PSEB 8th Class Science Notes Chapter 16 ਪ੍ਰਕਾਸ਼

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 16 ਪ੍ਰਕਾਸ਼ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 16 ਪ੍ਰਕਾਸ਼

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਨੂੰ ਵਸਤੂਆਂ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇਖ ਪਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਜੋ ਵਸਤੂਆਂ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉੱਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਦੀਪਤ ਪਿੰਡ (luminous) ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਜੋ ਵਸਤੂਆਂ ਖ਼ੁਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਉਤਸਰਜਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰ ਦੂਜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਚਮਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਦੀਪਤ ਪਿੰਡ (Non-luminous) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 16 ਪ੍ਰਕਾਸ਼

→ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਸੜਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਦਰਪਣ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਟਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਆਪਾਤੀ ਕੋਣ, ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕੋਣ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ, ਆਪਾਤੀ ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਤਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਕੋਣ ਉੱਤੇ ਰੱਖੇ ਦਰਪਣਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਿਜ਼ਮ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵਿਖੇਪਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਸਫ਼ੇਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਸੱਤ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਪੈਕਟਰਮ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਰੰਗ-ਬੈਂਗਣੀ, ਨੀਲਾ, ਅਸਮਾਨੀ, ਹਰਾ, ਪੀਲਾ, ਸੰਤਰੀ ਅਤੇ ਲਾਲ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦ VIBGYOR ਨਾਲ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । VIBGYOR (Violet. Indigo. Blue. Green, Yellow, Orange, Red) 9 ਸਤਰੰਗੀ ਪੀਂਘ (ਇੰਦਰ ਧਨੁੱਸ਼), ਵਿਖੇਪਣ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ, ਇੱਕ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀ ਹੈ, ਜੋ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਤਲ ਲੈਂਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਸਿਲਿਯਰੀ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਵਰਤਨ, ਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਵਿਸਰਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੰਧ-ਬਿੰਦੂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤੰਤਰੀਕਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ-ਕੋਨ (Cones) ਅਤੇ ਰਾਂਡਸ (Rods) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਦੇਖ ਸਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਅਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ (Non-optical) ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਕ (Optical) |

→ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਦੇਖ ਸਕਣ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਬੇਲ ਪੱਧਤੀ, ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ |

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 16 ਪ੍ਰਕਾਸ਼

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ (Reflection of Light)-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਕਿਸੇ ਦਰਪਣ ਜਾਂ ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਅਪਵਰਤਿਤ ਹੋਏ ਬਿਨਾਂ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਪਰਦਾ (Screen)-ਸਫ਼ੇਦ ਸ਼ੀਟ ਜਾਂ ਸੜਾ, ਜਿਸ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
  3. ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ (Regular Reflection)-ਪਾਲਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਤਾ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਪਰਾਵਰਤਨ ।
  4. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਖਿਲਵਾਂ (ਪੱਸਰਿਆ) ਪਰਾਵਰਤਨ (Scattering of Light)- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਸਾਰੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਨ ।
  5. ਵਿਸਰਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ (Diffuesd Reflection)-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਦਾ ਖੁਰਦਰੀ ਸੜਾ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ।
  6. ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ (Incident Ray)-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਤੋਂ ਦਰਪਣ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਟਕਰਾਉਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ।
  7. ਕਲੀਡੀਓਸਕੋਪ (Kaleideoscope)–ਬਹੁਮੁਖੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਯੰਤਰ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੈਟਰਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
  8. ਦਰਪਣ (Mirror)-ਸਮਤਲ ਅਤੇ ਪਾਲਸ਼ ਸਤਾ ।
  9. ਅਭਿਲੰਬ (Normal)-ਆਪਾਤੀ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਲੰਬਵਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੀ ਰੇਖਾ ॥
  10. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ (Source of Light)-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉੱਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  11. ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (Real Imageਤਿਬਿੰਬ, ਜੋ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
  12. ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (Virtual Image)-ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨਾਂ, ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮਿਲਦੀਆਂ ਨਹੀਂ, ਪਰੰਤੂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
  13. ਆਪਨ ਕੋਣ (Angle of Incidence)-ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵਿੱਚਕਾਰ ਬਣਿਆ ਕੋਣ ।
  14. ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ (Angle of Reflection)-ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਣ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵਿਚਾਲੇ ਬਣਿਆ ਕੋਣ ।
  15. ਅਨੁਕੂਲਨ ਸ਼ਕਤੀ (Power of Accomodation)-ਸਾਡੀ ਅੱਖ ਸਾਰੀਆਂ ਦੂਰ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਅੱਖ ਦੀ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਨੂੰ ਜਿਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਅੱਖ ਆਪਣੇ ਲੈਂਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦੂਰੀ ਤੇ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਅਨੁਕੂਲਨ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  16. ਸਪੱਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੂਰੀ (Least distance of distinct Vision)-ਦੁਰ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਰੱਖਣ ਤੇ ਵਸਤੂ ਬਿਲਕੁਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਦੂਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਮ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਲਈ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੀ ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ ਦੂਰੀ 25 ਸੈਂ. ਮੀ. ਹੈ ।
  17. ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਥਿਰਤਾ (Persistence of Vision)-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੱਖ ਦੇ ਰੈਟੀਨਾ ਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦੇਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦਾ ਅਸਰ ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਥਿਰਤਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  18. ਦੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਦੋਸ਼ (Long sightedness or Hypermetropia)-ਇਸ ਦੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁਰ ਦੀਆਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਰੈਟੀਨਾ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਉੱਤਲ ਲੈਂਸ ਨਾਲ ਠੀਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 15 ਕੁਝ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 15 ਕੁਝ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 15 ਕੁਝ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ

→ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਗੁੱਸਾ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । 0 ਸਾਲ 1752 ਵਿੱਚ ਬੈਂਜਾਮਿਨ ਫਰੈਂਕਲਿਨ ਨੇ ਦਰਸਾਇਆ, ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਣਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਚੰਗਿਆੜੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ।

→ ਅਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਣ ਜਾਂ ਚੰਗਿਆੜੀਆਂ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਰਗੜਨ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰਜਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਨਾਲ, ਸਮਾਨ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਤੇ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਚਾਰਜ ਵੀ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਚਾਰਜ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ’ਤੇ ਚਾਰਜ ਵੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਰਗੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਿੰਨ ਜਾਤੀ ਦੇ ਚਾਰਜ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਰਜ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ-

  • ਧਨ ਚਾਰਜ ਅਤੇ
  • ਰਿਣ ਚਾਰਜ ।

→ ਰਗੜ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬਿਜਲੀ ਚਾਰਜ ਸਥਿਤਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਥਿਤਿਕ ਚਾਰਜ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।

→ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੇ ਚਾਰਜ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੋ-ਸੰਪਰਕਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰਜਿਤ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਚਾਰਜ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਵਿਸਰਜਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ

  1. ਦੋ ਬੱਦਲ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ
  2. ਬੱਦਲ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ
  3. ਬੱਦਲ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰਿਣ ਚਾਰਜਿਤ ਬੱਦਲ ਰਿਣ ਚਾਰਜਿਤ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਬੱਦਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਧਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਗੁਰਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਰਜ ਵਾਲੇ ਝੱਖੜ (Thunder Storm) ਦੇ ਸਮੇਂ ਮਕਾਨ, ਇਮਾਰਤ ਅਤੇ ਬੰਦ ਵਾਹਨ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਹਨ ।

→ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਅਕਾਸ਼ੀ ਬਿਜਲੀ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ ਯੰਤਰ ਤੜਿਤ ਚਾਲਕ (Lightening conductor) ਹੈ । ਤੂਫ਼ਾਨ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਚਮਕਣਾ, ਚੱਕਰਵਾਤ, ਕੁੱਝ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪੁੱਜਦੀ ਹੈ ।

→ ਭੂਚਾਲ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ।

→ ਅਕਾਸ਼ੀ ਬਿਜਲੀ, ਚੱਕਰਵਾਤ ਆਦਿ ਦੀ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਭੂਚਾਲ ਬਾਰੇ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

→ ਭੂਚਾਲ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਝਟਕਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਹੜ੍ਹ, ਧਰਤੀ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ ਅਤੇ ਸੁਨਾਮੀ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੁਚਾਲ ਲੇਖੀ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਭੁਚਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੂਚਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਦੱਸੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭੂਚਾਲ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਘਰ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-

  1. ਸਥਿਤਿਕ ਜਾਂ ਸਥਿਰ ਬਿਜਲੀ (Static Electricity)-ਰਗੜ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਚਾਰਜ ਨੂੰ ਸਥਿਤਿਕ ਬਿਜਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  2. ਭੋ-ਸੰਪਕਰਨ (Earthing)- ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰਜਾਂ ਦਾ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣਾ ਭੋ-ਸੰਪਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਬਿਜਲੀ ਵਿਸਰਜਨ (Electric Discharge)-ਬੱਦਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਾਰਜਾਂ ਦੇ ਵਹਿਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬਿਜਲੀ ਵਿਸਰਜਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  4. ਅਕਾਸ਼ੀ ਬਿਜਲੀ ਗਰਜ ਵਾਲਾ ਝੱਖੜ (Thunder Storm)- ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਦਿਨ ਆਸਮਾਨ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਗਰਜ ਵਾਲਾ ਝੱਖੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਣਾ (Lightening) -ਦੋ ਬੱਦਲਾਂ ਜਾਂ ਬੱਦਲਾਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਰਗੜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ, ਚਮਕੀਲੀਆਂ ਚੀਆੜੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ) ਜੋ ਆਕਾਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਕਾਸ਼ੀ ਬਿਜਲੀ ਚਮਕਣਾ ਬਿਜਲੀ ਵਿਸਰਜਨ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
  6. ਭੂਚਾਲ (Earthquake) -ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਰੀ ਸਤਹਿ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਏ ਭੂਮੀ ਦੇ ਝਟਕਿਆਂ (ਕੰਪਨ) ਨੂੰ ਭੂਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  7. ਆਕਾਸ਼ੀ ਚਾਲਕ (Electric Conductor) -ਇਕ ਅਜੀਹਾ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਸਚਾਲਕ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ, ਉਹ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਰੋਧਕ ਜਾਂ ਕੁਚਾਲਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਵ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਲੈਂਕਟਰੋਲਾਈਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਲੈੱਕਟਰੋਲਾਈਟ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਲਬ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਐੱਲ.ਈ.ਡੀ. (LED) (ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਨ ਡਾਯੋਡ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸ਼ੁੱਧ ਹਵਾ, ਬਿਜਲੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਨਲ ਦਾ ਪਾਣੀ, ਨਮਕੀਨ ਪਾਣੀ, ਸਮੁੰਦਰ ਜਾਂ ਤਾਲਾਬ ਦਾ ਪਾਣੀ, ਸਾਰੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਚਾਲਕ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ | ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲੂਣ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਖਾਰ ਅਤੇ ਲੂਣਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸੂਚਾਲਕ ਹਨ ।

