Bhagya

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 21 National Movement 1885-1919 will help you in revision during exams.

National Movement 1885-1919 PSEB 8th Class SST Notes

→ Nationalist Movement:

• The nationalist movement started in India after the Revolt of 1857 A.D.
• The main objectives of this movement were national freedom, democracy, social equality, and national development.

→ Early Phase (1885-1905 A.D.):

• Many political organizations were formed in the second half of the 19th century like-Bombay Association, Indian Association, Madras Native Association, Poona Sarvjanic Sabha, and Madras Mahajan Sabha.
• Indian National Congress was formed in 1885 A.D.
• Congress adopted moderate policies in its early years like the spread of education, Industrial development, debt waiver of farmers, etc.

→ Indian Nationalist Movement (1905-1919 A.D.):

• Even simple and general demands of Congress were not met by the British rulers.
• Consciousness among people aroused and one extremist party was originated within Congress.

→ Origin of Extremists:

• Partition of Bengal by Curzon, Russian defeat from Japan, the Russian revolution of 1905 A.D., and the Leadership of Lal-Bal-Pal gave encouragement to extremism.
• Extremists wanted that their demands should be met by putting more and more pressure.

→ Boycott and Swadeshi Movement:

• The movement which came out of anger at the partition of Bengal gave birth to Boycott and Swadeshi movement.
• The main objective of this movement was to encourage local industries and to boycott British goods.

→ Extremist Leaders:

• Lal-Bal-Pal were extremist leaders of Congress who wanted to attain Swaraj through struggle, Boycot,t, and Swadeshi.
• They dominated Indian politics after 1905 A.D.

→ Revolutionaries:

• Many youngsters of Punjab, Uttar Pradesh, and Bengal-like states started revolutionary movements.
• They believed in the killing of Britishers, the use of weapons, and self-sacrifice.

→ Gadar Movement:

• Gadar Party was founded in San Fransisco (USA) in 1913 A.D.
• Baba Sohan Singh Bhakna was appointed its President.
• This organization tried to throw the British out of India through armed revolution under the leadership of Ras Bihari Bose and Kartar Singh Sarabha.

राष्ट्रीय आन्दोलन : 1885-1919 ई० PSEB 8th Class SST Notes

→ राष्ट्रवादी आन्दोलन -1857 के विद्रोह के पश्चात् भारत में एक राष्ट्रवादी आन्दोलन का आरम्भ हुआ। इस आन्दोलन के प्रमुख लक्ष्य राष्ट्रीय स्वाधीनता, लोकतन्त्र, सामाजिक समानता और राष्ट्रीय विकास थे।

→ आरम्भिक चरण (1885-1905) – उन्नीसवीं शताब्दी के उत्तरार्द्ध में अनेक राजनीतिक संगठनों की स्थापना हुई-बाम्बे एसोसिएशन, इंडियन एसोसिएशन, मद्रास (चेन्नई) नैटिव एसोसिएशन, पूना सार्वजनिक सभा और मद्रास (चेन्नई) महाजन सभा।

→ 1885 में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस की स्थापना हुई। आरम्भिक वर्षों में कांग्रेस ने नरम नीतियां अपनाईं-शिक्षा प्रसार, औद्योगिक विकास, किसानों के कर्मों में राहत इत्यादि।

→ भारतीय राष्ट्रवादी आन्दोलन (1905-1919) – ब्रिटिश शासकों ने कांग्रेस की मामूली साधारण मांगें भी नहीं मानीं। जनता की चेतना बढ़ी और कांग्रेस के भीतर एक गरमपंथी दल का जन्म हुआ।

→ गरमपंथ का उदय – कर्जन द्वारा बंगाल विभाजन, जापान के हाथों रूस की हार, 1905 की रूसी क्रान्ति तथा लाल-बाल-पाल के नेतृत्व ने गरमपंथ को बढ़ावा दिया। गरमपंथी भारी दबाव डालकर अपनी मांगें मनवाना चाहते थे।

→ बहिष्कार और स्वदेशी आन्दोलन – बंगाल विभाजन के परिणामस्वरूप जन्मी गुस्से की लहर ने स्वदेशी और बहिष्कार आन्दोलन को जन्म दिया।

→ इस आन्दोलन का उद्देश्य देशी उद्योगों को प्रोत्साहन देना और ब्रिटिश माल का बहिष्कार करना था।

→ गर्म दल के नेता लाल-बाल-पाल कांग्रेस के गर्म दलीय नेता थे जो संघर्ष, बहिष्कार और स्वदेशी द्वारा स्वराज्य प्राप्त करना चाहते थे। 1905 के बाद देश की राजनीति में उनका बड़ा प्रभुत्व रहा।

→ क्रान्तिकारी – पंजाब, उत्तर प्रदेश, बंगाल आदि प्रान्तों में अनेक नवयुवकों ने क्रान्तिकारी आन्दोलन चलाये। वे अंग्रेजों की हत्या, शस्त्र-प्रयोग तथा आत्म-बलिदान में विश्वास करते थे।

→ ग़दर आन्दोलन – ग़दर पार्टी की स्थापना 1913 ई० में सान फ्रांसिस्को (अमेरिका) में हुई। इसका प्रधान बाबा सोहन सिंह भकना को बनाया गया।

