਡ ਸਪੈਲਿੰਗ ਚੈਕਿੰਗ ਲਈ ਕਈ ਆਪਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਈ spelling and grammar ਚੈੱਕ ਨੂੰ ਚਲਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਵਰਡ ਟਾਈਪ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇਹ spelling ਨੂੰ automatically ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
Spelling and Grammar ਚੈੱਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪੜਾਅ –

• Review tab ’ਤੇ ਜਾਓ ।
• Spelling & Grammar ਕਮਾਂਡ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

• Spelling & Grammar ਡਾਇਲਾਗ ਬਾਕਸ ਖੁੱਲ੍ਹੇਗਾ | ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹਰ ਗਲਤੀ ਲਈ, ਵਰਡ ਇਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੁਝਾਅ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰੇਗਾ | ਅਸੀਂ ਇਕ ਸੁਝਾਅ ਨੂੰ ਸਿਲੈਕਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗਲਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ Change ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
• ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਸੁਝਾਅ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਹ ਗਲਤੀ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ manually ਟਾਈਪ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

2. ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ (Word Count)-ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਸਹੂਲੀਅਤ ਹੈ ਜਿਸ ਰਾਹੀਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿਚ ਸ਼ਬਦਾਂ, ਅੱਖਰਾਂ, ਪੈਰਾਗ੍ਰਾਫ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਅਸੀਂ ਵਿੰਡੋ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੀ ਸਟੇਟਸ ਬਾਰ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਿੰਟਿੰਗ ਡਾਕੂਮੈਂਟਸ (Printing Documents) ਬਰ ਤ 2018 ਜਦ ਅਸੀਂ ਆਪਣਾ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਪੂਰਾ ਕਰ ਲਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਵੀ ਚਾਹਾਂਗੇ | Print Preview ਅਜਿਹੀ ਆਪਸ਼ਨ ਹੈ ਜੋ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਦੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇਖਣ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਡਾਕੁਮੈਂਟ ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗਾ । ਇਹ ਆਪਸ਼ਨ Print ਵਿੰਡੋ ਨਾਲ Print pane ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੰਬਾਈਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

• Print pane ’ਤੇ ਜਾਓ । ਪ੍ਰਿੰਟ ਵਿੰਡੋ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੀ ਤਸਵੀਰ ਅਨੁਸਾਰ ਨਜ਼ਰ ਆਵੇਗੀ ।

• ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕੁਝ ਖ਼ਾਸ ਪੇਜ ਦੀ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇਕ ਰੇਂਜ ਅਨੁਸਾਰ ਪੇਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹੋਰ ਲਈ Print All Pages ਆਪਸ਼ਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।
• Number of copies ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ ।
• ਡਰਾਪ ਡਾਊਨ ਲਿਸਟ ਸਾਈਜ਼ Printer ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ :
• Print ਬਟਨ ‘ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰੋ ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸ –

1. ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਤਸਵੀਰ ’ਤੇ ਕਲਿੱਕ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ “Picture Tools Format’’ ਟੈਬ ਦਾ ਰਿਬਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕਲਰ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਕਲਰ ਸੈਚੂਰੇਸ਼ਨ, ਕਲਰ ਟੋਨ, ਰੀ-ਕਲਰ ।
3. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿੱਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਪਰੈਸ ਕਰਕੇ, ਰੈਜ਼ੋਲਿਊਸ਼ਨ (Resolution) ਘਟਾ ਕੇ ਅਤੇ ਕਰਾਪ ਕੀਤੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਡਿਲੀਟ ਕਰਕੇ ਫਾਈਲ ਦਾ ਸਾਈਜ਼ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਰੀਸੈਂਟ ਪਿਕਚਰ ਆਪਸ਼ਨ ਸਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਫਾਰਮੈਟਿੰਗ ਅਤੇ ਬਦਲਾਅ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਪਿਕਚਰ ਬੋਰਡਰ ਆਪਸ਼ਨ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਤਸਵੀਰ ਲਈ ਆਊਟ ਲਾਈਨ ਦਰੰਗ, ਚੌੜਾਈ ਅਤੇ ਲਾਈਨ ਸਟਾਈਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
6. ਪਿਕਚਰ ਬੋਰਡਰ ਆਪਸ਼ਨ ਵਿਜ਼ੂਅਲ ਇਫੈਕਟਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸ਼ੈਡੋ (Shadow), ਗਲੋ (Glow), ਰਿਫਲੈਕਸ਼ਨ (Reflection) ਜਾਂ 3-D ਰੋਟੇਸ਼ਨ ਅਪਲਾਈ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
7. ਰੈਪ ਟੈਕਸਟ ਸਿਲੈਕਟ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਓਬਜੈਕਟ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਰੈਪ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।
8. ਕਰਾਪ ਆਪਸ਼ਨ ਤਸਵੀਰ ਦੇ ਬੇ-ਲੋੜੀਂਦੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਕਰਾਪ ਕਰਕੇ ਹਟਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
9. ਓਰੀਐਂਟੇਸ਼ਨ ਪੇਜ ਦਾ ਪੋਰਟਰੇਟ ਜਾਂ ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਫਾਰਮੈਟ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
   • ਲੈਂਡਸਕੇਪ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪੇਜ ਨੂੰ ਹੋਰੀਜੋਂਟਲ (ਲੇਟਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕਰਨਾ ।
   • ਪੋਰਟਰੇਟ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪੇਜ ਨੂੰ ਵਰਟੀਕਲ (ਖਵੀਂ) ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੈੱਟ ਕਰਨਾ ।
10. ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਵਿੱਚ ਸਪੈਲਿੰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਵੇਵੀ ਲਾਈਨ ਦੁਆਟ ਵਰਤਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਰਾਮਰ ਦੀ ਗਲਤੀ ਨੂੰ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਦੇਵੀ ਲਾਈਨ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਅਸੀਂ “ਵਰਡ ਕਾਊਂਟ ਆਪਸ਼ਨ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਐੱਮ. ਐੱਸ. ਵਰਡ ਦੇ ਡਾਕੂਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 2 Relations and Functions Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 2 Relations and Functions Miscellaneous Exercise

Question 1.
The relation f is defined by f (x) =

The relation g isdefined by g(x) =
Show that f is a function and g is not a function.
Answer.
The relation f is defined as f (x) =
It is observed that for
0 ≤ x < 3, f(x) = x²
3 ≤ x ≤ 10, f(x) = 3x
Also, at x = 3, f(x) = 3² = 9 or f(x) = 3 × 3 = 9
i.e., at x = 3, f(x) = 9
Therefore, for 0 ≤ x ≤ 10, the images of f(x) are unique.
Thus, the given relation is a function.
The relation g is defined as g (x) =
It can be observed that for x = 2, g(x) = 2² = 4 and g(x) = 3 × 2 = 6
Hence, element 2 of the domain of the relation g corresponds to two different images te., 4 and 6. Hence, this relation is not a function.

Question 2.
If f(x) = x², find \(\frac{f(1.1)-f(1)}{(1.1-1)}\).
Ans.
f(x) = x²
∴ \(\frac{f(1.1)-f(1)}{(1.1-1)}\) = \(\frac{(1.1)^{2}-(1)^{2}}{(1.1-1)}=\frac{1.21-1}{0.1}=\frac{0.21}{0.1}\)= 2.1

Question 3.
Find the domain of the function f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}\).
Answer.
The given function is f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}\)

f(x) = \(\frac{x^{2}+2 x+1}{x^{2}-8 x+12}=\frac{x^{2}+2 x+1}{(x-6)(x-2)}\)

It can be seen that function f is defined for all real numbers except at x = 6 and x = 2.
Hence, the domain off is R – {2, 6}.

Question 4.
Find the domain and the renie of the real function f defined by f(x) = \(\sqrt{(x-1)}\).
Answer.
The given real function is f (x) = \(\sqrt{(x-1)}\).
It can be seen that \(\sqrt{(x-1)}\) is defined for (x – 1) ≥ 0.
i.e., f(x) = \(\sqrt{(x-1)}\) is defined for x ≥ 1.
Therefore, the domain off is the set of all real numbers greater than or equal to 1 i.e., the domain of f = [1, ∞).
As x ≥ 1
⇒ (x – 1) ≥ 0
⇒ \(\sqrt{(x-1)}\) ≥ 0
Therefore, the range off is the set of all real numbers greater than or equal to 0 i.e., the range of f = [0, ∞).

Question 5.
Find the domnin and the range of the real function f defined by f(x) = |x – 1|.
Answer.
The given real function isf (x) = |x – 1|.
It is clear that |x – 1| is defined for all real numbers.
∴ Domain of f = R
Also, for x ∈ R, |x – 1| assumes all real numbers.
Hence, the range of f is the set of all non-negative real numbers.

Question 6.
Let f = {(x, \(\frac{x^{2}}{1+x^{2}}\))} : x ∈ R be a function from R into R. Determine the range of f.
Answer.
f = {(x, \(\frac{x^{2}}{1+x^{2}}\))} : x ∈ R

= {(0, 0), (±0.5, \(\frac{1}{5}\)), (±1, \(\frac{1}{2}\)), (±1.5, \(\frac{9}{13}\)), (±2, \(\frac{4}{5}\)), (3, \(\frac{9}{10}\)), (4, \(\frac{16}{17}\))}

The range of f is the set of all second elements. It can be observed that all these elements are greater than or equal to 0 but less than 1, [∵ Denominator is greater than numerator]
Thus, range of f = [0,1).

Question 7.
Let f, g : R → R be defined, respectively by f(x) = x + 1, g(x) = 2x – 3. Find f + g, f – g and \(\frac{f}{g}\).
Answer.
f, g : R → R is defined as f(x) = x + 1, g(x) = 2x – 3
(i) (f + g) (x) = f(x) + g(x)
= (x + 1) + (2x – 3) = 3x – 2
∴ (f + g) (x) = 3x – 2

(ii) (f – g) (x) = f(x) – g(x)
= (x + 1) – (2x – 3)
= x + 1 – 2x + 3 = – x + 4
∴ (f – g) (x) = – x + 4

(iii) \(\frac{f}{g}\) (x) = \(\frac{f(x)}{g(x)}\), g(x) ≠ 0, x ∈ R.

∴ \(\left(\frac{f}{g}\right)(x)=\frac{x+1}{2 x-3}\), 2x – 3 ≠ 0 or 2x ≠ 3

∴ \(\left(\frac{f}{g}\right)(x)=\frac{x+1}{2 x-3}\), x ≠ \(\frac{3}{2}\).

Question 8.
Let f ={(1, 1), (2, 3), (0, – 1), (- 1, – 3)} be a function from Z to Z defined by f(x) = ax + b, for some integers a, b. Determine a, b.
Solution.
f = {(1, 1), (2, 3), (0, – 1), (- 1, – 3)}
f(x) = ax + b
(1, 1) ∈ f
⇒ f (1) = 1
⇒ a × 1 + b = 1
⇒ a + b = 1
(0, – 1) ∈ f
⇒ f (0) = – 1
⇒ a × 0 + b = – 1
⇒ b = – 1
On substituting b= – 1 in a + b = 1, we obtain a + (- 1) = 1
⇒ a = 1 + 1 = 2.
Thus, the respective values of a and b are 2 and – 1.

Question 9.
Let R be a relation from N to N defined by R = {(a, b) : a, b ∈ N and a = b²}. Are the following true?
(i) (a, a) ∈ R, for all a ∈ N
(ii) (a, b) ∈ R, implies (b, a) ∈ R
(iii) (a, b) ∈ R, (b, c) ∈ R implies (a, c) ∈ R.
Justify your answer in each case.
Answer.
R = {(a, b) : a, b ∈ N and a = b²}
(i) It can be seen that 2 ∈ N; however, 2 ≠ 2² = 4.
Therefore, the statement “(a, a) ∈ R, for all a ∈ N” is not true.

(ii) It can be seen that (9, 3) ∈ N because 9, 3 ∈ N and 9 = 3².
Now, 3 ≠ 9² = 81; therefore, (3, 9) ∈ N
Therefore, the statement “(a, b) ∈ R, implies (b, a) ∈ R is not true.

(iii) It can be seen that (16, 4) ∈ R, (4, 2) ∈ R because 16, 4, 2 e∈ N and 16 = 4² and 4 = 2².
Now, 16 ≠ 2² = 4; therefore, (16, 2) ∈ N
Therefore, the statement “(a, b) ∈ R, (b, c) ∈ R implies (a, c) ∈ R” is not true.

Question 10.
Let A = {1, 2, 3, 4}, B = {1, 5, 9, 11, 15, 16} and f = {(1, 5), (2, 9), (3, 1), (4, 5), (2, 11)}. Are the following true?
(i) f is a relation from A to B
(ii) fis a function from A to B.
Justify your answer in each case.
Answer.
A = {1, 2, 3, 4} and B = {1, 5, 9,11, 15, 16}
∴ A × B = {(1, 1), (1, 5), (1, 9), (1, 11), (1, 15), (1, 16), (2, 1), (2, 5), (2, 9), (2, 11), (2, 15), (2,16), (3, 1), (3, 5), (3, 9),(3, 11),
(3, 15), (3, 16), (4, 1), (4, 5), (4, 9), (4, 11), (4, 15), (4, 16)}
It is given that f = {( 1, 5), (2, 9), (3, 1), (4, 5), (2, 11)}.

(i) A relation from a non-empty set A to a non-empty set B is a subset of the Cartesian product A × B.
It is observed that f is a subset of A × B.
Thus, f is a relation from A to B.
(ii) Since the same first element i.e., 2 corresponds to two different images
i.e., 9 and 11, relation f is not a function.

Question 11.
Let f be the subset of Z × Z defined by f = {(ab, a + b) : a,b ∈ Z}. Is f a function from Z to Z ? Justify your answer.
Answer.
The relation f is defined as f = {(ab, a + b) : a, b ∈ Z}
We know that a relation f from a set A to a set B is said to be a function if every element of set A has unique images in set B.
Since 2, 6, – 2, – 6 ∈ Z, (2 × 6, 2 + 6), (- 2 × – 6, – 2 + (- 6)) ∈ f.
i.e., (12, 8), (12, – 8)
It can be seen that the same first element i.e., 12 corresponds to two different images i.e., 8 and – 8.
Thus, relation f is not a function.

Question 12.
Let A = {9, 10, 11, 12, 13} and let f: A→ N be defined by f(n) = the highest prime factor of n. Find the range of f.
Answer.
A = {9, 10,11, 12, 13}
f : A → N is defined as f(n) = The highest prime factor of n
Prime factor of 9 = 3;
Prime factors of 10 = 2, 5;
Prime factor of 11 = 11;
Prime factors of 12 = 2, 3;
Prime factor of 13 = 13
f(9) = The highest prime factor of 9 = 3
f(10) = The highest prime factor of 10 = 5 .
f(11) = The highest prime factor of 11 = 11
f(12) = The highest prime factor of 12 = 3
f(13) = The highest prime factor of 13 = 13
The range of f is the set of all f(n), where n ∈ A.
∴ Range of f = {3, 5, 11, 13}.

