Bhagya

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 4 Principle of Mathematical Induction Ex 4.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 4 Principle of Mathematical Induction Ex 4.1

Question 1.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 + 3 + 3² + …………. + 3^{n – 1} = \(\frac{3^{n}-1}{2}\)
Answer.
Step I: Let P( n) be the given statement.
i.e., 1 + 3 + 3² + …………. + 3^{n – 1} = \(\frac{3^{n}-1}{2}\)

Step II: For n = 1, we have
LHS = 3^{1 – 1}
= 3⁰ = 1
Thus, P(n)is true form = 1

Step III: For n = k, assume that P( k) is true. Then,
1 + 3 + 3² + …………. + 3^{k – 1} = \(\frac{3^{k}-1}{2}\)

Step IV: For n = k + 1,
We have to show that P(k + 1) is true, whenever P(k) is true.
i.e., 1 + 3 + 3² + …………… + 3^{k – 1} + 3^k = \(\frac{3^{k+1}-1}{2}\)
L.H.S. = 1 + 3 + 3² + …………… + 3^{k – 1} + 3^k

= \(\frac{3^{k+1}-1}{2}\) + 3^k

= \(\frac{3^{k}-1+2.3^{k}}{2}=\frac{3^{k}(1+2)-1}{2}\)

= \(\frac{3^{k} \cdot 3-1}{2}=\frac{3^{k+1}-1}{2}\)

= R.H.S
Thus, P(k + 1) is true, whenever P(k) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 2.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1³ + 2³ + 3³ + …………. + n³ = \(\left(\frac{n(n+1)}{2}\right)^{2}\).
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) = 1³ + 2³ + 3³ + …………. + n³ = \(\left(\frac{n(n+1)}{2}\right)^{2}\).
For n = 1, we have
P(1) : 1³ = 1
= \(\left(\frac{1(1+1)}{2}\right)^{2}=\left(\frac{12}{2}\right)^{2}\)
= 1² = 1 which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1³ + 2³ + 3³ + …………. + k³ = \(\left(\frac{k(k+1)}{2}\right)^{2}\)
We shall now prove that P(k+1) is true.
Consider 1³ + 2³ + 3³ + …………. + k³ = \(\left(\frac{k(k+1)}{2}\right)^{2}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 3.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(1+\frac{1}{(1+2)}+\frac{1}{(1+2+3)}+\ldots+\frac{1}{(1+2+3+\ldots n)}=\frac{2 n}{(n+1)}\).
Answer.
Step I : Let the gven statement be P(n).

Step II: For n = k, assume the P(k) is true.

i.e., \(1+\frac{1}{1+2}+\frac{1}{1+2+3}+\ldots+\frac{2}{k(k+1)}=\frac{2 k}{k+1}\) ……………(i)

Step IV: For n = k + 1, we have to show that P(k + 1) is true whenever, P(k) is true.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, the statement is true for all natural numbers n.

Question 4.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for ail n ∈ N:
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + n (n + 1) (n + 2) = \(\frac{n(n+1)(n+2)(n+3)}{4}\)
Answer.
Let the given statement be P(n),
i.e., P(n) :
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + n (n + 1) (n + 2) = \(\frac{n(n+1)(n+2)(n+3)}{4}\)
For n = 1, we have
P(1): 1 . 2 . 3 = 6
= \(\frac{1(1+1)(1+2)(1+3)}{4}=\frac{1.2 .3 .4}{4}\) = 6, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + k (k + 1) (k + 2) = \(\frac{k(k+1)(k+2)(k+3)}{4}\) …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider 1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………. + k (k + 1) (k + 2) + (k + 1) (k + 2) (k + 3)
= {1 . 2 . 3 + 2 . 3 . 4 + …………… + k (k + 1) (k + 2)} + (k + 1) (k + 2) (k + 3)
= \(\frac{k(k+1)(k+2)(k+3)}{4}\) + (k + 1) (k + 2) (k + 3) [using eq. (i)]
= (k + 1) (k + 2) (k + 3) [\(\frac{k}{4}\) + 1]

= \(\frac{(k+1)(k+2)(k+3)(k+4)}{4}\)

= \(\frac{(k+1)(k+1+1)(k+1+2)(k+1+3)}{4}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 5.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 3 + 2 . 3² + 3 . 3³ + ……….. + n . 3ⁿ = \(\frac{(2 n-1) 3^{n+1}+3}{4}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 3 + 2 . 3² + 3 . 3³ + …………… + n . 3ⁿ = \(\frac{(2 n-1) 3^{n+1}+3}{4}\)
For n = 1,
we have P(1) : 1 . 3 = 3
= \(\frac{(2.1-1) 3^{1+1}+3}{4}=\frac{3^{2}+3}{4}=\frac{12}{4}\) = 3, which is true.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 6.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ……………. + n . (n + 1) = \(\left(\frac{n(n+1)(n+2)}{3}\right)\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ……………. + n . (n + 1) = \(\left(\frac{n(n+1)(n+2)}{3}\right)\)
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 2 = 2
= \(\frac{1(1+1)(1+2)}{3}=\frac{1 \cdot 2 \cdot 3}{3}\) = 2, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + ………………. + k . (k + 1) = \(\left(\frac{k(k+1)(k+2)}{3}\right)\) …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider 1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + …………. + k . (k + 1) + (k + 1) . (k + 2)
= [1 . 2 + 2 . 3 + 3 . 4 + …………….. + k . (k + 1)] + (k + 1) . (k + 2)

= \(\frac{k(k+1)(k+2)}{3}\) + (k + 1) (k + 2)

= (k + 1) (k + 2) + (\(\frac{k}{3}\) + 1)

= \(\frac{(k+1)(k+2)(k+3)}{3}\)

= \(\frac{(k+1)(k+1+1)(k+1+2)}{3}\)
Thus, P(k+1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 7.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2n – 1) (2n + 1) = \(\frac{n\left(4 n^{2}+6 n-1\right)}{3}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2n – 1) (2n + 1) = \(\frac{n\left(4 n^{2}+6 n-1\right)}{3}\)
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 3 = 3
= \(\frac{1\left(4.1^{2}+6.1-1\right)}{3}=\frac{4+6-1}{3}=\frac{9}{3}\) = 3, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, Le.,
1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + ………………. + (2k – 1) (2k + 1) = \(\frac{k\left(4 k^{2}+6 k-1\right)}{3}\) ……………(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider (1 . 3 + 3 . 5 + 5 . 7 + … + (2k – 1) (2k + 1) +{2 (k + 1) – 1} {2(k + 1) + 1}

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, .statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 8.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n eN:
1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + n.2ⁿ = (n – 1) 2^{n + 1} + 2
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + n.2ⁿ = (n – 1) 2^{n + 1} + 2
For n = 1, we have
P(1) : 1 . 2 = 2
= (1 – 1) 2^{k + 1} + 2
= 0 + 2 = 2, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + k.2^k = (k – 1) 2^{k + 1} + 2 ……………(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider {1.2 + 2.2² + 3.2² + …………. + k.2^k} + (k – 1) 2^{k + 1} + 2
= (k – 1)2^{k + 1} + 2 + (k + 1)2^{k + 1}
= 2^{k + 1} {(k – 1) + (k + 1)} + 2
= 2^{k + 1} . 2k + 2
= k . 2^{(k + 1) + 1} + 2
= {(k + 1) – 1} 2^{(k + 1) + 1} + 2
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 9.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
\(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{n}}=1-\frac{1}{2^{n}}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) : \(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{n}}=1-\frac{1}{2^{n}}\)

For n = 1, we have
P(1) : \(\frac{1}{2}\)
= 1 – \(\frac{1}{2^{1}}\)
= \(\frac{1}{2}\), which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
\(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{k}}=1-\frac{1}{2^{k}}\)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider \(\left(\frac{1}{2}+\frac{1}{4}+\frac{1}{8}+\ldots+\frac{1}{2^{k}}\right)+\frac{1}{2^{k+1}}\)

= \(\left(1-\frac{1}{2^{k}}\right)+\frac{1}{2^{k+1}}\)

= \(1-\frac{1}{2^{k}}+\frac{1}{22^{k}}=1-\frac{1}{2^{k}}\left(1-\frac{1}{2}\right)\)

= \(1-\frac{1}{2^{k}}\left(\frac{1}{2}\right)=1-\frac{1}{2^{k+1}}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 10.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 n-1)(3 n+2)}=\frac{n}{(6 n+4)}\)
Answer.
Let the given statement e P(n), i.e.,

P(n) : \(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 n-1)(3 n+2)}=\frac{n}{(6 n+4)}\)

For n = 1, we have P(1) = \(\frac{1}{2.5}=\frac{1}{10}=\frac{1}{6.1+4}=\frac{1}{10}\), which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,

\(\frac{1}{2.5}+\frac{1}{5.8}+\frac{1}{8.11}+\ldots+\frac{1}{(3 k-1)(3 k+2)}=\frac{k}{6 k+4}\) …………..(i)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 11.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{n(n+1)(n+2)}=\frac{n(n+3)}{4(n+1)(n+2)}\)

Answer.
Let the given statement p(n), i.e.,
P(n) : \(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{n(n+1)(n+2)}=\frac{n(n+3)}{4(n+1)(n+2)}\)

For n = 1, we have

P(1) : \(\frac{1}{1.2 .3}=\frac{1 .(1+3)}{4(1+1)(1+2)}=\frac{1.4}{42.3}=\frac{1}{1.2 .3}\), which is true.