→ इस संस्था ने रास बिहारी बोस तथा करतार सिंह सराभा के नेतृत्व में सशस्त्र क्रान्ति द्वारा अंग्रेज़ों को भारत से बाहर निकालने का प्रयास किया।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ : 1885-1919 ਈ. PSEB 8th Class SST Notes

→ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ-1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵਾਧੀਨਤਾ, ਲੋਕਤੰਤਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸਨ ।

→ ਆਰੰਭਿਕ ਪੜਾਅ (1885-1905) 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਅੱਧ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਬਾਂਬੇ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਮਦਰਾਸ (ਚੇਨੱਈ) ਲੈਟਿਵ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਪੂਨਾ ਸਰਵਜਨਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ (ਚੇਨੱਈ) ਮਹਾਜਨ ਸਭਾ ।

→ 1885 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਆਰੰਭਿਕ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਨਰਮ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਸਾਰ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਹਤ ਆਦਿ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ (1905- 1919)-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ ਮਾਮੂਲੀ ਸਾਧਾਰਨ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀਆਂ । ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਵਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਗਰਮਪੰਥੀ ਦਲ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

→ ਗਰਮ ਦਲ ਦਾ ਉਦੈ-ਕਰਜ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ, ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਰੂਸ ਦੀ ਹਾਰ, 1905 ਦੀ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਲਾਲ-ਬਾਲ-ਪਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਗਰਮ ਦਲ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਗਰਮਦਲੀਏ ਭਾਰੀ ਦਬਾਅ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮਨਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

→ ਬਾਈਕਾਟ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅੰਦੋਲਨ-ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜਨਮੀ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਾਈਕਾਟ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਬਿਟਿਸ਼ ਮਾਲ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

→ ਗਰਮ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾ-ਲਾਲ-ਬਾਲ-ਪਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਗਰਮ ਦਲੀ ਨੇਤਾ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਬਾਈਕਾਟ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਸਵਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 1905 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭੂਤਵ ਰਿਹਾ ।

→ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ-ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਏ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਆਤਮਬਲੀਦਾਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

→ ਗ਼ਦਰ ਅੰਦੋਲਨ-ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1913 ਈ: ਵਿਚ ਸਾਨਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਬਾ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।

→ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 23 India after Independence will help you in revision during exams.

India after Independence PSEB 8th Class SST Notes

→ Framing of the Constitution: The Constituent Assembly of India started to prepare the new Constitution in July 1946 A.D. which was completed on 26th November 1949 A.D.

→ Unification of Indian Princely States: India became free on 15th August 1947 but the unification of Princely States was one of the biggest problems for India. This problem was solved by Sardar Vallabh Bhai Patel With great intelligence.

→ Reorganization of States: Indian states were reorganized in 1956 A.D. on the basis of language.

→ Development of Agriculture and Industries: A lot of development took place in India after independence in the fields of agriculture and industries.

→ Basis of Foreign Policy of India: The main base of the foreign policy of India is Non-Alignment. It means that India remains away from the military alliances of the world.

→ Another basis of our foreign policy in co-operation with the United Nations and keeping friendly relations with neighbouring countries.

→ Non-Aligned Movement: India, Yugoslavia, and Egypt were primary and main members of the Non-Aligned Movement.

→ Indian Prime Minister, Pt. Jawahar Lai Nehru, President of Yugoslavia Tito, and Egyptian President Nasir supported the policy of Non-Alignment.

→ But now the number of countries adopting this policy has been increased to a great extent.

→ This policy has taken the form of a powerful movement.

→ That’s why a group of Non-Aligned countries is known as ‘Third World Countries’.

→ India and its Neighbouring States: Pakistan, China, Bangladesh, and Sri Lanka are our main neighbouring countries.

→ Our other neighbouring countries are Bhutan, Nepal, and Myanmar.

→ India wanted to keep friendly relations with them but our relations with them have some negative aspects as well.

→ India and Pakistan: Mutual relations of India and Pakistan always remain tense.

→ But India wants to keep friendly relations with its neighbouring countries so that peace could be maintained in the Indian sub-continent.

→ India has tried a lot from time to time to keep cordial relations with Pakistan.

→ Panchsheel: Pt. Jawahar Lai Nehru gave 5 principles for world peace.

→ These were given the name of Panchsheel.

→ Its objective was to encourage the feeling of co-existence among neighbouring countries so that their sovereignty and integrity could be maintained.

→ India and United Nations Organisation: India is giving a great contribution to world peace through United Nations Organisation.

→ India has complete faith in the objectives of the United Nations Organisation.

→ That’s why one of the objectives of Indian foreign policy is to cooperate United Nations in maintaining world peace and solve mutual disputes through mutual discussion.

