Bhagya

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 9 When, Where and How will help you in revision during exams.

When, Where and How PSEB 8th Class SST Notes

→ Division of History:

• World history has been divided into the ancient period, the medieval period, and the modern period.
• In the same way, Indian history has also been divided into three periods i.e. ancient period, the medieval period, and the modern period.

→ Modern Period: Modern period in Europe started in the 16th century but in India, it started in the 18th century.

→ Modern Period in India:

• New powers emerged in the modern period.
• European powers came to India and British rule was established in India.
• Consciousness came among Indians with the spread of western education and national movement started in India.
• It led to the freedom of India in 1947 A.D.

→ Sources of History of Modern India: Main sources of the History of Modern India are:

• Books
• Government Documents
• Newspapers, Magazines, and Pamphlets
• Historical monuments
• Paintings and Sculptures
• Letters of political leaders, etc.

कहाँ, कब तथा कैसे PSEB 8th Class SST Notes

→ इतिहास का काल-विभाजन – संसार के इतिहास को प्राचीन, मध्यकालीन तथा आधुनिक काल में बांटा गया है। इसी प्रकार भारतीय इतिहास को भी तीन भागों में बांटा गया है-प्राचीन, मध्यकालीन तथा आधुनिक काल

→ आधुनिक काल यूरोप में आधुनिक काल का आरम्भ 16वीं शताब्दी में हुआ, जबकि भारत में इसका आरम्भ 18वीं शताब्दी में हुआ।

→ भारत में आधुनिक काल – आधुनिक काल में भारत में नयी शक्तियों का उदय हुआ, यूरोपीय शक्तियां भारत में आईं तथा भारत में अंग्रेजी राज्य की स्थापना हुई।

→ पश्चिमी शिक्षा के प्रसार से देश में जागृति आई और राष्ट्रीय आन्दोलन चला जिसने 1947 में भारत को स्वतन्त्रता दिलाई।

→ आधुनिक भारत के इतिहास के स्रोत – आधुनिक भारत के इतिहास के मुख्य स्रोत हैं-

• पुस्तकें
• सरकारी दस्तावेज़
• समाचार-पत्र, मैगज़ीन तथा उपन्यास
• ऐतिहासिक इमारतें
• चित्रकारी तथा मूर्तिकला के नमूने
• राजनीतिक नेताओं के पत्र आदि।

ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਕਾਲ ਵੰਡ-ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ।

→ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਵੀ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-ਪ੍ਰਾਚੀਨ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ-ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ-ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ, ਯੂਰਪੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ।

→ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਆਈ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚੱਲਿਆ ਜਿਸ ਨੇ 1947 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਾਈ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੋਮੇ-ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹਨ :

• ਪੁਸਤਕਾਂ
• ਸਰਕਾਰੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੋਮੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼
• ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਅਤੇ ਨਾਵਲ
• ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ
• ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਕਲਾ ਦੇ ਨਮੂਨੇ
• ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਆਦਿ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 18 Challenge to Caste System will help you in revision during exams.

Challenge to Caste System PSEB 8th Class SST Notes

→ Caste System: Society in ancient India was divided into four main castes – Brahmins, Kshatriyas, Vaishyas, and lower castes.

→ Many other castes and sub-castes originated during the Rajput age with which the caste system became more complex.

→ Untouchability:

• Brahmins had the highest place in a caste-based society.
• They were greatly respected by all.
• But the condition of lover castes was very pitiable.
• They were not allowed to touch the people of higher castes. It was known as untouchability.

→ The challenge to the Caste System: Caste-based differences were challenged by social reformers like Jyotiba Phule, Dr. Bhim Rao Ambedkar, Pariyar Ramaswami, and Mahatma Gandhi. They also demanded the rights of Scheduled Castes.

→ Legislations against Social Evils: The British government passed certain laws to restrict social evils like the Sati system (1829 A.D.) and Child Marriage (1891 A.D.)

→ Eradication of Untouchability: Social reformers tried a lot and that’s why Untouchability has been declared illegal by our Constitution.

जाति-प्रथा को चुनौती PSEB 8th Class SST Notes

→ जाति-प्रथा – प्राचीन भारत में समाज चार मुख्य जातियों में बंटा हुआ था–ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र। राजपूत काल में और भी कई जातियां तथा उपजातियां उत्पन्न हो गईं जिससे जाति प्रथा जटिल हो गई।

→ छुआछूत – जाति आधारित समाज में ब्राह्मणों को उच्च स्थान प्राप्त था। उनका बड़ा आदर-सत्कार होता था। परन्तु शूद्रों की दशा दयनीय थी। लोग उन्हें छूना भी पाप समझते थे जिसे छुआछूत का नाम दिया जाता है।

→ जाति-प्रथा को चुनौती – ज्योतिबा फुले, डॉ० भीमराव अम्बेदकर, परियार रामास्वामी, वीरेस लिंगम तथा महात्मा गांधी जैसे समाज सुधारकों ने जातीय भेदभाव को चुनौती दी तथा निम्न जातियों के अधिकारों की मांग की।

→ सामाजिक बुराइयों के विरुद्ध कानून – अंग्रेज़ी सरकार ने कानूनों द्वारा सती प्रथा (1829 ई०) तथा बाल विवाह (1891 ई०) जैसी सामाजिक बुराइयों पर रोक लगा दी।

→ अस्पृश्यता (छुआछूत) का उन्मूलन – समाज सुधारकों के प्रयत्नों से भारतीय संविधान में अस्पृश्यता को गैर-कानूनी घोषित कर दिया गया है।

ਜਾਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਜਾਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ-ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਬਾਹਮਣ, ਖੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ । ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਾਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ ਜਟਿਲ ਹੋ ਗਈ ।