→ ਸ਼ੁੱਧ ਕਸ਼ੀਦਤ ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕਚਾਲਕ ਹੈ ।

→ ਇਲੈੱਕਟਰੋਲਾਈਟ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਉੱਤਸਰਜਨ, ਘੋਲ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਓ, ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਡਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਧਾਤ ਦੀ ਪਰਤ ਦਾ ਜਮਾਂ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ।

→ ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵੀ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਚਾਲਕ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬ ਯੁਕਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਬਲਬਲੇ ਕੁਮਵਾਰ ਧਨ (+ve) ਅਤੇ ਰਿਣ (-ve) ਟਰਮੀਨਲਾਂ (Terminals) ਤੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਮੁਲੰਮਾਕਰਣ, ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਾ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਸਾਧਾਰਨ ਉਪਯੋਗ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਮੁਲੰਮਾਕਰਣ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਧਾਤ ਦੀ ਵਸਤੂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੂਜੀ ਮਨਚਾਹੀ ਵਧੀਆ ਧਾਤ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਚੜ੍ਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬਿਜਲੀ ਮੁਲੰਮਾਕਰਣ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਵਸਤੂਆਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ, ਚਮਕਦਾਰ, ਖੋਰ-ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਸਸਤੇ ਧਾਤ ਉੱਪਰ ਕਿਸੇ ਮਹਿੰਗੇ ਧਾਤ ਦੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 14 ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਦੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ (Conductor-ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੇ | ਹਨ, ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
  2. ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੁਚਾਲਕ (Insulators)-ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਸੌਖਿਆਂ ਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਹੋਣ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੁਚਾਲਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
  3. ਬਿਜਲੀ ਅਪਘਟਨ (Electrolysis)-ਉਹ ਪ੍ਰਕਰਮ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਦਵ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਦ੍ਰਵ ਸੰਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  4. ਐਨੋਡ (Anode)-ਇਲੈੱਕਟ੍ਰੋਡ, ਜੋ ਬੈਟਰੀ ਦੇ +ve ਸਿਰੇ (ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ, ਐਨੋਡ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  5. ਕੈਥੋਡ (Cathode)-ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਡ, ਜੋ ਬੈਟਰੀ ਦੇ –ve ਸਿਰੇ (ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਵੇ, ਕੈਥੋਡ | ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਦਵ (Electrolyte)ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਬੰਦਾਂ ਸਲਫ਼ਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਦੀਆਂ ਪਾਉਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਵ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਐਸਿਡ ਯੁਕਤ ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise

Question 1.
Find the derivative of the following functions from first principle:
(i) – x
(ii) (- x)– 1
(iii) sin (x + 1)
(iv) cos (x – \(\frac{\pi}{8}\))
Answer.
(i) Let f(x) = – x. Accordingly, f(x + h) = – (x + h)
By first prinicple,
f’(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f(x+h)-f(x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{-(x+h)-(-x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{-x-h+x}{h}=\lim -{h \rightarrow 0} \frac{-h}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0}\) (- 1) = – 1.

(ii) Let f(x) = (- x)– 1 = \(=\frac{1}{-x}=\frac{-1}{x}\)
Accordingly, f(x + h) = =\frac{1}{-x}=\frac{-1}{x}
By first prinicple,

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 1

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

(iii) Let f(x) = sin (x +1).
Accordingly, f(x + h) = sin (x + h + 1)
By first prinicple,
f’(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f(x+h)-f(x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{1}{h}\) [sin (x + h + 1) – sin (x + 1)]

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{1}{h}\left[2 \cos \left(\frac{x+h+1+x+1}{2}\right) \sin \left(\frac{x+h+1-x-1}{2}\right)\right]\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 2

(iv) Let f(x) = cos (x – \(\frac{\pi}{8}\))
By using first principle of derivative,
We have,
f'(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f(x+h)-f(x)}{h}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 3

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 2.
Find the derivative of the following functions (it is to be understood that a, b, e, d, p, q, r and s are fixed non-zero constants and m and n are integers): (x + a)
Answer.
Let f(x) = x + a.
Accordingly, f(x + h) = x + h + a
By first prinicple,
f’(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f(x+h)-f(x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{x+h+a-x-a}{h}=\lim -{h \rightarrow 0}\left(\frac{h}{h}\right)\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0}\) (1) = 1.

Question 3.
(Px + q) (\(\frac{r}{x}\) + s).
Answer.
Let f(x) = (Px + q) (\(\frac{r}{x}\) + s)
By Leibnitz product rule,
f’(x) = (px + q) (\(\frac{r}{x}\) + s) + (\(\frac{r}{x}\) + s) (px + q)’
= (px + q)(rx– 1 + s)’ + (\(\frac{r}{x}\) + s) (p)
= (px + q) (- rx– 2) + (\(\frac{r}{x}\) + s) p
= (px + q) \(\left(\frac{-r}{x^{2}}\right)\) + (\(\frac{r}{x}\) + s) p
= \(\frac{-p r}{x}-\frac{q r}{x^{2}}+\frac{p r}{x}\) + ps
= ps – \(\frac{q r}{x^{2}}\).