स्वतन्त्रता के पश्चात् का भारत PSEB 8th Class SST Notes

→ संविधान का निर्माण – भारतीय संविधान सभा ने जुलाई 1946 ई० में नया संविधान बनाना आरम्भ किया जो कि 26 नवम्बर, 1949 ई० को पूरा हुआ।\

→ देशी-रियासतों का एकीकरण – भारत 15 अगस्त, 1947 ई० को आज़ाद हुआ था परन्तु देशी रियासतों का एकीकरण भारत के लिए बहुत बड़ी समस्या थी। इस समस्या का समाधान सरदार पटेल ने बड़ी सूझबूझ से किया।

→ राज्यों का पुनर्गठन – 1956 ई० में भाषा के आधार पर भारत के राज्यों का पुनर्गठन किया गया।

→ कृषि तथा उद्योगों में विकास – स्वतन्त्रता प्राप्ति के पश्चात् भारत ने कृषि तथा उद्योगों में बहुत अधिक विकास किया है।

→ भारत की विदेश नीति के आधार – भारत की विदेश नीति का मुख्य आधार गुट-निरपेक्षता है। इसका अर्थ है कि भारत विश्व के सैनिक गुटों से दूर रहता है।

→ हमारी विदेश नीति के अन्य आधार हैं संयुक्त राष्ट्र से सहयोग तथा पड़ोसी राष्ट्रों से मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध स्थापित करना।

→ गुट-निरपेक्ष (नान- अलाइंड) आन्दोलन – गुट-निरपेक्ष आन्दोलन के आरम्भिक सदस्य भारत, यूगोस्लाविया तथा मिस्र थे। भारत के प्रधानमन्त्री पं० जवाहर लाल नेहरू, यूगोस्लाविया के राष्ट्रपति टीटो तथा मिस्र के राष्ट्रपति नासिर ने गुट-निरपेक्षता की नीति का समर्थन किया।

→ परन्तु आज इस नीति को अपनाने वाले देशों की संख्या बहुत अधिक हो गई है और इस नीति ने एक शक्तिशाली आन्दोलन का रूप धारण कर लिया है। इसी कारण गुट-निरपेक्ष देशों के समूह को ‘तृतीय विश्व’ या ‘तीसरी दुनिया’ कहकर पुकारा जाता है।

→ भारत तथा उसके पड़ोसी देश – हमारे मुख्य पड़ोसी देश पाकिस्तान, चीन, बांग्ला देश तथा श्रीलंका हैं। हमारे अन्य पड़ोसी भूटान, नेपाल तथा बर्मा (म्यनमार) हैं। भारत इनके साथ अच्छे सम्बन्ध स्थापित करना चाहता है, परन्तु इनके साथ हमारे सम्बन्धों के कुछ नकारात्मक पहलू भी हैं।

→ भारत तथा पाकिस्तान – भारत तथा पाकिस्तान के बीच आपसी सम्बन्ध आरम्भ से ही तनावपूर्ण रहे हैं। परन्तु भारत अपने पड़ोसी देशों से मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध चाहता है ताकि भारतीय उपमहाद्वीप में शान्ति बनी रहे।

→ पाकिस्तान के साथ मधुर सम्बन्ध बनाने के लिए भारत ने समय समय पर अनेक प्रयास किए हैं।

→ पंचशील -1954 ई० में पण्डित जवाहर लाल नेहरू ने विश्व-शान्ति के लिए पाँच सिद्धान्त बनाए। इसे पंचशील का नाम दिया जाता है।

→ इसका उद्देश्य पड़ोसी देशों के बीच सह-अस्तित्व की भावना को बढ़ाना है ताकि उनकी प्रभुसत्ता और अखण्डता बनी रहे।

→ भारत तथा संयुक्त राष्ट्र- भारत संयुक्त राष्ट्र के माध्यम से विश्वशान्ति में महत्त्वपूर्ण योगदान दे रहा है।

→ भारत की संयुक्त राष्ट्र के उद्देश्यों में पूरी आस्था है। इसलिए भारत की विदेश नीति का एक लक्ष्य संयुक्त राष्ट्र को विश्वशान्ति की स्थापना तथा विवादों को आपसी बातचीत द्वारा सुलझाने में सहयोग देना भी है।

ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਭਾਰਤ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਜੁਲਾਈ, 1946 ਈ: ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ 26 ਨਵੰਬਰ, 1949 ਈ: ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ।

→ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ-ਭਾਰਤ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਦੇਸ਼ੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ ਬੜੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ।

→ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ-1956 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਗੁੱਟਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਹੋਰ ਆਧਾਰ ਹਨ-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।

→ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ (ਨਾਨ ਅਲਾਇੰਡ) ਅੰਦੋਲਨ-ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਟੀਟੋ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਾਸਿਰ ਨੇ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ‘ਤੀਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਜਾਂ ‘ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ’ ਕਹਿ ਕੇ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼-ਸਾਡੇ ਮੁੱਖ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਭੂਟਾਨ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਮਿਆਂਮਾਰ) ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਨਾਅਪੂਰਨ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ।

→ ਪੰਚਸ਼ੀਲ-1954 ਈ: ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਲਈ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਏ । ਇਸਨੂੰ ਪੰਚਸ਼ੀਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਭਾਰਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਆਸਥਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੁਆਰਾ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 20 The Changes in Arts, Painting, Literature and Architecture will help you in revision during exams.

The Changes in Arts, Painting, Literature and Architecture PSEB 8th Class SST Notes

→ Arts and Literature in India: There is a great history of painting, literature, architecture, music-dance, cinema, etc. Political power in India changed in the 19th century and 20th centuries and that’s why important changes also took place, especially in the sectors of literature and arts.

→ Novels: Novels were prosperous by novelists like Bankim Chandra Chatterjee, Madhusudan Dutt, Dinbandhu Mitra, Keshva Chandra Sen, etc.

→ Fine Arts: Music, painting, and arts are mainly included in these arts. These arts were developed a great deal during British rule.

→ Architecture in Mumbai and Chennai: The British made marvelous buildings in Mumbai and Chennai. Most of these buildings were made in Indo-European style.