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 5 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-2) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਾਸਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਉਪਬੰਧਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੈ । ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਪਾਲਿਸੀਆਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਨ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 48-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹੋਮ ਕਾਨਫਰੰਸ ਵਿਚ ਪੰਜ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ-ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ (42th Amendment, 1976) ਨੂੰ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environmental protection) ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨਕ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਵਜੋਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A. ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਬਚਾਉ- ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ-ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ ।
Part IV, Directive Principles of State Policy Section 48-A.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Environmental Impact Analysis) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmenal Impact Analysis) ਇਹ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਤਜਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ (Systematic) ਪ੍ਰੀਖਣ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਦੱਸਣਾ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਲਈ ਅਗਿਆਤਮਕ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਐਕਟ (Environment Act) ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Main Purpose of Environment Act) – ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੰਭਾਲ/ਸੁਰੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਐਕਟ 1986 ਨੂੰ ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਖਾਂਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਮਾਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੇਵਲ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ, ਪ੍ਰਾਂਤਿਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੀ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਵਣ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵੀ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਹਰੇਕ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਇਸ ਦੌਲਤ ‘ਤੇ ਮਾਣ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਧਾਰਾ 48 A ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਵਣਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਤਕ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੌਂਪੀ ਗਈ ਹੈ ।

ਧਾਰਾ 51 ਦੇ ਭਾਗ IV (g) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼-ਵਾਸੀ ਦਾ ਇਹ ਫਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਣਾਂ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹਨ, ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਵੱਧ-ਚੜ ਕੇ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ (NEP), 2006 ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ 2006 (NEP-National Environment Policy) ਨੈਸ਼ਨਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਸ਼ੁੱਧ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਅਦੇ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ (ਹੁੰਗਾਰਾ) ਹੈ । ਇਹ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਕਾਇਮੀ ਇਕੱਲੇ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਂਵਾਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਵਾਸੀ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਵਰਣਮ (Spectrum) ਲਈ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਦੇ ਜਜ਼ਬੇ ਦਾ ਅਹਿਸਾਸ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹਿਕਮਾ (Department of Environment) ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1980 ਨੂੰ ਹੋਈ । ਸੰਨ 1985 ਵਿਚ ਇਸ ਮਹਿਕਮੇ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਣ ਮੰਤਰਾਲਿਆ (Ministry of Environment and Forests) ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਮੰਤਰਾਲਿਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਬੇਸ਼ੁਮਾਰ ਕਾਨੂੰਨ, ਐਕਟ, ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਅਧਿਸੂਚਨਾਵਾਂ (Notifications) ਜਾਰੀ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਕਵਰ ਕੀਤੇ ਹਨ-

1. ਆਮ (General)
2. ਵਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ (Forest and Wildlife)
3. ਪਾਣੀ (Water)
4. ਹਵਾ (Air) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਧਾਰਾ 51-A ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਅਨੁਛੇਦ 51A ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ “ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਵਣ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜੀਵਿਤ ਰਚੀ ਵਸਤੂ (Creature) ਵੱਲ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲਾ ਰਵਈਆ ਅਪਨਾਉਣਾ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ।” (Part IV A (3) Fundamental Duties, Sections 51-A) ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ (ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ (ਵਾਤਾਵਰਣ (ਸੁਰੱਖਿਆ) ਐਕਟ 1986) ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
‘ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ) ਐਕਟ 1986 (The Environment Protection) Act 1986) – ਦ ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪ੍ਰੋਟੈਕਸ਼ਨ ਐਕਟ, 1986 ਭੁਪਾਲ ਗੈਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਤੁਰੰਤ ਬਾਅਦ ਸੰਨ 1986 ਵਿਚ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ । ਇਸ ਐਕਟ ਨੂੰ ਛਤਰੀ ਕਾਨੂੰਨਸਾਜ਼ੀ (Umbrella Legislation) ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਉਸ ਸਮੇਂ ਮੌਜੂਦ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਐਕਟ ਦਾ ਮੰਤਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਐਕਟ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨਾਲ ਕੁੱਝ-ਨਾ-ਕੁੱਝ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

(ੳ) ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੰਘਟਕ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਅਤੇ ਭੋਂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੁਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ (Environmental Pollutants) – ਅਜਿਹੀ ਸੰਘਣਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਜਾਂ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ, ਜਿਹੜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Environmental Pollution) ।

(ਸ) ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਦਾਰਥ (Processing), ਨਿਰੂਪਣ (Treatment), ਪੈਕ ਕਰਨਾ, ਭੰਡਾਰਣ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ, ਇਕੱਤਰੀਕਰਣ (Collection), ਵਿਘਟਨ, ਪਰਿਵਰਤਨ, ਵੇਚਣ ਵਾਸਤੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ, ਅਤੇ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕਰਨਾ (Handling) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ਹ) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਪਦਾਰਥ (Hazardous Substance) – ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ (Preparation) ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਆਇਨੀ (Ionic) ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ-ਰਸਾਇਣਿਕ (Physico-chemical) ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਛੋਹਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਿਤ ਜੀਵਾਂ, ਪੌਦਿਆਂ, ਸੂਖਮ-ਜੀਵਾਂ, ਜਾਇਦਾਦ ਜਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਜਾਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਕ) ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ (Occupier) – ਅਜਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜਾ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਜਾਂ ਪਰਿਸੀਮਾ (Premises) ਦੇ ਕੰਮ ਕਾਜ ਉੱਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਜਿਸ ਦੇ ਕਬਜ਼ੇ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬਜ਼ ਜਾਂ ਪਟੇਦਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
‘ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਨਾਮੀ ਸ਼ਬਦ ਭਾਰਤ ਲਈ ਨਵਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ’ – ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ, ਜੈਵ-ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਖਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰਾਂ ਤੋਂ ਵਪਾਰ ਦੇ ਲਈ ਆਰਥਿਕ ਉਪਯੋਗਤਾ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ (ਸਮੁਰ/Fur), ਦੰਦ, ਤਵਚਾ (Skin) ਅਤੇ ਸਿੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ, ਪਰਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਢਾਂਚਾ (Frame work), ਸਰਹੱਦੋਂ ਪਾਰਲੇ ਖੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੀਹਵੀਂ ਸਦੀ (20th Century) ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮਾਗਮ ਅਤੇ ਇਕਰਾਰਨਾਮੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ (Human environment) ਸੰਬੰਧੀ ਉੱਚਕੋਟੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਾਨਫਰੰਸ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਸਟਾਕਹੋਮ (Stockholm) ਵਿਖੇ 1972 ਨੂੰ ਕੀਤਾ | ਪਰ ਭਾਰਤ ਨੇ ਇਸ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਮੇਲਨ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨੂੰ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਸ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਵੀ ਕਰ ਲਈ ਸੀ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਚੌਥੀ ਪੰਜ ਸਾਲਾ ਯੋਜਨਾ (1969-74) (Fourth Five Year Plan) ਦਾ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਇਕ ਸੁਰਤਾਵਾਲੀ ਯੋਜਨਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸਰਬ-ਪੱਖੀ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨ ਤੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਲਾਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਪੂੰਜੀ ਲੱਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਪੁੱਜਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪੱਖ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰੀਏ ।

*ਅਨੁਛੇਦ 48-A (Article 4-A) – ਸਟਾਕਹਾਂਮ ਸੰਮੇਲਨ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਤੋਂ 5 ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ 42ਵੀਂ ਸੋਧ ਕਰ ਲਈ, ਤਾਂ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ (Environment Protection) ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਵੇ । ਅਨੁਛੇਦ 48-A ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਵਣਾਂ ਦਾ ਬਚਾਉ, ਦੇਖ-ਭਾਲ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਉ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਭਵ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਹੋਣਗੇ । ਭਾਰਤ-ਸਟੇਟ ਨੀਤੀ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਤਮਿਕ ਸਿਧਾਂਤ ਭਾਗ IV, ਅਨੁਛੇਦ 38 (Part IV Directive Principles of State Policy. Section 38) ।

ਰਾਜ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਕ ਸਿਧਾਂਤ ਦੇ ਸੈਕਸ਼ਨ 38 (Directive Principles of State Policy, Section-38) – ਇਸ ਸੈਕਸ਼ਨ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਅਤੇ ਉੱਨਤੀ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਵਰਗ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਵਾਸਤੇ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਨ ਅਤੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨਿਭਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਨਿਆਂ, ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿਆਸ਼ੀ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।
(Part IV Directive Principles of State Policy Section 38)

*ਧਾਰਾ 51-A ਇਹ ਦੱਸਦਾ ਹੈ-
ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜੰਗਲ, ਝੀਲਾਂ, ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਡਿਉਟੀ ਹਰੇਕ ਭਾਰਤੀ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਨਰਮਦਿਲੀ ਵੀ ਵਿਖਾਉਣੀ ਹੋਵੇਗੀ । ਭਾਗ IV A (g) ਬੁਨਿਆਦੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਅਨੁਛੇਦ 51-A (Part IV A (g) Fundamental Duties, Section 51 A)

ਇਸ ਦੇ ਉਪਰੰਤ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਲੈਨਿੰਗ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਮੇਟੀ (National Committee on Environment Planning and Co-ordination, NCEPC) ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਿਵਾੜੀ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਸੇਜਲ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਫੈਲਾਉਣ ਆਦਿ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਨੈਸ਼ਨਲ (ਰਾਸ਼ਟਰੀ) ਐਨਵਾਇਰਨਮੈਂਟ ਪਾਲਿਸੀ 2006’ ਦੇ ਕੀ ਮੰਤਵ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ (Objectives of National Environment Policy) – ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦੇ ਮੰਤਵਾਂ ਦਾ ਅੰਕਣ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of Critical Environmental Resources) – ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨ, ਅਤੇ ਬਹੁਮੁੱਲੇ (Invaluable) ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਵਿਰਸਾ, , ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜੀਵਨ-ਸਹਾਇਤਾ, ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ (Livelihood) ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਧਾਰਨਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

2. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤੀ/ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਗਰੀਬਾਂ ਲਈ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ (Livelihood Security for the Poor) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹਰੇਕ ਵਰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਗ਼ਰੀਬ ਸਮੁਦਾਇਆਂ ਨੂੰ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਆਪਣੀ ਜੀਵਕਾ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਅਤੇ ਬਰਾਬਰੀ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ ।

3. ਅੰਤਰ-ਪੀੜੀ ਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਸੁਨੀਤੀ (Inter-generational Equity) – ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉਪਲੱਬਧ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮੌਜੂਦ ਅਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

4. ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਣ (Integration of Environmental Concerns in Economic and Social Department) – ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਚਿੰਤਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਿਸੀਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ, ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨਾਲ ਏਕੀਕਰਣ ਇਸ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

5. ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ (Efficiency in Environmental Resources use) – ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਨਿਪੁੰਨ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਉਣਾ ਇਸ ਪਾਲਿਸੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਹੈ ।

6. ਸੁਚੱਜਾ ਰਾਜਬੰਧ (Good Governance) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਤਾ, ਵਿਵਦਤਾ, ਜਵਾਬਦੇਹੀ, ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਖ਼ਰਚੇ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਭਾਗੇਦਾਰੀ (Participation) ਅਤੇ ਰੈਗੂਲੇਟਰੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੈ ।

7. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ (Enhancement of Resources for Environmental Conservation) – ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉੱਚੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਵਿੱਤ (Finance) ਤਕਨਾਲੋਜੀ, ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੁਸ਼ਲਤਾ, ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਪੂੰਜੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਸਮੁਦਾਇ, ਸਰਕਾਰੀ ਏਜੰਸੀਆਂ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਸਮੁਦਾਇ, ਪੈਸਾ ਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਤਰਫ਼ੀ (Multilateral), ਜਾਂ ਦੋ ਤਰਫੀ (Bilateral), ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਭਾਈਵਾਲੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਦੇ ਕੀ ਪੱਖ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Environmental Impact Assessment) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਜ਼ਵੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ (Activity) ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਸੰਭਾਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਣਾਲੀਬੱਧ ਪ੍ਰੀਖਣ (Systematic examination) ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਕੋਈ ਵੀ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦਾ ਇਰਾਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜ਼ਾਹਿਰ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਵੇਗਾ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਤੇ ਪੱਧਰ ਬਾਰੇ ਵੀ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੇਰਵਾ ਪੱਤਰ (Environmental Impact Statements EIS) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਸੰਭਾਵੀ ਅਸਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਸਰਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਪੇਸ਼ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਸੰਨ 1994 ਵਿਚ ਈ. ਆਈ. ਏ. (EIA) ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਆਗਿਆਤਮਕ (Mandatory) ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । (EIA = Environment Impact Analysis)

ਈ.ਆਈ.ਏ. ਵਿਚ ਕਈ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ (Procedures) ਅਤੇ ਪੜਾਅ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਉਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਦੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਈ. ਆਈ. ਏ. ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ, ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਛਾਂਟੀ ਕਰਨਾ (Screening) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਈ. ਆਈ. ਏ. ਨੂੰ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੂਲ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਨੋਰਥ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ (Scope) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਮੁਲਾਂਕਣ (Assessment) ਅਤੇ ਮੁੱਲ-ਅੰਕਣ (Evaluation)
4. ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਅਨੁਵਣ (Monitoring)
5. ਮੁਕੰਮਲ ਹੋਏ ਈ.ਆਈ.ਐੱਸ. ਤੇ ਪੁਨਰ ਵਿਚਾਰ ਅਤੇ 6. ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭਾਗ ਲੈਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮਸਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੈਂਡਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ-

1. ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Environment)
2. ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਤ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of Environment and Forest)
3. ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Science and Technology)
4. ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਅਤੇ ਸਹਿਕਾਰਤਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Agirculture and Co-operation)
5.  ਬਾਇਓ ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਵਿਭਾਗ (Department of Biotechnology)
6. ਸਾਗਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Ocean Development)
7. ਪੁਲਾੜ ਦਾ ਵਿਭਾਗ (Department of Space)
8. ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੰਤਰਾਲਾ (Ministry of New and Renewable Energy) ਅਪਰੰਪਰਾਗਤ (Non-Conventional) ਊਰਜਾ ਸਰੋਤ ਦੇ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਬਦਲਿਆ ਨਾਮ ਹੈ । (Changed name of Department of Non-Conventional Energy Sources) .
9. ਉਰਜਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕੇਂਦਰ (Energy Management Centre).