→ ਛੂਆ-ਛਾਤ-ਜਾਤੀ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਆਦਰ-ਸਤਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਤਰਸਯੋਗ ਸੀ । ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ ਵੀ ਪਾਪ ਸਮਝਦੇ ਸਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਛੂਆ-ਛਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਾਤੀ-ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ-ਜੋਤਿਬਾ ਫੁਲੇ, ਡਾ: ਭੀਮ ਰਾਓ ਅੰਬੇਦਕਰ, ਰਿਆਰ ਰਾਮਾ ਸਵਾਮੀ, ਵੀਰ ਸਲਿੰਗਮ ਅਤੇ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਵਰਗੇ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਜਾਤੀ ਭੇਦਭਾਵ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਕੀਤੀ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਾਨੂੰਨ-ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ (1829 ਈ:) ਅਤੇ ਬਾਲ ਵਿਆਹ (1891 ਈ:) ਵਰਗੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਛੂਆ-ਛਾਤ ਦੀ ਮਨਾਹੀ-ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਦੇ ਯਤਨਾਂ ਨਾਲ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਛੂਆ-ਛਾਤ ਨੂੰ ਗ਼ੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 12 Rural Life and Society will help you in revision during exams.

Rural Life and Society PSEB 8th Class SST Notes

→ Land Revenue System of the British:

• The English East India Company got ‘Diwani’ rights of Bengal, Bihar, and Orissa from the Mughal Emperor Shah Alam in 1765 A.D, As a result, the Company started collecting land revenue from these provinces.
• The Company wanted to collect more and more revenue.
• That’s why they adopted many new systems of land.
• First of all, the company started to give land on contract.
• The higher bidder was getting the right to collect tax from a particular area.

→ New Land Settlements:

• After this, the British made land settlements in new different ways in India.
• Out of these, Permanent Settlement, Ryotwari system, Mahalwari system were important.

→ Permanent Settlement of Land:

• Lord Cornwallis introduced the Permanent Settlement of land in Bengal in 1793.
• According to it, the landlords or zamindars became the permanent owners of the land and the peasants were crushed.

→ Ryotwari System:

• This system of land settlement was introduced in Madras and Bombay.
• According to this system, the government officers directly collected land revenue from the farmers.

→ Mahalwari System: This system of land settlement was introduced in Western U.P, Punjab, and Delhi.

→ Impact of Land Revenue System: Farmers became poor with the land revenue systems of the British and came into the clutches of debt.

ग्रामीण जीवन तथा समाज PSEB 8th Class SST Notes

→ अंग्रेज़ों की भूमि-कर व्यवस्था – कम्पनी को 1765 ई० में शाह आलम से बंगाल, बिहार और उड़ीसा की दीवानी मिली थी।

→ फलस्वरूप कम्पनी ने इन प्रान्तों से लगान (भू-राजस्व) वसूल करना आरम्भ कर दिया।

→ कम्पनी अधिक-से-अधिक लगान प्राप्त करना चाहती थी। अत: उसने नई-नई भू-व्यवस्थाएं लागू की।

→ इजारेदारी – आरम्भ में कम्पनी ने भूमि का ठेका देना शुरू किया। सबसे अधिक बोली देने वाले इजारेदार को, उस इलाके से कर उगाहने का अधिकार दे दिया जाता था। यह प्रथा अधिक सफल न हुई।

→ नये भूमि प्रबन्ध – इजारेदारी के बाद अंग्रेजों ने भारत में भूमि का प्रबन्ध भिन्न-भिन्न ढंग से किया। इनमें से स्थायी बन्दोबस्त, रैयतवाड़ी और महलवाड़ी प्रबन्ध प्रमुख थे।

→ स्थायी बन्दोबस्त-भूमि का स्थायी बन्दोबस्त लॉर्ड कार्नवालिस ने 1793 ई० में बंगाल में किया। इसके अनुसार ज़मींदारों को भूमि का स्थायी स्वामी मान लिया गया।

→ रैयतवाड़ी प्रबन्ध – रैयतवाड़ी व्यवस्था तत्कालीन मद्रास (चेन्नई) तथा बम्बई (मुम्बई) में लागू की गई।

→ इसके अनुसार सरकारी अधिकारी किसानों से सीधे राजस्व वसूल करते थे।

→ महलवाड़ी प्रबन्ध – भूमि का यह प्रबन्ध पश्चिमी उत्तर प्रदेश, पंजाब तथा दिल्ली में लागू किया गया।

→ भूमि-कर प्रणालियों अंग्रेजों की भूमि-कर प्रणालियों का प्रभाव – ने किसानों को निर्धन बनाया और उन्हें ऋण की जंजीरों में जकड़ दिया।

ਪੇਂਡੂ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ-ਕਰ (ਲਿਗਾਨ) ਵਿਵਸਥਾ-ਕੰਪਨੀ ਨੂੰ 1765 ਈ: ਵਿਚ ਸ਼ਾਹ ਆਲਮ ਤੋਂ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦੀ ਦੀਵਾਨੀ ਮਿਲੀ ਸੀ ।

→ ਫਲਸਰੂਪ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਨ (ਭੂਮੀ-ਕਰ) ਵਸੂਲ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਕੰਪਨੀ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲਗਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਨਵੀਆਂ-ਨਵੀਆਂ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ।

→ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ-ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਕੰਪਨੀ ਨੇ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਠੇਕਾ ਦੇਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੋਲੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰ ਨੂੰ, ਉਸ ਇਲਾਕੇ ਦਾ ਕਰ ਉਗਰਾਹੁਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਵਧੇਰੇ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋਈ ।

→ ਨਵੇਂ ਜ਼ਮੀਨੀ (ਭੂਮੀ) ਪ੍ਰਬੰਧ-ਇਜ਼ਾਰੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਥਾਈ ਬੰਦੋਬਸਤ, ਰੱਈਅਤਵਾੜੀ ਅਤੇ ਮਹਿਲਵਾੜੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।