→ Important buildings of Mumbai: Prince of Wales Museum, Gate Way of India, Victoria Terminal, Rajabai Tower, etc.

→ Beautiful places of Chennai: Marina Beach and V.G.B. Golden Beach, Fort Saint George, War Memorial, High Court, etc.

कलाएं-चित्रकारी, साहित्य, भवन-निर्माण कला आदि में परिवर्तन PSEB 8th Class SST Notes

→ भारत में कलाएं तथा साहित्य – भारत में चित्रकारी, साहित्य, भवन-निर्माण कला, संगीत-नृत्य तथा सिनेमा आदि ललित कलाओं का शोभायमान इतिहास है।

→ 19वीं शताब्दी में तथा 20वीं शताब्दी के आरम्भ में भारत की राजनीतिक सत्ता में परिवर्तन होने के कारण विशेष रूप से साहित्य एवं ललित कलाओं के क्षेत्र में महत्त्वपूर्ण परिवर्तन हुआ।

→ उपन्यास – उपन्यास को बंकिम चन्द्र चटर्जी, शरतचन्द्र चटर्जी, मधुसूदन दत्त, दीनबन्धु मित्र, केशवचंद्र सेन आदि उपन्यासकारों ने समृद्ध बनाया।

→ ललित कलाएं – इन कलाओं में मुख्य रूप से संगीत तथा नृत्य आदि शामिल हैं। अंग्रेज़ी काल में इन कलाओं में काफ़ी विकास हुआ।

→ मुम्बई तथा चेन्नई में भवन-निर्माण – अंग्रेजों ने मुम्बई तथा चेन्नई में कई शानदार भवन बनवाये। इनमें से अधिकांश भवन भारतीय-यूरोपीय शैली में बने हैं।

→ मुम्बई के मुख्य भवन – प्रिंस ऑफ़ वेल्ज़ म्यूज़ियम, गेटवे ऑफ इण्डिया, विक्टोरिया टर्मिनस, राजाबाई टावर आदि।

→ चेन्नई के दर्शनीय स्थल मेरीनो तट तथा वी० जी० बी० गोल्डन बीच, फोर्ट सेंट जार्ज, वार मैमोरियल, हाइकोट इत्यादि।

ਕਲਾਵਾਂ : ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਸਾਹਿਤ, ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਲਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ, ਸਾਹਿਤ, ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ, ਸੰਗੀਤ, ਨਿਤ ਅਤੇ ਸਿਨੇਮਾ ਆਦਿ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਇਮਾਨ ਇਤਿਹਾਸ ਹੈ ।

→ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਤੇ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸਾਹਿਤ ਅਤੇ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਇਆ ।

→ ਨਾਵਲ-ਨਾਵਲ ਨੂੰ ਬੰਕਿਮ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ, ਸ਼ਰਤ ਚੰਦਰ ਚੈਟਰਜੀ, ਮਧੂਸੂਦਨ ਦੱਤਾ, ਦੀਨਬੰਧੂ ਮਿੱਤਰ, ਕੇਸ਼ਵ ਚੰਦਰ ਸੇਨ ਆਦਿ ਨਾਵਲਕਾਰਾਂ ਨੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਲਲਿਤ ਕਲਾਵਾਂ -ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਵਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਗੀਤ ਅਤੇ ਨਿਤ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਲਾਵਾਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

→ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਚੇਨੱਈ ਵਿਚ ਭਵਨ-ਨਿਰਮਾਣ -ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਮੁੰਬਈ ਅਤੇ ਚੇਨੱਈ ਵਿਚ ਕਈ ਸ਼ਾਨਦਾਰ ਭਵਨ ਬਣਵਾਏ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਵਨ ਭਾਰਤੀ-ਯੂਰਪੀਅਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਬਣੇ ਹਨ।

→ ਮੁੰਬਈ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਵਨ-ਪਿਸ ਆਫ਼ ਵੇਲਜ਼ ਮਿਉਜ਼ੀਅਮ, ਗੇਟਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ, ਵਿਕਟੋਰੀਆ ਟਰਮੀਨਸ, ਜਾਬਾਈ ਟਾਵਰ ਆਦਿ।

→ ਚੇਨੱਈ ਦੇ ਦੇਖਣਯੋਗ ਸਥਾਨ-ਮੇਰੀ ਤੱਟ ਅਤੇ ਵੀ.ਜੀ.ਬੀ. ਗੋਲਡਨ ਬੀਚ, ਫੋਰਟ ਸੇਂਟ ਜਾਰਜ, ਵਾਰ ਮੈਮੋਰੀਅਲ, ਹਾਈਕੋਰਟ ਆਦਿ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 13 Colonialism and Tribal Society will help you in revision during exams.

Colonialism and Tribal Society PSEB 8th Class SST Notes

→ Tribal society: Tribal society is related to the tribal people of the country who live in ancient conditions in forests, valleys, and in far-off mountains. They basically live in Rajasthan, Gujarat, Bihar, Orissa, and the mountainous region of Madhya Pradesh.

→ Important Tribes: Gond, Bhil, Santhal, Mizos, Mundas, etc. are the important tribes of the country.

→ Revolts of Tribal people: Many tribal people revolted against the policies of the British government in the 19th century. Bhils in Madhya Pradesh, Mundas in Bihar, Gonds in Orissa, and Santhals in Bihar-Bengal revolted in a great deal.

→ Birsa Munda: Birsa Munda was the leader of the Munda tribe. He was a very powerful person.