ਉਪਰੋਕਤ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਚਿੰਤਾਤੁਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਦੇ ਨਜਿੱਠਣ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਏਜੰਸੀਆਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

1. ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕੰਟਰੋਲ ਬੋਰਡ (Central Pollution Control Board and State Pollution Control Board)
2. ਵਣ-ਵਿਗਿਆਨ ਖੋਜ (Forestry) ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਕੌਂਸਲ (Indian Council of Forestry Research and Education)
3. ਵਣ ਖੋਜ ਸੰਸਥਾ (Forest Research Institute)
4. ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਣ ਨਿਰੀਖਣ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸੰਸਥਾ (Forest Survey of India and Wildlife Institute of India)
5. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਰਿਸਰਚ ਸੰਸਥਾ (National Environmental Engineering Research Institute)
6. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Botanical Survey of India)
7. ਜੂਆਲੋਜੀਕਲ ਸਰਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ (Zoological Survey of India)
8. ਕੁਦਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਜਾਇਬ ਘਰ (National Museum of Natural History)
9. ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਿੱਖਿਆ ਲਈ ਕੇਂਦਰ (Centre for Environment Education)
10. ਵਾਡੀਆ ਹਿਮਾਲਿਆਈ ਭੂ-ਵਿਗਿਆਨ ਸੰਸਥਾ (Wadia Institute of Himalayan Geology) ।

This PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 8 ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ Notes will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 8 ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਮੈਮੋਰੀ ਮਨੁੱਖੀ ਦਿਮਾਗ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਿਊਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਕੋਈ ਭੌਤਿਕ ਉਪਕਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਇਹ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਥਾਈ (RAM) ਜਾਂ ਸਥਾਈ (ROM) ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਮੈਮੋਰੀ ਕੀ ਹੈ (What is Memory) –
ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਮੈਮੋਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਲਈ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਹੋਲਡਿੰਗ ਜਗਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਤੁਰੰਤ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ, ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਅਤੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਜਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ (Non-volatile) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

• ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ (Volatile memory)-ਇਹ ਉਹ ਮੈਮੋਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਜਾਂ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਡਿਵਾਈਸ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ’ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਿਊਟਰ RAM ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।
• ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਮੈਮੋਰੀ (Non-volatile memory)-ਇਸ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ NVRAM ਵੀ | ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਬਿਜਲੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । EPROM ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ ।

ਕੰਪਿਊਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Types of Computer Memory)
ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਮੈਮੋਰੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਸਿਸਟਮ ਮੈਮੋਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੇਮੋਰੀ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਮੈਮੋਰੀਜ਼ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Primary Memory) –
ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਐਕਸੈੱਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮ ਅਤੇ ਰੈਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਪਿਉਟਰ ਮਦਰਬੋਰਡ ਦੇ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. (CPU) ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਤਲਬ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਇੱਕ ਅਰਧ-ਕੰਡਕਟਰ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅਰਧ-ਕੰਡਕਟਰ ਉਪਕਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀਮਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਮਹਿੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –
(i) ਰੈਮ (RAM)-ਰੈਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ । ਇਹ ਇਕ ਅਸਥਿਰ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ! ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਡਾਟਾ ਜਾਂ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਸਟੋਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਚਾਲੂ ਕਰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਰੈਮ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੀ.ਪੀ.ਯੂ. ਇਸ ਡਾਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲੋੜੀਂਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਤੁਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਬੰਦ ਕਰਦੇ ਹੋ ਰੈਮ ਸਾਰਾ ਡਾਟਾ ਗੁਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਰੈਮ ਬਾਰੇ ਸਮਝਣ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਚੀਜ਼ਾਂ ਇਹ ਹਨ ਕਿ ਰੈਮ ਮੈਮੋਰੀ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀ ਗੀਗਾਬਾਈਟ ਦੀ ਕੀਮਤ ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਹ ਬਹੁਤ ਮਹਿੰਗਾ ਹੈ । ਰੈਮ ਦੀ ਉੱਚ ਕੀਮਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੋਵਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।ਰੈਮ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- SRAM (ਸਟੈਟਿਕ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ) ਅਤੇ DRAM (ਡਾਇਨੈਮਿਕ ਰੈਂਡਮ ਐਕਸੈੱਸ ਮੈਮੋਰੀ) ।

(ii) ਰੋਮ (ROM-ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਰੀਡ ਓਨਲੀ ਮੈਮੋਰੀ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ (Non-volatile) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਦੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਥਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਪੀ.ਸੀ. ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਈ.ਸੀ. (IC-Integrated Circuit) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਰੋਮ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਰੋਮ ਇਕ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਬੂਟਸਟਰੈਪ ਲੋਡਰ’ (Bootstrap Loader) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਪਾਵਰ ਸਵਿੱਚ ਚਾਲੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੀ. ਸੀ. ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਉਪਕਰਣ ਦੀ ਜਾਂਚ ਆਰੰਭ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਰੋਮ ਸਿਰਫ਼ ਸੀ.ਪੀ.ਯੂ. ਦੁਆਰਾ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

ਰੀਡ ਓਨਲੀ ਮੈਮੋਰੀ (ROM) ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ –

1. PROM (Programmable Read Only Memory)-ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਵਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
2. EPROM (Erasable Programmable Read Only Memory)-ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਅਲਟਰਾ ਵਾਇਲਟ ਲਾਈਟ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਲਿਆਓ। ਇਸ ਨੂੰ ਮੁੜ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪਿਛਲੇ ਸਾਰੇ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਮਿਟਾਓ ।
3. EEPROM (Electrically Erasable Programmable Read Only Memory) ਇਲੈਕਟਿਕ ਫੀਲਡ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਡਾਟਾ ਮਿਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਅਲਟਰਾ ਵਾਇਲਟ ਲਾਈਟ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ । ਅਸੀਂ ਚਿੱਪ ਦੇ ਸਿਰਫ ਕੁਝ ਹਿੱਸੇ ਮਿਟਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Secondary Memory)
ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਥਾਈ (Permanent) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਪੀ. ਯੂ. ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਉਦੋਂ ਵੀ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਪਾਵਰ ਬੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਡੇ ਡਾਟਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚੁੰਬਕੀ ਮੈਮੋਗੇ ਨਾਲ ਹੈ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਟੋਰੇਜ਼ ਮੀਡੀਆ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕਸ, ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕਾਂ, ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ’ਤੇ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਮੋਰੀ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕਸ – ਸੀ. ਡੀ. ਰੋਮ ਤੇ ਆਪਟੀਕਲ ’ਤੇ ਵੀ ਸਟੋਰ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ|

ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਸਮਝਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ –
1. ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ (Megnatic Tapes)-ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ ਕਠੋਰ ਧਾਤ ਜਾਂ ਸਿੰਥੈਟਿਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਸਮੱਗਰੀ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਡਿਸਕ ਪਲੇਟਰ ਦੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਸਤਹਾਂ ’ਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੀ ਪਰਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਸਤਹਾਂ ਸਟੋਰੇਜ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਚੁੰਬਕੀ ਡਿਸਕ ਸਿੱਧੀ ਪਹੁੰਚ (Direct Access) ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਤੇ ਵੱਡੇ ਦੋਵੇਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਲਈ ਹੈ । ਚੁੰਬਕੀ ਆਡੀਓ ਟੇਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਆਵਾਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਕੈਪਚਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਵੀਡੀਓ ਟੇਪ ਐਨਾਲਾਗ ਵਾਇਸ (Analog Voice) ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਸਿਗਨਲਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਘੱਟ ਕੀਮਤ ਵਾਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਅਤੇ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।

2. ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ (Floppy Disk)-ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕੇਟ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਹਟਾਉਣ ਯੋਗ (Removeable), ਪੋਰਟੇਬਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਹੈ, ਜੋ 1964 ਵਿਚ ਆਈਬੀਐੱਮ (IBM) ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸੀ । ਇਹ ਇਕ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਪਲਾਸਟਿਕ ਡਿਸਕ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਕਾਰ ਲਗਭਗ 3.5 ਇੰਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਡਿਸਕਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਟੋਰੇਜ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲਗਭਗ 1.4 MB ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਇੱਕ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਡਾਈਵ ਦੁਆਰਾ ਪੜਿਆ (Read) ਜਾਂ ਲਿਖਿਆ (Write) ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

3. ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ( Hard Disk)-ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਸਿੱਧੇ ਮਦਰਬੋਰਡ ਦੇ ਡਿਸਕ ਕੰਟਰੋਲਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਹ ਫਲੈਟ, ਗੋਲਾਕਾਰ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਬਣੀ ਪਲੇਟ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਸਮੱਗਰੀ ਨਾਲ ਕੋਟ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਪਲੇਟਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 5400 ਤੋਂ 7200 ਚੱਕਰ/ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਟੁੱਟ ਸਟੋਰੇਜ ਸਪੇਸ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ 20 ਜੀਬੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 500 ਜੀਬੀ ਤੱਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਡਿਵਾਈਸ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਜਾਂ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ, ਚਿੱਤਰ, ਵੀਡੀਓ ਆਦਿ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ (Internal hard drive)-ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਇਕ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਹੈ ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਇਕੋ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਦੇ ਨਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿਚ ਓਪਰੇਟਿੰਗ ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਸਥਾਪਤ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਸ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ (External hard drive)-ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ, ਜਿਸਨੂੰ ਪੋਰਟੇਬਲ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਉਪਕਰਣ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ USB ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਅਕਸਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦਾ ਬੈਕਅਪ ਲੈਣ ਜਾਂ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਹੱਲ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

4. ਆਪਟੀਕਲ ਡਾਈਵਜ਼ (Optical Drives)-ਆਪਟੀਕਲ ਡਾਈਵਜ਼ ਇਕ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੋਂ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਨੂੰ ਲੇਜ਼ਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ 6GB ਤੱਕ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰ ਉਪਕਰਣ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਅਤੇ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਟੋਰੇਜ ਉਪਕਰਣ ਹਨ | ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਸੀਡੀ – ਰੋਮ (CD – ROM)
• ਡੀਵੀਡੀ – ਰੋਮ (DVD – ROM)
• ਸੀਡੀ – ਰਿਕਾਰਡਯੋਗ (CD – RECORDABLE)
• ਸੀਡੀ – ਲਿਖਣਯੋਗ (CD – REWRITABLE)
• ਫੋਟੋ – ਸੀਡੀ (PHOTO – CD)

5. ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ (CDs)-ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ ਇਕ ਫਲੈਟ, ਗੋਲ, ਆਪਟੀਕਲ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਕਾਢ ਜੇਮਜ਼ ਰਸਲ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢੀ ਗਈ ਸੀ । ਇਹ ਇੱਕ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਡਿਸਕਾਂ 650-700 MB ਦੇ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਬਹੁਤ ਭਰੋਸੇਮੰਦ ਸਟੋਰੇਜ ਮੀਡੀਆ ਹੈ ।

ਸੀਡੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਸੀਡੀ-ਆਰ (CD-R) : ਸੀਡੀ-ਆਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ-ਰਿਕਾਰਡਯੋਗ । ਇਹ ROM ਵਜੋਂ ਵੀ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਸੀਡੀ-ਆਰ ਡਿਸਕ ਇਕ ਸੰਖੇਪ (Compact) ਡਿਸਕ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਵਾਰ ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨਮਾਨੀ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਪੜੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ (CD-RW)-ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ (ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ-ਰੀਰਾਈਟੇਬਲ) ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਜੋ 1997 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇੱਕ ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ ਕੰਪੈਕਟ ਡਿਸਕ (ਸੀਡੀ-ਆਰਡਬਲਯੂ) ਲਿਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪੜ੍ਹੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਮਿਟਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਲਿਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

6. ਡੀਵੀਡੀ (DVD) ਡੀਵੀਡੀ (ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ ਡਿਸਕ ਜਾਂ ਡਿਜੀਟਲ ਵਰਸੇਟਾਈਲ ਡਿਸਕ ਲਈ ਆਮ ਸੰਖੇਪ) ਇੱਕ ਡਿਜੀਟਲ ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰੇਜ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ, ਜੋ 1995 ਵਿੱਚ ਖੋਜਿਆ ਅਤੇ ਵਿਕਸਤ ਹੋਇਆ ਅਤੇ 1996 ਦੇ ਅਖੀਰ ਵਿੱਚ ਜਾਰੀ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਡੀਵੀਡੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਪਟੀਕਲ ਮੀਡੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਡਿਜੀਟਲ ਡਾਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸੀਡੀ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਸਟੋਰੇਜ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਡੀਵੀਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀਡੀਓ ਪਲੇਅਬੈਕ ਲਈ ਫਾਰਮੈਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਦੂਜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਡਾਟਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ 8 ਕੰਪਿਊਟਰ ਫਾਈਲਾਂ | ਸੀਡੀ ਅਤੇ ਡੀਵੀਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• CD/DVD ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਵਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• CD/DVD ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।
• CD/DVD ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਚਮਕਦਾਰ ਹਿੱਸੇ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਲਿਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ॥
• CD/DVD ਨੂੰ ਮੋੜਨਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੀਦਾ ।
• CD/DVD ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਨਰਮ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

7. ਪੈੱਨ ਡਰਾਈਵ (Pen Drive)-ਇੱਕ ਪੈੱਨ ਡਰਾਈਵ ਇੱਕ ਪੋਰਟੇਬਲ ਯੂਨੀਵਰਸਲ ਸੀਰੀਅਲ ਬੱਸ (ਯੂ ਐੱਸ ਬੀ) ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਉਪਕਰਣ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਪੋਰਟੇਬਲ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕਸ ਜਾਂ ਡੀਵੀਡੀ/ਸੀਡੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ USB ਪੈਂਨ ਡਰਾਈਵ ਦੇ ਵੱਡੇ ਫ਼ਾਇਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਹਨ, ਉਹ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

8. ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ (Memory Card)-ਇੱਕ ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ, ਜੋ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੀਮਾ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਡਿਜੀਟਲ ਕੈਮਰਾ ਜਾਂ ਵੀਡੀਓ ਗੇਮ ਕੰਸੋਲ, ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਡਾਟਾ, ਚਿੱਤਰ, ਸੰਗੀਤ, ਸੇਵ ਕੀਤੀਆਂ ਗੇਮਾਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਕੰਪਿਊਟਰ(Computer) ਫ਼ਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਗੇ ਫਲੈਸ਼ ਮੈਮੋਰੀ ਡਿਵਾਈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਚਲਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ । ਉਹ ਸੀਡੀ ਜਾਂ ਡੀਵੀਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਸੰਖੇਪ ਅਤੇ ਪੋਰਟੇਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸੀਡੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਡਾਟਾ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਡਾਟਾ ਕਾਰਡ ਰੀਡਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿਚ ਅੰਤਰ (Difference between Primary Memory and Secondary Memory) –
ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਦੋਵੇਂ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਬਾਰੇ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਥਾਂ ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹਨ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਵੇਖਾਂਗੇ :

ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Primary Memory)	ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ (Secondary Memory)
(i) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(i) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਬੈਕਅਪ ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਸਹਾਇਕ ਮੈਮੋਰੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ ਡਾਟਾ ਬੱਸ ਦੁਆਰਾ ਦੁਆਰਾ ਐਕਸੈੱਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨੂੰ I/O ਚੈਨਲਾਂ ਐਕਸੈਂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ `ਤੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਯੂਨਿਟ ਦੁਆਰਾ ਐਕਸੈਂਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(iii) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਡਾਟਾ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧੇ ਐਕਸੈਂਸ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
(iv) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਨਾਲੋਂ ਮਹਿੰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।	(iv) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਸਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(v) ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਗੇ ਦੋਵੇਂ ਅਸਥਿਰ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(v) ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨ ਸ਼ੀਲ ਮੈਮੋਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਬਾਤ

1. ਮੈਮੋਰੀ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਲਈ ਇਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਹੋਲਡਿੰਗ ਜਗ੍ਹਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਮੈਮੋਰੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਅਸਥਿਰ (Volatile) ਜਾਂ ਗੈਰ-ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ (Non-volatile) ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਦੀ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਬੰਦ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਜਾਂ ਸਮੱਗਰੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਵਿੱਚ ਰੋਮ (ROM) ਅਤੇ ਰੈਮ (RAM) ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
6. ਸੈਕੰਡਰੀ ਮੈਮੋਰੀ ਸਥਾਈ (Permanent) ਮੈਮੋਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਮੁੱਖ ਮੈਮੋਰੀ ਦੁਆਰਾ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੀਪੀਯੂ ਨਾਲ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
7. ਹਾਰਡ ਡਿਸਕ ਅਤੇ ਫਲਾਪੀ ਡਿਸਕ ਚੁੰਬਕੀ ਟੇਪਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਹਨ ।
8. ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਇੱਕ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ ਹੈ, ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਇੱਕ ਬਾਹਰੀ ਹਾਰਡ ਡਰਾਈਵ USB ਕੁਨੈਕਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
10. ਹੈੱਨ ਡਰਾਈਵ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਡਾਟਾ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਫਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
11. ਮੈਮੋਰੀ ਕਾਰਡ ਵਿਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਡਾਟਾ ਕਾਰਡ ਰੀਡਰ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.3

Question 1.
Which of the following relations are functions? Give reasons. If it is a function, determine its domain and range.
(i) {(2, 1), (5, 1), (8, 1), (11, 1), (14, 1), (17, 1)}
(ii) {(2, 1), (4, 2), (6, 3), (8, 4), (10, 5), (12, 6), (14, 7)}
(iii) (1, 3), (1, 5), (2, 5)}
Answer.
(i) {(2, 1), (5,1), (8, 1), (11, 1), (14, 1), (17,1)}
Since 2, 5, 8, 11, 14, and 17 are the elements of the domain of the given relation having their unique images, this relation is a function.
Here, domain={2, 5, 8, 11, 14, 17} and range={l}

(ii) {(2, 1), (4, 2), (6, 3), (8, 4), (10, 5), (12, 6), (14, 7)}
Since 2, 4, 6, 8, 10, 12, and 14 are the elements of the domain of the given relation having their unique images, this relation is a function.
Here, domain = {2, 4, 6, 8, 10, 12, 14} and range = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7}

(iii) {(1, 3), (1, 5), (2, 5)}
Since the same first element i.e., 1 corresponds to two different images i.e.,3 and 5, this relation is not a function.

Question 2.
Find the domain and range of the following real functions:
(i) f(x) = – |x|
(ii) f(x) = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
Answer.
(i) f(x) = – |x|, f(x) ≤ 0, ∀ x ∈ R
Domain of f = R
Range of f = {y ∈ R, y < 0}

(ii) f(x) = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
All, f is not defined for 9 – x² ≤ 0 or x² ≤ 9 or when x ≥ 3 or x ≤ – 3.
Also, for each real number x lying between – 3 and 3 or for x = – 3, 3 f(x) is unique.
∴ Domain (f) = {x : x ∈ R and – 3 < x < 3}
Further, y = \(\sqrt{9-x^{2}}\) or y² = 9 – x²
or x = \(\sqrt{9-x^{2}}\)
Again, x is not defined for
9 – y² < 0 or y² > 9 or y > 3 or y < – 3.
But y cannot be – ve
∴ Range (f) = {y : y ∈ R and 0 < y < 3}

Question 3.
A function fis defined by f(x) = 2x – 5. Write down the values of
(i) f(0)
(ii) f(7)
(iii) f(- 3)
Answer.
The given function is f(x) = 2x – 5. Therefore,
(i) f(0) = 2 × 0 – 5 = 0 – 5 = – 5
(ii) f(7) = 2 × 7 – 5 = 14 – 5 = 9
(iii) f(- 3) = 2 × (- 3) – 5 = – 6 – 5 = -11.

Question 4.
The function ‘t’ which maps temperature in degree Celsius into temperature in degree Fahrenheit is defined by t(C) = \(\frac{9 C}{5}\) + 32. Find
(i) f(0)
(ii) t(28)
(iii) t(- 10)
(iv) The value of C, when t(C) = 212.
Answer.
The given function is t (C) = \(\frac{9 C}{5}\) + 32. Therefore,
(i) t(0) = \(\frac{9 \times 0}{5}\) + 32 = 0 + 32 = 32

(ii) t(28) = \(\frac{9 \times 28}{5}\) + 32 = \(\frac{252+160}{5}=\frac{412}{5}\)

(iii) t (- 10) = \(\frac{9 \times(-10)}{5}\) + 32 = 9 × ( – 2) + 32

(iv) It is given that t(C) = 212
∴ 212 = \(\frac{9 C}{5}\) + 32 \(\frac{9 C}{5}\)
= 212 – 32 \(\frac{9 C}{5}\) = 180
9C = 180 × 5 C = \(\frac{180 \times 5}{9}\) = 100.
Thus, the value of t, when t(C) = 212, is 100.

Question 5.
Find the range of each of the following functions :
(i) f(x) = 2 – 3x, x ∈ R, x > 0.
(ii) f(x) = x² + 2, x is a real number.
(iii) f(x) = x, x is a real number.
Answer.
(i) Let f(x) = y = 2 – 3x is x = \(\frac{2-y}{3}\)
Now x > 0 is 2 – y > 0 or y < 2
Range (f) = {y : y ∈ R and y < 2}

(ii) Let f(x) = y = x² + 2 is x² = y – 2 or x = \(\sqrt{y-2}\) ⇒ y > 2
Range (f) = {y : y ∈ R and y > 2}

(iii) f(x) = x, x is a real number
x = f(x) = y = a real number
Range (f) = {y : y ∈ R}

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 4 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (ਭਾਗ-1) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸਫੋਰਡ ਡਿਕਸ਼ਨਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਕਾਸ (Development) ਦਾ ਅਰਥ ਵਾਧਾ (Growth) ਜਾਂ ਪ੍ਰਤੀ (Advancement) ਜਾਂ ਅੱਗੇ ਵਧਣਾ ਹੈ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਹੜਾ ਦੇਸ਼ ਤੈਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖੋਂ ਅੱਗੇ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਧਿਕਤਰ ਮਾਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਕੁਲ ਘਰੇਲੂ ਉਤਪਾਦ (Gross Domestic Product, GDP) ਜਾਂ ਕੁੱਲ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਉਤਪਾਦ (Gross National Product) ਉੱਚਾ ਹੈ, ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਿਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਜਿਹਾ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਕੀ ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਵਿਕਾਸ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਅਸੀਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਪਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਮੁੜ ਵਾਪਸ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਕਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਹੀ (Source as well as sink) ਵਜੋਂ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਬੰਧਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀਆਂ ਆਪਸੀ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਤਰ-ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਾਰੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣੇ ਜਾਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਹੈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜੀਵ-ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਹਿਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ (Carrying Capacity) ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ ਜਿਸਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਜਾਂ ਝੱਲਣਯੋਗ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ, ਉਦਯੋਗਕੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਨ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨੁਕਤੇ ਤੋਂ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗਾਂ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਗੁਣਵਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਸੀਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਰੋਕ ਸਕਦੇ । ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਲੱਭਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ-ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਵਿਕਾਸ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮੁੜ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਜਾ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਸੋਤ ਅਤੇ ਹੀ ਦੋਵਾਂ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ (Acts both as a source and sink) ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚਲੇ ਛੱਪੜ ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਸੋਤ ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿਚ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਰੁੜ੍ਹ ਕੇ ਆਏ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵਾਧੂ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਹੀ (Sink) ਵਜੋਂ ਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਭੂਮੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਬਾਰੇ ਘੋਖ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ (Megaprojects) ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਬਗੈਰ ਇਸ ਗੱਲ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਿਆਂ ਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਮਿਆਂ ਉੱਪਰ ਕੀ ਅਸਰ ਹੋਵੇਗਾ, ਬੰਦ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਠੇਕੇ ‘ਤੇ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਸ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਆਯਾਤ ਜਾਂ ਨਿਰਯਾਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਪਰ ਲੱਕੜ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਅੱਜ ਦਾ ਮਾਡਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ । ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਕ ਵੱਖਰਾ, ਉੱਤਮ ਵਜੂਦ (Entity) ਵਜੋਂ ਮੰਨ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ, ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਸ਼ਠਾ ਲਈ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਭੁੱਖ ਵੱਧ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਮਧੁਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾਉਂਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀ (ਅਕਲ) ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਹਾਵੀ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ, ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੋ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਚਕ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼, ਕੇਵਲ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਕੇ ਰਹਿ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਲ ਕੋਈ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਵਿਗਿਆਨ (Ecology) ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ ਅਲੱਗ ਹੀ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਵਿਸ਼ਵ ਪੱਧਰ ਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਲਗਪਗ ਕੁਦਰਤ ਲਈ ਸ਼ੋਸ਼ਣੀ (Exploitive) ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਥੋਂ ਦਾ ਲਗਪਗ 50% ਭਾਗ ਅਪਰਤ (Eroded) ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਭਾਂ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪੁੱਜੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਅੰਕਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸਾਡੇ ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਅਤੇ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸੀਮਾ ਤਕ ਹੋ ਚੁੱਕਿਆ ਹੈ । ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਦਯੋਗੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਧ ਰਹੀ ਜਨ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦਬਾਉ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਜਲਵਾਯੂ, ਪਾਣੀ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਅਤੇ ਮਲੀਨ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਤਨ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਅਤੇ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਚਾਲੂ (Current) ਮਾਡਲ ਸਿਰਫ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੈ । ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇਹ ਮਾਡਲ ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਲਈ ਤਬਾਹੀ ਵਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਉਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਹਜ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਧਰਤੀ ਮਾਤਾ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਕਰਨਾ ।
2. ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।
3. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨਾਉਣਾ ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰਨਾ ।
5. ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਕਲਮੰਦੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
6. ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫਰਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਹੱਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ।
7. ਗ੍ਰਹਿ ਸੀਮਾ (Sink-limit) ਵਿਚ ਰਹਿਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨੀਕਾਂ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਵੀਆਂ ਕਾਢਾਂ ਕੱਢਣੀਆਂ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਸਨੇਹੀ ਤਕਨੀਕਾਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਦੀ ਸਮੇਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਪੱਖ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਤਕਨੀਕੀ ਪ੍ਰਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ । ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਲਈ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਟੀਚਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਸਫਾਈ, ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਦਾ ਟੀਚਾ ਸਿਫਰ ਹੋਵੇ ।
2. ਨਾ-ਨਵਿਆਉਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖਪਤ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣਾ ।
3. ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਨੂੰ ਸਿੱਝਣ ਦੇ ਲਈ, ਘੱਟ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਬਦਲ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ।
4. ਪਾਣੀ, ਤੋਂ ਅਤੇ ਹਵਾ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।
5. ਨਮੂਨੇ ਦੇ ਜਾਂ ਵਚਿੱਤਰ ਜਾਂ ਆਦਿਕਾਲੀਨ (Pristine) ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਹਿਫ਼ਾਜ਼ਿਤ ।
6. ਸੰਕਟ ਜਾਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣਾ ।
7. ਅਜਿਹੇ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ / ਜੀਵ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸਮੁੱਚੀ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਬਚਾਉ ਲਈ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।
8. ਓਜ਼ੋਨ ਨੂੰ ਸਖਣਿਆਉਣ (Depletion) ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਨਾਨ-ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ-ਕਾਰਬਨ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਬੰਧਣ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਹਿਲੂ ਕੀ ਹਨ ? ਵਿਸਥਾਰ ਪੂਰਵਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਟੀਚੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
ਮਹਿਫੂਜ਼ ਵਿਭਿੰਨਤਾ (Preserve Diversity) – ਟਿਕਾਊ-ਯੋਗਤਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸੰਪਦਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਬਲਕਿ ਇਸ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਸੰਪਦਾ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ ।ਵਿਸ਼ਵ-ਵਿਆਪੀ ਸਭਿਆਚਾਰ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Languages), ਧਰਮਾਂ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ।

ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ (To Meet Basic Needs) – ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ · ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਭੋਜਨ, ਪਨਾਹ (Shelter), ਸਿਹਤ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਹੀ । ਗ਼ਰੀਬੀ, ਜਿੱਥੇ ਕਿਤੇ ਵੀ ਇਹ ਹੈ, ਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਦਾ ਅਜੇ ਤਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸੋਤ ਹੈ ।

ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਨਾਲ ਸਿੱਝਣ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਟੀਚੇ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਐਜਿਹੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ/ਸਮਾਨਤਾ (Equity) – ਇਹ ਸੋਚਣਾ ਕਿ ਇਹ ਸੋਸਾਇਟੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਨਾ ਬਰਾਬਰੀ ਹੈ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਅਮੀਰੀ ਵਿਚਲੇ ਪਾੜ ਨੂੰ ਭਰ ਕੇ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚਲੀ ਮਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਇਕ ਸਮਾਨਤਾ ਲਿਆਉਣ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਮੌਕੇ ਤਕ ਪਹੁੰਚ (Access to Opportunity) – ਸਮਾਨਤਾ (Equity) ਦਾ ਅਰਥ ਕੇਵਲ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਮੌਕਿਆਂ (Opportunities) ਤਕ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਹੈ । ਮੌਕਿਆਂ ਵਿਚ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਿੱਖਿਆ, ਵੇਨਿੰਗ, ਪੂੰਜੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਜਾਂ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ, ਆਧਾਰਿਕ ਸੰਰਚਨਾ (Infrastructure) ਅਤੇ ਤਕਨਾਲੋਜੀਕਲ ਜਾਣਕਾਰੀ (Technological Know how) ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਰੁਜ਼ਗਾਰ (Employment) – ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਸਮੇਂ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਪਹੁੰਚ ਸੰਪੂਰਣ ਅਤੇ ਯੋਗ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਉਮਰ ਭਰ ਲਈ ਇਕੋ ਹੀ ਨੌਕਰੀ ਤੇ ਟਿਕੇ ਰਹਿਣ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦਾ ਭਾਵ ਚਿਰਕਾਲੀ ਅਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਟਿਕਾਊ/ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖਪਤ (Sustainable Consumption) – ਖਪਤ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੱਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ, ਨਾ ਕਿ ਜਿਉਣ ਦੇ ਸਟੈਂਡਰਡ ਦੀ (Standard of living) । ਪਿਛਲੇ ਦੋ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਿਊਣ ਦਾ ਸਟੈਂਡਰਡ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਥਿਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਨਿਘਾਰ ਆਇਆ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਉੱਪਰਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ 10-20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਲੋਕ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹਨ । ਟਿਕਾਊ ਖਪਤ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ, ਆਵਾਸ (Housing), ਵਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ ਅਤੇ ਪੂਰਨ ਤਸੱਲੀ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਖਿਆ, ਹਾਊਸਿੰਗ, ਟਰਾਂਸਪੋਰਟ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਇਸਤਰੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨਾ (Women Empowerment) – ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਣੀ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦਾ ਕੋਈ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਲਿਸੀ (National Policy for the Empowerment of Women) ਵਿਚ ਇਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਢੁੱਕਵੀਆਂ ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੁਝਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰਨ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਤਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ (National Resources Conservation) – ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ (Fossil Fuels) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਕਲਪਾਂ (Substitute) ਦੀ ਖੋਜ ਕਰਕੇ, ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਣ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੀਵ ਪੁੰਜ (Biomass) ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਦਾ ਟਿਕਾਉ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਕੇ, ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਰਸਤੇ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Environmental Education Chapter 3 ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3)

Environmental Education Guide for Class 12 PSEB ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ / ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ (ਭਾਗ-3) Textbook Questions and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਕਾਰਨ ਲੁਪਤ ਹੋਣ (Anthropogenic Extinction) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਪੂਰਤਾ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਹਾਨੀ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਹਾਨੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਨਿਵਾਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਭਾਜਨ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਵਿਖੰਡਨ (Fragmentation of Habitat) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਖੰਡਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਸੜਕਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ ਅਤੇ ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਛਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਤਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਕਾਰਨ ਲੁਪਤ ਹੋਈਆਂ ਦੋ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੋ-ਡੋ, ਜ਼ੈਬਰਾ (ਅਫ਼ਰੀਕਾ) ਅਤੇ ਤਸਮਾਨੀਆ ਦਾ ਭੇੜੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ (Tiger Project) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਨੂੰ ਸੰਨ 1973 ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਬਾਘਾਂ (Tigers) ਨੂੰ ਹੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਿਲੀ ਹੈ ਸਗੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਹੋਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਜਾਂ
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਹੀ ਤਰਕੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਵਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹਾਲਾਤ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੇਕਰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਰੱਖ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਜਿਹੜੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ (Ex-situ) ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੜੀਆ ਘਰ, ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗ਼, ਕਾਇਓ-ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਜੀਨ ਸੰਮ੍ਹ ਆਦਿ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ/ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ (Loss) ਦੇ ਕਾਰਨ-
ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੀ ਹਾਨੀ ਅਤੇ ਵਿਖੰਡਣ (Habitat loss and Fragmentation) ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੀ ਹਾਨੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ-

1. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਉਪਨਗਰਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਆਧਾਰਕ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ (Infrastructures), ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਿਸਫੋਟ ਹੈ । ਸੋਇਆਬੀਨ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਾਰਨ ਐਮਾਜ਼ੋਨ ਦੇ ਵਰਖਾ-ਵਣਾਂ (Rain forests) ਨੂੰ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਾਸ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉੱਥੇ ਗਾਂਵਾਂ ਪਾਲੀਆਂ ਜਾ ਸਕਣ ।

2. ਵਿਖੰਡਣਖੰਡਿਤ ਕਰਨਾ (Fragmentation) – ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਨੂੰ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪਤਨ (Degradation) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਪੁਟਾਈ, ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਛਾਉਣੀਆਂ ਅਤੇ ਡੈਮਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਪਰ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ/ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ (Over-exploitation) – ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਨਿਵਾਸ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁਦਰਤ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿਚ ਆਈ ਇਸ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਡੋਡੋ (ਮਾਰੀਸ਼ੀਅਸ, ਜੈਬਰਾ ਅਫ਼ਰੀਕਾ), ਤਸਮੇਨੀਆ ਦਾ ਭੇੜੀਆ (Tasmanian wolf) ਵਰਗੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

4. ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Pollution) – ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਇਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਉਦਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨਿਕਾਸੀ ਪਦਾਰਥ (ਚਿੱਤਰ 3.3) ਅਤੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮੁਕਤ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਤੇਲ ਦੇ ਖਿਲਰਨਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਬਾਜ਼ (Falcon) ਵਰਗੇ ਪੰਛੀ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ।

5. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਆਮਦ (Introduction of Exotic Species) – ਜਿਹੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਵਸਨੀਕ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰੋਂ ਲਿਆ ਕੇ ਉਸ ਨਵੇਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਵਿਘਨ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਥਾਨਕ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਅਲੋਪ ਹੋਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਦਾਖ਼ਲਾ ਟਾਪੂ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਉੱਤੇ ਬੜਾ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਾਈਲ ਪਰਚ ((Nile Perch) ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਮੱਛੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਝੀਲ ਵਿਚ ਛੱਡਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਉਸ ਝੀਲ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਕ ਮੱਛੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ।

ਕਾਂਗਰਸ ਘਾਹ ਜਾਂ ਗਾਜਰ ਬੂਟੀ (Parthenium) – ਇਸ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਥਾਨਕ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬੜਾ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜ ਰਿਹਾ ਹੈ । (ਚਿੱਤਰ 3.4

6. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ (National and International Trade) – ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁਗੰਧੀ ਵਾਲੇ ਇਤਰ (Perfumes), ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਦਾ ਸਾਮਾਨ, ਅਜਾਇਬ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ, ਸਰ, ਹੱਡੀਆਂ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਸਿੰਗਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰ, ਕਸਤੂਰੀ ਹਿਰਨ (Musk deer), ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ, ਬਾਘ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਹਿਰਨ ਦਾ ਵਪਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਆਈ ਕਮੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਈ ਯੂ ਸੀ ਐਨ (IUCN) ਵੱਲੋਂ ਸੰਭਾਲੀ ਹੋਈ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book) ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ । ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-

1. ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ ਤੇ ਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species) – ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚ ਉਹ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹੱਦ ਤਕ ਘੱਟ ਚੁੱਕੀ ਹੈ ਜਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਬਹੁਤ ਨੀਵੀਂ ਪੱਧਰ ਤਕ ਘੱਟ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਬਾਘ (Tiger), ਗਿੱਧ (Vultures), ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਾਂਦਰ, ਲਾਲ ਲੰਮੜੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਪਾਂਡਾ (Red Panda) ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਇਕ ਅੰਦਾਜ਼ੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ 80 ਜਾਤੀਆਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ 20 ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਲ-ਥਲੀ ਤੇ ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ 18 ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਹਨ ।

2. ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ (Vulnerable Species) – ਉਹ ਜਾਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਬਣਿਆ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ । ਨੂੰ ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਾਤੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂਕਿ ਜੰਗਲੀ ਖੋਤਾ (ਚਿੱਤਰ 3.6.)

3. ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ (Rare Species) – ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਭਾਵੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੁਰਲਭ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਵਰਗ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੂਪਿੰਗ ਸਾਰਸ (Whooping Crane) ਇਸ ਵਰਗ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ/ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਵਿਚ ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਤਰਕੀਬ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਸਥਾਨ ਜੁਗਤਾਂ (In-situ strategies) – ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਿਸਥਿਤਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਜੁਗਤਾਂ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਰਹੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਰਿਸਿਥਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਵਿਚਲੇ ਜਣਨਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ (Biosphere reserves), ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਜਾਲ, ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਮੁੱਚੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਜੀਵ-ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ (Biosphere Reserves) – ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਭਾਈਵਾਲ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ ਇਸ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । UNESCO ਵੱਲੋਂ ਇਸ ਧਾਰਨਾ ਨੂੰ ਸੰਨ 1975 ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ (Man And Biosphee) ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਨ 2002 ਤਕ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 13 ਸੀ । ਜੀਵ ਮੰਡਲੀ ਰਾਖਵੇਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੰਡ (Zones) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

1. ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਕੋਰ ਜ਼ੋਨ (Core Zone) – ਇਹ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰਲਾ ਖੰਡ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

2. ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਬਫ਼ਰ ਖੰਡ (Buffer Zone) – ਨਿਰਪੱਖ ਜਾਂ ਬਫ਼ਰ ਖੰਡ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਸੀਮਾਂਬੱਧ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖੋਜ ਆਦਿ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਛੇੜਛਾੜ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

3. ਅੰਤਰਕਾਲੀ ਖੰਡ (Manipulative Zone) – ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਬਸਤੀਆਂ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਖੰਡ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਨਾਲ ਛੇੜ-ਛਾੜ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ। ਫੌਰੈਸਟਰੀ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ (Cropping), ਵਸੇਬੇ ਅਤੇ ਮਨਪ੍ਰਚਾਵੇ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਖੰਡ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਖੰਡ (Transitional Zone) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ (National Parks) – ਇਹ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੰਡ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿ ਚਿੰਤਾਜਨਕ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਪੁੱਜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਸਮੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 97 ਹੈ ।
ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ-ਇਕ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ-

• ਗੇਟ ਹਿਮਾਲਿਅਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (The Great Himalayan National Park) – ਇਸ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਬਰਫਾਨੀ ਤੇਂਦੁਆ (Snow Leopard) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਕਾਜ਼ੀਰੰਗਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Kaziranga National Park) – ਆਸਾਮ ਪ੍ਰਾਂਤ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਸ ਪਾਰਕ ਵਿਚ ਆਮ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਇਕ ਸਿੰਗ ਵਾਲਾ ਗੈਂਡਾ (One horned Rhino) ।
• ਸੁੰਦਰਬਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Sunderban National Park) – ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਖੇ ਇਹ ਪਾਰਕ ਬੰਗਾਲ ਬਾਘ ਲਈ ਰਿਜ਼ਰਵ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
• ਕਾਲਾ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Kanha National Park) – ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਪਾਰਕ ਜੰਗਲੀ ਬਾਘ (Wild Tiger) ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਹੈ ।
• ਮਾਰੂਥਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (Desert National Park) – ਇਹ ਮਾਰੂਥਲ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ ਗੇਟ ਇੰਡੀਅਨ ਬਾਸਟਰਡ (The Great Indian Bastard) ਪੰਛੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹੈ । ਇਸ ਪੰਛੀ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇੱਥੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿਚ ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ, ਨੀਲ ਗਾਂ ਅਤੇ ਚਿੰਕਾਰਾ (Chinkara) ਵਰਗੀਆਂ ਥਣਧਾਰੀ ਜਾਤੀਆਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
• ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (The Marine National Park) – ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਮੁੰ ਚਟਾਨ ਕਿੱਤੀ (Coral reefs) ਅਤੇ ਮੌਲਸਕਸ (Molluscs) ਦੇ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) – ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਰੱਖਾਂ ਅਜਿਹੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਜਾਨਵਰ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ, ਭਾਵ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨਾਹੀ ਹੈ, ਪਰ ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ, ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਸੀਮਿਤ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ 500 ਰੱਖਾਂ ਹਨ ।
ਕੁੱਝ ਮਸ਼ਹੂਰ ਰੱਖਾਂ ਹਨ-

• ਡਾਚੀਗਾਮ ਰੱਖ (The Dachigam Sanctuary) – ਕਸ਼ਮੀਰ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਹ ਰੱਖ ਹਾਂਗੁਲ (Hangul) ਜਾਂ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਬਾਰੂ ਸਿੰਗਾ (Kashmiri stag) ਲਈ ਹੈ ।
• ਮਾਨਸ ਰੱਖ (The Manas Sanctuary) – ਇਸ ਰੱਖ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਨਹਿਰੀ ਲੰਗੂਰ (Golden langur), ਬਹੁਤ ਹੀ ਦੁਰਲੱਭ ਬੌਣਾ ਸੂਰ (Pygmy hog) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਜੰਤੁ ਹੈ, ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਭਰਤਪੁਰ (Bharatpur) – ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਜਲ-ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਰੱਖ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤੈਰਨ ਵਾਲੇ ਪੰਛੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੱਤਖਾਂ, ਮੁਰਗਾਬੀਆਂ, ਸਾਰਸ ਅਤੇ ਬਗਲੇ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਇਬੇਰੀਆ ਦੇ ਅਤਿ ਸ਼ੀਤ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਪਲਾਇਨ ਕਰਕੇ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਾਇਬੇਰੀਆਈ ਸ਼ੈਨਜ਼ (Siberian Cranes) ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਘਰ ਹੈ ।
• ਬਾਘਾਂ (Tigers) ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਰਨਬੰਬੋਰ (Ranthambore) ਸੁਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।
• ਗੀਰ (Gir) ਰੱਖ ਏਸ਼ੀਆਈ ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ (Asian lion) ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜਗਾ ਹੈ ।
• ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ (Westem Ghats) ਦੀਆਂ ਰੱਖਾਂ ਵਿਚ ਮਾਲਾਬਾਰ (Malabar), ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਲਿਹਰੀਆਂ (Giant squirrels) ਉੱਡਣੀਆਂ ਗਲਿਹਰੀਆਂ (Flying squirrels), ਪਹਾੜੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਜਲ-ਥਲੀ ਜੀਵਾਂ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਬਾਂਦੀਪੁਰ (Bandipur), ਮੁਦੁਮਲਾਈ (Mudumalai), ਵਿਨਾੜ (Wynad) ਅਤੇ ਭੱਦਰਾ ਰੱਖਾਂ (Bhadra Sanctuary), ਹਾਥੀਆਂ ਕਾਰਨ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹਨ । ਇਹ ਰੱਖਾਂ ਨੀਲਗਿਰੀ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ (Sacred Forests and Lakes) – ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਧੀ ਪਵਿੱਤਰ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰ ਝੀਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਮੇਘਾਲਿਆ ਦੇ ਖਾਸੀ ਅਤੇ ਜੈਨਤੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀਆਂ ਅਰਾਵਲੀ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਸਾਰਗੁਜਾ (Sarguja), ਚਾਂਦਾ (Chanda) ਅਤੇ ਬਸਤਰ (Bastar), ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ । ਸਿੱਕਮ ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਖੇਚੀਓ ਪਾਲਰੀ ਝੀਲ (Kacheo palri lake) ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਇਸ ਝੀਲ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸਮੂਹ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਝਗੜੇ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ (ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਝਗੜੇ ਦਾ ਆਰੰਭ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਜਾਨਵਰਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਦੁਧਾਰੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਕਰਨ/ਪਾਲਤੂ ਕਰਨ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ | ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਹੋਏ ਵਾਧੇ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ, ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਝਗੜੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਕਈ ਜੰਗਲੀ ਜਾਤੀਆਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਰੀਬ ਪਹੁੰਚ ਚੁੱਕੀਆਂ ਹਨ ।