→ ਸਥਾਈ ਬੰਦੋਬਸਤ-ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਸਥਾਈ ਬੰਦੋਬਸਤ ਲਾਰਡ ਕਾਰਨਵਾਲਿਸ ਨੇ 1793 ਈ: ਵਿਚ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਦਾ ਸਥਾਈ ਮਾਲਕ ਮੰਨ ਲਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਰੱਈਅਤਵਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਰੱਈਅਤਵਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਤਕਾਲੀਨ ਮਦਰਾਸ (ਚੇਨੱਈ) ਅਤੇ ਬੰਬਈ (ਮੁੰਬਈ) ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰਕਾਰੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਲਗਾਨ ਵਸੂਲ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਮਹਿਲਵਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਭੂਮੀ ਦਾ ਇਹ ਪ੍ਰਬੰਧ ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

→ ਭੂਮੀ-ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀ-ਕਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਗ਼ਰੀਬ ਬਣਾਇਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਰਜ਼ੇ ਦੀਆਂ ਜੰਜ਼ੀਰਾਂ ਵਿਚ ਜਕੜ ਦਿੱਤਾ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 11 Administrative Structure, Growth of Colonial Army and Civilian Administration will help you in revision during exams.

Administrative Structure, Growth of Colonial Army and Civilian Administration PSEB 8th Class SST Notes

→ Regulating Act: This Act was passed in 1773 A.D., now the British government controlled the activities of the English Company.

→ Pitt’s India Act: This Act was passed in 1784 A.D. According to this Act, the position of Governor-General was strengthened.

→ Civil Services: Lord Cornwallis started civil services in India to fill higher government jobs. Indians were kept away from these.

→ Police: The British organised the police system in a new way. They started the system of Police-Thanas.

→ Law and Justice: Same laws were introduced in the country. Courts were established in the country and the job was done in the local language.

→ The Charter Act of 1833: According to the Charter Act, all the military and civil rights were grafted to the Governor-General and his council.

→ The Charter Act of 1853: Executive and Legislative were separated from each other through this Act. There were 12 members of the newly established legislature.

ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਬਣਤਰ, ਬਸਤੀਵਾਦੀ ਸੈਨਾ ਅਤੇ ਸਿਵਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਰੇਗੁਲੇਟਿੰਗ ਐਕਟ-ਇਹ ਐਕਟ 1773 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਸ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਕੰਪਨੀ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ‘ਤੇ ਬਿਟਿਸ਼ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ।

→ ਪਿਟਸ ਇੰਡੀਆ ਐਕਟ-ਇਹ ਐਕਟ 1784 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਸ ਹੋਇਆ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।

→ ਸਿਵਿਲ ਸਰਵਿਸ (ਸੇਵਾਵਾਂ)-ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਉੱਚ ਅਹੁਦਿਆਂ ‘ਤੇ ਭਰਤੀ ਲਈ ਲਾਰਡ ਕਾਰਨਵਾਲਿਸ ਨੇ ਸਿਵਿਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਵਾਂਝਾ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ।

→ ਪੁਲਿਸ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਪੁਲਿਸ-ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਨਵੇਂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਥਾਣਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨਿਆਂ-ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਅਦਾਲਤਾਂ ਦਾ ਕੰਮਕਾਜ ਸਥਾਨਿਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਲੱਗਾ।

→ 1833 ਈ: ਦਾ ਚਾਰਟਰ ਐਕਟ-ਇਸ ਚਾਰਟਰ ਐਕਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਅਸੈਨਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਕੌਂਸਲ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੇ ।

→ 1853 ਈ: ਦਾ ਚਾਰਟਰ ਐਕਟ-ਇਸ ਐਕਟ ਦੁਆਰਾ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਨਵ-ਸਥਾਪਿਤ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦੇ 12 ਮੈਂਬਰ ਸਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 10 The Establishment of East India Company will help you in revision during exams.

The Establishment of East India Company PSEB 8th Class SST Notes

→ Discovery of a New Sea Route: A Portuguese sailor Vasco-de-Gama discovered the new sea route to India in 1498 A.D.

→ European Communities in India: The Portuguese, the English, the French, and the Dutch came to India for trade.

→ Factories: Trading centers of European Companies in India were called ‘Factories’.

→ The British East India Company: The British established the East India Company in 1600 A.D. It opened trade centres in India and checked the expansion of other European trading companies.

→ The French East India Company: Although the French East India Company was established in 1664 A.D., much later than the British company, yet it made great progress in India.

→ Carnatic Wars: The Carnatic Wars were fought between the British and the French. The British won these three wars.

→ Dupleix: Dupleix was the most capable governor of the French possessions in India.

→ Robert Clive: Robert Clive was an able English military commander. He was the founder of the British Empire in India.

→ The victory of Bengal: The British won the battle of Plassey in 1757 A.D. and the battle of Buxar in 1764 A.D. and thus became the real masters of Bengal.

→ Diwani Rights: The Battle of Buxar ended with the Treaty of Allahabad in 1765 A.D. As a result of this treaty, the British got the ‘Diwani Rights’ of Bengal, Bihar, and Orissa. Now the British were in a position to collect land revenue from these territories.

→ Means of Expansion of Empire: The British Empire was expanded through a number of means such as subsidiary alliance, Doctrine of Lapse, war, Discontinuing pension, etc.

→ Maratha Power: The British defeated powerful Maratha rulers one by one and forced them to accept a subsidiary alliance.

→ The victory of Mysore: The British fought four wars with Hyder Ali and Tipu Sultan to conquer Mysore. The British emerged victoriously.

→ Subsidiary Alliances: Lord Wellesley introduced this system for the expansion of the British Empire. Indian rulers who entered into Subsidiary Alliances with the British came completely under British control.

→ The doctrine of Lapse: This policy was started by Lord Dalhousie. If the ruler of a dependent state had no male child, he could not adopt a son. It meant, that if a native ruler died without leaving a son behind, the dependent state would pass automatically into the hands of the British.