Let P(k) e true for some positive integer k, i.e.,

\(\frac{1}{1.2 .3}+\frac{1}{2.3 .4}+\frac{1}{3.4 .5}+\ldots+\frac{1}{k(k+1)(k+2)}=\frac{k(k+3)}{4(k+1)(k+2)}\) ………………(i)

we shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 12.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
a + ar + ar² + …………… + ar^{n – 1} = \(\frac{a\left(r^{n}-1\right)}{r-1}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,

P(n) : a + ar + ar² + …………… + ar^{n – 1} = \(\frac{a\left(r^{n}-1\right)}{r-1}\)

For n = 1, we have

P(1) : a = \(\frac{a\left(r^{1}-1\right)}{(r-1)}\) = a, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,

a + ar + ar² + …………… + ar^{k – 1} = \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)}{r-1}\) …………..(i)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider
a + ar + ar² + …………… + ar^{k – 1}} + ar^{(k + 1) – 1} = \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)}{r-1}\) + ar^k [Using eQuestion (i)]

= \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)+a r^{k}(k-1)}{r-1}\)

= \(\frac{a\left(r^{k}-1\right)+a r^{k+1}-a r^{k}}{r-1}\)

= \(\frac{a r^{k}-a+a r^{k+1}-a r^{k}}{r-1}=\frac{a r^{k+1}-a}{r-1}\)

= \(\frac{a\left(r^{k+1}-1\right)}{r-1}\)

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 13.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\left(1+\frac{3}{1}\right)\left(1+\frac{5}{4}\right)\left(1+\frac{7}{9}\right) \cdots\left(1+\frac{(2 n+1)}{n^{2}}\right)\) = (n + 1)²

Answer.

= (k + 1)² + 2k + 3
= k² + 2k + 1 + 2k + 3
= k² + 4k + 4
= (k + 2)²
= (k + 1 + 1)²
= R.H.S.
So, P( k + 1) is true, whenever P( k) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 14.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\left(1+\frac{1}{1}\right)\left(1+\frac{1}{2}\right)\left(1+\frac{1}{3}\right) \cdots\left(1+\frac{1}{n}\right)\) = (n + 1)
Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 15.
Prove the following by using the principle of mathematical indcution for all n ∈ N:
1² + 3² + 5² + … + (2n – 1)² = \(\frac{n(2 n-1)(2 n+1)}{3}\)
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) = 1² + 3² + 5² + … + (2n – 1)² = \(\frac{n(2 n-1)(2 n+1)}{3}\)
For n = 1, we have

P(1) = 1² = 1
= \(\frac{1(2.1-1)(2.1+1)}{3}=\frac{1.1 .3}{3}\) = 1, which is true.

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
P(k) = 1² + 3² + 5² + … + (2k – 1)² = \(\frac{k(2 k-1)(2 k+1)}{3}\)

We shall now prove that P(k + 1) is true.
Consider {1² + 3² + 5² + ………… + (2k – 1)² } + {2(k + 1) – 1}²

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical indcution, statement P{n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 16.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{1.4}+\frac{1}{4.7}+\frac{1}{7.10}+\ldots+\frac{1}{(3 n-2)(3 n+1)}=\frac{n}{(3 n+1)}\)

Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 17.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:

\(\frac{1}{3.5}+\frac{1}{5.7}+\frac{1}{7.9}+\ldots+\frac{1}{(2 n+1)(2 n+3)}=\frac{n}{3(2 n+3)}\)

Answer.

Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 18.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
1 + 2 + 3 + ………… + n < \(\frac{1}{8}\) (2n + 1)²
Ans.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 1 + 2 + 3 + ………… + n < \(\frac{1}{8}\) (2n + 1)²

It can be noted that P(n) is true for n = 1 since 1 < \(\frac{1}{8}\) (2.1 + 1)² = \(\frac{9}{8}\)

Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
1 + 2 + 3 + ………… + k < \(\frac{1}{8}\) (2k + 1)²

We shall now prove that P(k+1) is true whenever P(k) is true.
Consider

Thus P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 19.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : n (n + 1) (n + 5) which is a multiple of 3.
It can be noted that P(n) is true for n=l since 1 (1 + 1) (1 + 5) = 12, which is a multiple of 3.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e., k (k + 1) (k + 5) is a multiple of 3.
∴ k (k + 1) (k + 5) = 3m, where m ∈ N ……………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider (k + 1) {(k +1 ) + 1} {(k + 1) + 5}
= (k + 1) (k + 2) {(k + 5) + 1}
= (k + 1) (k + 2) (k + 5) + (k + 1) (k + 2)
= {k (k + 1) (k + 5) + 2 (k + 1) (k + 5)} + (k +1) (k + 2)
= 3m + (k + 1) {2 (k + 5) + (k + 2)}
= 3m + (k + 1) {2k +10 + k + 2}
= 3m + (k + 1) (3k + 12)
= 3m + 3 (k + 1) (k + 4)
= 3 {m + (k + 1) (k + 4)}
= 3 × q, where, q = {m + (k +1) (k + 4)} is some natural number.
Therefore, (k +1) {(k +1) +1} {(k +1) + 5} is a multiple of 3.
Thus, P(k + 1) is trtie whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 20.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n GN : 102″ 1 + 1 is divisible by 11.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 10^{2n – 1} + 1 is divisible by 11.
It can be observed that P(n) is true for n = 1 since
P(1) = 10^{2 . 1 – 1} + 1 = 11, which is divisible by 11.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
10^{2 – 1} + 1 is divisible by 11.
∴ 10^{2k – 1} + 1 = 11 m, where m ∈ N …………..(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider 10^{2k + 1} + 1
= 10^{2k + 2 – 1} + 1
= 10^{2k + 1} + 1
= 10² (10^{2k – 1} + 1 – 1) + 1
= 10² (10^{2k – 1} + 1) – 10² + 1
= 10² . 11m – 100 + 1 [using eq. (i)]
= 100 × 11m – 99
= 11 (100m – 9)
= 11r, where r = (100m – 9) is some natural number.
Therefore, 10^{2(k + 1) – 1} + 1 is divisible by 11.
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 21.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N: x²ⁿ – y²ⁿ is divisible by x + y.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : x²ⁿ – y²ⁿ is divisible by x + y.
It can be observed that P(n) is true for n = 1.
This is so because x^{2 × 1} – y^{2 × 1}
= x² – y²
= (x + y) (x – y) is divisible by (x + y).
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e., x^2k – y^2k is divisible by x + y.
∴ x^2k – y^2k = m (x + y), where m ∈ N ………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider x^{2(k + 1)} – y^{2 (k + 1)}
= x^2k . x² – y^2k . y²
= x² (x^2k – y^2k + y^2k) – y^2k. y²
= x² {m (x + y) + y^2k} – y^2k . y² [using eq. (i)]
= m (x + y) x² + y^2k x² – y² . y²
= m (x + y) x² + y^2k (x² – y²)
= m (x + y) x² + y^2k (x + y)(x – y)
= (x + y) {mx² + y^2k (x – y)}, which is a factor of (x + y).
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e.,n.

Question 22.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N: 3^{2n + 2} – 8n – 9 is divisible by 8.
Answer.
Step I: Let P(n) be the given statement. Then,
P(n): 3^{2n + 2} – 8n – 9 is divisible by 8.

Step II: For n = 1, we have
P(1) : 3^{2 + 2} – 8 . 1 – 9
= 3⁴ – 8 – 9
= 81 – 17
= 64, which is divisible by 8.

Step III: For n = k, assume that P(k) is true.
Then, P(k): 3^{2k + 2} – 8k – 9 is divisible by 8.
⇒ 3^{2k + 2} – 8k – 9 where m ∈ N.
⇒ 3^{2k + 2} = 8m + 8k + 9 …………..(i)

Step IV: For n = k + 1, we have to show that P(k +1) i.e.,
3^{2(k + 1) + 2} + 2 – 8(k + 1) – 9 is divisible by 8.
Now, P(k + 1): 3^{2(k + 1) + 2} – 8(k + 1) – 9
= 3^{2k + 2 + 2} – 8k – 8 – 9
= 3² – 3^{2k + 2} – 8k – 17
= 9 (8m + 8k + 9) – 8k – 17 [from eq. (i)]
= 72m + 72k + 81 – 8k – 17
= 72m + 64 k + 64 = 8 [9m + 8k + 8] which is divisible by 8.
So, P(k + 1) is true whenever PCk) is true.
Hence, by principle of mathematical induction, P(n) is true for all n ∈ N.