→ Revolt of Santhals: Tribal people, living in the mountains of Rajmahal, of the Santhal tribe, revolted in 1855 A.D. under the leadership of Sidhu and Kanhu. They declared themselves independent by defying the company’s rule.

→ The British got control of the situation in 1856 A.D. after using military force. The government made a separate district of the Santhal Pargana so that the Santhal people should remain happy.

→ Result of Revolts of Tribal people: Tribal people became conscious from a social and religious point of view due to these revolts.

बस्तीवाद तथा कबिलाई समाज PSEB 8th Class SST Notes

→ कबिलाई समाज – कबिलाई समाज से अभिप्राय देश के आदिवासी लोगों से है। ये मुख्यत: राजस्थान, गुजरात, बिहार, उड़ीसा तथा मध्य प्रदेश के पहाड़ी प्रदेशों में रहते हैं।

→ प्रमुख कबीले – भारत के प्रमुख आदिवासी कबीले गोंड, भील, संथाल, मिज़ो आदि हैं।

→ कबिलाई लोगों के विद्रोह -19वीं शताब्दी में अनेक कबिलाई लोगों ने ब्रिटिश सरकार की नीतियों का विरोध किया। इसलिए देश के अनेक भागों में कबिलाई विद्रोह हुए।

→ मध्य प्रदेश में भीलों ने, बिहार में मुण्डा लोगों ने, उड़ीसा में गोंडों ने तथा बिहार-बंगाल में संथालों ने भारी विद्रोह किये।

→ बिरसा मुण्डा – बिरसा मुण्डा, मुण्डा कबीले का नेता था। वह एक शक्तिशाली व्यक्ति था।

→ संथालों का विद्रोह – राजमहल की पहाड़ियों में रहने वाले संथाल कबीले के लोगों ने सिंधु और कान्ह नामक दो व्यक्तियों के नेतृत्व में 1855 में विद्रोह कर दिया।

→ उन्होंने कम्पनी के शासन का अन्त करके स्वयं को स्वतन्त्र घोषित कर दिया। सैनिक कार्यवाही के बाद अंग्रेज़ 1856 में स्थिति पर नियन्त्रण कर पाये।

→ सरकार ने संथाल लोगों को प्रसन्न करने के लिए संथाल परगना नामक एक अलग ज़िला स्थापित किया।

→ कबिलाई लोगों के विद्रोहों के परिणाम – इन विद्रोहों के परिणामस्वरूप कबिलाई लोग सामाजिक तथा धार्मिक रूप से जागरूक हुए।

ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ-ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਬੀਲੇ-ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ-19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਨੇਕ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਕਬੀਲੇ ਵਿਦਰੋਹ ਹੋਏ ।

→ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਭੀਲਾਂ ਨੇ, ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ, ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਗੋਂਡਾਂ ਨੇ ਅਤੇ ਬਿਹਾਰ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਸੰਥਾਲਾਂ ਨੇ ਭਾਰੀ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ।

→ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ-ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ, ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ ।

→ ਸੰਥਾਲਾਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ-ਰਾਜ ਮਹੱਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਕਾਹ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ 1855 ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਪਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ 1856 ਵਿਚ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰ ਸਕੇ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਸੰਥਾਲ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਥਾਲ ਪਰਗਨਾ ਨਾਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਖਰਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

→ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜਾਗਰੁਕ ਹੋਏ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 29 Effects of Social Inequalities and Social Justice will help you in revision during exams.

Effects of Social Inequalities and Social Justice PSEB 8th Class SST Notes

→ Indian Constitution and Equality: Many elements are included in the Indian Constitution.

→ Equality, Liberty, and Secularism are some of the main elements. These elements determine Social Equality.

→ The Preamble of the Constitution: The Preamble of the Indian Constitution is given at the start of the Constitution.

→ It is written clearly in it that We, the people of India, have solemnly resolved to constitute India into a Sovereign, Socialist, Secular, Democratic, Republic and to secure to all its citizen’s Justice, Liberty, Equality, and Fraternity.

→ Social Inequality: Indian Society is divided into different classes and on many bases. It is known as Social Inequality.

→ Types of Social Inequality: Many types of Social Inequalities exist in our country.

→ Some of them are Casteism, Untouchability, Communalism, Linguism, and Illiteracy.

→ Reservation: In India, seats in different political institutions are reserved for the Scheduled Castes, Scheduled Tribes, and for Women. Seats are also reserved for them in government jobs.

सामाजिक असमानताएं-सामाजिक न्याय तथा प्रभाव PSEB 8th Class SST Notes

→ भारतीय संविधान तथा समानता – में कई सिद्धान्त सम्मिलित किये गए हैं। इन सिद्धान्तों में समानता, स्वतन्त्रता तथा धर्म-निरपेक्षता मुख्य हैं। ये सिद्धान्त सामाजिक समानता को सुनिश्चित बनाते हैं।

→ संविधान की प्रस्तावना – भारतीय संविधान की प्रस्तावना संविधान के आरम्भ में दी गई है। इसमें स्पष्ट रूप से अंकित है-‘हम भारत के लोग भारत में एक सम्पूर्ण प्रभुसत्ता सम्पन्न, समाजवादी, धर्म-निरपेक्ष, लोकतन्त्र स्थापित करने के लिए, सभी नागरिकों को सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक न्याय प्रदान करने के लिए वचनबद्ध हैं।