भारत में ईस्ट इंडिया कम्पनी की स्थापना PSEB 8th Class SST Notes

→ नवीन मुद्री मार्ग की खोज – पुर्तगाली नाविक वास्कोडिगामा ने 1498 ई० में यूरोप से भारत पहुंचने के लिए नये समुद्री मार्ग की खोज की।

→ भारत में यूरोपीय जातियां – पुर्तगाली, अंग्रेज़, फ्रांसीसी, डच आदि जातियां भारत में व्यापार करने के लिए आईं।

→ फैक्टरी – भारत में यूरोप की कम्पनियों के व्यापारिक केन्द्रों को फैक्टरी कहते थे।

→ अंग्रेज़ी ईस्ट इण्डिया कम्पनी – अंग्रेजों ने 1600 ई० में ईस्ट इण्डिया कम्पनी की स्थापना की, भारत में व्यापारिक केन्द्र खोले और अन्य यूरोपीय जातियों के प्रसार को रोका।

→ फ्रांसीसी ईस्ट इण्डिया कम्पनी – यद्यपि फ्रांसीसी ईस्ट इण्डिया कम्पनी की स्थापना 1664 ई० में हुई, फिर भी इसने भारत में बहुत उन्नति की। डुप्ले फ्रांसीसियों का सबसे योग्य गवर्नर था।

→ कर्नाटक के युद्ध -कर्नाटक के युद्ध अंग्रेज़ों और फ्रांसीसियों के बीच हुए। इनमें अंग्रेजों की विजय हुई।

→ बंगाल विजय – अंग्रेज़ों ने 1757 ई० में प्लासी की लड़ाई और 1764 ई० में बक्सर की लड़ाई जीत कर बंगाल पर विजय पाई।

→ दीवानी की प्राप्ति – बक्सर की लड़ाई के बाद इलाहाबाद की सन्धि हुई। इसके परिणामस्वरूप अंग्रेज़ों को बंगाल, बिहार तथा उड़ीसा की दीवानी मिल गई। अब अंग्रेज़ वहां से भूमि कर इकट्ठा कर सकते थे।

→ साम्राज्य विस्तार के साधन – अंग्रेजों ने अपने राज्य का विस्तार पांच साधनों द्वारा किया। सहायक सन्धि, लैप्स की नीति, युद्ध, कुशासन का आरोप तथा पेंशनों की समाप्ति।।

→ मराठा शक्ति अंग्रेजों ने शक्तिशाली मराठा सरदारों को एक-एक करके पराजित किया और उन्हें सहायक सन्धि मानने के लिए विवश किया।

→ मैसूर विजय – मैसूर पर विजय पाने के लिए अंग्रेज़ों ने हैदर अली और टीपू सुल्तान के साथ कुल मिलाकर चार लड़ाइयां लड़ीं। इनमें अंतिम विजय अंग्रेजों को मिली।

→ सहायक सन्धि – यह सन्धि लॉर्ड वेलेजली ने अंग्रेज़ी साम्राज्य के विस्तार के लिए चलाई। इसे मानने वाली देशी सत्ता पूरी तरह अंग्रेजों की शरण में आ जाती थी।

→ विलय (लैप्स की)नीति- यह नीति लॉर्ड डलहौज़ी ने चलाई। इसके अनुसार निःसन्तान मरने वाले देशी राजा काराज्य अंग्रेज़ी राज्य में मिला लिया जाता था।

→ सतारा, नागपुर, झांसी आदि अनेक राज्य इसी प्रकार अंग्रेजी राज्य का अंग बने।

→ पंजाब विजय -1849 ई० में अंग्रेज़ों ने सिक्खों को हरा कर पंजाब को अंग्रेजी राज्य में मिला लिया।

→ इस प्रकार अंग्रेज़ लगभग पूरे भारत के स्वामी बन गए।

ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਨਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਾਹ ਦੀ ਖੋਜ-ਪੁਰਤਗਾਲੀ ਮਲਾਹ ਵਾਸਕੋ-ਡੀ-ਗਾਮਾ ਨੇ 1498 ਈ: ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਨਵੇਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਰਸਤੇ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਯੂਰਪੀ ਜਾਤੀਆਂ-ਪੁਰਤਗਾਲੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼, ਡੱਚ ਆਦਿ ਜਾਤੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਈਆਂ ।

→ ਫੈਕਟਰੀ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਯੂਰਪ ਦੀਆਂ ਕੰਪਨੀਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰਿਕ ਕੇਂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਫੈਕਟਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

→ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1600 ਈ: ਵਿਚ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਪਾਰਿਕ ਕੇਂਦਰ ਖੋਲ੍ਹੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਯੂਰਪੀ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ।

→ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ-ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1664 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਈ, ਫਿਰ ਵੀ ਇਸ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਡੁਪਲੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਯੋਗ ਗਵਰਨਰ ਸੀ ।

→ ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਯੁੱਧ-ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਯੁੱਧ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗੇਰਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ।

→ ਬੰਗਾਲ ਜਿੱਤ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ 1757 ਈ: ਵਿਚ ਪਲਾਸੀ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ 1764 ਈ: ਵਿਚ ਬਕਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਜਿੱਤ ਕੇ ਬੰਗਾਲ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ।

→ ਦੀਵਾਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਬਕਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਦੀ ਸੰਧੀ ਹੋਈ । ਇਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦੀ ਦੀਵਾਨੀ ਮਿਲ ਗਈ । ਹੁਣ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਉੱਥੋਂ ਭੂਮੀ ਕਰ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਸਨ ।

→ ਸਾਮਰਾਜ ਵਿਸਤਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਪੰਜ ਸਾਧਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਸਹਾਇਕ ਸੰਧੀ, ਲੈਪਸ ਦੀ ਨੀਤੀ, ਯੁੱਧ, ਕੁਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਆਰੋਪ ਅਤੇ ਪੈਨਸ਼ਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ।

→ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਕਤੀ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮਰਾਠਾ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਇਕ ਸੰਧੀ ਮੰਨਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ ।

→ ਮੈਸੂਰ ਜਿੱਤ-ਮੈਰ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨਾਲ ਕੁੱਲ ਚਾਰ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਖਰੀ ਜਿੱਤ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।

→ ਸਹਾਇਕ ਸੰਧੀ-ਇਹ ਸੰਧੀ ਲਾਰਡ ਵੈਲਜ਼ਲੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਲਈ ਚਲਾਈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੀ ਦੇਸੀ ਸੱਤਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਸ਼ਰਨ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

→ ਵਿਲਯ (ਲੈਪਸ ਦੀ) ਨੀਤੀ-ਇਹ ਨੀਤੀ ਲਾਰਡ ਡਲਹੌਜ਼ੀ ਨੇ ਚਲਾਈ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬੇਔਲਾਦ ਮਰਨ ਵਾਲੇ ਦੇਸੀ ਰਾਜੇ ਦਾ ਰਾਜ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਸਤਾਰਾ, ਨਾਗਪੁਰ, ਝਾਂਸੀ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਰਾਜ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣੇ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਜਿੱਤ-1849 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਲਗਪਗ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਵਾਮੀ ਬਣ ਗਏ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 8 Disaster Management will help you in revision during exams.

Disaster Management PSEB 8th Class SST Notes

→ Natural Hazard: Any natural event that does not occur frequently but is fast enough to threaten life is called a ‘natural hazard’.

→ Natural disasters: The location of the natural hazards and the intensity with which it occurs lead to what are known as natural disasters. Tsunami, earthquakes, cyclones, floods, etc.

→ Earthquake: The sudden mild or violent shaking of a part of the earth is called an earthquake.

→ Seismograph: An instrument is used to record and measure the vibrations of the earthquake.

→ Man-Made disasters: Bomb explosions, terrorism pollution, Dam-burst, industrial accidents, and epidemics.

→ Disaster Management in India: Many institutions have started courses in disaster management. These include:

• Central Disaster Management Authority, New Delhi.
• Disaster Management National Centre, New Delhi.
• Earthquake Information Centre, I.I.T. Kanpur.
• Disaster Management Institute, Bhopal.
• Indira Gandhi Open University, New Delhi.
• Central Board of Secondary Education, New Delhi.

आपदा प्रबन्ध PSEB 8th Class SST Notes

→ आपदा – खतरे जब भयंकर दुर्घटनाओं का रूप धारण कर लेते हैं तो उन्हें आपदा का नाम दिया जाता है। ये दो प्रकार के होते हैं-प्राकृतिक तथा मानवीय।

→ आपदा प्रबन्धन – यह एक महत्त्वपूर्ण विषय है जो प्राकृतिक या मानवीय प्रकोपों से उत्पन्न विनाश को कम करने में हमारी सहायता करता है।

→ प्राकृतिक आपदा – सुनामी, भूचाल, ज्वालामुखी विस्फोट, चक्रवात, बाढ़, सूखा आदि।

→ मानवीय आपदा – बम धमाके, आतंकवाद, प्रदूषण, बांधों का टूटना, औद्योगिक दुर्घटनाएं, महामारी आदि।

→ बचाव के उपाय – कुछ प्राकृतिक आपदाओं का पूर्व अनुमान लगाया जा सकता है। अतः उनके घटित होने से पहले ही बचाव के उचित उपाय कर लेने चाहिएं।

→ परन्तु जिनका पूर्व अनुमान नहीं लगाया जा सकता, उनके घटित होने पर ही बचाव के उचित पग उठा कर हानि को कम किया जा सकता है।

→ भारत में आपदा प्रबन्धन अथॉरिटीज़ और संस्थाएं – भारत में बहुत-सी संस्थाएं आपदा प्रबन्धन के छोटे से लेकर इंजीनियरिंग तक के कोर्स करवाती है और आपदा प्रबन्धन के बारे में जानकारी भी उपलब्ध करवाती हैं।

→ इनमें से कुछ ये हैं-

• सैंटरल आपदा प्रबन्धन अथॉरिटी, नई दिल्ली
• आपदा प्रबन्धन नेशनल केन्द्र, नई दिल्ली
• भूचाल इंजीनियरिंग सूचना केन्द्र आई० आई० टी० कानपुर, उत्तर प्रदेश
• आपदा प्रबन्धन संस्था, भोपाल, मध्य प्रदेश
• इन्दिरा गान्धी. ओपन यूनिवर्सिटी, नई दिल्ली
• सैंटरल बोर्ड ऑफ सैकेण्डरी एजूकेशन, नई दिल्ली।

ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਆਫ਼ਤ-ਖ਼ਤਰੇ ਜਦੋਂ ਭਿਅੰਕਰ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ।

→ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ-ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ, ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਵਿਨਾਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ-ਸੁਨਾਮੀ, ਭੁਚਾਲ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ, ਚੱਕਰਵਾਤ, ਹੜ੍ਹ, ਸੋਕਾ ਆਦਿ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ-ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ, ਅੱਤਵਾਦ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ, ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਆਦਿ ।

→ ਬਚਾਓ ਦੇ ਉਪਾਅ-ਕੁੱਝ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਬਚਾਓ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਉਪਾਅ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਨਹੀਂ ਲਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਾਪਰਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਬਚਾਓ ਦੇ ਉੱਚਿਤ ਕਦਮ ਚੁੱਕ ਕੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਥਾਰਟੀਜ਼ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦੇ ਛੋਟੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਤਕ ਦੇ ਕੋਰਸ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਮੁਹੱਈਆ ਕਰਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਇਹ ਹਨ-

• ਸੈਂਟਰਲ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਅਥਾਰਟੀ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।
• ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਨੈਸ਼ਨਲ ਕੇਂਦਰ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ ।
• ਭੂਚਾਲ ਇੰਜੀਨੀਅਰਿੰਗ ਸੂਚਨਾ ਕੇਂਦਰ ਆਈ. ਆਈ. ਟੀ. ਕਾਨ੍ਹਪੁਰ, ਉੱਤਰ ਦੇਸ਼।
• ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਸੰਸਥਾ, ਭੋਪਾਲ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼।
• ਇੰਦਰਾ ਗਾਂਧੀ ਓਪਨ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।
• ਸੈਂਟਰਲ ਬੋਰਡ ਆਫ਼ ਸੈਕੰਡਰੀ ਐਜੂਕੇਸ਼ਨ, ਨਵੀਂ ਦਿੱਲੀ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 4 Our Agriculture will help you in revision during exams.