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 4.
(ax + b) (cx + d)2.
Answer.
Let f(x) = (ax + b) (cx + d)2
By Leibnitz product rule,
f(x) = (ax + b) \(\frac{d}{d x}\) (cx + d)2 + (cx + d)2 \(\frac{d}{d x}\) (ax + b)
= (ax + b) \(\frac{d}{d x}\) (c2x2 + 2cdx + d2) + (cx + d)2 \(\frac{d}{d x}\) (ax + b)
= (ax + b) [\(\frac{d}{d x}\) (c2x2) + \(\frac{d}{d x}\) (2cdx) + \(\frac{d}{d x}\) d2] + (cx + d)2 [\(\frac{d}{d x}\) ax + \(\frac{d}{d x}\) b]
= (ax + b) (2c2x + 2cd) + (cx + d2) a
= 2c (ax + b) (cx+ d) + a (cx + d)2.

Question 5.
\(\frac{a x+b}{c x+d}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 4

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 6.
\(\frac{1+\frac{1}{x}}{1-\frac{1}{x}}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 5

Question 7.
\(\frac{1}{a x^{2}+b x+c}\)
Answer.
Let f(x) = \(\frac{1}{a x^{2}+b x+c}\)
By quotient rule,
f'(x) = \(\frac{\left(a x^{2}+b x+c\right) \frac{d}{d x}(1)-\frac{d}{d x}\left(a x^{2}+b x+c\right)}{\left(a x^{2}+b x+c\right)^{2}}\)

= \(\frac{\left(a x^{2}+b x+c\right)(0)-(2 a x+b)}{\left(a x^{2}+b x+c\right)^{2}}\)

= \(\frac{-(2 a x+b)}{\left(a x^{2}+b x+c\right)^{2}}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 8.
\(\frac{a x+b}{p x^{2}+q x+r}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 6

Question 9.
\(\frac{p x^{2}+q x+r}{a x+b}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 7

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 10.
\(\frac{a}{x^{4}}-\frac{b}{x^{2}}\) + cos x
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 8

Question 11.
4√x – 2
Answer.
Let f(x) = 4√x – 2
f'(x) = \(\frac{d}{d x}\) (4√x – 2)
= \(\frac{d}{d x}\) (4√x) – \(\frac{d}{d x}\) (2)
= 4 \(\frac{d}{d x}\) (x\(\frac{1}{2}\)) – 0
= 4 \(\left(\frac{1}{2} x^{\frac{1}{2}-1}\right)\)
= \(\left(2 x^{-\frac{1}{2}}\right)=\frac{2}{\sqrt{x}}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 12.
(ax + b)n
Answer.
Let f(x) = (ax + b)n
Accordingly, f(x + h) = {a(x + h) + b}n
= (ax + ah + b)n
By first principle,
f'(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f(x+h)-f(x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{(a x+a h+b)^{n}-(a x+b)^{n}}{h}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 9

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 13.
(ax + b)n (cx + d)m.
Answer.
Let f(x) = (ax + b)n (cx + d)m
By Leibnitz product rule,

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 10

= \(\frac{m c(c x+d)^{m}}{(c x+d)}\)

= mc (cx + d)m – 1
\(\frac{d}{d x}\) (cx + d)m = mc (cx + d)m – 1 …………….(ii)
Similarly, (ax + b)n = na(ax + b)n – 1 ………….(iii)
Therefore, from eqs. (i), (ii) and (iii), we obtain
f'(x) = (ax + b)n {mc (cx + d)m – 1} + (cx + d)m {na(ax + b)n – 1}
= (ax + b)n – 1 (a + d)m – 1 [mc (ax + b) + na (cx + d)].

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 14.
sin (x + a).
Answer.
Let f(x) = sin (x + a), f(x + h) = sin (x + h + a)
By first principle,

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 11

Question 15.
cosec x cot x
Answer.
Let f(x) = cosec x cot x
By Leibnitz product rule,
f’(x) = cosec x(cot x’ + cot x (cosec x)’ ……………(i)
Let f1(x) = cot x,
Accordingly, f1(x + h) = cot(x + h)
By first prinicple,
f1‘(x) = \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{f-{1}(x+h)-f-{1}(x)}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{\cot (x+h)-\cot x}{h}\)

= \(\lim -{h \rightarrow 0} \frac{1}{h}\left(\frac{\cos (x+h)}{\sin (x+h)}-\frac{\cos x}{\sin x}\right)\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 12

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 13

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 16.
\(\frac{\cos x}{1+\sin x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 14

Question 17.
\(\frac{\sin x+\cos x}{\sin x-\cos x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 15

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 18.
\(\frac{\sec x-1}{\sec x+1}\)
Answer.
Let f(x) = \(\frac{\sec x-1}{\sec x+1}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 16

Question 19.
sinn x.
Ans.
Let y = sinn x
Accordingly, for n = 1, y = sin x.
∴ \(\frac{d y}{d x}\) = cos x, i.e., \(\frac{d}{d x}\) sin x = cos x
For n = 2, y = sin2 x
∴ \(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{d}{d x}\) (sin x sin x)
= (sin x)’ sin x + sin x (sin x)’ [by Leibnitz product rule]
= cos x sin x + sin x cos x
= 2 sin x cos x ………………..(i)
For n = 3, y = sin3 x
∴ \(\frac{d y}{d x}\) = \(\frac{d}{d x}\) (sin x sin2 x)
= (sin x)’ sin2 x + sin x (sin2 x)’ [by Leibnitz product rule]
= cos x sin2 x + sin x(2 sin x cos x) [using eq. (i)]
= cos x sin2 x + 2 sin2 x cos x
= 3 sin2 x cos x
We assert that \(\frac{d}{d x}\) (sinn x) = n sin(n – 1) x cos x
Let our assertion be true for n = k.
ie., \(\frac{d}{d x}\) (sink x) = k sin(k – 1) x cos x …………….(ii)
Consider, (sink + 1 x) = \(\frac{d}{d x}\) (sin x sink x)
= (sin x)’ sink x + sin x (sink x)’ [by Leibnitz product rule]
= cos x sink x + sin x (k sin(k – 1) x cos x) [using eq. (ii)]
= cos x sink x + k sink x cos x
= (k + 1) sink x cos x
Thus, our assertion is true for n = k + 1.
Hence, by mathematical induction, \(\frac{d}{d x}\) (sinn x) = n sin(n – 1) x cos x.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 20.
\(\frac{a+b \sin x}{c+d \cos x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 17