Question 23.
Prove the following by using the principle of mathematical indcution for all it e N: 41″ – 14″ is a multiple of 27.
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e.,
P(n) : 41ⁿ – 14ⁿ is a multiple of 27.
It can be observed that P(n) is true for n=l since 41¹ – 14¹ = 27
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
41^k – 14^k is a multiple of 27
∴ 41^k – 14^k = 27m, where m ∈ N …………….(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider 41^{k + 1} – 14^{k + 1}
= 41^k . 41 – 14^k . 14
= 41 (41^k – 14^k + 14^k) – 14^k .14
= 41 (41^k – 14^k) + 41 . 14^k – 14^k . 14
= 41 . 27m + 14^k (41 – 14)
= 41 . 27m + 27 . 14^k = 27 (41m – 14k)
= 27 × r, where r = (41m – 14k) is a natural number.
Therefore, 41^{k + 1} – 14^{k + 1} is a multiple of 27.
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Question 24.
Prove the following by using the principle of mathematical induction for all n ∈ N:
(2n + 7) < (n + 3)²
Answer.
Let the given statement be P(n), i.e., P(n) : (2n + 7) < (n + 3)²
It can be observed that P(n) is true for n = 1 since
2 . 1 + 7 = 9 < (1 + 3)² = 16, which is true.
Let P(k) be true for some positive integer k, i.e.,
(2k + 7) < (k + 3)² …………..(i)
We shall now prove that P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Consider {2 (k +1) + 7} = (2k + 7) + 2
{2 (k + 1) + 7} = (2k + 7) + 2 < (k + 3)² + 2 [using eq. (i)]
2 (k + 1) + 7 < k² + 6k + 9 + 2
2 (k + 1) + 7 < k² + 6k + 11
Now, k² + 6k + 11 < k² + 8k + 16
2 (k + 1) + 7 < (k + 4)²
(k + 1) + 7 < {(k + 1) + 3}²
Thus, P(k + 1) is true whenever P(k) is true.
Hence, by the principle of mathematical induction, statement P(n) is true for all natural numbers i.e., n.

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਮਲੀ ਵਰਖਾ/ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ (Acid Rain) ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਧੂੰਏਂ ਵਿਚ ਸਲਫਰ ਡਾਈ ਆਕਸਾਈਡ ਨਾਂ ਦੀ ਗੈਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਲਫਿਊਰਿਕ ਅਮਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਅਮਲੀ/ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ, ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਖੋਜ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਨਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੈਨੋ-ਉਦਯੋਗਿਕੀਕਰਨ, ਜੈਵ-ਪ੍ਰੋਉਦਯੋਗਿਕੀਕਰਨ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਸੂਚਨਾ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ/ਵਿਕ ਐਮਿਨਿਟੀ (Civic Amenities) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਗਰਿਕਤਾ ਸੰਬੰਧੀ ਸਹੂਲਤਾਂ/ਸਿਵਿਕ ਐਮਿਨਿਟੀ ਤੋਂ ਅਰਥ ਨਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਹੜੀਆਂ ਨਗਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਕਸਬਿਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਅਰਾਮਦਾਇਕ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਗਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੁਆਰਾ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਣ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਲਦੀ-ਫਿਰਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਉਹ ਲੋਕ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਇਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਕਮੀ, ਰੇਗਿਸਤਾਨੀਕਰਨ ਅਤੇ ਭੋਂ-ਖੋਰਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੁੱਝ ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ, ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਕਮੀ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਨਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਇਜ਼ਰਾਈਲ (917) ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਵਾਲਾ ਦੇਸ਼ ਇਥੋਪੀਆ (13%) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਾਣੀ ਦਬਾਉ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਬਾਉ ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧ ਮਾਤਰਾ 1700 ਕਿਊਬਿਕ ਮੀਟਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਆਵਾਜਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖ਼ਪਤ, ਵਾਯੂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਆਵਾਜਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ (Slums) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਹਿਣ ਲਈ ਥਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸੰਸਾਧਨ ਉਪਭੋਗ ਦਰ (Resource Consumption Rate) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸੰਸਾਧਨ ਉਪਭੋਗਤਾ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਠੋਸ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿਊਂਸੀਪਲ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਘਰੇਲੂ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਣ ਨੀਤੀ (National Forest Policy) ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਹਿੱਸੇ ਉੱਪਰ ਵਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੂਮੀ ਦੇ 1/3 ਭਾਗ ਤੇ ਵਣ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਮੀਣ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ –

• ਵਿੱਦਿਆ ਦੀ ਘਾਟ,
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ,
• ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ,
• ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ,
• ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

1. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼
2. ਭੂ-ਖੋਰਨ
3. ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।
4. ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
5. ਹੜ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਉਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

• ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਸਿੰਜਾਈ ਦੇ ਲਈ ।
• ਘਰੇਲੂ ਵਰਤੋਂ ਲਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼
2. ਭੋਂ-ਖੋਰ
3. ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
4. ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ
5. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਾਸ਼
6. ਜਲ ਚੱਕਰ ਵਿਚ ਗੜਬੜ ਆਦਿ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੂਮੀਗਤ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ (Underground Water) ਕਿਵੇਂ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਕਰਕੇ, ਘਰੇਲੂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥ, ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ, ਮਨੁੱਖੀ ਕਾਰ-ਵਿਹਾਰ, ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ), ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰਕੁਦਰਤੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਪੱਧਰੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਭਰਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਂਦੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਵੀ ਭੁਮੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕੀ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨਿਆਂ ਸੰਗਤ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਲਾਪਰਵਾਹੀਆਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਲਾਪਰਵਾਹੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਵਰਤੋਂ, ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਨਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਵਿਚ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਵਧਣਾ,ਮਰੁਸਥਲੀਕਰਨ, ਭੋਂ-ਖੁਰਨਾ ਅਤੇ ਪੈਦਾਵਾਰ ਦਾ ਘਟਣਾ ਮੁੱਖ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਏਅਰ-ਕੰਡੀਸ਼ਨਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਘਾਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੱਟ ਲੱਗਦੇ ਹਨ । ਕੰਮ-ਕਾਜ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਰਨੇਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਖ਼ਪਤ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ! ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਪਰਤ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੈਂਸਰ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ |

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਂਡੂ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –

1. ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਘੱਟ ਗਈ ਹੈ ।
2. ਫ਼ਸਲ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਝਾੜ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਉਪਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੁਮੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਨੀਵਾਂ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।
3. ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
4. ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਪਾਥੀਆਂ ਦਾ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਤੇ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਧੁੰਏਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਵਿਵਾਦਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਵੰਡ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿਵਾਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਸਤਲੁਜ-ਯਮੁਨਾ ਲਿੰਕ ਨਹਿਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਾਦ ਹੈ ।
• ਕਾਵੇਰੀ ਨਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਕੇਰਲ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਾਦ ਹੈ !
• ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਤਰ ਤੇ ਮੇਕਾਂਗ ਨਦੀ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਵਿਵਾਦ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਚੀਨ, ਮਿਆਂਮਾਰ, ਲਾਓਸ (Laos), ਥਾਈਲੈਂਡ, ਕੰਬੋਡੀਆ ਅਤੇ ਵਿਅਤਨਾਮ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਲੰਘਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੋਗ (Smog) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਧੂੰਆਂ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਧੁੰਦ–ਧੁੰਏਂ ਜਾਂ ਸਮੋਗ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਦਿਖਾਈ ਵੀ ਘੱਟ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਅੱਖਾਂ, ਗਲੇ ਅਤੇ ਫੇਫੜੇ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਧੁੰਦ, ਧੂੰਏਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਵਾਈ ਉਡਾਨਾਂ ਅਤੇ ਟ੍ਰੈਫਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ (Global Warming) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਧਰੁਵੀ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਪਿਘਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਨਾਲ ਦੀਪ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ (Slums/Slum areas) ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਰੀਬ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਰੋਜ਼ੀ-ਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਸ਼ਹਿਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਭੁਮੀ ਤੇ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਪੜੀਆਂ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਝੁੱਗੀਆਂ-ਝੌਪੜੀਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਿਚ ਜੀਵਨ ਸਤਰ ਨੀਵੇਂ ਦਰਜੇ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਖੁੱਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਸਤੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ (Land Resources) ਅੱਜ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਇਕ ਬੁਨਿਆਦੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ ਸਾਧਨ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੈ | ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਉਪਭੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਦਬਾਉ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਉਪਯੋਗੀ ਸਾਧਨ ਵੀ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ | ਗਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੀਵਰੇਜ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਲੀਕ ਹੋਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ –

• ਸ਼ੁੱਧ ਪਾਣੀ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਤਰ ਘੱਟ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਵਾਸਥ (ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਧ ਰਹੇ ਦਬਾਅ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਜਾਂ ਵਧ ਰਹੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਦਬਾਅ ਵਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰੋਗ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਕਾਰਨ ਦਵਾਈਆਂ, ਯੰਤਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਿਹਤ ਸੇਵਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਵਧ ਰਹੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣਾ ਪਏਗਾ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੀ-ਕੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੀਆ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ –

• ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰਿਹਾਇਸ਼ੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਵੇਲੇ, ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਚੌੜੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਪੱਟੀਆਂ ਰੱਖਣਾ; ਜਿਵੇਂ ਇੰਗਲੈਂਡ ਵਿਚ ਹੈ ।
• ਗਰੀਬ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਲਾਜ ਕਰਨਾ ।
• ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।
• ਮੁੱਖ ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੰਦੀਆਂ ਬਸਤੀਆਂ ਵਸਾਉਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ (Insecticides) ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕੀ-ਕੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕਤਾ 50% ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ ਮਨੁੱਖ ਤਕ ਪਹੁੰਚਦੇ-ਪਹੁੰਚਦੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਜੈਵ-ਅਵਰਧਨ ਜਾਂ ਜੀਵ ਵਿਸ਼ਾਲੀਕਰਨ (Bio magnification) ਰਾਹੀਂ ਵਾਧਾ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਇਹ ਵਿਸ਼ੈਲੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਜੀਵ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਜੈਵ-ਅਵਰਧਨ ਨਾਲ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਉੱਪਰੀ ਪਾਣੀ ਵਹਾਅ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਧਦਾ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿਆਨੋਸਿਸ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜਲੀ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਅਣਇੱਛਤ ਘਰੇਲੂ ਜਾਂ ਉਦਯੋਗਿਕ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੂੜੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ । ਵਸੋਂ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੀ ਵਧ ਹੈ । ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ੍ਰੋਤ ਘਰੇਲੂ ਪਦਾਰਥ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਹਨ । ਰਹਿੰਦਖੂੰਹਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੂੜੇ ਦੇ ਢੇਰ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਬੀਮਾਰੀ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੈਜਾ, ਪੇਚਿਸ਼ ਆਦਿ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਠੋਸ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਨਾਲ ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਬੇਲੋੜੀ ਖਪਤ ਅਤੇ ਦੋਹਣ ਉੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭੰਡਾਰਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ |ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਣ, ਜਲ, ਖਣਿਜ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਸੁੱਖ-ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੀ ਲਾਲਸਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਪਤਨ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਘਟਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ

1. ਵਣ · ਸੰਸਾਧਨ (Forests resources)-ਵਣ ਸਾਧਨ ਬਹੁਤ ਲਾਭਕਾਰੀ ਸਾਧਨ ਹਨ |ਵਣ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ | ਵਣ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹਵਾ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹਨ | ਵਣ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਤ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਬਾਲਣ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਣ-ਪਾਣੀ ਚੱਕਰ ਉੱਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੂਮੀ-ਖੋਰਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਪਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਬਣ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਵਾਂਝੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਣਗੀਆਂ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ –

• ਖੇਤੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ
• ਬਦਲਵੀਂ ਖੇਤੀ
• ਬੰਨ/ਡੈਮ ਯੋਜਨਾਵਾਂ
• ਖਾਧ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ
• ਵਪਾਰਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਵਿਕਾਸ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
• ਬਾਲਣ ਤੇ ਚਾਰਨ ਲਈ
• ਸੜਕ ਤੇ ਰੇਲ ਮਾਰਗਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
• ਖਰਾਬ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਕਤਾ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਭੁਮੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਕੇ ਬੰਜਰ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ |

2. ਪਾਣੀ ਸੰਸਾਧਨ (Water resources)-ਪਾਣੀ ਕੁਦਰਤ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਉਪਹਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਅਸਤਿੱਤਵ ਵਿਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਸਭ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹਾਉਣ ਲਈ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਲਈ, ਸਾਫ-ਸਫਾਈ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਸਿੰਜਾਈ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਤਕ ਦੇ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਖਤਰਨਾਕ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਚੁੱਕੀ ਹੈ । ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਘਰੇਲੂ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ 65%, 25, 5% ਤਕ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਵਜੋਂ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਮੁਹੱਇਆ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵੱਡੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਜਲ-ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਵਿਛਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਤਕ ਪਾਣੀ ਪੂਰਤੀ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ | ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਾਸ਼ਪੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਇਹ ਪੁਰਨ ਵਹਾਅ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਲਾਵਾ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪੱਧਰ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

3. ਖਣਿਜੀ ਸੰਸਾਧਨ (Minerals resources)-ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਸੋਤ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ।ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਨੇੜੇ ਦੇ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਧ ਦੋਹਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ ਸਮਝੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਤਮਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਢੰਗਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਕਟ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਣ ਵਿਨਾਸ਼, ਭੋਂ-ਖੋਰ, ਧਰਾਤਲੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਖ਼ਾਤਮਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਿਹਤ ‘ਤੇ ਵੀ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਖਣਿਜੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਤਿ ਦੋਹਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਗੰਭੀਰ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਨਮ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।

4. ਭੂਮੀ ਸੰਸਾਧਨ (Land Resources)-ਭੂਮੀ ਇਕ ਅਧਾਰਭੂਤ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਇਕ ਸਥਿਰ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੰਤੁਲਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉਪਲੱਬਧ ਭੂਮੀ ਦੀ ਇਕ ਸੀਮਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਤੇ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਾਧਨ ਖ਼ਤਰੇ ਵਿਚ ਹਨ । ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਇਸਦੀ ਊਰਜਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਗੰਭੀਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ (Population)-ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇੱਕੋ ਜਾਤੀ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਧਾ ਦਰ (Natural Population Growth Rate) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਧਾ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ (Population Growth) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਇਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਇਕ ਮਿੱਥੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਾਧਾ, ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ (Population Density) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੇ ਵਿਚਲੇ ਅਨੁਪਾਤ (ਆਇਤਨ) ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਸੋਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸੰਰਚਨਾ (Age Structure of Population) ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਉਮਰ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਦੀ ਉਮਰ ਸੰਰਚਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਘਟਕ (Life Support Factors) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਉਹ ਘਟਕ ਜਿਹੜੇ ਭੋਜਨ, ਊਰਜਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਘਟਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੱਚੇ ਮਾਲ (Raw Materials) ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ –
ਖਾਣਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਰੁਝਾਨ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਆਵਾਸ (Immigration) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਆ ਕੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸਣ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਵਾਸੀ/ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ (Emigration) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਵਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਸੀ/ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਤਿਆਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। .

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਿਸ ’ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਦੇ ਅੰਤਰ, ਪਰਵਾਸ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਵਾਸ ਦੇ ਅੰਤਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਦਰ (Cooperation Rate) ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਨੂੰ ਸਹਿਭਾਗਿਤਾ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਲੋਂ ਪਰਵਾਸ (Population Migration) ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ –

• ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਪਰਵਾਸ
• ਅਲਪਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ
• ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਿਆਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਰਵਾਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ

1. ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਨਾ ਮਿਲਣਾ (Non-availability of land)
2. ਕਮਾਈ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ (Lesser earning)
3. ਧਰਮ (Religion)
4. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਾ ਹੋਣੀ (Absence of social and politic security)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ

• ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਿਤਰਨ
• ਵਸੋਂ ਦੀ ਘਣਤਾ
• ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਵਧਤਾ ।
• ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਵਿਸ਼ਵ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਵਰਤਮਾਨ ਦਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤਮਾਨ ਦਰ 1.4% ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ (Developing Countries) ਵਿਚ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਵਧ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਨੂੰ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
2001 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 65.38% ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ (Infant Mortality Rate) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਲੋਕਾਂ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਜੰਮੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜੁਆਨ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਸੋਂ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਜੁਆਨਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਜੁਆਨ ਦੋਸ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੈਦਾਵਾਰ, ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਕੀ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਦਾਵਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੱਚਾ ਮਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਸਤੇ ਭਾਅ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵਸੋਂ ਇਕ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਨੈਗੇਟਿਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਪਾਨ ਦੀ.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਮੂਲ ਵਸੋਂ ਕੁੱਲ ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮਰੀਕਾ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਸੋਂ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕਰਕੇ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਲਈ ਪੋਸਟਰ, ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ, ਲੇਖ ਆਦਿ ਛਾਪੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਹੋਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਵਜੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਅਸੂਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਅਸੂਲ ਪਲੁਟੋ (Pluto) ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ/ਅਰਿਸਟੋਟਲ (Aristotle) ਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਵਸੋਂ ਦੇ ਅਸੂਲ ਦੇ ਸਿਰਲੇਖ ਹੇਠ ਨਿਬੰਧ (An Essay on Principles of Population) ਕਿਸਨੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਥਿਉਰੀ ਥਾਮਸ ਐਲਬਰਟ ਮਾਲਥਸ (Albert Robert Malthus) ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਸੋਂ ਦੇ ਘਟਣ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗ, ਹੜ੍ਹ, ਭੂਚਾਲ, ਭੁੱਖਮਰੀ ਅਤੇ ਮਾਰੂ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ਤੇ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕੀ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਦੀ ਘਾਟ, ਘੱਟ ਸਾਖ਼ਰਤਾ ਦਰ, ਗ਼ਰੀਬੀ, ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੀ ਘਾਟ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਆਦਿ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕੀ ਫ਼ਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –

ਜਨਮ ਦਰ (Birth Rate)	ਸ਼ਿਸੁ ਮੌਤ ਦਰ  (Infant Mortality Rate)
ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਆਦਮੀਆਂ ਪਿੱਛੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੀ ਔਸਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।	ਸ਼ਿਸ਼ ਮੌਤ ਦਰ, ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਵਸੋਂ ਦੇ ਇਕ ਹਜ਼ਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਮੌਤ ਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਲੋਂ ਪ੍ਰਵਾਸ/ਦੇਸ਼ ਤਿਆਗ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –

ਆਵਾਸ (Immigration)	ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ (Emigration)
ਕਿਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਕਰਨ (ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ) ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।	ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ (State) ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਦੁਸਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਸਣ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਜਾਂ ਇਕ ਜਗਾ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਵਸਣ ਨੂੰ ਹਿਜਰਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਦਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ (Intra-state Migration)-ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਤਬਾਦਲਾ ਉਸੇ ਰਾਜ ਅਰਥਾਤ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਾਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪ੍ਰਵਾਸ (Inter-state Migration-ਜੇਕਰ ਪਵਾਸ ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਹੱਦਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਅੰਤਰਰਾਜੀ ਪਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration) ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਵਾਸ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।
1. ਅਪਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ (Compulsive Factors)-ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਮੌਕਿਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਰਖਾਨੇ, ਕਾਰੋਬਾਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

2. ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਕਾਰਕ (Repulsive Factors-ਕਦੀ-ਕਦੀ ਲੋਕ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ, ਗਰੀਬੀ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਸੁਰੱਖਿਆ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋਣੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਕਰਸ਼ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗਰੀਬੀ (Poverty) ਉੱਪਰ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਕਿਵੇਂ ਅਸਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗੂੜ੍ਹਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਤਿੰਨ ਚੌਥਾਈ ਵਜੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਇਕ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਗਰੀਬੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ, ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਨਾਲ ਹੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਫ਼ਾਈ ਦੀ ਵੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਉਤਪਾਦਨਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਵਾਧੂ ਵਸੋਂ ਤੋਂ ਗਰੀਬੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਡਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਰੋਜ਼ਗਾਰ, ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਰੀਬੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਨਗਰੀਕਰਨ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ (Urbanization) ਵਧਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਇਲਾਕੇ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਤਕਨੀਕੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣਾ ਨਗਰੀਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨ ਜਿਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨੂੰ ਸਮਤਲ ਹੋਣਾ, ਪਹਾੜਾਂ ਦਾ ਦੁਰ ਹੋਣਾ, ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਵਾਲਾ) ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਮਿਲਣਾ, ਉਚੇਰੀ , ਸਿੱਖਿਆ, ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ਹੋਰ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਨਮ ਦਰ (Birth Rate) ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ (Mortality Rate) ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਾਸਤੇ ਜਨਮ ਦਰ, ਮੌਤ ਦਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ | ਪਰ ਜੇਕਰ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉੱਥ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੀ ਦਰ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦਾ ਕੱਚੇ ਮਾਲ `ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਬਾਦੀ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਧਨ ਜੁਟਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ। ਇਸ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ `ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਮਾਲ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਦਬਾਅ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਲਈ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ-ਜੰਗਲ ਅਤੇ ਖਦਾਣ (Mines) ਖਦਾਣਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੋਲਾ, ਲੋਹਾ, ਅਤੇ ਹੋਰ ਧਾਤੁ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਖਾਣ ਕਾਰਜ (ਖਣਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖਾਣਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸਮਰੱਥਾ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ, ਰਬੜ, ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਖਾਣਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਦੇ ਬੜੇ ਭਿਆਨਕ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਹਰਿਤ ਹਿ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ।ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜਿਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਧਰੁਵਾਂ ਤੇ ਪਈ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲਸਤਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਨੇਕ ਦੀਪਾਂ ਤੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੰਢੇ ਤੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਡੁੱਬਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ (lmigration) ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਵਾਸ/ਹਿਜਰਤ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ –
1. ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ (Employment)-ਰੋਟੀ-ਰੋਜ਼ੀ ਦੀ ਤਲਾਸ਼ ਵਿਚ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਵੱਸਦੇ ਹਨ। ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋਕ ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਅਤੇ ਕੁਟੀਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਆਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਉਲਟ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗ, ਵਪਾਰ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਕਈ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਯੁਵਾ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਸੁਰੱਖਿਆ (Social and Political Insecurityਸਮਾਜਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਗੜਬੜੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਜਾਤੀ ਲੜਾਈਆਂ ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਵਾਸ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

3. ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਕਾਰਨ (Other Social Reasons)-ਲੋਕ ਕੁਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ, ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬਿਹਤਰ ਅਵਸਰਾਂ ਦੇ ਲਈ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਸਿਹਤ, ਸੇਵਾਵਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਲਾਹ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਲੋਕ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ (Sex-ratio) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ (Sex-ratio) ਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ‘ ਜਨਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਇਸਤਰੀ-ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ, ਕਈ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇਹ ਅੰਤਰ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹਨ –

1. ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਜਨਮ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਸਿਹਤ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਹਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
2. ਦਹੇਜ ਦੇ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
3. ਆਧੁਨਿਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪੱਧਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕੇ ਤੇ ਅਣਜੰਮੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਖਰਤਾ (Literacy) ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਖਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਪੜ੍ਹਨ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ | ਸਾਖਰਤਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਦਿਆਂ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦੇਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਦੂਸਰੀ ਜਗਾ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਵਿਘਟਨ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਵਿਘਟਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫਾਫਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਗੰਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਪਰ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਖਰਤਾ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ (Literacy Rate) ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀ 100 ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਪਿੱਛੇ ਜਿੰਨੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਖਰ/ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਫਾਰਮੂਲੇ ਨਾਲ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

ਸਾਖਰਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਸਮਝ ਦੇ ਨਾਲ ਪੜਨ ਅਤੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਸਾਖਰ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾਨ ਵਿਚ ਜਾਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਅਤੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਤੋਂ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸਾਖਰ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਇਕ ਔਰਤ ਨੂੰ ਇੱਜ਼ਤ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਵਾਰ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਵੈਰ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ ਆਪਣੇ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ, ਧੀਆਂ, ਭੈਣਾਂ ਅਤੇ ਮਾਂਵਾਂ ਦਾ ਮਾੜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਇੱਜ਼ਤ ਰੁਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੋਚ ਕੇ ਵੀ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਈ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਸੋਚ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ |

ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਬਰਾਬਰੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਦਾਜ ਦਾ ਰਾਖਸ਼ ਵੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੋਚ ਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਨੂੰ ਔਰਤ ਕੁੜੀ) ਦੇ ਜਨਮ ‘ਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਿਕਰ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਲੜਕਿਆਂ ਵੱਲ ਖਿੱਚ ਵਧੀ ਪਰ ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾ ਰਹੇ ਹਨ ਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣਗੇ । ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਹੁਣ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਖ਼ਰਾਬ ਲਿੰਗ-ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਤੁਲਨ ਵੀ ਸੁਧਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰਾਂ-
ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ –
1. ਜਨਮ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ (Increase in birth rate)-ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਪਿੱਛੇ ਜਨਮ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਔਸਤ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਸੋਂ ਵਾਧਾ ਜਨਮ ਦਰ ਦੀ ਵਾਧੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਨਮ ਦਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਈ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ, ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਦਮੀ-ਔਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸ਼ਕਤੀ, ਕੁਦਰਤ ਵਲੋਂ ਬਖਸ਼ਿਆ ਗਿਆ ਸਭਾਵਿਕ ਗੁਣ ਹੈ। ਔਰਤਾਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ 15 ਤੋਂ 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕਿ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ 15 ਤੋਂ 75 ਸਾਲ ਤੱਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਦਰ ਵਧਦੀ ਹੈ।

2. ਮੌਤ ਦਰ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ (Decrease in death rate)-ਮੌਤ ਦਰ ਪ੍ਰਤੀ ਹਜ਼ਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਔਸਤ ਪ੍ਰਤੀ ਸਾਲ ਮੌਤ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਭੁਮਿਕਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮੌਤ ਦਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ । ਇਸਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੌਤਾਂ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਕਾਲ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲੋਕ ਮੌਤ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਨਮ ਲੈਣ ਅਤੇ ਮਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਲੋਂ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪਰ ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੈ। ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਠੋਸ ਉਪਰਾਲੇ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਚੇਚਕ, ਹੈਜ਼ਾ, ਪਲੇਗ ਆਦਿ ਮਾਰੂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਲਗਪਗ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ । ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਕਾਲ ਆਉਣੇ ਘੱਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ। ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਪੀਣ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵੀ ਮੌਤ ਦਰ ‘ਤੇ ਕਾਫ਼ੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਚੰਗੇ ਰਾਜ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੇ ਵੀ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦਿੱਤਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ।

