Class 11

Punjab State Board PSEB 11th Class Physical Education Book Solutions Chapter 7 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Physical Education Chapter 7 ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ

Physical Education Guide for Class 11 PSEB ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ੀ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ? (What is the dictionary meaning of tournament ?)
ਉੱਤਰ-
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ੀ ਅਰਥ ਹੈ, “ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਕਈ ਗੇੜ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਡਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ, ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਯੋਜਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕ ਖੇਡ ਰੂਪ ਲੜੀ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਹਾਰ ਅਤੇ ਜਿੱਤ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨਿਸਚਿਤ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਰਣਨੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਰ ਸਹਭਾਗੀ ਨੂੰ ਇਸਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸਾਡੇ ਅੰਦਰ ਛੁਪੀ ਹੋਈ ਮਾਰੂ ਪ੍ਰਤੀ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਇੱਕ ਢੰਗ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬੇਰਹਿਮੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਹਭਾਗੀ ਦੀ ਮੌਤ ਨਾਲ ਹੀ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾ ਦਾ ਜੇਤੂ ਬਣਦਾ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਰੂਪ ਵੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ, ਸਪੋਰਟਸ ਪ੍ਰਤੀਯੋਗਤਾਵਾਂ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਡੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਾਉਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ? (What precautions should be taken write organising a tournament ?)
ਉੱਤਰ-
ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਆਯੋਜਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੁੱਝ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਸਹੀ ਯੋਜਨਾਬੰਦੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕੁੱਝ ਅਹਿਮ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ ।

1. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਤੱਵ
2. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕਰਤੱਵ
3. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕਰਤੱਵ
4. ਆਓ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਕਰਕੇ ਸਮਝਿਆ ਜਾਵੇ ।

1. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਕਰਤੱਵ-ਇਹ ਕੰਮ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕ ਅਤੇ ਕੋਖ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਫਲਸਫੇ ਦਾ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ :
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਸਥਾਨ, ਤਰੀਕਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਯੋਜਨਾ, ਪ੍ਰਬੰਧ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਦੀਆਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਲਈ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣਾ ਅਤੇ ਮਿਊਂਸਿਪਲ ਕਾਰਪੋਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ ਲੈਣਾ ! ਮੁੱਖ ਲੋੜਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਲੇਅਫਿਲਡ, ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ,ਅਧਿਕਾਰੀ, ਰਿਹਾਇਸ਼, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਲਈ ਰਿਫਰੈੱਸ਼ਮੈਂਟ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ । ਵੱਖਰੀਆਂ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ਤਾਂ ਜੋ ਇਹ ਸੁਚੱਜੇ ਅਤੇ ਸੁਚਾਰੂ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਣ । ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕਰਾਰਨਾਮਾ ਲੈਣਾ ਤਾਂ ਕਿ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਫਿਕਸਚਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਣ ।

2. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੰਮ ਦਾ ਕਰਤੱਵ-ਇਹ ਕਰਤੱਵ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ, ਅੰਤ ਦਿਨ ਤੱਕ ਮੁਕੰਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ, ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਡ ਖੇਤਰ, ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਨਾ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਦੀ ਜਾਚ ਕਰਨਾ ।
ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੀ ਜਾਚ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਤਾਂ ਜੋ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਡਿਊਟੀਆਂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰ ਸਕਣ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਫ਼ਸਰਾਂ ਨੂੰ ਰਿਫਰੈੱਸ਼ਮੈਂਟ ਅਤੇ ਖਾਣੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ । ਟੀਮ ਦੇ ਸਕੋਰ ਸ਼ੀਟਾਂ ਅਤੇ ਰਿਕਾਰਡਾਂ ‘ਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਆਦਿ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਲਈ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ | ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਬਾਰੇ ਘੋਸ਼ਣਾਵਾਂ ਕਰਨੀਆਂ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਠਹਿਰਨ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਉਣ ਤੇ ਜਾਣ ਲਈ ਫਾਂਸਪੋਰਟ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨਾ ।

3. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦੀਆਂ ਡਿਊਟੀਆਂ-ਇਹ ਉਹ ਫ਼ਰਜ਼ ਜੋ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ

• ਜੇਤੂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਮੈਡਲ ਅਤੇ ਟ੍ਰਾਫੀਆਂ ਵੰਡਣਾ
• ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਕੀਤੇ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਬਕਾਇਆ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਕਰਨਾ ।
• ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੀ ਪ੍ਰੈਸ ਨੋਟ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ |
• ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਠੇਕੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਬਕਾਏ ਆਦਿ ਅਦਾ ਕਰਨਾ ।
• ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਕਰਨਾ ।
• ਉਧਾਰ ਲਏ ਜਾਣ ਤੇ ਸਾਜ਼-ਸਾਮਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੀਮਤੀ ਸਾਮਾਨ ਵਾਪਸ ਕਰਨਾ ।
• ਅਥਾਰਟੀ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਰਿਪੋਰਟ ਸੌਂਪਣਾ ਆਦਿ ਕੰਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੰਟਰਾ-ਮਿਊਰਲ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੀ ਹਨ ? (What is intramural tournament ?)
ਉੱਤਰ-
ਅੰਦਰੂਨੀ (Intramural) ਇਨਗ੍ਰਾਮੀਊਰਲ-(ਅੰਦਰੂਨੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਾਂ ਇਨਮੀਉਰਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇਨਕ੍ਰਮੀਊਰਲ ਸ਼ਬਦ ਲੇਟਿਨ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ‘ਇਨਕ੍ਰ’’ ਜਿਸ ਦਾ ਭਾਵ ਹੈ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ‘ਮੀਊਰਲ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਕੰਧ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜੋ ਕਿ ਕੈਂਪਸ ਜਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਨਗ੍ਰਾਮੀਊਰਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਟੀਚਾ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਵੈ-ਇੱਛਤ ਭਾਗੀਦਾਰੀ, ਅਗਵਾਈ, ਹੌਸਲੇ, ਸੰਭਾਵੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਬਾਹਰਲੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਐਕਸਟਰਾਮੀਊਰਲ (Extramural) ਦਾ ਐਕਸਮੀਊਰਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਐਕਸਵਾਮੂਰਲ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਲਾਤੀਨੀ ਸ਼ਬਦ “ਐਕਸਟਰਾ’’ ਅਤੇ ‘‘ਮੀਊਰਲ’’ ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਐਕਸਟਰਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਅਤੇ ਬਾਹਰ ਅਤੇ ‘ਮੀਊਰਲ’ ਦਾ ਭਾਵ ‘ਕੰਧ` ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ, ਇਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਕੈਂਪਸ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰਲੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜਾਂ ਐਕਸਟਰਾਮੀਊਰਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਹਰਲੀਆ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਧਰ ਤੇ ਨਿਭਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੰਤਰ ਸਕੂਲ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ, ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਪੱਧਰ ਦੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ, ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ, ਖੇਤਰੀ ਅਤੇ ਕਲਸਟਰ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਆਦਿ ।