Question 21.
\(\frac{\sin (x+a)}{\cos x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 18

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 19

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 22.
x4 (5 sin x – 3 cos x)
Answer.
Let f(x) = x4 (5 sin x – 3 cos x)
By product rule,
f’(x) = x4 \(\frac{d}{d x}\) (5 sin x – 3 cos x) + (5 sin x – 3 cos x) \(\frac{d}{d x}\) (x4)
= x4 [5 \(\frac{d}{d x}\) (sin x) – 3 (cos x)] + (5 sin x – 3 cos x) (4x3)
= x4[5 cos x – 3(- sin x)] + (5 sin x – 3 cos x) (4x3)
= x3 [ 5x cos x + 3x sin x +20 sin x – 12 cos x].

Question 23.
(x2 + 1) cos x.
Answer.
Let f(x) = (x2 + 1) cos x
By product rule,
f’(x) = (x2 + 1) \(\frac{d}{d x}\) (cos x) + cos x \(\frac{d}{d x}\) (x2 + 1)
= (x2 + 1) (- sin x) + cos x (2x)
= – x2 sin x – sin x + 2x cos x.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 24.
(ax2 + sin x) (p + q cos x).
Answer.
Let f(x) = (ax2 + sin x) (p + q cos x)
By product rule,
f’(x) = (ax2 + sin x) (p + q cos x) + (p + q cos x) (ax2 + sin x)
= (ax2 + sin x)(- q sin x) + (p + q cos x)(2ax + cos x)
= – q sin x (ax2 + sin x) + (p + q cos x) (2ax + cos x).

Question 25.
(x + cos x) (x – tan x).
Answer.
Let y = (x + cos x) (x – tan x)
On differentiating both sides w.r.t. x, we get
ciy d d
= (x + cos x) . \(\frac{d}{d x}\) (x – tan x) + (x – tan x) (x + cos x)
[∵ \(\frac{d}{d x}\) (u . v) = u \(\frac{d v}{d x}\) + v \(\frac{d u}{d x}\)]
= (x + cos x) (1 – sec2 x) + (x – tan x) (1 – sin x)
= (x + cos x) (- tan 2x) + (x – tan x) (1 – sin x)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 26.
\(\frac{4 x+5 \sin x}{3 x+7 \cos x}\)
Answer

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 20

Question 27.
\(\frac{x^{2} \cos \left(\frac{\pi}{4}\right)}{\sin x}\)
Answer.
Let f(x) = \(\frac{x^{2} \cos \left(\frac{\pi}{4}\right)}{\sin x}\)

By quotient rule, f'(x) = \(\cos \frac{\pi}{4} \cdot\left[\frac{\sin x \frac{d}{d x}\left(x^{2}\right)-x^{2} \frac{d}{d x}(\sin x)}{\sin ^{2} x}\right]\)

= \(\cos \frac{\pi}{4} \cdot\left[\frac{\sin x \cdot 2 x-x^{2} \cos x}{\sin ^{2} x}\right]\)

= \(\frac{x \cos \frac{\pi}{4}[2 \sin x-x \cos x]}{\sin ^{2} x}\)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 28.
\(\frac{x}{1+\tan x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 21

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 29.
(x + secx)(x-tanx).
Answer.
Let f(x) = (x + sec x) (x – tan x)
By product rule,
f’(x) = (x + sec x) \(\frac{d}{d x}\) (x – tan x) + (x – tan x) \(\frac{d}{d x}\) (x + sec x)
= (x + sec x) [\(\frac{d}{d x}\) (x) – \(\frac{d}{d x}\) tan x] + (x – tan x) [\(\frac{d}{d x}\) (x) + \(\frac{d}{d x}\) sec x]
= (x + sec x) [1 – \(\frac{d}{d x}\) tan x] + (x – tan x) [1 + \(\frac{d}{d x}\) sec x] ……………..(i)
Let f1(x) = tan x, f2(x) = sec x
Accordingly, f1 (x + h) = tan (x + h) and f2 (x + h) = sec (x + h)

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 22

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 23

From eqs. (i), (ii) and (iii), we obtain
f'(x) = (x + sec x) (1 – sec2 x) + (x – tan x)(1 + sec x tan x).

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous exercise

Question 30.
\(\frac{x}{\sin ^{n} x}\)
Answer.