Our Agriculture PSEB 8th Class SST Notes

→ Agriculture: It refers to the cultivation of the soil for growing crops and rearing livestock.

→ Crops: The plant species cultivated by human beings for their use.

→ Livestock: Animals and birds which are reared for human use.

→ Crop Specialization: One particular crop suitable for the region is selected by the farmer to be cultivated by him. This is mainly followed for selling the produce in the market.

→ Organic Farming: In this type of farming, organic manure and natural pesticides are used instead of chemicals.

→ Subsistence Agriculture: Farming in which the product is consumed by the farmer’s household.

→ Commercial Agriculture: Farming in which the produce is grown by the farmer for selling in the market.

→ Intensive Agriculture: The farmer produces more by working hard and using the same field over and over again making use of better agricultural means.

→ Extensive Agriculture: The agriculturist tries to get good output by bringing more and more areas under plough.

→ Mixed Farming: Farming in which animals are also used on the farm while growing crops.

→ Multiple Cropping: When two or more crops are grown at the same time on one and the same field.

→ Sericulture: Commercial rearing of silkworms.

→ Horticulture: Growing vegetables, flowers, and fruits for commercial use.

→ Pisciculture: Breeding of fish in specially constructed tanks and ponds.

→ Viticulture: Cultivation of grapes.

→ More than half of the world’s population is directly or indirectly engaged in agriculture.

→ Favourable topography of soil and climate is vital for agricultural activity.

→ Agriculture depends largely on the relief of land, climate conditions, fertility of the soil, and economic factors.

→ Soils not only support the plant but also act as a medium to supply moisture and nutrients.

→ In intensive agriculture, the aim is to get higher yields per unit area.

→ Extensive agriculture is done with machines in sparsely populated areas.

→ In commercial agriculture, most of the crops are produced for the market.

→ The production of fruit and flowers is called horticulture.

→ In a co-operative farm, all the members work and earn proportionately.

→ Crops and livestock are raised together on the same farm in mixed farming.

→ Shifting cultivation is known by different names in different parts of the world, i.e., Juming, Milpa, Ladang, etc.

हमारी कृषि PSEB 8th Class SST Notes

→ कृषि – कृषि का अर्थ है फ़सलें पैदा करना, पशु पालना और कृषि सम्बन्धी धन्धों को अपनाना। कृषि बहुत ही प्राचीन तथा महत्त्वपूर्ण व्यवसाय है।

→ कृषि को प्रभावित करने वाले तत्त्व-

• जलवायु
• धरातल
• मिट्टी
• सिंचाई सुविधा
• कृषि करने का ढंग
• मंडियों की सुविधा
• यातायात संसाधन, बैंक आदि की सुविधाएं।

→ कृषि के प्रकार-

• स्थाई कृषि
• अस्थाई या स्थानांतरी कृषि
• शुष्क कृषि
• नमी वाली कृषि
• सघन कृषि
• विशाल कृषि
• मिश्रित कृषि
• बाग़वानी कृषि
• कृषि
• सहकारी कृषि
• सांझी कृषि
• बागाती कृषि
• निर्भरता कृषि
• व्यापारिक कृषि

→ मुख्य फ़सलें- अन्न फ़सलें-चावल, गेहूं, मक्की, ज्वार, बाजरा, दालें, तेल निकालने के बीज।

→ रेशेदार फ़सलें-कपास, पटसन और सन।

→ पेय फ़सलें-चाय, कॉफी तथा कोको।

→ सब्जियां और फल-आलू, मटर, सेब, संगतरा, केला, आम, आड़ आदि।

→ कृषि का विकास – यू० एस० ए०-खेतों का बड़ा आकार, विशाल कृषि, मशीनों का प्रयोग, फ़सलों का उत्पादन व्यापारिक रूप में, प्रति एकड़ कम उत्पादन।

→ पंजाब-खेतों का छोटा आकार, सघन कृषि, मशीनों का कम प्रयोग, निर्वाह और मण्डी में बेचने के लिए कृषि, प्रति एकड़ अधिक उत्पादन।

ਸਾਡੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੱਤ-

• ਜਲਵਾਯੂ
• ਧਰਾਤਲ
• ਮਿੱਟੀ
• ਸਿੰਚਾਈ ਸਹੂਲਤਾਂ
• ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ
• ਮੰਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ
• ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਬੈਂਕ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ।

→ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-

• ਸਥਾਈ ਖੇਤੀ
• ਅਸਥਾਈ ਖੇਤੀ
• ਖੁਸ਼ਕ ਖੇਤੀ
• ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਖੇਤੀ
• ਸੰਘਣੀ ਖੇਤੀ
• ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤੀ
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ
• ਬਾਗਬਾਨੀ ਖੇਤੀ
• ਨਿੱਜੀ ਖੇਤੀ
• ਸਹਿਕਾਰੀ ਖੇਤੀ
• ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ
• ਬਾਗਾਤੀ ਖੇਤੀ
• ਗੁਜ਼ਾਰੇਵੰਦੀ ਖੇਤੀ
• ਵਪਾਰਿਕ ਖੇਤੀ ।

→ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਅੰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਚੌਲ, ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਦਾਲਾਂ, ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬੀਜ ।

→ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਕਪਾਹ, ਪਟਸਨ ਅਤੇ ਸਣ ।

→ ਪੇਅ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਚਾਹ, ਕੌਫ਼ੀ ਅਤੇ ਕੋਕੋ ।

→ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ-ਆਲੂ, ਮਟਰ, ਸੇਬ, ਸੰਗਤਰਾ, ਕੇਲਾ, ਅੰਬ, ਆਤੂ ਆਦਿ ।

→ ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ-ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ.-ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਆਕਾਰ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤੀ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਪਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ ।

→ ਪੰਜਾਬ-ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਆਕਾਰ, ਸੰਘਣੀ ਖੇਤੀ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਵੇਚਣ ਲਈ ਖੇਤੀ, ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧੇਰੇ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 3 Minerals and Energy Resources will help you in revision during exams.

Minerals and Energy Resources PSEB 8th Class SST Notes

→ Rock is a natural substance made up of one a more minerals.

→ Minerals: An inorganic substance which is found in the earth’s crust and it has a definite chemical composition.

→ Metallic minerals: Those minerals contain metals.

→ Minerals may be metallic or non-metallic.

→ Minerals can be ferrous and non-ferrous.

→ Mining: It is an economic activity of extracting valuable minerals from the earth.

→ Mine: It is an excavation in the ground for digging out minerals.

→ Recycling: It means using discarded materials once again.

→ Fossil fuels: They are fuels formed due to the decay of plants and animals millions of years ago.

→ Petroleum: It is derived from Latin words Petra meaning rock and oleum meaning oil. So, petroleum means rock oil.

→ Fossils: The decomposed creatures, minute plants, and animals buried and sedimented for millions of years.

→ Ore: Metals in their raw state as they are extracted from the earth.

→ Grid: Electricity from large power plants is transmitted through a network of power lines.

→ Minerals are extracted by mining, drilling, or quarrying.

→ Minerals can be conserved by recycling.

→ Mining is of four types:

• Opencast
• Shaft
• Quarrying
• Drilling

→ All rocks are composed of one or more minerals.

→ Copper was probably the first metal to be discovered and mined by man.

→ Mining is the extraction of minerals from the earth.

→ The distribution of mineral resources is uneven in India.

→ The main sources of power are coal, petroleum, and natural gas.

→ The non-conventional sources of power are sun, wind, tide, falling water, and geothermal sources.

→ Coal is the basis for all industrial development in the world.

→ About 65 percent of the mineral oil resources are found around the Persian Gulf.

→ Metallic minerals contain metal in raw form.

→ The Non-Metallic minerals do not contain metals.

→ Switzerland has no known mineral deposits in it.

→ A green diamond is the rarest diamond.

→ The oldest rocks in the world are in Western Australia.

→ Norway was the first country in the world to develop hydroelectricity.

खनिज एवं ऊर्जा संसाधन PSEB 8th Class SST Notes

→ धातु – लौह धातु, अलौह धातु

→ अधातु – परमाणु खनिज पदार्थ

→ धातु खनिज पदार्थ – कच्चा लोहा, मैंगनीज़, करोमाइट, निक्कल, कोबाल्ट, सोना, तांबा, चांदी, बॉक्साइट आदि खनिज धातु खनिज कहलाते हैं।

→ अधातु खनिज पदार्थ – इनमें अभ्रक, चूना पत्थर, हीरा, जिप्सम आदि खनिज शामिल हैं।

→ परमाणु खनिज पदार्थ – यूरेनियम, थोरियम तथा बेरिलियम परमाणु खनिज कहलाते हैं। इनसे हमें परमाणु ऊर्जा प्राप्त होती है।

→ शक्ति संसाधन-

• प्राचीन-कोयला, पेट्रोलियम, प्राकृतिक गैस, विद्युत् आदि।
• नवीन-सौर ऊर्जा, पवन शक्ति, ज्वारभाटा, भू-तापी ऊर्जा आदि।

ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ

→ ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਕੱਚਾ ਲੋਹਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਕਰੋਮਾਈਟ, ਨਿਕਲ, ਕੋਬਾਲਟ, ਸੋਨਾ, ਤਾਂਬਾ, ਚਾਂਦੀ, ਬਾਕਸਾਈਟ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

→ ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਇਸ ਵਿਚ ਅਬਰਕ, ਚੂਨਾ ਪੱਥਰ, ਹੀਰਾ, ਜਿਪਸਮ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਪਰਮਾਣੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਯੂਰੇਨੀਅਮ, ਥੋਰੀਅਮ ਅਤੇ ਬੇਰੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੁ ਖਣਿਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ-

• ਪ੍ਰਾਚੀਨ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਬਿਜਲੀ ਆਦਿ।
• ਨਵੀਨ-ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ, ਪੌਣ ਸ਼ਕਤੀ, ਜਵਾਰਭਾਟਾ, ਭੂ-ਤਾਪੀ ਊਰਜਾ ਆਦਿ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 6 Fundamental Rights of Citizens under Constitution will help you in revision during exams.

Fundamental Rights of Citizens under Constitution PSEB 9th Class SST Notes

→ While living in society, people enjoy many facilities such as equality, expression of speech, to move anywhere, to adopt any occupation, to follow any religion, etc. Such facilities are called rights.

→ We can say that the rights are such genuine demands of an individual or group of individuals which are recognized by society and state.

→ To give citizens a happy life and to maintain the dignity of individuals, our Constitution has given us a few rights which are known as fundamental rights.

→ These are given in the 3rd part and under Articles 12-35 of the Constitution.

→ Our rights are quite lengthy and extensive, positive and negative, they are limited but justiceable and they cannot be violated.

→ Initially, the Indian citizens were given seven fundamental rights out of which the right to property was deleted in 1978 through the 44th constitutional amendment and was made a legal right Consequently this number came down to six.