ਬਾਹਰਲ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਮਿਆਰ ਨੂੰ ਸੁਧਾਰਨਾ, ਨਵੇਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ, ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਿਖਲਾਈ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਦੂਜੀ ਗੱਲ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਵੈ-ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਸ਼ਮੂਲੀਅਤ, ਅਗਵਾਈ ਆਦਿ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸਪੋਰਟਸ ਸਮਰੱਥਾਵਾਂ ਦਿਖਾਉਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੀ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ (Write notes on the following)
(ੳ) ਖੇਡ ਪ੍ਰਬੰਧ
(ਅ) ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
(ਇ) ਪੌੜੀਨੁਮਾ
(ਸ) ਸਾਇਕਲਿੰਗ ਢੰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖੇਡ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਵਧੀਆ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਖੇਡ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਯੋਗ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਖੇਡ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੁਚਾਰੂ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਖੇਡ ਸਮਾਗਮ ਖਰਾਬ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਯੋਗ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਖੇਡ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਮੇਟੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਜਿਵੇਂ ਕਿ –

• ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਪ੍ਰਧਾਨ
• ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ
• ਰਿਫ਼ਰੈਸ਼ਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ
• ਵਿੱਤ ਸਕੱਤਰ
• ਸਕੱਤਰ
• ਜਿਉਰ ਆਫ਼ ਅਪੀਲ ਕਮੇਟੀ ਆਦਿ
• ਕਨਵੀਨਰ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਡ ਦੇ ਨਿਯਮ, ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਕੀ ਪੱਧਰ ਹੈ, ਖੇਡ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਕੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੋਣਗੇ, ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੋ ਖੇਡ ਅਧਿਕਾਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ . ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

(ਆ) ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ-ਚੈਲੇਂਜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ-ਚੁਣੌਤੀ ਦੇਣਾ । ਇਹ ਮੁਕਾਬਲਾ ਉਦੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਖਿਡਾਰੀ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਤਕੜੇ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਫਿਰ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਟੂਰਨਾਮ ਵਿਚ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਜਾਂ ਦੋ-ਦੋ ਖਿਡਾਰੀ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਟੇਬਲ ਟੈਨਿਸ, ਬਾਕਸਿੰਗ, ਬੈਡਮਿੰਟਨ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਦੋ ਢੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਪੌੜੀ ਨੁਮਾ
• ਪਿਰਾਮਿਡਨੁਮਾ ।

(ਇ) ਪੌੜੀਨੁਮਾ
II. ਸਟੇਅਰ ਕੇਸ ਮੈਥਡ (Stair Case Method)-ਸਟੇਅਰ ਕੇਸ ਮੈਥਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਚੰਗਾ ਮੈਥਡ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਪੌੜੀ

ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੰਬਰ ਇਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨਾਲ ਮੈਚ ਲਈ ਲਿਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਨੰਬਰ ਦੋ ਟੀਮਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੀ ਪੌੜੀ ਵਿਚ ਨੰਬਰ ਦੋ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਦਾ ਮੈਚ ਨੰਬਰ ਤਿੰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਤਕ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨੀ ਵੀ ਪੌੜੀ ਥੱਲੇ ਚਲਦੀ ਹੈ ਟੀਮ ਦਾ ਨੰਬਰ ਵੱਧਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।9 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਢੰਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੈਥਡ ਵਿਚ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਕਲਾਕ ਵਾਈਜ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੋ ਤੇ ਭਾਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ, 4, 6, 8 ਆਦਿ ਨੰਬਰ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੇ ਰਹਿਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਦੋ ਤੇ ਭਾਗ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਜਿਵੇਂ 5, 7, 9 ਆਦਿ ਤਾਂ ਬਾਈ ਨੂੰ ਫਿਕਸ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਕਲਾਕ ਵਾਈਜ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਹਨ ।
8 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ (Fixture of 8 Teams)

ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = \(\frac{N(N-1)}{2}=\frac{8(8-1)}{2}=\frac{8(7)}{2}=\frac{56}{2}\) = 28

ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = \(\frac{N(N-1)}{2}=\frac{7(7-1)}{2}=\frac{7(6)}{2}=\frac{42}{2}\) = 21

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਾਈ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਗਲ ਨਾਕ ਆਊਟ ਸਿਸਟਮ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? (What is meant by a Bye ? How is it drawn or decided in a single knock out system ?)
ਉੱਤਰ-
ਬਾਈ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਕਿ ਜਿਸ ਟੀਮ ਨੂੰ ਬਾਈ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਟੀਮ ਪਹਿਲੇ ਰਾਉਂਡ ਵਿਚ ਮੈਚ ਨਹੀਂ ਖੇਡਦੀ । ਜੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਈਵਨ ਹੈ, ਤਾਂ ਬਾਈ ਦੇਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਔਡ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਈ ਨੂੰ ਦੇਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਬਾਈਆਂ ਕੱਢਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ (Method of finding Byes)-ਬਾਈਆਂ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਕਿਸੇ ਵੀ Power of Two ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ ਪਾਵਰ ਆਫ ਟੂ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ ਤੋਂ ਜਿੰਨੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਨੀਆਂ ਹੀ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਬਾਈ ਦੇਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਕਿਸੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ 13 ਟੀਮਾਂ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਇਹ ਸਮੱਸਿਆ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿੰਨੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਬਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ ।

ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 13
ਅਗਲੀ ਪਾਵਰ ਟੂ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ = 2⁵ = 16
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਗਿਣਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਰਕ = 16 – 13 = 3
ਇਸ ਲਈ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 3
ਕੁੱਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 22
ਅਗਲੀ ਪਾਵਰ ਆਫ਼ ਟੂ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆ = 2⁵ = 32
ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ = 32 -22 = 10
ਇਸ ਲਈ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 10.