PSEB 11th Class Maths Solutions Chapter 13 Limits and Derivatives Miscellaneous Exercise 24

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ

→ ਕੰਪਿਤ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ, ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਜਾਂ ਉੱਪਰ-ਥੱਲੇ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਦਾ ਆਯਾਮ (Amplitude) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਕੰਪਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਆਵਰਤਕਾਲ (Time period) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (Frequency) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ

→ ਆਵਿਤੀ ਦਾ ਮਾਤਰਕ ਹਰਟਜ਼ (Hz) ਹੈ । 0 ਕੰਪਨ ਦਾ ਆਯਾਮ ਜਿੰਨਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਧੁਨੀ ਉੱਨੀ ਹੀ ਪ੍ਰਬਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੰਪਨ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵੱਧ ਹੋਣ ਤੇ ਤਾਰਤੱਵ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਲਈ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੀ ਸੀਮਾ 20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਿਰਵਾਤ (ਖਲਾਅ ਵਿੱਚ ਸੰਚਾਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਧੁਨੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਧੁਨੀ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਧੁਨੀ (Echo) | ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਸੜ੍ਹਾਵਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸੜਾਵਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਵੱਧ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸੰਗੀਤ ਸੁਖਾਵੀਂ ਧੁਨੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸ਼ੋਰ ਨਹੀਂ ।

→ ਮਾਨਵ ਵਿੱਚ ਵਾਕ (ਚੰਗੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ) ਤੰਤੂਆਂ ਦੇ ਕੰਪਨ ਕਾਰਨ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 13 ਧੁਨੀ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਆਯਾਮ (Amplitude)-ਦੋਲਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਆਯਾਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  2. ਤੀਧੁਨੀ (Echo)-ਰੁਕਾਵਟ ਜਿਵੇਂ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਪਹਾੜ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋਈ ਧੁਨੀ ।
  3. ਆਕ੍ਰਿਤੀ (Frequency)-ਦੋਲਤ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ।
  4. ਹਰਟਜ਼ (Hertz)-ਆਤੀ ਦਾ ਮਾਕ ।
  5. ਵਾਕ ਯੰਤਰ (Larynx)-ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਅੰਗ ।
  6. ਤਿੱਖਾਪਣ (Loudness)-ਧੁਨੀ ਦਾ ਗੁਣ ਜੋ ਦੋਲਨ/ਕੰਪਨ ਦੇ ਆਯਾਮ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  7. ਸੰਗੀਤ (Musical Sound)-ਉਹ ਧੁਨੀ, ਜੋ ਕੰਨਾਂ ਤੇ ਚੰਗੀ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ।
  8. ਸ਼ੋਰ ਜਾਂ ਰੌਲਾ (Noise)-ਕੰਨਾਂ ਨੂੰ ਭੈੜੀ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ।
  9. ਅਲਟਰਾਸੋਨਿਕ (Ultrasonic)-20,000 Hz ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਵਿਤੀ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ॥
  10. ਕੰਪਿਤ ਵਸਤੂ (Vibrating Body)-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਜੋ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਜਾਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
  11. ਕੰਪਨ ਜਾਂ ਡੋਲਨ ਗਤੀ (Vibration)-ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਜਾਂ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੀ ਗਤੀ ।
  12. ਸੁਰ ਤੰਦਾਂ (Vocal Cords)-ਵਾਕ ਯੰਤਰ ਦੇ ਦੋ ਯੁਗਮ ਪੇਸ਼ੀ ਤੰਤੁ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ

→ ਰਗੜ, ਗਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ, ਦੋ ਸੰਪਰਕ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਸੜ੍ਹਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲਗਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ, ਸਤਹਿ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਅਤੇ ਮੁਲਾਇਮਪਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਬਲ ਸਤਹਿ ਦੀਆਂ ਅਨਿਯਮਿਤਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਬਾਅ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਰਗੜ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ

→ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ, ਸਥਿਤਿਜ ਰਗੜ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਮਿੱਤਰ ਵੀ ਹੈ, ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਪਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਰਗੜ ਨੂੰ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਘੱਟ ਜਾਂ ਵੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਹੀਏ ਅਤੇ ਵੇਲਨੀ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੁਨੇਹਕ (ਲੁਬਰੀਕੈਂਟ) ਅਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜੋ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਾਏ ਗਏ ਰਗੜ ਨੂੰ ਖਿੱਚ (drag) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਰਗੜ ਵਸਤੂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ, ਸ਼ਕਲ ਅਤੇ ਗਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੱਛੀ ਦੀ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਕਲ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਰਗੜ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 12 ਰਗੜ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-

  1. ਰਗੜ (Friction)-ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀਆਂ ਦੋ ਸਤ੍ਹਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਬਲ, ਰਗੜ ਬਲ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ (Static Friction)-ਕਿਸੇ ਰੁਕੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਬਲ, ਸਥਿਤਿਕ ਰਗੜ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ (Sliding Friction)-ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਦੂਸਰੀ ਵਸਤੂ ਤੇ ਸਰਕਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਨੂੰ ਸਰਕਣਸ਼ੀਲ ਰਗੜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  4. ਵੇਲਨੀ ਰਗ਼ੜ (Rolling Friction)-ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸਤਾ ਤੇ ਵੇਲਨ ਦੇ ਗਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਬਲ ਨੂੰ ਵੇਲਨੀ ਰਗ਼ੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਤਰਲ ਰਗੜ (Fluid Friction)-ਤਰਲ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਤਰਲ ਦੁਆਰਾ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ ।
  6. ਧਾਰਾ ਰੇਖੀ (Streamline-ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਸ਼ਕਲ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
  7. ਤਰਲ (Fluids)-ਵਾਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਨਾਂ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

→ ਬਲ, ਇਕ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਦਾ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ, ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ, ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ, ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ, ਰਗੜ ਬਲ, ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਅਤੇ ਸਥਿਰ | ਬਿਜਲਈ ਬਲ । 0 ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਬਲ, ਦਾਬ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 11 ਬਲ ਅਤੇ ਦਾਬ

→ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ, ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ –

  1. ਬਲ (Force) -ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਸਤੁ ਦੀ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਏ, ਜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
  2. ਪਰਿਣਾਮੀ ਨੇਟ ਬਲ (Resultant Force)- ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਲ ਵਸਤੁ ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਕੁੱਲ ਬਲ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਪਰਿਣਾਮੀ (ਨੇਟ) ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਰਗੜ ਬਲ (Force of Friction)-ਦੋ ਸਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  4. ਗੁਰੂਤਾਬਲ (Gravitation)-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਰਹੇ ਖਿੱਚ ਬਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਭਾਰ (Weight)-ਜਿਹੜੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
  6. ਦਾਬ (Pressure)- ਤੀ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।
  7. ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ (Atmospheric Pressure) -ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ

→ ਬਲ, ਇਕ ਧੱਕਾ ਜਾਂ ਖਿੱਚ ਹੈ, ਜੋ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਦਾ ਅਸਰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਦੇ ਮੁੱਲ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਸਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ, ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ, ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਜਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਪੇਸ਼ੀ ਬਲ, ਚੁੰਬਕੀ ਬਲ, ਰਗੜ ਬਲ, ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਅਤੇ ਸਥਿਰ | ਬਿਜਲਈ ਬਲ । 0 ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲਗਾਇਆ ਬਲ, ਦਾਬ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਤੇ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 10 ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਵੱਲ

→ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੀ ਦਾਬ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਰਲ, ਬਰਤਨ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਦਾਬ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਬਲ (Force) -ਕੋਈ ਵੀ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਨ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਸਤੁ ਦੀ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਲਿਆਏ, ਜਾਂ ਲਿਆਉਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
  2. ਪਰਿਣਾਮੀ ਨੇਟ ਬਲ (Resultant Force)- ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਲ ਵਸਤੁ ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਤੇ ਲੱਗ ਰਹੇ ਕੁੱਲ ਬਲ ਦੇ ਅਸਰ ਨੂੰ ਪਰਿਣਾਮੀ (ਨੇਟ) ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਰਗੜ ਬਲ (Force of Friction)-ਦੋ ਸਤਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਜੋ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਰਗੜ ਬਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  4. ਗੁਰੂਤਾਬਲ (Gravitation)-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਦੋ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗ ਰਹੇ ਖਿੱਚ ਬਲ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਭਾਰ (Weight) -ਜਿਹੜੇ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
  6. ਦਾਬ (Pressure)- ਤੀ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਤੇ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।
  7. ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਦਾਬ (Atmospheric Pressure)-ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਥਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗਿਆ ਬਲ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

→ ਪ੍ਰਜਣਨ (Reproduction) ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣਾ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ

  • ਲਿੰਗੀ ਪੁਜਣਨ
  • ਅਲਿੰਗੀ ਪਜਣਨ ।

→ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਜਨਕ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

→ ਸਜੀਵ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ |
(ਉ) ਦੋ-ਖੰਡਨ
(ਅ) ਮੁਕੁਲਨ
(ਬ) ਬੀਜਾਣੂ ਬਣਨਾ
(ਸ) ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ
(ਹ) ਪੁਨਰਜਣਨ (Regeneration)

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ, ਦੋਨੋਂ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਨਰ ਜਨਕ, ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਜਨਕ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ ਸੰਯੋਜਕ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੋ ਗੀ (Hermaphrodite) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ, ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਅੰਦਰਨੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਪਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਆਕ੍ਰਿਤੀ, ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੀਜ, ਯੁਗਮਨਜ ਜਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਦੇ ਬਣਨ ਨੂੰ ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗ ਹਨ !

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਾਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜੋੜੀ, ਅੰਡਕੋਸ਼, ਅੰਡਵਾਹਿਨੀ ਅਤੇ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੋੜਾ ਪਤਾਲ, ਦੋ ਸ਼ਕਰਾਣੁ ਨਲੀਆਂ ਅਤੇ ਇਕ ਨਰ ਇੰਦਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵੀਰਜ਼ (Semen), ਇੱਕ ਦੁੱਧ ਵਰਗਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 9 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਣਨ

→ ਸ਼ਿਸ਼ਨ ਨਰ ਵਿੱਚ ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨੂੰ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Spermatozoan) ਸੂਖ਼ਮ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਹੈ । ਇੱਕ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇਕ ਸਿਰ, ਮੱਧ ਭਾਗ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੂਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਲੋਨਿੰਗ (Cloning) ਵਿੱਚ ਸਮਰੂਪ ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜੀਵਤ ਭਾਗ ਜਾਂ ਸੰਪੂਰਨ ਜੀਵ ਨੂੰ ਬਣਾਵਟੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਲੋਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਜਨਮ ਸਮੇਂ ਕਈ ਵਿਗੜੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Sexual reproduction)-ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  2. ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ (Asexual reproduction)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਦੀ ਉਹ ਕਿਸਮ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਜੀਵ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
  3. ਅੰਡਾਣੂ (Egg)-ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਾਦਾ ਅੰਡਾਕੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  4. ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Sperm)-ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਰ ਪਤਾਲੂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization)-ਨਰ ਯੁਗਮਕ (ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਅੰਡਾਣੂ ਦਾ ਸੰਯੋਜਨ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਯੁਗਮਜ (Zygote)-ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਸੰਰਚਨਾ ਜੋ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਅਤੇ ਅੰਡਾਣੂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ।
  7. ਅੰਦਰੂਨੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Internal fertilization)-ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ।
  8. ਬਾਹਰੀ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (External fetilization)-ਮਾਦਾ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ॥
  9. ਭਰੂਣ (Embryo)-ਯੁਗਮਨਜ ਵਿਭਾਜਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਸੰਰਚਨਾ ਭਰੁਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  10. ਗਰਭ (foetus)- ਭਰੁਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰਕ ਭਾਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਕੇ ਪਛਾਣ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ !
  11. ਜਗਧੁਜ ਜੰਤੁ (Viviparous animals)-ਜੰਤੁ ਜੋ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
  12. ਅੰਡਜਨਕ ਜੰਤੂ (Oviparous animals)-ਜੰਤੂ ਜੋ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
  13. ਕਾਇਆਂਤਰਣ (Metamorphosis)-ਲਾਰਵਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤੀਬਰ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਲਗ ਜੰਤੂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ।
  14. ਬਡਿੰਗ (Budding)-ਅਜਿਹਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਕਲੀਆਂ (Buds) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  15. ਵਿਖੰਡਨ (Binary fission)-ਅਜਿਹਾ ਅਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

This PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ will help you in revision during exams.

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਕੁੱਝ ਮੁੱਢਲੇ ਕਾਰਜ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੜ੍ਹਾਂ, ਤਣੇ, ਪੱਤੇ ਅਤੇ ਫੁੱਲ ਪੌਦੇ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ ।

→ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਵੀ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਲੱਤਾਂ ਆਦਿ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਮ ਛੇਦ ਬਿਨਾਂ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਅਤੇ ਪਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਤਸਰਜਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

→ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇਮਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇੱਟਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਹੈ ।

→ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ, ਰੰਗ ਅਤੇ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਜਿਵੇਂ ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂ ਹਨ ।

→ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਵਿਭਿੰਨ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਵਧੇਰੇ ਸੈੱਲ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਡੇ ਦਾ ਪੀਲਾ ਭਾਗ ਯੋਕ (Yolk) ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸਫ਼ੈਦ ਐਲਬਿਊਮੀਨ ਦਾ ਆਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੀਲਾ ਭਾਗ ਏਕਲ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਆਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅੰਦਰ ਸੈੱਲ ਮਾਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਸੈਲੂਲੋਜ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਤੁਰਮੁਰਗ ਦਾ ਅੰਡਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਰੂਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ! ਹਰ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਕੋਸ਼ਿਕਾਂਗ ਜਾਂ ਨਿਕੜੇ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਕੇ ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਸੰਖਿਆ, ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (W.B.C.) ਵੀ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਹਨ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਉੱਤਕ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਅੰਗ (Organs) ਕਈ ਉੱਤਕਾਂ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

PSEB 8th Class Science Notes Chapter 8 ਸੈੱਲ-ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਬਦ ਅਤੇ ਉਨਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

  1. ਅੰਗ (Organs-ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਹਨ । ਹਰ ਅੰਗ ਕਈ ਉੱਤਕਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਿਆ ਹੈ ।
  2. ਉੱਤਕ ਜਾਂ ਟਿਸ਼ੂ (Tissue)ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਜੋ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  3. ਸੈੱਲ (Cell)-ਸਜੀਵ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਇਕਾਈ ।
  4. ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ (Unicellular)-ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਬਹੁਸੈੱਲੀ (Multicellular)-ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਕਈ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  6. ਆਭਾਸੀ ਪੈਰ (Pseudopodia) -ਇਹ ਅਮੀਬਾ ਵਿੱਚ ਉਂਗਲੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਆਭਾਸੀ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਹਨ ।
  7. ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਸੈੱਲ (W.B.C.)-ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਹੈ ਅਤੇ ਲਹੂ ਦੇ ਘਟਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ । ਇਹ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  8. ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ (Cell membrane)-ਇਹ ਸੈਂਲ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਤਲੀ ਆਵਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ |
  9. ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm)-ਸੈੱਲ ਝਿੱਲੀ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  10. ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ (Organelles)-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜੀਵ ਮਾਦੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
  11. ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ (Cell wall)- ਇਹ ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਇੱਕ ਫ਼ਾਲਤੂ ਆਵਰਨ ਹੈ, ਜੋ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  12. ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus)-ਇਹ ਕੇਂਦਰਕ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ ਜੋ ਗਾੜਾ ਅਤੇ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੈ ।
  13. ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ (Nuclear memberane) -ਕੇਂਦਰਕ ਜੀਵ ਮਾਦੇ ਤੋਂ ਇੱਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ : ਇਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰ ਤਿੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  14. ਕੇਰੀਓਟਕ ਸੈੱਲ (Prokaryotic) -ਜਿਹੜੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਰਥਾਤ ਕੇਂਦਰਕ ਝੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
  15. ਯੂਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲ (Eukaryotic) -ਜਿਹੜੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਲਾ ਘੇਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  16. ਰਸਦਾਨੀ (Vacuole) -ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਭਰੇ ਅੰਗਕ ॥
  17. ਵਰਣਕ (Plastids)-ਛੋਟੀਆਂ ਰੰਗਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ |
  18. ਹਰਿਤ ਵਰਣਕ (Chloroplast)-ਜੋ ਹਰੇ ਵਰਣਕ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
  19. ਜੀਨ (Gene)-ਕੋਮੋਸੋਮ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਬਿੰਦੂ ਵਰਗੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਜੋ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।
  20. ਗੁਣਸੂਤਰ (Chromosomes)-ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ, ਗੁਣਸੂਤਰ ਹਨ ।