ਝਗੜਾ ਮਿਟਾਉਣ ਦੇ ਉਪਾਅ (Mitigation Steps) – ਥਵੀ ਦੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਅਤੇ ਅਕਲਮੰਦ ਵਾਸੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ, ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਮਿਟਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਜੁਗਤਾਂ ਲੱਭੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਜੋ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿਚ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-

• ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਲਾਂਘੇ (Corridors) ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਾਂਘਿਆਂ ਵਿਚ ਨਾ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉੱਥੇ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਹੀ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਡਰ-ਭੈਅ ਅਤੇ ਰੋਕ-ਟੋਕ ਦੇ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮ ਸਕਣ ।
• ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਾਸਤੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ, ਕੇਵਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਨਹੀਂ ਖਾਂਦੇ । ਮਿਰਚਾਂ ਅਤੇ ਤੰਮਾਕੂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਜਾਤੀ ਦੀ ਵਸੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਬਹੁਤਿਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਬਦਲ ਦੇਣ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਭੇਡਾਂ ਅਤੇ ਬੱਕਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕੁੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਰੇਂਡ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਮਵੈਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵਾਂ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਵਣਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਨੇੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਆਵਾਸ ਦੇ ਢੁੱਕਵੇਂ ਬਦਲ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਯੋਗ ਮੁਆਵਜ਼ਾ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਘੱਟ ਹੋ ਸਕੇ ।
• ਸਥਾਨਿਕ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਵਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਇਸ ਝਗੜੇ ਨੂੰ ਨਿਪਟਾਉਣ ਵਿਚ ਉਲੀਕੇ ਗਏ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ, ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ, ਪਾਈਵੇਟ ਸੈਕਟਰ, ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਜਾਂ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਭਾਈਵਾਲੀ (Partnership) ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਸਵੈਸਥਾਨ (In-Situ) ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (ExSitu) ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰਕੀਬਾਂ ਦੀਆਂ ਕੀ ਸੀਮਾਵਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੌਕੇ ਜਾਂ ਸਵੈਸਥਾਨ (In-Situ) ਅਤੇ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (Ex-Situ)
ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ :-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ (Protected area) ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ (Biosphere reserves), ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ (National Park), ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

ਸੀਮਾਵਾਂ (Limitations) ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵਜ਼-ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਖੰਡ ਹਨ | ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ਜਾਂ ਕੋਰ (Core) ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਵਰਜਿਤ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਬਫ਼ਰ ਜ਼ੋਨ (Buffer Zone) ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਖੋਜ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਕੇਵਲ ਉਹੀ ਇਸ ਜ਼ੋਨ ਬਫ਼ਰ ਜ਼ੋਨ ਤਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਕੋਰ ਜ਼ੋਨ ਵਿਚ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਦਾਖ਼ਲਾ ਵਰਜਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੇ ਜਾਣਾ ਮਨਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਕਾਲੀ ਪਰਿਵਰਤਨੀ ਖੰਡ ਵਿਚ ਲੋਕ ਵਸਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਆਦਿ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਾਕੀ ਦੇ ਦੋ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਦਾਖਲਾ ਵਰਜਿਤ ਹੈ ।

ਰੱਖਾਂ (Sanctuaries) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਇਕੱਠੀ ਕਰਨਾ, ਜੰਗਲ ਵਿਚੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ।

ਸੀਮਾਵਾਂ (Limits) – ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਹੱਦ ਤੱਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਇਹ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ/ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ (Ex-Situ) – ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਂਭਸੰਭਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ :

1. ਬੋਟੈਨੀਕਲ ਬਾਗ਼
2. ਚਿੜੀਆ ਘਰ
3. ਆਰਬੋਰੇਟਾ (ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਦੇ ਬਾਗ਼)
4. ਪਵਿੱਤਰ ਪੌਦੇ
5. ਘਰੇਲੂ ਬਗੀਚੇ
6. ਬੀਜ ਬੈਂਕ
7. ਕਾਇਓ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਅਤੇ ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ।

ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਜਾਂ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ – ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਸ਼ੱਕ ਨਹੀਂ ਕਿ ਮੌਕੇ ਤੋਂ ਪਰੇ ਸਥਾਨ ਬਾਹਰੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਅਪਣਾ ਕੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਕੁੱਝ ਹੱਦ ਤਕ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਟ ਕਰਨ ਤੇ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਲਈ ਮੁਸ਼ਕਲਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ ਅਤੇ ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਦੇ । ਤਰੀਕੇ ਅਜੇ ਇੰਨੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਏ ਕਿ ਉਹ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਸਕਣ ।

This PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 7 ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ Notes will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Computer Notes Chapter 7 ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਨਾਲ ਜਾਣ-ਪਛਾਣ

ਜਾਣ-ਪਛਾਣ
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਇੱਕ ਇੰਟਰਐਕਟਿਵ ਮੀਡੀਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਯੂਜ਼ਰ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਕਈ-ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਗੱਲਬਾਤ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸੈਕਟਰ ਜਿੱਥੇ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹਨ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਖਲਾਈ, ਸੰਦਰਭ ਸਮੱਗਰੀ, ਕਾਰੋਬਾਰੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ੀ ।

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ (Multimedia)
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਟੈਕਸਟ, ਚਿੱਤਰ, ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ, ਗਾਫਿਕਸ, ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਧਾਰਤ ਤਕਨੀਕ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ, ਕਿਰਿਆ, ਸੰਚਾਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ, ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ, ਟੈਕਸਟ, ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦਰਸਾਉਣ ਦੀ ਇੱਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਮਲਟੀ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ । ਮਲਟੀ ਦਾ ਅਰਥ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਅਰਥ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਕੁਝ ਸੰਚਾਰਿਤ ਜਾਂ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਈਮੇਲ, ਅਖ਼ਬਾਰ, ਮੈਸੇਜਿੰਗ, ਰੇਡੀਓ , ਟੀ.ਵੀ. ਪ੍ਰਸੰਗ ਆਦਿ ਮੀਡੀਆ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੇ ਹਿੱਸੇ (Components of Multimedia) –

1. ਟੈਕਸਟ (Text)-ਟੈਕਸਟ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਭਾਗ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਖਰ ਅਤੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਿਸ਼ਾਨ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ । ਟੈਕਸਟ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੁਨੇਹੇ ਭੇਜਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਫਿੱਟ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਸ਼ੈਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਕਰਸ਼ਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਦਰਸਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਟੈਕਸਟ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫ਼ਟ ਵਰਡ, ਨੋਟਪੈਡ, ਵਰਡ ਪੈਡ ਆਦਿ ਹਨ | ਅਸੀਂ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਟੈਕਸਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

I. ਸਥਿਰ ਟੈਕਸਟ (Static Text)-ਸਥਿਰ ਟੈਕਸਟ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਪਾਠ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਚਿੱਤਰ ਦੇ ਬਾਰੇ ਦੱਸਣ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
II. ਹਾਈਪਰ ਟੈਕਸਟ (Hyper Text)-ਹਾਈਪਰ ਟੈਕਸਟ ਉਹ ਟੈਕਸਟ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੋਰ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਲਿੰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਟੈਕਸਟ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਅੰਡਰਲਾਈਨ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਟੈਕਸਟ ਤੇ ਕਲਿਕ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਅਸਾਨੀ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਪੇਜ ਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

2. ਚਿੱਤਰ (Pictures)-ਚਿੱਤਰ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸੇ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ਭਾਵ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉਂਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਦੁਆਰਾ ਦੋ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਿੱਟਮੈਪ ਜਾਂ ਰਾਸਟਰ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵੈਕਟਰ ਚਿੱਤਰ –
I. ਬਿੱਟਮੈਪ ਜਾਂ ਰਾਸਟਰ ਚਿੱਤਰ (Raster or Bitmap Images)-ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਆਮ ਅਤੇ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਰਾਸਟਰ ਜਾਂ ਬਿੱਟਮੈਪ ਚਿੱਤਰ ਹੈ । ਬਿੱਟਮੈਪ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਬਿੰਦੀਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਮੈਟਰਿਕਸ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿਕਸਲ (Pixel) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਜਾਂ ਬਿੱਟਮੈਪ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪਿਕਸਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਵਧੇਰੇ ਰੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

II. ਵੈਕਟਰ ਚਿੱਤਰ (Vector Images)-ਵੈਕਟਰ ਚਿੱਤਰ ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਹਨ ਜੋ ਰੇਖਾਵਾਂ, ਚੱਕਰ, ਚਤੁਰਭੁਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗਣਿਤ ਸਮੀਕਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੂਮ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਨਿਰਵਿਘਨ (Smooth) ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਵੈਕਟਰ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਘੱਟ ਮੈਮੋਰੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਘੱਟ ਡੇਟਾ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ |

3. ਆਡੀਓ (Audio)-ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਆਡੀਓ ਦਾ ਮਤਲਬ ਰਿਕਾਰਡਿੰਗ, ਆਵਾਜ਼ ਚਲਾਉਣਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਆਡੀਓ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਗ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਅਸੀਂ ਟੈਕਸਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਦੇ | ਅਸੀਂ ਆਡੀਓ ਫਾਰਮੈਟ ਵਿੱਚ ਸਮਝਾਉਂਦੇ ਹਾਂ | ਆਡੀਓ ਵਿੱਚ ਭਾਸ਼ਣ, ਸੰਗੀਤ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਆਵਾਜ਼ ਫਾਰਮੈਟ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ :
ਐੱਮ. ਆਈ. ਡੀ. ਆਈ. (MIDI) – ਐੱਮ. ਆਈ. ਡੀ. ਆਈ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਮ Musical Instrument Digital Indentifier ਹੈ । ਇਹ ਕੰਪਿਊਟਰ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਯੰਤਰਾਂ ਲਈ ਵਿਕਸਤ ਇਕ ਸੰਚਾਰ (Communication) ਟੂਲ ਹੈ । ਇਹ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਸੰਗੀਤ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲਚਕਦਾਰ ਅਤੇ ਅਸਾਨ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਡਿਜੀਟਲ ਆਡੀਓ (Digital Audio)-ਡਿਜੀਟਲ ਆਵਾਜ਼ ਐੱਮ.ਆਈ.ਡੀ.ਆਈ. ਫਾਈਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਵਿਕਲਪ ਹੈ । ਡਿਜੀਟਲ ਸਾਉਂਡ ਫਾਈਲਾਂ ਲਾਈਵ ਸੰਗੀਤ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਪੂਰਵ-ਨਿਰਧਾਰਤ ਸੰਗੀਤ ਤੋਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਡਿਜੀਟਲਾਈਜ਼ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਫਾਈਲਾਂ ਮੀਡੀਆਈ ਨਾਲੋਂ ਅਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਐੱਮ.ਆਈ.ਡੀ.ਆਈ. ਫਾਈਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਹੈ । ਡਿਜੀਟਲ ਆਡੀਓ ਲਈ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਾਰਮੈਟ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਵਾਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਆਣ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਹਨ : Quick Time, Real Player, Window Media Player.