→ सामाजिक असमानता – भारत का समाज कई आधारों पर विभिन्न वर्गों में बंटा हुआ है। इसे सामाजिक असमानता कहते हैं।

→ सामाजिक असमानता के प्रकार – भारत में कई प्रकार की सामाजिक असमानता पाई जाती है। इनमें से मुख्य हैं: जातिवाद, छुआछूत, साम्प्रदायिकता, भाषावाद तथा अनपढ़ता।

→ आरक्षण – भारत में अनुसूचित जातियों, जनजातियों तथा स्त्रियों के लिए विभिन्न राजनीतिक संस्थाओं में सीटें आरक्षित हैं।

→ सरकारी नौकरियों में भी उनके लिए स्थान निश्चित हैं।

ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਮੁੱਖ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ-“ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹਾਂ ।”

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ-ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਕਈ ਆਧਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ-ਜਾਤੀਵਾਦ, ਛੂਤਛਾਤ, ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਦ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ।

→ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ, ਜਨ-ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹਨ । ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 28 Judiciary and Its Special Jurisdiction will help you in revision during exams.

Judiciary and Its Special Jurisdiction PSEB 8th Class SST Notes

→ Parts of Government: There are main parts of government – Executive, Legislative, and Judiciary.

→ Legislative makes the law, Executive implements the law, and Judiciary does the work of justice.

→ Single Judiciary: The structure of a single judiciary has been kept in India.

→ All the courts right from the top and the bottom, are connected with each other.

→ Freedom of Judiciary: Special provisions are kept to make Judiciary independent and impartial.

→ For example, it has been kept separate from legislative and executive so that it can give its decisions independently.

→ Appellate Jurisdiction of Supreme Court: Supreme Court listens to the suits filed against the decisions of high courts of states.

→ As it is the highest court of the country, that’s why its decisions cannot be challenged anywhere.

→ Civil Suits: Appeal can be made in the Supreme Court against the decisions of any civil case.

→ But it should be proved by the high court that there is a definite legal question of general importance in this case.

→ In special cases, Supreme Court can listen to the appeal without the approval of the High Court.

→ Public Interest Litigation (P.I.L.): Any person can file a case of public interest in the court as P.I.L. who is not directly related to the case or suit.

→ Court listens to these cases in a regular way as it listens to other cases.

→ First Investigation Report (F.I.R.): It is necessary to inform the police at first instance in case of any incident occur. It is known as F.I.R. or First Investigation Report.

न्यायपालिका की कार्यविधि तथा विशेषाधिकार PSEB 8th Class SST Notes

→ सरकार के अंग – सरकार के तीन मुख्य अंग होते हैं-विधानपालिका, कार्यपालिका एवं न्यायपालिका। विधानपालिका कानून बनाती है, कार्यपालिका कानूनों को लागू करती है और न्यायपालिका न्याय करती है।

→ एकल न्यायपालिका – भारत में एकल न्यायपालिका की व्यवस्था की गई है। ऊपर से लेकर नीचे तक सभी न्यायालय आपस में जुड़े हुए हैं।

→ न्यायपालिका की स्वतन्त्रता – न्यायपालिका को स्वतन्त्र एवं निष्पक्ष बनाने के लिए विशेष प्रावधान किए गए हैं।

→ उदाहरण के लिए इसे विधानपालिका तथा कार्यपालिका से अलग रखा गया है, ताकि वह स्वतन्त्र रह कर निर्णय दे सके।

→ सर्वोच्च न्यायालय का अपीली क्षेत्राधिकार – सर्वोच्च न्यायालय राज्यों के उच्च न्यायालयों के निर्णयों के विरुद्ध अपीलें सुनता है।

→ देश का सबसे ऊंचा न्यायालय होने के कारण इसके निर्णय को अन्तिम माना जाता है।

→ दीवानी अपीलें – किसी भी दीवानी विवाद के निर्णय के विरुद्ध सर्वोच्च न्यायालय में अपील की जा सकती है। परन्तु उच्च-न्यायालय द्वारा यह प्रमाणित किया जाना आवश्यक है कि विवाद में साधारण महत्त्व का कोई ठोस कानूनी प्रश्न है।

→ विशेष केसों में सर्वोच्च न्यायालय उच्च न्यायालय की स्वीकृति के बिना भी अपील सुन सकता है।

→ जन-हित-मुकद्दमेंबाजी – जन-हित-मुकद्दमेंबाज़ी में सार्वजनिक हित में कोई भी व्यक्ति, जिसका किसी मुकद्दमें से सीधा सम्बन्ध नहीं है, अदालत में मुकद्दमा दायर कर सकता है।

→ अदालतों द्वारा उस मुकद्दमें की सुनवाई भी नियमित मुकद्दमों के समान ही की जाती है।

→ मुकद्दमें – मुकद्दमें मुख्य रूप से दो प्रकार के होते हैं- दीवानी तथा फ़ौजदारी।

→ एफ० आई० आर० किसी भी प्रकार की दुर्घटना होने पर सबसे पहले पुलिस को सूचित करना होता है। इसे एफ० आई० आर० अथवा प्राथमिक सूचना शिकायत कहा जाता है।

ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਗ-ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ । ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਧਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨਿਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਕਹਿਰੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕਹਿਰੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਤਕ ਸਾਰੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।

→ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿ ਕੇ ਨਿਰਣਾ ਦੇ ਸਕੇ ।

→ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਅਪੀਲੀ ਖੇਤਰਾਧਿਕਾਰ-ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪੀਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੀਵਾਨੀ ਅਪੀਲਾਂ-ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੀਵਾਨੀ ਝਗੜੇ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਝਗੜੇ ਵਿਚ ਸਧਾਰਨ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਅਪੀਲ ਸੁਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਨਹਿਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ-ਜਨਹਿਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਸਰਵਜਨਕ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਵੀ ਆਮ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੁਕੱਦਮੇ-ਮੁਕੱਦਮੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ- ਦੀਵਾਨੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ ।

→ ਐੱਫ. ਆਈ. ਆਰ.-ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਨੂੰ ਐੱਫ. ਆਈ. ਆਰ. ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੂਚਨਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 27 Parliament – Structure, Role and Importance will help you in revision during exams.

Parliament – Structure, Role and Importance PSEB 8th Class SST Notes

→ Parliamentary Government in India: The system of Parliamentary government is there in India.

→ The central government has been divided into three parts – Executive, Legislative, and Judiciary.

→ The President is the head of the Executive but is the head only by name.

→ Houses of Parliament: There are two houses of Parliament – Lok Sabha and Rajya Sabha.

→ Parliament makes laws for the country.

→ Supremacy of Parliament: The meaning of supremacy of Parliament is that the Parliament is the supreme institution of the country.

→ Its members are elected by the people.

→ It means that laws are actually made by the people themselves.

→ The President signs the bill passed by the Parliament.

→ Relation of the President and Prime Minister: The position of the Prime Minister is more important in India.

→ The President is the executive head but all of his powers are used by the Prime Minister and his Council of Ministers.

→ It is compulsory for the President to accept the advice of the Prime Minister.

→ Prime Minister informs the President about the meetings of the Council of Ministers held from time to time.

संसद्-बनावट, भूमिका तथा विशेषताएं PSEB 8th Class SST Notes

→ भारत में संसदीय सरकार – भारत में संसदीय सरकार की व्यवस्था है। केन्द्रीय सरकार के तीन प्रमुख अंग हैं- कार्यपालिका, विधानपालिका तथा न्यायपालिका।

→ राष्ट्रपति कार्यपालिका का मुखिया होता है। परन्तु वह नाममात्र का मुखिया है।

→ संसद् के सदन – संसद् के दो सदन हैं- लोकसभा और राज्यसभा। संसद् देश के लिए कानून बनाती है।

→ संसद् की सर्वोच्चता – संसद् की सर्वोच्चता से अभिप्राय यह है कि संसद् देश की सर्वोच्च संस्था है। इसमें जनता द्वारा निर्वाचित सदस्य होते हैं।

→ अतः इसके द्वारा बनाए गए कानून वास्तव में जनता स्वयं बनाती है। संसद् द्वारा पारित कानून पर राष्ट्रपति को हस्ताक्षर करने ही पड़ते हैं।

→ राष्ट्रपति और प्रधान मन्त्री के सम्बन्ध – भारत में प्रधानमन्त्री की स्थिति राष्ट्रपति से अधिक महत्त्वपूर्ण है।

→ राष्ट्रपति कार्यकारी मुखिया है परन्तु उसकी सभी शक्तियों का प्रयोग प्रधानमन्त्री और उसका मन्त्रिपरिषद् करता है।

→ राष्ट्रपति के लिए प्रधानमन्त्री की सलाह मानना अनिवार्य है। प्रधानमन्त्री समयसमय पर राष्ट्रपति को मन्त्रिपरिषद् में हुई बैठकों की सूचना देता है।

→ इस प्रकार वह राष्ट्रपति तथा मन्त्रिपरिषद् के बीच कड़ी का काम करता है।

ਸੰਸਦ- ਬਣਤਰ, ਭੁਮਿਕਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ-ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਦਨ-ਸੰਸਦ ਦੇ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ-ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ । ਸੰਸਦ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ-ਸੰਸਦ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਖ਼ੁਦ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ । ਕਾਨੂੰਨ ‘ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨੇ ਹੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਸੰਸਦ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਨਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਮੰਤਰੀ-ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ । ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 26 Fundamental Rights, Directive Principles and Fundamental Duties will help you in revision during exams.

Fundamental Rights, Directive Principles and Fundamental Duties PSEB 8th Class SST Notes

→ Social Ideals or Goals: Every country has some of its definite goals which are determined for the unity, progress, and prosperity of the country. These are known as National Goals. India also has its own national goals.

→ Constitutional Ideals: Secularism, Justice, Liberty, Equality, Fraternity, National Unity, and Integrity are the main ideas of our Constitution.

→ Secular State: Our country is a secular country.

→ People of all religions are free to adopt any religion and propagate their religion.

→ Economic Equality: The meaning of economic equality is the minimum difference between the rich and poor of the state.

→ National Unity and Integrity: India is a vast country because of which it is the land of many languages, cultures, and religions.

→ All are free to develop their own culture.

→ But people, in many areas, start to give importance to their own language or region instead of national interests.

→ It leads to an attack on the basic unity of the country.

→ So our aim is to maintain national integration.