→ In 2002, through the 86th constitutional amendment, children were given the Right to Education (RTE) and it was kept under Article 21A.

→ We are given six fundamental rights and these are:

• Right to Equality (Articles 14-18)
• Right to Freedom (Articles 19-22)
• Right against Exploitation (Articles 23-24)
• Right to Freedom of Religion (Articles 25-28)
• Cultural and Educational Right (Articles 29-30)
• Right to Constitutional Remedy (Articles 32)

→ In our country, many provisions are kept to maintain the security and independence of the judiciary.

→ This is done so that judiciary must give its decisions without any fear.

→ Our courts (Supreme Court and High Courts) are given the power of judicial review.

→ It means that the judiciary can check any law made by the legislature.

→ If it feels that the law made by the legislature is against the basic structure of the Constitution, it can declare that law illegal (null and void).

→ The power of judicial review is given so that the different organs of government must work according to their jurisdiction and according to the spirit of the Constitution.

→ Fundamental Rights are fundamental because they are very much necessary for the all-around development of an individual.

संविधान के अंतर्गत नागरिकों के मौलिक अधिकार PSEB 9th Class SST Notes

→ समाज में रहते हुए लोग कई प्रकार की सुविधाओं का प्रयोग करते हैं जैसे कि समानता, अभिव्यक्ति, कहीं भी आना जाना, कोई भी पेशा अपनाना, किसी भी धर्म को मानना इत्यादि। इन सभी सुविधाओं को अधिकार कहा जाता है।

→ अधिकार को हम व्यक्ति या व्यक्तियों के समूह की उस उचित मांग का नाम दे सकते हैं जिन्हें समाज तथा राज्य मान्यता देता है व जिसके बिना अच्छा जीवन जीना मुमकिन ही नहीं है।

→ हमारे देश के संविधान ने नागरिकों को अच्छा जीवन देने व उनका गौरव बरकरार रखने के लिए कुछ अधिकार दिए हैं जिन्हें मौलिक अधिकार कहा जाता है। यह संविधान के तीसरे भाग तथा अनुच्छेद 12 35 तक दर्ज हैं।

→ हमारे मौलिक अधिकार अत्यंत विस्तृत हैं, उनका नकारात्मक व सकारात्मक स्वरूप होता है, यह असीमित नहीं है परंतु न्यायसंगत है तथा इनकी उल्लंघना नहीं की जा सकती।

→ शुरुआत में नागरिकों को सात प्रकार के अधिकार दिए गए थे जिनमें से संपत्ति के अधिकार को 1978 में 44 वें संवैधानिक संशोधन से हटा कर इसे कानूनी अधिकार बना दिया गया था। इस कारण हमारे मौलिक अधिकारों की संख्या छः रह गई थी।

→ सन् 2002 में 86 वें संशोधन द्वारा बच्चों को शिक्षा का अधिकार दिया गया था परंतु इसे कोई नया नंबर न देकर अनुच्छेद 21A में डाल दिया गया था।

→ हमारे छ: मौलिक अधिकार इस प्रकार हैं-

• समानता का अधिकार (अनुच्छेद 14 से 18)
• स्वतंत्रता का अधिकार (अनुच्छेद 19 से 22)
• शोषण के विरुद्ध अधिकार (अनुच्छेद 23 से 24)
• धार्मिक स्वतंत्रता का अधिकार (अनुच्छेद 25 से 28)
• सांस्कृतिक एवं शिक्षा संबंधी अधिकार (अनुच्छेद 29 से 30)
• संवैधानिक उपचारों का अधिकार (अनुच्छेद 32)

→ हमारे देश में न्यायपालिका की सुरक्षा व स्वतंत्रता सुनिश्चित करने के कई प्रावधान किए गए हैं। यह सब इसलिए किया गया है ताकि न्यायपालिका निडर होकर अपना निर्णय दे सके।

→ हमारे न्यायालय (उच्चतम तथा उच्च) को न्यायिक पुनर्निरीक्षण का अधिकार दिया गया है जिसका अर्थ है कि न्यायपालिका विधानपालिका द्वारा बनाए कानून का निरीक्षण भी कर सकती है।

→ अगर उसे लगता है कि यह कानून संविधान में मूल सिद्धांतों के विरुद्ध है तो इसे निरस्त (Null and Void) भी किया जा सकता है।

→ उच्चतम न्यायालय को न्यायिक पुनर्निरीक्षण का अधिकार इसलिए दिया गया है ताकि सरकार के सभी अंग अपने अपने अधिकार क्षेत्र में रहकर कार्य करें तथा संविधान की आत्मा के अनुरूप कार्य करें।

→ मौलिक अधिकार इसलिए मौलिक हैं क्योंकि यह व्यक्ति के सर्वपक्षीय विकास के लिए आवश्यक हैं।

ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਧੀਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਨਤਾ, ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ, ਕਿਤੇ ਵੀ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਪੇਸ਼ਾ ਅਪਨਾਉਣਾ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਸ ਉੱਚਿਤ ਮੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੌਰਵ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਅਤੇ ਅਨੁਛੇਦ 12-35 ਤੱਕ ਦਰਜ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਨਿਆਂਸੰਗਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

→ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ 44ਵੇਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਨਾਲ ਹਟਾ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ।

→ ਸੰਨ 2002 ਵਿੱਚ 86ਵੇਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਨੰਬਰ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਨੁਛੇਦ 21A ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸਾਡੇ ਛੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 14 ਤੋਂ 18)
• ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 19 ਤੋਂ 22)
• ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 23 ਤੋਂ 24)
• ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 25 ਤੋਂ 28)
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 29 ਤੋਂ 30)
• ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 32)

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਸਕੇ ।

→ ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸਰਵਉੱਚ ਅਤੇ ਉੱਚ) ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂ ਪਾਲਿਕਾ ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

→ ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ (Null and Void) ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ।

→ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਲਈ ਮੌਲਿਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।