4. ਵੀਡੀਓ (Video)-ਵੀਡੀਓ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣਾ । ਇਕ- ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਕਰਨ ਦਾ ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਢੰਗ (Way) ਹੈ | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੇਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸਮਾਂ ਬਚਦਾ ਹੈ ।
ਵੀਡੀਓ ਵੇਖਣ ਲਈ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਹਨ : Quick Time, Real Player, Window Media Player. ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

• ਐਨਾਲਾਗ ਵੀਡੀਓ (Analog Video)-ਐਨਾਲਾਗ ਵੀਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵੀਡੀਓ ਟੇਪ ਤੇ ਐਨਾਲਾਗ ਟਰੈਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਆਡੀਓ ਸਿਗਨਲ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲਾਲ, ਹਰੇ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਤੀਬਰਤਾ (Intensity) ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਵੀਡੀਓਜ਼ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ (Digital Video)-ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ ਰਿਕਾਰਡਰ ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਬਾਈਟ (Byte) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਿਕਾਰਡ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ (Animation)-ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਇਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਕ ਕਈ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ | ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਡਿਜ਼ਾਈਨਿੰਗ, ਡਰਾਇੰਗ, ਲੇਆਊਟ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫਿਕ ਕ੍ਰਮ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜੋ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਅਤੇ ਗੇਮਿੰਗ ਉਤਪਾਦਾਂ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਮਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵੀਡੀਓ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੇਜ਼ ਰਫਤਾਰ ਨਾਲ ਚਲਾ ਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਕਾਰਟੂਨ ਫਿਲਮਾਂ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ :

• ਮਾਰਗ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ (Path Animation)-ਇਸ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਪਾਥ ਜਿਓਮੈਟਰੀ ਇੱਕ ਇਨਪੁੱਟ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਫਰੇਮ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ (Frame Animation)-ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਇੱਕ ਫਰੇਮ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀਆਂ ਦਿਖਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (Requirements of Multimedia)-
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ, ਫੀਕਸ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਵੀਡਿਓਜ਼ ਆਦਿ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਕਈ ਹਾਰਡਵੇਅਰ, ਸਾਫਟਵੇਅਰਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਅਤੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਦੀ ਚੋਣ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਬਜਟ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਹਾਰਡਵੇਅਰ, ਸਾਫਟਵੇਅਰਜ਼ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ :

ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (Hardware Requirements)
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਐਪਸ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਾਰਡਵੇਅਰਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਇਨਪੁੱਟ, ਆਊਟ ਪੁੱਟ ਅਤੇ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
1. ਇਨਪੁੱਟ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ (Input Devices)-ਇਨਪੁੱਟ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਉਹ ਡਿਵਾਇਸਿਜ਼ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਸੀਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨੂੰ ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਵਿਚ ਟੈਕਸਟ, ਗਾਫਿਕਸ, ਆਵਾਜ਼ਾਂ, ਵਿਡਿਓਜ਼ ਆਦਿ ਨੂੰ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਇਨਪੁੱਟ ਡਿਵਾਇਸਿਜ਼ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ –

• ਕੀਬੋਰਡ (Keyboard)
• ਮਾਊਸ (Mouse)
• ਸਕੈਨਰ (Scanner)
• ਟੱਚ ਸਕਰੀਨ (Touch Screen)
• ਮਾਈਕ੍ਰੋਫੋਨ (Microphone)
• ਵਾਇਸ ਰੈਕੋਗਨੀਸ਼ਨ ਸਿਸਟਮ (Voice Recognition System)
• ਡਿਜੀਟਲ ਕੈਮਰਾ (Digital Camera)
• ਜੇਇਸਟਿਕ (Joystick)
• ਲਾਈਟ ਪੈਂਨ (Light Pen)

2. ਆਊਟਪੁੱਟ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ (Output Devices)-ਆਊਟਪੁੱਟ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਉਹ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੋਂ ਪਰਿਣਾਮ ਲੈਣ ਲਈ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ ‘ਤੇ ਦਿਖਾਉਣ (Display) ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਿੰਟ ਕੱਢਣਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਜਾਂ ਵੀਡਿਓ ਨੂੰ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਚਲਾਉਣਾ | ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਆਊਟ ਪੁੱਟ ਯੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ –

1. ਮਾਨੀਟਰ (Monitor)
2. ਆਡੀਓ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ (Audio Devices)
3. ਵੀਡਿਓ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ (Video Devices)
4. ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰਜ਼ (Projectors)
5. ਸਪੀਕਰਜ਼ (Speakers)
6. ਪਿਟਰਜ਼ ਆਦਿ (Printers etc.)

3. ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ (Storage Devices)-ਡਾਟਾ ਅਤੇ ਹਿਦਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਟੋਰੇਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਟੋਰੇਜ ਡਿਵਾਈਸਿਜ਼ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ :

• ਹਾਰਡਡਿਸਕ ਡਰਾਈਵ (Hard Disk Drive)
• ਮੈਗਨੇਟਿਕ ਟੇਪ (Magnetic Tape)
• ਰੈਮ (RAM)
• ਆਪਟੀਕਲ ਡਿਸਕਾਂ (CD-R, CD-RW, DVD)
• ਪੈੱਨ ਡਰਾਇਵ (Pen Drive).
• ਐਕਸਟਰਨਲ ਡਿਸਕ ਡਰਾਈਵ (External Disk Drive)

ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ (Software Requirements) –
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸਾਫਟਵੇਅਰਜ਼ ਅਜਿਹੇ ਟੂਲਜ਼ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੈਕਸਟ, ਗ੍ਰਾਫਿਕਸ, ਅਵਾਜ਼, ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਐਡਿਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ :

• ਅਡੋਬ ਡਾਇਰੈਕਟਰ (Adobe Director)
• ਕਰੀਏਟ ਟੁਗੈਦਰ (Create Together)
• ਸਾਤੀਆ ਬਲੈਂਡਰ (Media Blander)
• ਮੀਡੀਆ ਵਰਕਸ 6.2 (Media Works 6.2)
• ਪਲੇਅ ਮੋ (Play mo)
• ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਬਿਲਡਰ (Multimedia Builder)

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਲਈ ਫਾਇਲ ਫਾਰਮੈਟਸ (File Format for Multimedia) –
ਫਾਇਲ ਫਾਰਮੈਟਸ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਰਾਸਟਰ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ JPEG, ਵੈਕਟਰ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ AI, ਆਡੀਓ ਡੇਟਾ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ WAV ਅਤੇ MPEG ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿਚ 3 ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਅੱਗੇ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ –

1. ਅਨਕੰਪਰੈਸਡ (Uncompressed)-ਇਹ ਉਹ ਫਾਈਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੰਕੁਚਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਆਕਾਰ ਦੀ ਫਾਇਲ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਲਾਸਨੈਸ (Lossless)-ਉਹ ਫਾਈਲਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਦੀQuality ਵਿਚ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿ (Vector Images) ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ੂਮ ਕਰਨ ਤੇ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ Quality ਵਿਚ ਕੋਈ ਘਾਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਸਾਫ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਲੋਸੀ (Lossy)-ਉਹ ਫਾਈਲਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸੰਕੁਚਿਤ ਹੋਣ ਵੇਲੇ ਆਪਣੀ Quality ਗੁਆ ਬੈਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ Bitmap Images. ਕਿਸੇ ਵੀ ਫਾਈਲ ਦੀ ਕਿਸਮ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਆਸਾਨ ਤਰੀਕਾ ਉਹ ਫਾਈਲ ਦੀ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ (Extension) ਨੂੰ ਵੇਖਣਾ ਹੈ | ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਿਹੜੀ ਫਾਈਲ ਹੈ ।

ਆਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ (Audio File Format) –
ਆਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਉਹ ਫਾਇਲ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕੰਪਿਊਟਰ ਸਿਸਟਮ ਤੇ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਆਡੀਓ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਹੇਠਾਂ ਕੁੱਝ ਆਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਦੱਸੇ ਗਏ ਹਨ –

1. MP3- MP3 ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ MPEG- 1. Audio Layer-3 ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਮਿਆਰੀ (Standard) ਟੈਕਨਾਲੋਜੀ ਅਤੇ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਫਾਈਲ ਦੇ ਆਕਾਰ ਨੂੰ ਅਸਲ ਆਕਾਰ ਤੋਂ \(\frac{1}{12}\) ਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਛੋਟਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਦੀ Quality ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਈ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦੀ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ MPਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. WAV-ਕੰਪਰੈਸਡ ਆਵਾਜ਼ (Sound) ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿੰਡੋਜ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਆਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਸਿਸਟਮ ਅਤੇ ਗੇਮ ਦੀਆਂ ਆਵਾਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸੀ.ਡੀ. ਕੁਆਲਿਟੀ ਆਡੀਓ ਤੱਕ ਹਰ ਚੀਜ਼ ਲਈ ਡਬਲਯੂ.ਏ.ਵੀ. ਪੀਸੀ (PC) ਆਡੀਓ ਫਾਇਲ ਫਾਰਮੈਟ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । WAV ਫਾਈਲਾਂ ਅਨਕੰਪ੍ਰੈਸਡ ਫਾਈਲਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ WAV ਫਾਈਲਾਂ ਦੀ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ WAV ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. WMA (Window Media Audio)-ਡਬਲਯੂ ਐੱਮ.ਏ. ਫਾਈਲਾਂ MP3 ਦੇ ਸਮਾਨ ਡਿਜ਼ੀਟਲ ਆਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਏਨਕੋਡ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਈਕਰੋਸਾਫਟ ਵਲੋਂ ਬਣਾਇਆ ਇਕ ਆਡੀਓ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਹਾਲਾਂਕਿ MP3 ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੇਟ ਤੇ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । MA ਫਾਈਲਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਨੈਕਸ਼ਨ ਸਪੀਡਾਂ ਜਾਂ ਬੈਂਡਵਿਡਥ ਨਾਲ ਮੇਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਕੰਪ੍ਰੈਸ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ wma ਹੈ ।
4. AAC (Advanced Audio Coding-ਇਕ Apple ਵਲੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ iTune ਦਾ ਡਿਫਾਲਟ ਆਡੀਓ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਇਹ Apple ਕੰਪਿਊਟਿੰਗ ਤੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਚਲਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵੈਬ ਬਰਾਊਸਰਜ ਤੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .aac ਹੈ ।
5. Real Audioਇਹ ਫਾਰਮੈਟ ਘੱਟ ਬੈਂਡਵਿਡਥ ਨਾਲ ਆਡੀਓ ਦੀ ਸਟੀਮਿੰਗ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦੇਣ ਲਈ ਰੀਅਲ ਮੀਡੀਆ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .rm, ram ਹੈ ।

ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ (Video File Format) –
ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ, ਆਡੀਓ ਅਤੇ ਹੋਰ ਡਾਟਾ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਹਨ । ਡੀਓ ਡੇਟਾ ਨੂੰ ਏਨਕੋਡ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਫਾਰਮੈਟ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ –

• AVI (Audio Video Interleave)-ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣਾ ਵੀਡੀਓ ਫਾਰਮੈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਾਧਾਰਣ ਆਰਕੀਟੈਕਚਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਫਾਈਲਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਿਸਟਮ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿੰਡੋਜ਼, ਮੈਕਨੀਤੋਸ਼, ਲੀਨਕਸ ਤੇ ਚੱਲਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .avi ਹੈ ।
• MPEG (Moving Pictures Expert Group)-ਵੈੱਬ ’ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵੀਡੀਓ ਫਾਰਮੈਟ MPEG ਹੈ ।
• ਇਹ ਕੰਪ੍ਰੈਸਡ ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ ਹਨ ਜੋ ਆਡੀਓ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .mpeg ਹੈ ।
• MP4 ਐੱਮ.ਪੀ. 4 2001 ਵਿੱਚ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦਾ ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲ ਫੌਰਮੈਟਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਬਹੁਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਪਲੇਟਫਾਰਮ ਅਤੇ ਡਿਵਾਈਸਿਸ MP4 ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਐੱਮ.ਪੀ. 4 ਫਾਰਮੈਟ ਆਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ, ਵੀਡੀਓ ਫਾਈਲਾਂ Still Images ਅਤੇ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ MP4 ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਤੌਰ ਤੇ ਛੋਟੇ ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਹੋਣ ਤੇ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੀ ਵੀਡੀਓ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .mp4 ਹੈ ।

ਚਿੱਤਰ ਫੌਰਮੈਟ (Image File Format) –
ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵੱਖਰੇ ਚਿੱਤਰ ਫੌਰਮੈਟ ਅਤੇ ਚਿੱਤਰ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ ਹਨ ਜੋ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਬਚਾਉਣ ਵੇਲੇ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਚਿੱਤਰ ਫਾਰਮੇਟ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ –

1. TIFF (Tagged Image File Format)-TIFF Lossless ਇਮੇਜ ਫਾਈਲਾਂ ਹਨ ਭਾਵ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਜਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਨ ਜਾਂ ਗੁਆਉਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੰਪ੍ਰੈਸ਼ਨ ਲਈ ਵਿਕਲਪ ਹਨ), ਬਹੁਤ ਉੱਚ-ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵੱਡੇ ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ tiff ਹੈ ।
2. BMP (Bitmap Image File)-ਬਿੱਟਮੈਪ ਚਿੱਤਰ ਫਾਈਲ (BMP) ਵਿੰਡੋਜ਼ ਲਈ ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਸਿਤ ਇੱਕ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ ਬੀ.ਐੱਮ.ਪੀ. ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਕੁਚਨ ਜਾਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਾ ਘਾਟਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਜੋ ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉੱਚ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੀਆਂ, ਪਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਫਾਈਲਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । BMP ਇੱਕ ਮਲਕੀਅਤ ਫਾਰਮੈਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ TIFF ਫਾਈਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਿਫਾਰਸ਼ ਕੀਤੀ
   ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .bmp ਹੈ ।
3. GIF (Graphics Interchange formats)-ਜੀਆਈਐਫ. ਫਾਰਮੈਟ ਇਸ ਦੇ ਸੰਖੇਪ (Compact) ਆਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ । ਇਹ ਵੈਬ ਫਿਕਸ ਲਈ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ 256 ਰੰਗਾਂ ਤੱਕ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ਅਤੇ ਐਨੀਮੇਟ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .gif ਹੈ ।
4. JPEG (Joint Photographic Experts Groups)—jpeg fēd “Loosy” G’T T ਹੈ ਭਾਵ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਛੋਟੀ ਫਾਈਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਸੰਕੁਚਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਕੁਆਲਟੀ ਵਿੱਚ ਨੁਕਸਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਨੁਕਸਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਤੇ ਜੇ.ਪੀ.ਈ.ਜੀ. ਫਾਈਲਾਂ ਬਹੁਤ ਆਮ ਹਨ ਅਤੇ ਜੇ ਪੀ.ਈ.ਜੀ. ਡਿਜੀਟਲ ਕੈਮਰਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .jpeg ਹੈ ।
5. PNG (Portable Network Graphics)-PNG ਫਾਈਲਾਂ ਇੱਕ lossless ਚਿੱਤਰ ਫਾਰਮੈਟ ਹਨ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ GIF ਫਾਰਮੈਟ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । GIF ਦੁਆਰਾ ਸਮਰਥਿਤ 256 ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਉਲਟ PNG ਫਾਈਲਾਂ 16 ਮਿਲੀਅਨ ਰੰਗਾਂ ਤੱਕ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .png ਹੈ ।
6. RAW-Raw ਚਿੱਤਰ ਉਹ ਚਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰੋਸੈਸਡ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜੋ ਇੱਕ ਕੈਮਰੇ ਜਾਂ ਸਕੈਨਰ ਦੁਆਰਾ ਬਣ ਗਏ ਹਨ | ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਡਿਜੀਟਲ ਐੱਸ.ਐੱਲ.ਆਰ. ਕੈਮਰੇ (Raw) ਫਾਰਮੈਟ ਵਿੱਚ ਸ਼ੂਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .raw ਹੈ ।

ਟੈਕਸਟ ਫਾਰਮੈਟ (Text Format) –
ਟੈਕਸਟ ਫਾਈਲਾਂ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਰਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ਇੱਕ ਕੰਪਿਊਟਰ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਕੰਮ ਹੈ । ਟੈਕਸਟ ਫਾਈਲਾਂ ਅਤੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ :

• RTF (Rich Text Format)-ਰਿਚ ਟੈਕਸਟ ਫਾਰਮੈਟ ਇਕ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਫਾਈਲ ਫਾਰਮੈਟ ਹੈ । ਇਸ ਫਾਰਮੈਟ ਦੀਆਂ ਫਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਰਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਫਾਈਲਾਂ ਦਾ ਫਾਈਲ ਐਕਸਟੈਂਸ਼ਨ .rtf ਹੈ ।
• Plain Text : ਪਲੇਨ ਟੈਕਸਟ ਫਾਈਲਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਟੈਕਸਟ ਐਡੀਟਰਾਂ ਨਾਲ ਖੋਲ੍ਹੀਆਂ, ਪੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਪਾਦਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਟੈਕਸਟ ਐਡੀਡੀਅਰ ਹਨ ਨੋਟਪੈਡ (ਵਿੰਡੋਜ਼), ਗਡੀਟ ਜਾਂ ਨੈਨੋ (ਯੂਨਿਕਸ, ਲੀਨਕਸ), ਟੈਕਸਟ ਐਡਿਟ (Mac OS) ਅਤੇ ਹੋਰ । ਹੋਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਟੈਕਸਟ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਆਯਾਤ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਵੀ ਹਨ । ਸਾਦਾ ਟੈਕਸਟ ਇੱਕ ਈ-ਮੇਲ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਅਸਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਢੰਗ (way) ਹੈ ।

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ (Multimedia Presentation)
ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਉਹ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਵੱਖੋ ਵੱਖਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਕੇ ਸੰਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਦੂਜਿਆਂ ਤਕ ਭੇਜਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ, ਵੀਡੀਓ, ਆਡੀਓ ਜਾਂ ਇੰਟਰਐਕਟਿਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਫਾਰਮ, ਪੌਪਅਪ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਕੁਝ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ਪਾਵਰਪੁਆਇੰਟ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਲਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਦੀ ਪੇਸ਼ਕਸ਼ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਲਗਭਗ ਜਾਰੀ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਾਵਰਪੁਆਇੰਟ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਹਨ | ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨਿਰਮਾਤਾ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ਜੋ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੱਖੋ-ਵੱਖਰੇ tools ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੈਜੈਂਟੇਸ਼ਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

1. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਆਡੀਓ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਦੀ ਕੁਆਲਿਟੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਵਧੀਆ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਯੂਜ਼ਰ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਵਾਸਤੇ ਕੀਅ-ਬੋਰਡ ਅਤੇ ਮਾਊਸ ਵਰਤਣ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
4. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੈਜੈਂਟੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰੈਜ਼ੈਂਟੇਸ਼ਨ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ –

ਵਰਚੁਅਲ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ (Virtual Presentation)-ਜਿੱਥੇ ਹੋਸਟ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਕ ਰਿਮੋਟਲੀ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਵਿਚ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਦੇ ਹਨ, ਆਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਇਕੱਤਰ ਕਰਕੇ ਅਤੇ ਉੱਚ ਟੈਕਨਾਲੌਜੀ ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਟੂਲਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਕ ਵਰਚੁਅਲ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਸਲਾਈਡ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀ (Slide Presentation)-ਇੱਕ ਸਲਾਈਡ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਪੰਨਾ ਹੈ । ਸਮੂਹਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ, ਸਲਾਈਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਲਾਈਡ ਡੌਕ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਲਾਇਡ ਸ਼ੋਅ ਇੱਕ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਡਿਵਾਈਸ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਸ਼ਨ ਸਕੂਨ ਵਿੱਚ ਸਲਾਇਡਾਂ ਜਾਂ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਲੜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਹੈ ਇੱਕ ਸਲਾਈਡ ਇਕ ਸਲਾਇਡ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਰ ਨਾਲ ਵੇਖੀ ਗਈ 35 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਦੀ ਸਲਾਈਡ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਪੇਸ਼ਕਾਰੀ ਸਲਾਈਡਾਂ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਈਕ੍ਰੋਸਾਫਟ ‘ਪਾਵਰਪੁਆਇੰਟ, ਐਪਲ ਕੀਨੋਟ, ਲਿਬਰੇਆਫਿਸ ਪ੍ਰਭਾਵ, ਜੀ ।

ਵੈੱਬਪੇਜ (Web pages)-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਵੈਬ ਪੇਜਾਂ ਵਿਚ ਸਥਿਰ ਫੋਟੋਆਂ ਅਤੇ ਟੈਕਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਆਡੀਓ, ਵਿਡੀਓ, ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਕਰਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਵੈੱਬਪੇਜਾਂ ਵੈਬ ਪੇਸ਼ਕਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੇ ਕਾਰਜ (Applications of Multimedia) –
1. ਸਿੱਖਿਆ (Education)-ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਾਸਟਰ (ਗਾਈਡ) ਵਜੋਂ ਸਿਖਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਪਾਠ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸੀਡੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿੱਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸੀਡੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਗਿਆਨ ਨੂੰ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸੀਡੀ ਵਿੱਚ ਟੈਕਸਟ, ਤਸਵੀਰਾਂ, ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਫਿਲਮ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

2. ਕਾਰੋਬਾਰ (Business)-ਕਾਰੋਬਾਰ ਵਿਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀਆ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨਜ਼ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ, ਵਿਗਿਆਪਨ, ਨੈੱਟਵਰਕ ਸੰਚਾਰ, ਆਦਿ ਹਨ | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਪ੍ਰਸਤੁਤੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ, ਉਪਭੋਗਤਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸੰਕਲਪ (product) ਨੂੰ ਸਮਝ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਾ ਧਿਆਨ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਖਿੱਚਣ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਤਪਾਦਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਂਝਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਤਰੀਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਪਾਰਕ ਮਾਰਕੀਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦ ਖਰੀਦਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ (Advertisement)-ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਉਦਯੋਗ, ਕਾਰੋਬਾਰਾਂ, ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੀ ਮਸ਼ਹੂਰੀ ਲਈ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਐਨੀਮੇਸ਼ਨਾਂ ਅਤੇ ਗਾਫਿਕ ਡਿਜ਼ਾਇਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰੇਡੀਓ ਅਤੇ ਪ੍ਰਿੰਟ ਵਿਗਿਆਪਨ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਮਾਧਿਅਮ ਹਨ ਜੋ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਮਨੋਰੰਜਨ (Entertainment)-ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਤੌਰ ਤੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਕਰ ਫਿਲਮਾਂ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਗੇਮਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਐਪਸ ਮਨੋਰੰਜਨ ਵਿੱਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ | ਖੇਡ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੇ ਇੰਟਰਐਕਟਿਵ ਗੇਮਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣਾ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ ।

5. ਬੈਂਕ (Bank)-ਲੋਕ ਬੈਂਕ ਵਿੱਚ ਸੇਵਿੰਗ/ਕਰੰਟ ਖਾਤੇ ਖੋਲ੍ਹਣ, ਫੰਡ ਜਮਾ ਕਰਨ, ਪੈਸੇ (withdraw) ਕਢਵਾਉਣ, ਬੈਂਕ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿੱਤੀ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਨ, ਕਰਜ਼ੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਆਦਿ ਲਈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਬੈਂਕ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਉਹ ਗਾਹਕਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ, ਇਹ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਬੈਂਕ ਗਾਹਕਾਂ ਲਈ ਬਾਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਇੱਕ ਪੀਸੀ ਮਾਨੀਟਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ ਆਨ-ਲਾਈਨ ਅਤੇ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਬੈਂਕਿੰਗ ਬਹੁਤ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

6. ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ (Technology)-ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਟੈਕਨੋਲੋਜੀ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਸੇਦਾਰੀ ਇਹ ਆਡੀਓ, ਵੀਡੀਓ ਨੂੰ ਤਬਦੀਲ ਕਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫਾਰਮੈਟ ਕੀਤੇ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਭੇਜਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ । ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਸਿੱਧਾ ਪ੍ਰਸਾਰਣ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

7. ਸਾਫਟਵੇਅਰ (Software)-ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਕੰਪਿਊਟਰ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਡਿਜੀਟਲ ਗੇਮਜ਼ ਨੂੰ ਡਿਜ਼ਾਈਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਪੇਸ਼ੇਵਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਇੰਜੀਨੀਅਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

8. ਹਸਪਤਾਲਾਂ (Hospitals)-ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ, ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ | ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਕਰੀਨ ਤੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਤਬਦੀਲੀ ਆਈ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੁਰੰਤ ਡਾਕਟਰ ਜਾਂ ਨਰਸ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਗ੍ਹਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਨਾਲ online ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਯਾਦ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ –

1. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਮਲਟੀ ਅਤੇ ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਸੁਮੇਲ ਹੈ ।
2. ਮਲਟੀ ਦਾ ਅਰਥ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ, ਮੀਡੀਆ ਦਾ ਅਰਥ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਖ਼ਬਾਰ, ਈਮੇਲ, ਰੇਡੀਓ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ ।
3. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਟੈਕਸਟ, ਅਵਾਜ਼, ਤਸਵੀਰਾਂ, ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਅਤੇ ਵੀਡੀਓ ਹਨ ।
4. ਹਾਰਡਵੇਅਰ ਅਤੇ ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹਨ ।
5. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਰਾਸਟਰ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਵੈਕਟਰ ਚਿੱਤਰ ਹਨ ।
6. ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵੀਡੀਓ ਹਨ-ਐਨਾਲਾਗ ਵੀਡੀਓ ਅਤੇ ਡਿਜੀਟਲ ਵੀਡੀਓ ।
7. ਐਨੀਮੇਸ਼ਨ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਕੁਮਬੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਕ ਵੀਡੀਓ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਤੇਜ਼ ਰਫ਼ਤਾਰ ਨਾਲ ਚਲਾ ਕੇ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਕਾਰਟੂਨ ਫਿਲਮਾਂ ॥
8. ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ, ਬੈਂਕ, ਐਂਟਰਟੇਨਮੈਂਟ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰਬਾਜ਼ੀ, ਹਸਪਤਾਲ ਆਦਿ ਇੱਕ ਮਲਟੀਮੀਡੀਆ ਐਪਲੀਕੇਸ਼ਨ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 2 Relations and Functions Ex 2.2

Question 1.
Let A = {1, 2, 3, …………. , 14}. Define a relation R from A to A by R = {(x, y) : 3x – y = 0, where x, y ∈ A}. Write down its domain, codomain and range.
Answer.
The relation R from A to A is given as
R = (x, y) : 3x – y = 0, where x, y ∈ A} i.e., R = { y} : 3x = y, where x, y ∈ A}
R = {(1, 3), (2, 6), (3, 9), (4, 12)}
The domain of R is the set of all first elements of the ordered pairs in the relation.
Domain of R = {1, 2, 3, 4}
The whole set A is the codomain of the relation R.
Codomain of R = A = {1, 2, 3, …………., 14}
The range of R is the set of all second elements of the ordered pairs in the relation.
Range of R = {3, 6, 9, 12}.

Question 2.
Define a relation R on the set N of natural numbers by R= {(x, y): y = x + 5, x is a natural number less than 4 : x, y ∈ N}. Depict this relationship using roster form. Write down the domain and the range.
Answer.
R = { (x, y) : y = x+ 5, x is a natural number less than 4 ,x} y ∈ N}
The natural numbers less than 4 are 1, 2, and 3.
∴ R = {(1, 6), (2, 7), (3, 8)}
The domain of R is the set of all first elements of the ordered pairs in the relation.
∴ Domain of R = {1, 2, 3}
The range of R is the set of all second elements of the ordered pairs in the relation.
∴ Range of R = {6, 7, 8}

Question 3.
A = {1, 2, 3, 5} and B = {4, 6, 9}. Define a relation R from A to B by R = {(x, y): the difference between x and y is odd; x ∈ A, y ∈ B}. Write R in roster form.
Answer.
A = {1, 2, 3, 5} and B = {4, 6, 9}
R = { (x, y) the difference between x and y is odd; x ∈ A, y ∈ B}
R = {(1, 4), (1, 6), (2, 9), (3, 4), (3, 6), (5, 4), (5, 6)}.

Question 4.
The given figure shows a relationship between the sets P and Question Write this relation
(i) in set-builder form
(ii) in roster form. What is its domain and range?

Answer.
According to the given figure, P = {5, 6, 7}, Q = {3, 4, 5}
(i) R = {(x, y) : y = x – 2 x ∈ P} or R = {(x, y) : y = x – 2 for x = 5, 6, 7}
(ii) R = {(5, 3), (6, 4), (7, 5)}
Domain of R = {5, 6, 7}
Range of R = {3, 4, 5}

Question 5.
Let A = {1, 2, 3, 4, 6}. Let R be the relation on A defined by {(a, 6) : a, b ∈ A, 6 is exactly divisible by a}.
(i) Write R in roster form
(ii) Find the domain of R
(iii) Find the range of R.
Answer.
A = {1, 2, 3, 4, 6}, R = {(a, b): a, b ∈ A, b is exactly divisible by a}
(i) R = {(1, 1), (1, 2), (1, 3), (1, 4), (1, 6), (2, 2), (2, 4), (2, 6), (3, 3), (3, 6), (4, 4), (6, 6)}
(ii) Domain of R = {1, 2, 3, 4, 6}
(iii) Range of R = {1, 2, 3, 4, 6}.

Question 6.
Determine the domain and range of the relation R defined by R = {x, x + 5) : x ∈ {0, 1, 2, 3, 4, 5}}.
Answer.
R = {(x, x + 5) : x ∈ {0, 1, 2, 3, 4, 5}
R = {(0, 5), (1, 6), (2, 7), (3, 8), (4, 9), (5, 10)}
Domain of R = {0, 1, 2, 3, 4, 5}
Range of R = {5, 6, 7, 8, 9, 10}

Question 7.
Write the relation R = {(x, x³) : x is a prime number less than 10} in roster form.
Answer.
R = {(x, x³) : x is a prime number less than 10}
The prime numbers less than 10 are 2, 3, 5, and 7.
R = {(2, 8), (3, 27), (5, 125), (7, 343)}

Question 8.
Let A = {x, y, z} and B = {1, 2}. Find the number of relations from A to B.
Answer.
It is given that A = {x, y, z} and B = {1, 2}.
∴ A × B = {(x, 1), (x, 2), (y, 1), (y, 2), (z, 1), (z, 2)}
Since h(A × B) = 6, the number of subsets of A × B is 26.
Therefore, the number of relations from A to B is 26.

Question 9.
Let R be the relation on Z defined by R = {(a, b) : a, b ∈ Z, a b is an integer}. Find the domain and range of R.
Answer.
R = {(a, b) : a, b ∈ Z, a – b is an integer}
It is known that the difference between any two integers is always an integer.
∴ Domain of R = Z
Range of R = Z.