मौलिक अधिकार तथा मानवीय अधिकारों के कारण मौलिक कर्त्तव्य PSEB 8th Class SST Notes

→ अधिकार – अधिकार हमें समाज से प्राप्त सुविधाएं हैं। राज्य इन्हें उचित मानता है।

→ मौलिक अधिकार – नागरिकों के लिए संविधान में अंकित अधिकार मौलिक अधिकार कहलाते हैं। इनकी सुरक्षा के लिए संवैधानिक उपचारों की व्यवस्था की गई है।

→ महत्त्वपूर्ण मूल (मौलिक) अधिकार – धर्म की स्वतन्त्रता, स्वतन्त्रता तथा समानता के अधिकार बहुत-ही महत्त्वपूर्ण अधिकार हैं।

→ कर्त्तव्य – अधिकारों की सुरक्षा के लिए राज्य हमसे जो मांग करता है, वह हमारा कर्त्तव्य है। कर्तव्यों के बिना अधिकारों का कोई अर्थ नहीं है। इसलिए प्रत्येक अधिकार के साथ कर्तव्य जुड़ा है।

→ धर्म की स्वतन्त्रता – धर्म की स्वतन्त्रता का अर्थ है कि राज्य की दृष्टि में सभी धर्म समान हैं।

→ नागरिकों को कोई भी धर्म मानने की स्वतन्त्रता है। वे अपने धार्मिक स्थानों पर स्वतन्त्रतापूर्वक आजा सकते हैं और अपने ढंग से पूजा-पाठ कर सकते हैं।

→ सांस्कृतिक और शैक्षणिक अधिकार – हमारे देश के अल्पसंख्यकों को संविधान द्वारा अपनी शिक्षा संस्थाएं स्थापित करने का अधिकार प्राप्त है।

→ सरकार इन संस्थाओं को वित्तीय सहायता देने में कोई भेदभाव नहीं करती।

→ समानता का अधिकार – समानता के अधिकार के अनुसार देश के सभी नागरिक कानून के सामने समान हैं।

→ सभी के लिए एक जैसी न्याय प्रणाली अपनाई गई है। सभी नागरिक सार्वजनिक स्थानों का एक जैसा प्रयोग कर सकते हैं।

ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਮੁੱਢਲੇ ਕਰਤੱਵ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਅਧਿਕਾਰ-ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਹੁਲਤਾਂ ਹਨ । ਰਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।

ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ-ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਅਧਿਕਾਰ ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਢਲੇ (ਮੌਲਿਕ) ਅਧਿਕਾਰ-ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ ।

→ ਕਰਤੱਵ-ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਰਾਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਜੋ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ । ਕਰਤੱਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਕਰਤੱਵ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ।

→ ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਸਭ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰ ਹਨ । ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਆ-ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ-ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ-ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਨ ਹਨ । ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਨਿਆਂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਹੈ।

→ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਰਵਜਨਕ ਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 20 State-Government will help you in revision during exams.

State-Government PSEB 7th Class SST Notes

State Legislature:

• The law-making institution in the state is called Legislature.
• It has two houses, but in some states, it has only one house.
• The lower house is known as the Legislative assembly and the upper house is known as the Legislative council.

Legislative Assembly:

• The membership can be a maximum of 500 and a minimum of 60, depending upon the population.
• To fight its elections, a person should be 25 or more in age and should not occupy an office of profit.
• Its period is 5 years.

Legislative Council:

• It is the upper and permanent house of Legislature.
• One-third of its members retire after every two years.

State Executive: It includes the governor, the chief minister, and the council of ministers.

Governor:

• He is appointed by the President for 5 years.
• All the executive powers flow from the Governor but actually used by the chief minister.

राज्य-सरकार PSEB 7th Class SST Notes

→ राज्य की विधानपालिका – राज्य में कानून बनाने वाली संस्था को विधानपालिका कहते हैं। कुछ राज्यों में विधानपालिका के दो सदन हैं तथा कुछ में एक।

→ दो सदनों वाले विधानमण्डल में निम्न सदन को विधानसभा तथा उच्च सदन को विधान परिषद् कहते हैं। एक सदनीय विधानमण्डल में केवल विधानसभा होती है।

→ विधानसभा – विधानसभा की सदस्य संख्या राज्य की जनसंख्या के आधार पर अधिक-से-अधिक 500 तथा कम-से-कम 60 हो सकती है। इसका चुनाव लड़ने के लिए नागरिक की आयु 25 वर्ष या इससे अधिक होनी चाहिए। इसका कार्यकाल 5 वर्ष है।

→ विधान परिषद् – यह राज्य का उच्च तथा स्थायी सदन है। इसके एक तिहाई सदस्य हर दो वर्ष के पश्चात् सेवा निवृत्त हो जाते हैं।

→ राज्य कार्यपालिका – इसमें राज्यपाल, मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् शामिल होती है।

→ राज्यपाल – राज्यपाल राष्ट्रपति द्वारा पांच वर्ष के लिए नियुक्त किया जाता है।

→ राज्य की सभी कार्यपालिका शक्तियां राज्यपाल में निहित हैं। इन शक्तियों का वास्तविक प्रयोग मुख्यमन्त्री करता है।

ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ-ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਵਿਚ ਇਕ ਦੋ ਸਦਨਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕ ਸਦਨੀ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ-ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਗਿਣਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 500 ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 60 ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਲਈ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਉਮਰ 25 ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 5 ਸਾਲ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ-ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਉੱਚ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਸਦਨ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹਰ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਾਜ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ-ਇਸ ਵਿਚ ਰਾਜਪਾਲ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਾਜਪਾਲ-ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਸਾਲ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।