ਹਰ ਇਕ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ (Teams in each Half) -ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੋ ‘ਤੇ ਵੰਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹਰ ਇਕ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਅੱਧੀਆਂ-ਅੱਧੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ 12 ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ 6-6 ਟੀਮਾਂ ਵਾਲੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜੇਕਰ ਇਹ ਸੰਖਿਆ 15 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਫ਼ਾਰਮੂਲਾ ਅਪਣਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
First Half = \(\frac{\text { No. of Teams }+1}{2}=\frac{(\mathrm{N}+1)}{2}\)
Second Half = \(\frac{\text { No. of Teams }-1}{2}=\frac{2(\mathrm{~N}-1)}{2}\)

ਇਸ ਫਾਰਮੂਲੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਰ ਇਕ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਚਾਹੇ ਉਹ ਕਿੰਨੀ ਵੀ ਸੰਖਿਆ ਦੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ, ਹਨ, 15, 17, 19, 21, 7, 5, 9, 3 ਆਦਿ । ਬਾਈਆਂ ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ (Process of Fixing Byes)-ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਬਾਈਆਂ (Byes) ਦੇਣ ਦਾ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਨਿਯਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸੇ ਨਿਯਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਨੰਬਰ ਇਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅਖ਼ੀਰ ਤਕ ਕਿਸੇ ਕਾਗਜ਼ ਉੱਤੇ ਲਿਖ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਨੰਬਰ ਲਿਖ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਾਟ (Lots) ਦੁਆਰਾ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੰਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਲਿਖ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਬਾਈਆਂ ਦੇਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਪਹਿਲੀ ਬਾਈ ਦੂਜੇ ਹਾਫ਼ ਦੀ ਆਖ਼ਰੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਦੂਸਰੀ ਬਾਈ ਪਹਿਲੇ ਹਾਫ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਤੀਸਰੀ ਬਾਈ ਦੂਸਰੇ ਹਾਫ਼ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਚੌਥੀ ਬਾਈ ਪਹਿਲੇ ਹਾਫ਼ ਦੀ ਆਖਰੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਕੀ ਦੀਆਂ Byes ਵੀ ਇਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਜੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਹੇਠਾਂ 11 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਅਤੇ Byes ਦੇਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ Byes ਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗ ਸਕਦਾ ਹੈ 11 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਅਤੇ Byes ਦੇਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ।

ਪਹਿਲਾ ਹਾਫ਼ (First Half)

ਦੂਸਰਾ ਹਾਫ਼
(Second Half)
ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਰਾਊਂਡਜ਼ (Rounds in Fixture)-ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਰਾਉਂਡ ਕੁੱਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਘੱਟ ਹੋਣਗੀਆਂ ਤਾਂ ਰਾਉਂਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਰਾਉਂਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ । ਜੇ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਮ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਉਂਡ ਦੋ xਦੋ ਕਰਕੇ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਕਰਕੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋ-ਜੇ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 16 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਰਾਊਂਡ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਨਗੇ-2 x 2 x2 x2 = 16 ਰਾਉਂਡ।

ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਮ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੰਬਰ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਸਮ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਰਾਉਂਡ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ 12 ਟੀਮਾਂ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਜਿਹੜੀ ਸੰਖਿਆ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੈ 16 ਇਸ ਲਈ 16 ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਰਾਉਂਡ ਬਣਦੇ ਹਨ : 2 x 2 x 2 x 2 = 16 ਰਾਉਂਡ ਆਮ ਕਰਕੇ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਰਾਉਂਡ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਕੁਆਰਟਰਜ਼ ਅਤੇ ਟੀਮਾਂ (Quarters and teams in fixture) -ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਅਧਿਕ ਹੋਣ ਤਾਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਹਰ ਇਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਦੋ-ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ Quarters ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।Quarters ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉੱਤੇ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵੱਲ ਗਿਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ (Teams in Quarters)-ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੈ ਕਿ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਕੁਆਰਟਰ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੇਕਰ ਕੁੱਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਾਵਰ ਆਫ਼ ਟੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਇਕ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ ਬਰਾਬਰਬਰਾਬਰ ਹੋਣਗੀਆਂ ਕਿਉਂ ਜੋ ਕੁੱਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਚਾਰ ਨਾਲ ਤਕਸੀਮ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ 16 : 4 = 4 ਦੇ ਹਿਸਾਬ ਨਾਲ ਵੰਡਿਆ ਜਾਵੇਗਾ | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੌਹਾਂ ਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿਚ 44 ਟੀਮਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂ। | ਪਰੰਤੁ ਜੇ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਾਵਰ ਆਫ਼ ਟੂ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਹਰ ਇਕ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ ਇਸ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਲ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨੂੰ 4 ‘ਤੇ ਭਾਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬਾਕੀ ਕਿੰਨੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਬਚੀਆਂ । ਬਾਕੀ ਬਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰਤੀਬ ਨਾਲ ਕੁਆਰਟਰਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਟੀਮ ਇਕ ਬਚੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲੇ ਕੁਆਰਟਰ ਵਿਚ ਰੱਖੋ ।
ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਦੋ ਬਚਣ ਤਾਂ ਇਕ, 1 Quarter ਵਿਚ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ, I Quarter ਵਿਚ ਰੱਖੋ ।
ਜੇਕਰ ਟੀਮਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਇਕ, II Quarter, ਦੂਸਰੀ II Quarter, ਤੀਸਰੀ II Quarter ਵਿਚ ਰੱਖੋ ।
ਹਰ ਇਕ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗੀ

ਉੱਪਰਲਾ ਹਾਫ਼ = \(\frac{\mathrm{N}+1}{2}=\frac{19+1}{2}=\frac{20}{2}\) = 10
ਥੱਲੜਾ ਹਾਫ਼ =\(\frac{N-1}{2}=\frac{19-1}{2}=\frac{18}{2}\) = 9
ਹਰ ਇਕ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਬਾਈਆਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਉਣਗੀਆਂਕੁੱਲ ਬਾਈਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 32 – 19 = 13
ਉੱਪਰਲਾ ਹਾਫ਼ = \(\frac{\mathrm{NB}-1}{2}=\frac{13-1}{2}=\frac{12}{2}\) = 6
ਥੱਲੜਾ ਹਾਫ਼ = \(\frac{\mathrm{NB}+1}{2}=\frac{13+1}{2}=\frac{14}{2}\) = 7
I Quarter-Byes – 3
II Quarter-Byes-3
III Quarter-Byes-3
IV Quarter-Byes-4
ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਮੈਚਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 19 – 1 = 18 ਮੈਚ
ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਰਾਊਂਡਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ = 2 x 2 x 2 x 2 x 2 = 5 ਰਾਊਂਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੇਕਰ ਸਿੰਗਲ ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ 19 ਟੀਮਾਂ ਭਾਗ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਬਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ ਅਤੇ ਮੈਚ ਕਿੰਨੇ ਹੋਣਗੇ ?
(If 19 teams take part in a Single Knock out system tournament, then how many byes will be given and given and how many matches will be played ?)
ਉੱਤਰ-
19 ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚ 13 ਬਾਈਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਉੱਪਰਲੇ Half ਵਿੱਚ 6 ਬਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ Half ਵਿੱਚ 7 ਬਾਈਆਂ ਅਤੇ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ 10 ਮੈਚ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? (How many parts is Mixed Tournament divided into ?)
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਤ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ-ਜਦੋਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਮੈਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨਾਕ ਆਊਟ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਲੀਗ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਆਪਣੇ ਪੂਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪੂਲ ਦੇ ਜੇਤੂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਫਿਰ ਪੂਲ ਦੇ ਜੇਤੂ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਨਾਕ ਆਊਟ ਜਾਂ ਈਂਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ)
ਖੇਡ ਕੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵੱਡਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੈ ਤਾਂ ਰਾਜ ਜਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਜੋਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੋਨ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਜੋਨ ਦੇ ਚੈਂਪੀਅਨਸ਼ਿਪ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਅੰਤਰ-ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ, ਅੰਤਰ-ਸਟੇਟ, ਅੰਤਰ-ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਅੰਤਰ-ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਰਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

1. ਨਾਕ ਆਊਟ ਕਮ ਨਾਕ ਆਉਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
2. ਨਾਕ ਆਊਟ ਕਮ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
3. ਲੀਗ ਕਮ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
4. ਲੀਗ ਕਮ ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ

ਫਿਕਸਚਰ ਦੀ ਵਿਧੀ :
ਨਾਕ ਆਊਟ ਕਮ ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟਉਦਾਹਰਨ

ਨਾਕ ਆਊਟ ਕਮ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ –

ਲੀਗ ਕਮ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ –
ਲੀਗ ਕਮ ਲੀਗ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਟੀਮਾਂ ਪੂਲ ਦੇ ਮੈਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ ਫਿਰ ਨੰਬਰਾਂ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੂਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਹਿਲੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ 4 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਲੀਗ ਹੋਵੇਗਾ | ਲੀਗ ਕਮ ਨਾਕ ਆਉਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲਾਂ ਟੀਮਾਂ ਆਪਣੇ ਪੂਲ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਫਿਰ ਪੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਜੀਸ਼ਨ ਲੈਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਾਕ ਆਊਟ ਅਤੇ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ । (Write about the merits and demerits of knock out and League Tournaments.)
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਗਲ ਨਾਕ ਆਊਟ ਦੇ ਲਾਭ ਅਤੇ ਹਾਨੀਆਂ –
ਸਿੰਗਲ ਨਾਕ ਆਊਟ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਚੰਗੇ ਪਹਿਲੂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ –

• ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਖੇਡ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ |
  ਹਰ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਖੇਡ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਦੂਜੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਇਸ ਵਿਚ ਥੋੜੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਨਾਕ ਆਊਟ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of Knock-out) –
ਸਿੰਗਲ ਨਾਕਆਉਟ ਸਿਸਟਮ ਦੇ ਕੁਝ ਬੁਰੇ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ –
1. ਚੰਗੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਟੀਮ ਵੀ ਕਈ ਵਾਰ ਮਾੜੀ ਟੀਮ ਤੋਂ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੰਗੀ ਟੀਮ ਦੀ ਖੇਡ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ।
2. ਅਚਾਨਕ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨਾਲ ਪੂਰਨ ਨਿਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਕਈ ਵਾਰੀ ਟੀਮ ਕਈ ਕੁਦਰਤੀ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਚੰਗੀ ਟੀਮ ਦੇ ਹਾਰਨ ਨਾਲ ਖ਼ਤਮ ਜਿਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਹਰ ਟੀਮ ਉੱਤੇ ਹਾਰ ਦਾ ਇਕ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦਬਾਅ ਜਿਹਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਟੀਮਾਂ ਡਰ-ਡਰ ਕੇ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਲਾਭ (Advantages of League Tournament) –
ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਲਾਭ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ

• ਚੰਗੀ ਟੀਮ ਹੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਜਿੱਤਦੀ ਹੈ ।
• ਮੈਚ ਖੇਡਣ ਲਈ ਦੂਸਰੀ ਟੀਮ ਦੇ ਜਿੱਤਣ ਦਾ ਇੰਤਜਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
• ਪ੍ਰੈਕਟਿਸ ਲਈ ਜਾਂ ਖੇਡ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਈ ਉਚੇਚਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।
• ਖੇਡ ਲੋਕਪ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਲਈ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ।
• ਦਰਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਟੀਮ ਦੀ ਚੋਣ ਵਾਸਤੇ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਵੇਖਣ ਦਾ ਬਹੁਤਾ ਟਾਈਮ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਟੀਮ ਦੀ ਚੋਣ ਠੀਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਖਿਡਾਰੀ ਵੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ (Disadvantages of League Tournament)

1. ਕਮਜ਼ੋਰ ਟੀਮ ਹਰ ਵਾਰ ਹਾਰਨ ਕਰਕੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਲੀਗ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
4. ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਦਿਨਾਂ ਤਕ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਦੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Objective Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਕਈ ਗੇੜ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਕਈ ਗੇੜ ਚਲਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(1) ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
(2) ਰਾਉਂਡ ਰੋਬਿਨ ਜਾਂ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
(3) ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
(4) ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਇਹ ਕਿਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਧਿਆਨ ਯੋਗ ਗੱਲਾਂ
(a) ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(b) ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(c) ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
(d) ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ‘ਤੇ ਖ਼ਰਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਧਨ ਰਾਸ਼ੀ ਵੀ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਧਨ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਘਨ ਨਾ ਪਵੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿਚ 19 ਟੀਮਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀਆਂ ਬਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿਚ 19 ਟੀਮਾਂ ਵਿਚ 13 ਬਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
(a) ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਕਿਉਂ ਜੋ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(b) ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੇ ਖੇਡ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ‘ਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਖੇਡ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
(c) ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(d) ਦੂਜੇ ਸਿਸਟਮਾਂ ਦੀ ਨਿਸਬਤ ਇਸ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੇ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੀ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਲਾਭ ਕਿਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਕ ਆਊਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਹਨ
(a) ਕਮਜ਼ੋਰ ਟੀਮ ਹਰ ਵਾਰ ਹਾਰਨ ਕਰਕੇ ਖੇਡ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(b) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(c) ਲੀਗ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲਗਦਾ ਹੈ ।
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ?
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਿੰਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਚਾਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਖੇਡ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਲਈ ਕੋਈ ਦੋ ਕਮੇਟੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ,
2. ਰਿਫਰੈਸ਼ਮੈਂਟ ਕਮੇਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਨਤੀਜਾ ਕੱਢਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਪੌੜੀਨੁਮਾ,
• ਸਾਈਕਲਿੰਗ ਢੰਗ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ੀ ਅਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦਾ ਸ਼ਬਦਕੋਸ਼ੀ ਅਰਥ ਹੈ, “ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੇ ਕਈ ਗੇੜ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟੀਮਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਇੱਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਾਉਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੰਟਰਾ-ਮਿਊਰਲ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਕੂਲ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਲਾਸਾਂ ਜਾਂ ਹਾਊਸ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਖੇਡਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਇੰਟਰਾ-ਮਿਊਰਲ ਖੇਡ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
• ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
• ਮਿਲੇ-ਜੁਲੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
• ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ |

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹੋਰ ਮੌਕਾ ਦੇਣ ਲਈ ਜਿਹੜਾ ਤਰੀਕਾ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ (Consolation) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਚੰਗੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕ ਵਾਰ ਹਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਬਾਰਾ, ਖੇਡਣ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਇਹ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –
(1) ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ = (11) 98

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਨੂੰ ਕਰਵਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦਾ ਸਮਾਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੈ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਾਕ ਆਊਟ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੇ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂ ਜੋ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਡਾਂ ਦਾ ਮਿਆਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਖੇਡ ਨੂੰ ਤਰੱਕੀ ਦੇਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਟੀਮ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਖੇਡ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਮੁਕਾਬਲਿਆਂ ਲਈ ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕਮਜ਼ੋਰ ਟੀਮ ਹਰ ਵਾਰ ਹਾਰਨ ਕਰਕੇ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਸ਼ੌਕ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਉਂਦੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦਾ ਮਜ਼ਾ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਲੀਗ ਮੁਕਾਬਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਂ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਨਾਕ ਆਊਟ ਜਾਂ ਐਲਿਮੀਨੇਸ਼ਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
2. ਲੀਗ ਜਾਂ ਰਾਊਂਡ ਰੋਬਿਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
3. ਮਿਸ਼ਰਤ ਜਾਂ ਰਲਵੇਂ-ਮਿਲਵੇਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ
4. ਚੈਲੇਂਜ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6. ਸੀਡਿੰਗ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੇ ਆ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨ ਲਈ (seeding) ਵਿਧੀ ਅਪਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