3. ਪ੍ਰਵਾਸ-ਹਿਜਰਤ (Migration)-ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗਾ ਤੇ ਜਾਣ ਨੂੰ ਵੀ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਕਮੀ ਜਾਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਇਕ ਕਾਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਸੋਂ ਦਾ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ ਪਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਪਰਵਾਸ ਨਾ-ਸਿਰਫ਼ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਅਤੇ ਆਯੂ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਲੋਕ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉੱਥੇ ਆਬਾਦੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਆ ਕੇ ਵੱਸਦੇ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਲ ਵਜੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਸੋਂ ਦਾ ਵੱਧ ਜਾਣਾ ਹੈ। ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਨਗਰਾਂ ਵਿਚ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕ ਰੋਜ਼ੀਰੋਟੀ ਕਮਾਉਣ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਿੱਖਿਆ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਜਨਤਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੀ ਲੋਕ ਪਿੰਡਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨੂੰ ਵਾਧਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵੱਧ ਰਹੀ ਹੈ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ (Population Explosion) ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸੋਂ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਹੈ –

1. ਵਸੋਂ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਦੋਹਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਵਿਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।
2. ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਲਈ ਘਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਰਾ ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਵਰਗੀਆਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ।
3. ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵੀ ਅਬਾਦੀ ਦੇ ਵੱਧ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵੱਧ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਲਈ ਭੁਮੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਤੇ ਦਬਾਉ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜ਼ਿਆਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।
4. ਭੂਮੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਦਬਾਓ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਕਟ ਡੂੰਘਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਹੇਠਾਂ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ।
5. ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਗਰੀਕਰਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਇਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵੱਜੋਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ।
6. ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਇਕ ਭਿਅੰਕਰ ਨਤੀਜਾ ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਜਲਵਾਯੁ ਖਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
7. ਵਸੋਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਲੱਕੜੀ, ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ, ਜਲ ਆਦਿ ਦੇ ਵਧਦੇ ਉਪਭੋਗ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਨਿਕਾਸ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਢੇਰਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਭ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ’ਤੇ ਕਈ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ।
8. ਵਧਦੀ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਨਾ ਕੇਵਲ ਕਸਬਿਆਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਸਗੋਂ ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਵਧਦੀ ਹੈ। ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਵਧਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ।
9. ਵਧਦੀ ਵਸੋਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਏ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਛੂਤ ਵਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਛੂਤ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਵਾਲੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਡਾਕਟਰੀ ਸੇਵਾਵਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ।
10. ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਧਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਮਾਨਵ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬਨਾਵਟੀ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਦ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ। ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਨਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾ ਰਹੇ ਹਨ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹੈ। ਉੱਪਰ ਵਾਲਾ ਵਿਵਰਣ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਬਾਦੀ ਵਿਚ ਕਾਬੂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਪਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਦੀ ਵਿਕੂਤੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਇਕ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤਾਂ (Theories of Population) ‘ਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਵਸੋਂ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾ ਰਹੀ ਹੈ। ਪਰ ਮਾਨਵ ਵਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਧਣ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਾਪਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਮੁੱਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਈ ਅਤੇ ਬੜੇ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਵਲੋਂ ਵਲੋਂ ਸੰਬੰਧੀ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਪਲੈਟੋ ਅਤੇ ਅਰਸਤੂ ਨੇ ਵਸੋਂ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਦਾ ਅਨੁਕੂਲਨ ਆਕਾਰ ਉਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦਾ ਸੌਖੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੱਲ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਹ ਕੇਵਲ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਵਸੋਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਰਥਿਕ ਰੂਪ ਤੋਂ ਖ਼ੁਦ ਪੂਰਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰ ਸਕਣ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋਵੇ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਇਕ ਬਿਟਿਸ਼ ਆਰਥਿਕਤਾ ਅਤੇ ਵਸੋਂ ਵਿਵਰਣ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਥਾਮਸ ਰਾਬਰਟ ਮਾਲਥਸ ਨੇ 18ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਵਸੋਂ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਤੇ ਨਿਬੰਧ” ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ।

ਮਾਲਥਸੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਸੋਂ ਸਦਾ ਰੇਖਾ ਗਣਿਤ ਵਾਧੇ (Geometric progression) (2, 4, 8, 16, 32) ਵਿਚ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਵਾਧਾ (Arithmetic progression) (2, 4, 6, 8, 16) ਵਿਚ ਵਧਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਲਾਇਕ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ। ਮਾਲਥਸ ਨੇ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਿਆ ਕਿ ਜੇਕਰ ਵਸੋਂ ਵਾਧਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਯੁੱਧ, ਭੁੱਖਮਰੀ, ਹੜ੍ਹ, ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀਆਂ ਹਨ |

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Environmental Education Important Questions Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਵਾਤਾਵਰਣ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
‘ਵਾਤਾਵਰਣ’ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਾਡਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ। ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਜੈਵ ਮਿੱਟੀ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਜਾਨਵਰ ਆਦਿ ਸਭ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਅੰਗ ਹਨ-

• ਜੈਵ ਅੰਗ,
• ਅਜੈਵ ਅੰਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਜੈਵ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਅਜੈਵ ਅੰਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ, ਉਰਜਾ, ਹਵਾ, ਵਿਕਿਰਨਾਂ, ਤਾਪਮਾਨ, ਰਸਾਇਣ ਆਦਿ ਸਭ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੈਵ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਅੰਗ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਜੀਵ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦੇ, ਮਨੁੱਖ, ਜਾਨਵਰ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –

1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment)
2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment)
3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-

• ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere)
• ਜਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere)
• ਥਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਖੁਰਾਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੰਡੋ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਤਪਾਦਕ (Producers)
2. ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)
3. ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖਪਤਕਾਰ (Consumer) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇਪੌਦਿਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumer) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਗਿੱਦੜ, ਹਿਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਜੀਵਾਣੂ, ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਆਦਿ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

1. ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)
2. ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)
3. ਤੀਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)
4. ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers) !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਸੂਖ਼ਮ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੁ (Bacteria) ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਆਕਸੀਜਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
21%.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ –

• ਖਣਿਜ ਤੱਤ – 50-60%
• ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ – 7-10%
• ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲਾ ਜਲ – 15-25%
• ਜੈਵਿਕ ਤੱਤ – 1%

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੀ ਪਹਿਨਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਫਿਰਨ, ਜੋ ਕਿ ਇਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਲੰਬਾ ਚੋਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧਰਤੀ ਦਾ ਜੀਵਨ ਖੇਤਰ (Life Zone) ਕਿਸਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ/ਜੈਵ ਮੰਡਲ (Bio Sphere) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਅਪਘਟਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ, ਜਲ, ਹਵਾ, ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪੁਲਾੜੇ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ, ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ।
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕਾਂ, ਪੁਲਾਂ, ਸੁਰੰਗਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ, ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗੀਕਰਨ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੁਕਤਾ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਟਰਾਂ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਲਈ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਵਧਾਈ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਸੱਭਿਅਤਾ (Civilisation) ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਅਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗਿਆਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਕਲਾ, ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲ, ਕਾਨੂੰਨ, ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਦਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕੀਤੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਪੀਣ ਵਾਲੀ ਚਾਹ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਹਵਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਕਾਰਕ ਜਿਹੜੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਤਾਕਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ, ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸਟਰ, ਰੈਲੀਆਂ, ਨਾਟਕਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਫਿਲਮਾਂ ਰਾਹੀਂ, ਕਾਨਫਰੈਂਸਾਂ ਰਾਹੀਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
CO₂ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ, ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂ ਇਕ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਅੰਸ਼ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਰੁਤਬਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਭਾਈਵਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਭੌਤਿਕ ਅੰਸ਼ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ 75% ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਂਗੜੀ ਅਤੇ ਫਿਰਨ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ (Issue Attention Cycle) ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਕਿੰਨੇ ਪੜਾਅ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੱਸਿਆ ਧਿਆਨ ਚੱਕਰ (Issue Attention Cycle) ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਡਾਊਨ (Down) ਨੇ ਦਿੱਤਾ, ਇਸਦੇ ਪੰਜ ਪੜਾਅ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਭਾਈਵਾਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਈ ਵੀ ਜੀਵ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਜਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਲਾਭ ਲੈਣ ਵਾਲਾ ਭਾਈਵਾਲ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type I)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਅਸਲ ਵਿਚ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਜੀਵ ਜਾਂ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ –

• ਅਜੈਵ ਕਾਰਕ (Abiotic factors)
• ਜੈਵ ਕਾਰਕ (Biotic factors) ।

ਜੈਵ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ-ਮਨੁੱਖ, ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਅਜੈਵ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ-ਪਾਣੀ, ਤਾਪਮਾਨ, ਹਵਾ, ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਜੀਵਨ-ਰੱਖਿਅਕ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਖਾਸ ਕਰਕੇ CO₂ ਅਤੇ O₂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਜਿਵੇਂ O₂, ਗੈਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਅਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਂ (ਜੰਤੁ ਅਤੇ ਪੌਦੇ) ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ CO₂ (ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ CO₂ ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਪੌਦੇ ਵਰਤ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Atmosphere)-ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰੀਨ ਹਾਉਸ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ।
ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ-ਕਲ ਵਧ ਰਹੀ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਾਰਨ CO₂, ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜੋ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਰਖਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers) ਕੀ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ –

• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers-ਇਹ ਉਹ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਹਿਰਨ, ਗਾਂ, ਮੱਝ, ਖਰਗੋਸ਼, ਹਾਥੀ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ. ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਡੱਡੂ, ਛੋਟੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ।
• ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹ ਜੀਵ ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਕਿ-ਸੱਪ, ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਆਦਿ ।
• ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers)-ਇਹ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਕਿਬਾਘ, ਬੱਬਰ ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਬਾਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਿਖੇੜਕ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਖੇੜਕ (Decomposersਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਐਂਜ਼ਾਇਮਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਉ ਕਰਕੇ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਦੌਰਾਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ, ਗੈਸਾਂ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨਿਖੇੜਕ ਅਖਵਾਂਉਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂ |

ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ (Importance of Decomposers-ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਣ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਉਪਜਾਉ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਸਮੇਂ ਨਿਕਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਅਪਘਟਕਾਂ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਫ਼ਾਈ ਸੇਵਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) ‘ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Social Environment) ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਇਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲਿਆ ਹੈ। ਆਪਣੀ ਅਕਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਕੇ ਇਸ ਨੇ ਸਾਰੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ, ਘਰਾਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਲੋੜੀਂਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵੀ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ।

ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕਿੱਤੇ ਵਜੋਂ ਅਪਣਾਇਆ, ਫਿਰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉੱਨਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦਿਆਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰੱਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵੀ ਲੈ ਆਂਦੀ। ਅੱਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਅਸੰਤੁਲਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਸਾਡੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਮੁੱਲ/ਕਦਰਾਂ-ਕੀਮਤਾਂ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਵਿਚ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਨੁੱਖ, ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਵਧਣ-ਫੁਲਣ ਅਤੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਉਸੇ ਥਾਂ ਤੇ ਵੱਧ-ਫੁਲ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ, ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ ਅਤੇ ਮਕਾਨ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹੋਣ । ਜੇਕਰ ਵਾਤਾਵਰਣ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਾਫ਼ਿਕ ਸਾਧਨ ਮੁਹੱਇਆ ਕਰਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਧਣ-ਫੁਲਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਦੇਰ ਤਕ ਅਪਣੀ ਹੋਂਦ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਕਾਮਯਾਬ ਹੋ ਸਕਣਗੀਆਂ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੇਕਰ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Autotrophs) ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ਪਰ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Heterotrophs) ਆਪਣੇ ਆਪ ਮੁੱਕ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਕਥਨ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ। ਅਤੇ ਇਹ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਗੱਲ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹੀ ਹੈ ਕਿ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਤੇ ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ ਭੁੱਖੇ ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਮਰ ਜਾਣਗੇ ਅਤੇ ਅਖ਼ੀਰ ਵਿਚ ਉਹ ਵੀ ਲੁਪਤ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।

(ੲ) ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Type II)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ (Capitalist Society) ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲਾਭ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਉੱਚ-ਪੱਧਰ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ|ਇਹ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਨਿੱਜੀ ਸਵਾਰਥ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਸਾਡੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜੋਕੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਦਾਹਰਨ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਜੋਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪੁਰਾਤਨ ਭਾਰਤੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
ਇਹ ਸੰਬੰਧ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ –
ਜੰਮੂ-ਕਸ਼ਮੀਰ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਬਹੁਤ ਠੰਡੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਇਸ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹੀ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ। ਜਿਵੇਂ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਇਹ ਗਰਮ ਲੰਬਾ ਕੋਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ‘ਫਿਰਨ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੰਡ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਅੱਗ ਸੇਕਣ ਲਈ ਇਹ ਲੋਗ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀ ਅੰਗੀਠੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ “ਕਾਂਗੜੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹ ਲੋਕ ਇਕ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਚਾਹ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਨੂੰ “ਕਾਹਵਾ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਖੁਸ਼ਕ ਅਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਿਰ ਤੇ ਇਕ ਲੰਬੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਗਰਮ ਤੇ ਹੁੰਮਸ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਲੰਗੀ, ਸੁਤੀ ਕੁੜਤਾ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ਤੇ ਅੰਗ ਵਸਤਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਭਾਸ਼ਾ, ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਆਦਤਾਂ, ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਅਤੇ ਪੂਜਾ ਵਿਧੀਆਂ ਵੀ ਉਸਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਦਿਉ।
ਉੱਤਰ –

ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ (Autotrophs)	ਪਰ-ਆਹਾਰੀ ਜੀਵ (Heterotrophs)
1. ਉਹ ਸਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣੇ ਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਸਰਲ ਤੱਤਾਂ (CO2, H2O) ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ।	1. ਉਹ ਸਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਇਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ । ਇਹ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਭੋਜਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਉਹ CO2, ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ O2, ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	2. ਉਹ O2 ਦੀ ਖਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ  CO2 ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਉਦਾਹਰਨ-ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਹਰੀ ਕਾਈ, ਗੰਧਕ ਜੀਵਾਣੂ ਆਦਿ।	3. ਉਦਾਹਰਨ-ਮੱਝ, ਹਿਰਨ, ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ-
ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦੀਆਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਿਸਮਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ –

• ਪਹਿਲੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਗਾਂ, ਹਿਰਨ, ਮੱਝ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਕੇ ਜੀਵਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸ ਖੋਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਲੂੰਮੜੀ, ਛੋਟੀ ਮੱਛੀ ਆਦਿ।
• ਤੀਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਦੂਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਭੇੜੀਆ, ਵੱਡੀ ਮੱਛਲੀ ਅਤੇ ਸੱਪ ਆਦਿ ।
• ਚੌਥੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quatermary Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਜੀਵ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਤੀਸਰੇ ਪੱਧਰ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਦੁਆ ਆਦਿ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਮਾਸ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਲੋਕ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਸਥਾਨ ਦੇ ਰੇਤੀਲੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਕਾਰਨ ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੁ ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਲੰਬੀ ਪਗੜੀ ਬੰਨਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਾਤਾਨੁਕੂਲਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਆਪਣੀਆਂ ਨਾਸਾਂ ਅਤੇ ਮੂੰਹ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮੁੱਛਾਂ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਔਰਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਲੰਬਾ ਘੁੰਡ ਕੱਢ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਸ ਗੱਲ ਵਿਚ ਕਿੰਨੀ ਕੁ ਸਚਾਈ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਭਾਵ ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ’ਤੇ ਚੰਗੇ ਅਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਏ ਹਨ । ਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਲੁਪਤ ਹੋਣ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਇਆ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਚਲਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਬਾਲਣ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਮਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੰਤੁਲਨ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫਤਾਵਾਂ ; ਜਿਵੇਂ-ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ, ਭੂਚਾਲ, ਸੁਨਾਮੀ ਆਦਿ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਵਿਖਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥਾਂ ਨਾਲ ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਿਕਾਸ ਨੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ‘ਤੇ ਅਸਰ ਪਾਇਆ ਹੈ ।

(ਸ) ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇਸਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ਾਂ ਦਾ ਜਟਿਲ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਜੈਵਿਕ ਸਮੂਹ ਦਾ ਸਰੂਪ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਅੰਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਤੱਤ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਮੁੱਖ ਜਮਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

1. ਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic Components)
2. ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotic Components) ।

1. ਅਜੈਵ ਅੰਗ (Abiotic)-ਇਹਨਾਂ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਾਰਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਰਜੀਵ ਹਨ। ਇਹ ਨਿਰਜੀਵ ਅੰਗ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ। ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਗ ਆਪਸ ਵਿਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਅਜੈਵ ਅੰਗ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਗਏ ਹਨ-

• ਜਲਵਾਯੂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਕ (Climate Related Factors)-ਜਿਵੇਂ-ਹਵਾ, ਮੀਂਹ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਆਦਿ।
• ਮਿੱਟੀ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਕ (Soil Related Factors)-ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਣਤਰ, ਕੁਦਰਤੀ ਦਸ਼ਾ ਅਤੇ pH ਆਦਿ।

2. ਜੈਵ ਅੰਗ (Biotic) -ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਕ, ਖਪਤਕਾਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ, ਸਾਰੇ ਹੀ ਸਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ।

ਉਤਪਾਦਕ (Producers) – ਉਹ ਸਜੀਵ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਆਪਣਾ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਕਾਰਬਨੀ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ-ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ।

ਖਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ- ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਹਿਰਨ, ਆਦਿ।

ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਇਹ ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਅਪਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉੱਲੀਆਂ, ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖਾਂ ਜਾਂ ਪਸਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਰੂਪਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ- ਭੌਤਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ। ਇਹਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰਪੂਰਵਕ ਵੇਰਵਾ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –
1. ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Physical Environment-ਇਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਭੂਮੀ ਦਾ ਖੇਤਰ ਭਾਵ ਥਲ-ਮੰਡਲ, ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ-ਮੰਡਲ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ (Atmosphere) ਜੀਵਨ ਰੱਖਿਅਕ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਗਿਲਾਫ ਹੈ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚਲੀ ਆਕਸੀਜਨ ਸਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚਲੀ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਈ|

ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਜਲ-ਮੰਡਲ (Hydrosphere) ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜਲ ਸਰੋਤ ਜਿਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ, ਤਲਾਬ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ। ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਲਈ ਵੀ ਜਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ।

ਥਲ-ਮੰਡਲ (Lithosphere) ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਪਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ। ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਮਿਲ ਕੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਾਲਤਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

2. ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ (Biological Environment)-ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਜਿੰਦਾ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ –

• 1. ਉਤਪਾਦਕ (Producers)-ਇਸ ਵਰਗ ਵਿਚ ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਗੰਧਕ, ਜੀਵਾਣੂ, ਹਰੀ ਕਾਈ ਆਦਿ ਸਭ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ CO₂, H₂O ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਦੂਸਰਿਆਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।
  2. ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Consumers)-ਉਹ ਸਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
• ਪਹਿਲੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Primary Consumers)-ਇਹ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਖਾ ਕੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ- ਬੱਕਰੀ, ਗਾਂ, ਹਿਰਨ ਆਦਿ।
• ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Secondary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਛੋਟੀ ਮੱਛੀ, ਲੂੰਮੜੀ ਆਦਿ।
• ਤੀਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Tertiary Consumers)-ਇਹ ਵੀ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਦੂਸਰੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ; ਜਿਵੇਂ-ਭੇੜੀਆ, ਵੱਡੀ ਮੱਛਲੀ ਆਦਿ।
• ਚੌਥੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰ (Quaternary Consumers)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਰਜੇ ਦੇ ਖ਼ਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ ਆਦਿ।

ਨਿਖੇੜਕ (Decomposers)-ਇਹ ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮ੍ਰਿਤ ਉਤਪਾਦਕਾਂ ਅਤੇ ਖਪਤਕਾਰਾਂ ਦਾ ਐਂਜ਼ਾਇਮ ਛਿੜਕ ਕੇ ਅਪਘਟਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਜੋੜ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਇਹਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਉੱਲੀਆਂ, ਜੀਵਾਣੂ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ‘ (Social Environment)-ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਇਕ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਸ਼ ਹੈ। ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ਅੰਸ਼ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਹੋਂਦ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਖੇਤੀ-ਬਾੜੀ, ਉਦਯੋਗ, ਭਵਨ-ਉਸਾਰੀ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੁੱਧੀ ਵਾਲਾ ਜੀਵ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਉਸਨੇ ਕਈ ਕਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ। ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਅੱਜ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇਸ ਨੂੰ ਵੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਹਰ ਸੰਭਵ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮਨੁੱਖ ਵਲੋਂ ਵਾਤਾਵਰਣ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਰੱਖਣ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ‘ਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦੇ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Environmental Education Book Solutions Chapter 17 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Environmental Education Chapter 17 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ

Environmental Education Guide for Class 11 PSEB ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Textbook Questions and Answers

(ਉ) ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ-ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਡਰੱਗ ਦੁਰਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਆਪਣੇ ਵਿਵਹਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਦਲਾਅ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਤੀਰੇ ਦੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਵਜੋਂ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ :

• ਉਹ ਬੇਚੈਨ ਅਤੇ ਅੰਤਰਮੁਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਹ ਵੱਧ ਗੁਸਾ ਅਤੇ ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਵੱਈਏ ਅਤੇ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉਹ ਉਦਾਸ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਅਵਸਾਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
• ਉਹ ਸੁਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਹ ਆਪਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਤਬਦੀਲੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਹ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿਚ ਨਾਟਕੀ ਤਬਦੀਲੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਹ ਪੈਸੇ ਦੀ ਮੰਗ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਉੱਚ ਵਿੱਤੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ |
• ਉਹ ਅਪਰਾਧਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜ-ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੰਬਾਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਦਿਵਸ ਕਦੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
31 ਮਈ ਨੂੰ ਤੰਬਾਕੂ ਵਿਰੋਧੀ ਦਿਵਸ (Anti-tobacco Day) ਵਜੋਂ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ ਅਨੁਸਾਰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੁਆਰਾ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਰਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ :

1. ਅਲਕੋਹਲ
2. ਅਫੀਮ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ
3. ਭੰਗ ਦੇ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ
4. ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ
5. ਕੋਕੇਨ
6. ਕੈਫੀਨ ਸਮੇਤ ਉਤੇਜਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ
7. ਭਰਮ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ
8. ਤੰਬਾਕੂ
9. ਵਾਸ਼ਪਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿਹਤ ਦੀ ਕੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿਹਤ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤੰਦਰੁਸਤ ਹੋਣਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਸਿਰਫ ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਸਰੀਰਕ ਨੁਕਸ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਨੀ ਵੀ ਹੈ ।ਦੱਸੋ ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ, ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਾਨੀ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਨੀ ਵੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਸ਼ੇੜੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨੁਕਸਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਹਤ ਦੀ ਘਾਟ, ਵਿਵਹਾਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀਆਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਵਿੱਤੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ| ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ (ਮੈਡੀਕਲ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ), ਅਪਰਾਧ ਦੀ ਵੱਧ ਦਰ, ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਕ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਦਾ ਆਦੀ ਬਨਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤੱਤ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਦੀ ਹੋਣਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸ਼ੋਰਾਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਉਮਰ ਵਾਲਿਆਂ, ਦੋਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਬਹੁਤ ਫੈਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਕੁਝ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਕਾਰਕ ਇਹ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ –

• ਦੋਸਤਾਂ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਨਸ਼ੇੜੀ ਬਣਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਵਧਦਾ ਹੈ ।
• ਕਈ ਵਾਰ ਆਪਣੇ ਕਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋਣਾ ਵੀ ਇਸਦਾ ਕਾਰਣ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਘਰੇਲੂ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਗੜਬੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਸੇ ਧੱਕ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜਿਵੇਂ ਬੇਧਿਆਨੀ, ਉਦਾਸੀ ਜਾਂ ਚਿੰਤਾ ਰੋਗ ਹੋਵੇ, ਉਹ ਠੀਕ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨ ਲਈ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਲੈਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵੱਲੋਂ ਮੌਜ-ਮਸਤੀ ਲਈ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਦੀ ਹੋਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਵਧਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਈ ਵਾਰ ਮਾਪਿਆਂ ਵੱਲੋਂ ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਪਰ ਇਮਿਤਹਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਦਿਖਾਉਣ ਲਈ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਦਬਾਅ ਨੂੰ ਨਾ ਝੱਲ ਸਕਣਾ
  ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੱਲ ਲੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਸ਼ੇ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਆਦੀਆਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਲਛਣ :

1. ਜਲਦੀ ਗੁੱਸੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਣਾ ।
2. ਲੜਾਈ-ਝਗੜਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿਣਾ ।
3. ਘਰੇਲੂ ਅਤੇ ਕੰਮਕਾਜੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਅਣਗੌਲਿਆਂ ਕਰਨਾ ।
4. ਭਾਰ ਘਟਣਾ, ਨੀਂਦ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਦਾ ਘਟ ਜਾਣਾ ।
5. ਖਰਾਬ ਹੋ ਰਹੀ ਸਰੀਰਕ ਦਿੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਨਸ਼ਾਖੋਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀ-ਕੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮਾੜੇ ਅਸਰਾਂ ਬਾਰੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੁਚੇਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ ਰਾਹੀਂ ਕਾਫੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਹਨ । ਨਸ਼ੇੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਰਤਾਅ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਸਰਵਪੱਖੀ ਪਹੁੰਚ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਲਾਹ-ਮਸ਼ਵਰਾ, ਇਲਾਜ ਅਤੇ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡ ਚੁੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹਾਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਤੇ ‘ਤੰਬਾਕੂ ਰਹਿਤ ਸਕੂਲ’ ਅਤੇ ‘ਤੰਬਾਕੂ ਰਹਿਤ ਸੰਸਥਾ ਵਰਗੇ ਬੋਰਡ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਕੂਲ ਇਮਾਰਤ ਤੋਂ 100 ਗਜ਼ ਦੇ ਘੇਰੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਿਕਰੀ ‘ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ । 18 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘਟ ਉਮਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਤੰਬਾਕੂ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥ ਵੇਚਣ ’ਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਕਿਸ ਸਰਕਾਰੀ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਸ਼ੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੋਕਥਾਮ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮਾ ਸਿਹਤ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਲਾਈ ਵਿਭਾਗ ਦਾ ਹੈ ।