• ਇਸ ਵਿੱਚ ਚੰਗੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਚੁਣ ਕੇ ਫਿਕਸਚਰ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਦੀਆਂ ਪਹਿਲੀਆਂ ਚਾਰ
• ਪੁਜ਼ੀਸ਼ਨਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਫਿਕਸਚਰ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਥਾਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੀਡਿੰਗ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਪਹਿਲੇ ਰਾਉਂਡ ਵਿੱਚ ਮੈਚ ਨਹੀਂ ਖੇਡਦੀ ।
• ਸੀਡਿੰਗ ਸੰਖਿਆ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਜਿਸਤ (Even) ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਵੇਂ 2, 4, 8, 10 ਆਦਿ ।
• ਸੀਡਿੰਗ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਬਾਕੀ ਸਾਰੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਟਰੀ ਰਾਹੀਂ ਫਿਕਸਚਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |
• ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਾਈ ਵੀ ਸੀਡਿੰਗ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । (Seed Bye) ਜੇਕਰ 11 ਟੀਮਾਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਬਾਈਆਂ 16-11-5 ਬਾਈਆਂ ਦੇਣੀਆਂ ਹਨ, ਚਾਰ ਬਾਈਆਂ seeding ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਹੀ ਦਿੱਤੀਆ ਜਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿਸ਼ਰਤ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਤ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਇਹ ਮੈਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿਚ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਟੀਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਗਰੁੱਪਾਂ ਦੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਨਾਕ ਆਊਟ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਲੀਗ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੀ ਆਪਣੇ ਪੂਲ ਵਿੱਚ ਪੂਲ ਦੇ ਜੇਤੂ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ` ਪੂਲ ਦੇ ਜੇਤੂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚ ਨਾਕ ਆਊਟ ਜਾਂ ਲੀਗ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਖੇਡ ਕੇ ਜੇਤੂ ਹੋਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬੈਗਨਾਲ ਵਾਈਲਡ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ –
ਬੈਗਨਾਲ ਵਾਈਲਡ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ (Begnal Wild Tournament) –
ਬੈਗਨਾਲ ਵਾਈਲਡ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵੀ ਆਪਣੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਇਕ ਅਨੋਖਾ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਹੈ । ਇਹ ਦੁਸਰੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਭਿੰਨ ਹੈ । ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੀ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਤੱਕ ਪੇਜ਼ੀਸ਼ਨਜ਼ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ :

1. ਪਹਿਲਾ ਸਥਾਨ (First Place)
2. ਦੂਸਰਾ ਸਥਾਨ (Second Place)
3. ਤੀਸਰਾ ਸਥਾਨ (Third Place)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
9 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਪਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
9 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ (Fixture of Nine Teams) –

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨੇ (Long Answer Type Question)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਕਿੰਨੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –

1. ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ
2. ਦੁਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ |

1. ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ –
ਇਸ ਵਿਚ ਹਰ ਇਕ ਟੀਮ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਦੇ ਦੋ ਮੌਕੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਪਹਿਲੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਫਿਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਸਚਰ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਟੀਮਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੈਗੂਲਰ ਰਾਉਂਡ ਵਿਚ ਬਾਈ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ । ਮੰਨ ਲਵੋ ਕਿਸੇ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਵਿਚ ਨੌਂ ਟੀਮਾਂ ਭਾਗ ਲੈ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇਸ ਟੂਰਨਾਮੈਂਟ ਲਈ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਬਣਾਇਆ ਜਾਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇਗਾ । ਟੀਮਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
= 9 ਬਾਈਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ
= 16 – 9 = 7 ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ ਥੱਲੇ ਵਾਲੇ ਹਾਫ਼ ਵਿਚ ਟੀਮਾਂ
= 4 9 ਟੀਮਾਂ ਦਾ ਫਿਕਸਚਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਵੇਗਾ।

ਦੁਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ
(Consolation of Second Type) –
ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਟੀਮ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਖੇਡਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀ ਟੀਮ ਨੂੰ ਇਕ ਮੌਕਾ ਹੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਟੀਮਾਂ ਰੈਗੁਲਰ ਰਾਉਂਡ ਵਿਚ ਆਪਸ ਵਿਚ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਫਿਕਸਚਰ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਰਾਉਂਡ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਿਕਸਚਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੁਣ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਹਿਲੀ ਵਿਧੀ ਅਨੁਸਾਰ ਫਿਕਸਚਰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣੇਗਾ । ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਕਨਸੋਲੇਸ਼ਨ ਦੀ ਫਿਕਸਚਰ

ਪਹਿਲੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ = 1, 3, 6, 7
ਦੂਸਰੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ = 4,8
ਤੀਸਰੇ ਰਾਊਂਡ ਵਿਚ ਹਾਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਟੀਮਾਂ = 2

Punjab State Board PSEB 11th Class Physical Education Book Solutions Chapter 3 ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Physical Education Chapter 3 ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ

Physical Education Guide for Class 11 PSEB ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ- (Fill in the blanks)
(ਉ) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਇੱਕ ………………………… ਮਸ਼ੀਨ ਹੈ ।
(ਅ) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੀ …………………. ਨੂੰ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਗੁੰਝਲਦਾਰ,
(ਅ) ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹੈ ? (What is cell ?)
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਿਕ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਮਾਨਵੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ (ਸੈੱਲ) ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਸੈੱਲ ਦਾ ਕੰਮ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਸੈੱਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ – ਯੂਕੇਰਿਓਟਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕੋਰੀਓਟਕ । ਯੂਕੇਰਿਓਟਿਕ ਸੈੱਲ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਯੁਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬੁਨਿਆਦੀ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ. (DNA), ਰਿਬੋਸੋਮ, ਐਂਡੋਪਲਾਸਮਿਕ ਰੈਟੀਕਿਊਲਮ, ਗੋਲਜੀ ਉਪਕਰਣ, ਸਾਈਟੋਸਕੇਲੇਟਨ, ਮਾਈਟੋਕੌਡੀਆ, ਸੈਂਟੀਅਲਾਈਜ਼ਜ਼, ਲਾਇਸੋਮ, ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੱਡੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ । (What are bones ? Write in detail about their types.)
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀਆਂ (Bones)
ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਣਗਿਣਤ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ (Cells) ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ ਜੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਚਮੜੀ ਰਾਹੀਂ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ | ਚਮੜੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਜ਼ੋਰ ਨਾਲ ਦਬਾ ਕੇ ਦੇਖੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਕੁਝ ਸਖ਼ਤ ਚੀਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਹ ‘ਸਖਤੀ’ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੱਡੀਆਂ ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਤੇ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ 206 ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਕੜਕ ਅਤੇ ਰਚਨਾ (Stiffness and Construction of Bones)
ਸਰੀਰ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿਚ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਕੜਕ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੂਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੂਣ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬੋਨੇਟ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਫਾਸਫੇਟ ਸਨ । | ਵੱਡੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ (Human Skeleton)
ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਜਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੱਡੀਆਂ ਜਦੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ‘ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ’ (Human Skeleton) ਆਖਦੇ ਹਾਂ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Human Skeleton)
ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
3. ਪੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਲਣ ਅਤੇ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੇ ਉਤੋਲਕ (Levers) ਬਣਦੇ ਹਨ ।
5. ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਕੁਝ ਹਿੱਸਾ ; ਜਿਵੇਂ ਪਸਲੀਆਂ (Ribs) ਅਤੇ ਸੀਨਾ ਹੱਡੀ (Sternum) ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Fig. Different Types of Bones

ਹੱਡੀਆਂ	ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ
ਖੋਪੜੀ ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ	22
ਧੜੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ	33
ਪਸਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ	24
ਸੀਨਾ ਹੱਡੀ	1
ਹੰਸ ਦੀ ਹੱਡੀ	02
ਮੌਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ	60
ਲੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ	62
ਕੁੱਲ ਹੱਡੀਆਂ	206

ਹੱਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ (Different Types of Bones)-
ਹੱਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

• ਲੰਬੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Long Bones) – ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਕਾਰ ਵਿਚ ਲੰਬੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲੰਬੀ ਸ਼ਾਫਟ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਦੋ ਸਿਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੰਘਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪਰ ਹੱਡੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਗੁਦਗੁਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪੱਟ ਫੀਮਰ, ਬਾਂਹਵਾਂ (ਹਉਮਰਸ) ਆਦਿ ਲੰਬੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।
• ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Short Bones) – ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੰਬਕਾਰੀ, ਚੱਪਟੀਆਂ ਅਤੇ ਅਕਾਰ ਵਿਚ ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਸੰਪਜੀ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਸੰਘਣੀ ਹੱਡੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿਚ ਕਲਾਈ ਅਤੇ ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਚੱਪਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Floate Bones) – ਪਤਲੀਆਂ, ਸਟੀਪਾਂਡ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਕਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਖੋਪੜੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ।
• ਅਨਿਯਮਿਤ ਹੱਡੀਆਂ (Irregular Bones) – ਹੱਡੀਆਂ ਜੋ ਕਿ ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੋਖਲੀ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਪਜੀ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਕਾਮਪੈਕਟ ਹੱਡੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਲੇਅਰ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਕੁ ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Skull)
ਖੋਪੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਮਾਗ-ਘਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Cranium) ਅਤੇ ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Face) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਕੁੱਲ 22 ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । 8 ਹੱਡੀਆਂ ਦਿਮਾਗ-ਘਰ ਦੀਆਂ ਅਤੇ 14 ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਦਿਮਾਗ-ਘਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Skull)

ਦਿਮਾਗ-ਘਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਮੱਥੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਜਾਂ ਲਲਾਟ ਹੱਡੀ (Frontal Bone) – ਇਹ ਹੱਡੀ ਸਾਹਮਣੇ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿੱਤੀ ਅਸਥੀਆਂ ਜਾਂ ਟੋਕਰੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Parietal Bones) – ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 2 ਹਨ । ਇਹ ਖੋਪੜੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਹ ਸੱਜੇ ਮੱਥੇ ਅਤੇ ਖੱਬੇ ਮੱਥੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੁੜਪੁੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Temporal Bones) – ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ 2 ਹਨ । ਇਹ ਸੱਜੀ ਪੁੜਪੁੜੀ ਅਤੇ ਖੱਬੀ ਪੁੜਪੁੜੀ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੱਚਰ ਹੱਡੀ (Sphenoid Bone) – ਇਸ ਹੱਡੀ ਦੁਆਰਾ ਖੋਪੜੀ ਦੇ ਆਧਾਰ (Base) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਚਮਗਿੱਦੜ (Bat) ਜਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਖੰਭ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੁੜਪੁੜੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿਛਲੀ ਕਪਾਲ ਅਸਥੀ (Occipital Bone) ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
• ਪਿਛਲੀ ਕਪਾਲ ਅਸਥੀ (Occipital Bone) – ਇਹ ਹੱਡੀ ਸਿਰ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਛਾਣਨੀ ਹੱਡੀ (Ethnoid Bone) – ਇਹ ਹੱਡੀ ਨੱਕ ਦੀ ਛੱਤ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਚਰ ਹੱਡੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਖੋਪੜੀ ਨੂੰ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਹਮਣੇ ਪਾਸਿਉਂ ਲਲਾਟ ਹੱਡੀਆਂ (Frontal Bones) ਨਾਲ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Face) – ਚਿਹਰੇ ਦੀਆਂ ਕੁੱਲ 14 ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ

1. ਉੱਪਰ ਜਬਾੜੇ ਦੀਆਂ 2 ਹੱਡੀਆਂ (Superior Maxillary Bones)
2. ਹੇਠਲੇ ਜਬਾੜੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ( Inferior Maxillary Bones)
3. ਤਾਲੁ ਦੀਆਂ 2 ਹੱਡੀਆਂ (Palate Bones)
4. ਨੱਕ ਦੀਆਂ 2 ਹੱਡੀਆਂ (Nasal Bones)
5. ਗਲ ਦੀਆਂ 2 ਹੱਡੀਆਂ (Moral Bones)
6. ਸਿੱਪ ਆਕਾਰ ਦੀਆਂ 2 ਹੱਡੀਆਂ (Spongy Bones)
7. ਅੱਥਰੂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Lachrymal Bones) ।
   ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਅੱਖਾਂ ਦੇ ਖੋਲ਼ ਦਾ ਅਗਲਾ ਭਾਗ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
8. ਨੱਕ ਦੇ ਪਰਦੇ ਵਾਲੀ ਹੱਡੀ (Vomar Bones) – ਇਹ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਨੱਕ ਦੇ ਪਰਦੇ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਧੜ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Trunk)
| ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲੱਕ ਤੱਕ ਦੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਧੜ (Trunk) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਡਾਇਆਫਰਾਮ (Diaphragm) ਇਸ ਹਿੱਸੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦਾ ਹੈ । ਸਾਹਮਣੇ ਪਾਸੇ ਸੀਨਾ ਹੱਡੀ (Breast Bones, Sternum) ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਪਸਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਹੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਧੜ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Trunk) ਆਖਦੇ ਹਾਂ।!

ਅਸੀਂ ਇੰਝ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਧੜ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ, ਪਸਲੀਆਂ, ਮੋਢੇ ਦੀ ਹੱਡੀ, ਡਾਇਆਫਰਾਮ ਅਤੇ ਕੁਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਦਾ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

(ਉ) ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ (Vertebral Column – ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਸਰੀਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਦਨ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਆਦਮੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 70 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ 60 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ 33 ਮੂਹਰੇ ਜਾਂ ਮਣਕੇ (Vertebrae) ਹਨ । ਇਹਨਾਂ 33 ਮਣਕਿਆਂ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ (Vertebral Column) ਆਖਦੇ ਹਾਂ । ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਖੋਖਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੁਹਰੇ ਦੀ ਨਲੀ (Neural Canal) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਸੁਖਮਣਾ ਨਾੜੀ (Spinal Cord) ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਭਾਗ (Parts of Vertebral Column)
ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੰਜ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

• ਗਰਦਨੀ ਮਣਕੇ (Cervical Vertebrae) – ਪਹਿਲੇ ਮਣਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਰਦਨੀ ਮਣਕੇ ਆਖਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਮੋਢੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਮਣਕੇ ਨੂੰ ਸਿਰ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮਣਕਾ (Atlas) ਆਖਦੇ ਹਾਂ । ਇਹ ਸਿਰ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਗਰਦਨੀ ਮਣਕੇ ਨੂੰ ਅਕਸ਼ (Axis) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੇ ਦੋਵੇਂ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਾਕੀ ਸਭ ਮਣਕਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ ।
• ਪਿੱਠ ਦੇ ਮਣਕੇ (Dorsal Vertebrae) – ਇਹ 12 ਮਣਕਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਣਕਿਆਂ ਅੱਗੇ ਪਸਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਮਣਕੇ ਸਭ ਪਾਸੇ ਪਸਲੀਆਂ ਨਾਲ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਪਿੱਠ ਦੀ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਲੱਕ ਦੇ ਮਣਕੇ (Lumber Vertebrae) – ਇਹ ਪੰਜ ਮਣਕੇ ਹਨ, ਜੋ ਲੱਕ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਲੰਬਾਈ 18 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਿੱਲਣ ਵਾਲੇ ਮਣਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਭ ਤੋਂ ਥੱਲੇ ਵਾਲਾ ਮਣਕਾ ਕਲ ਦੀ ਜਾਂ ਤਿੜਾਗੀ ਦੀ ਹੱਡੀ (Sacrum) ਉੱਪਰ ਟਿਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕ੍ਰਿਕਲੇ ਦੀ ਜਾਂ ਤਿੜਾਗੀ ਦੀ ਹੱਡੀ (Sacrum) – ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੰਜ ਮਣਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਤਿਕੋਣੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀ ਕੂਲ਼ੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਕੂਲ੍ਹੇ ਵਿਚਲੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਪੂਛ ਹੱਡੀਆਂ (Coccyx) – ਇਹ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਹ ਚਾਰ ਮਣਕਿਆਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ।

(ਅ) ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ (Sternum) – ਇਹ ਲਗਪਗ 6-7 ਇੰਚ ਲੰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਚੌੜਾ ਅਤੇ ਥੱਲੇ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪਤਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਜਾਂ ਚੌੜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਗਰਦਨੀ ਮਣਕੇ (Cervical Vertebrae) ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਪਸਲੀਆਂ (Ribs) – ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ 12-12 ਪਸਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ Costal Cartilage ਰਾਹੀਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਸੱਤ ਪਸਲੀਆਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਅੱਠਵੀਂ, ਨੌਵੀ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਪਸਲੀਆਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੱਤਵੀਂ ਪਸਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਖੀਰਲੀਆਂ ਦੋ ਪਸਲੀਆਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡਦੀਆਂ ਜਾਂ ਤੈਰਦੀਆਂ ਪਸਲੀਆਂ (Floating Ribs) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਪਸਲੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਜਰ ਦਿਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਪਸਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਲੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਿੰਜਰ, ਉੱਪਰਥੱਲੇ ਉੱਠਦਾ-ਬੈਠਦਾ ਹੈ ।

ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Upper Limbs)
ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 64 ਹੈ । ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 2 ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰ ਭੁਜਾ ਵਿੱਚ 32 ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਭੁਜਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀਣੀ ਅਤੇ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਆਓ, ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ ਵਰਣਨ ਕਰੀਏ ।

(ਉ) ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Shoulder) – ਮੋਢੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ-
(i) ਹੰਸਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜਾਂ ਹਿੱਕ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Clavicles or Collar Bones)
(ii) ਮੌਰ ਦੀ ਹੱਡੀ (Scapula)

(i) ਹੰਸਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਜਾਂ ਹਿੱਕ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Clavicles or Collar Bones) – ਹੰਸਲੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ 5 ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਛਾਤੀ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਮੋਢੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਮੋਢੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਗਾ ਤੇ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣਾ ਹੈ । ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਹਿੱਕ ਦਾ ਬਾਹਰਲਾ ਤਲ (External Surface) ਅਤੇ ਮੌਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਣ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਅੰਸਕੂਟ ਤਲ (Acromial Surface) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਮੌਰ ਦੀ ਹੱਡੀ (Scapula) – ਇਹ ਚੌੜੀ ਅਤੇ ਤਿਕੋਣੀ ਆਕਾਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਿੱਠ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰਲੇ ਕੋਣ ਤੇ ਇੱਕ ਚਿਕਨਾ ਅੰਡੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਰਗਾ ਟੋਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬੈਠਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਂਹ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Upper Arms)
(ਅ) ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ (Humerus) – ਡੌਲੇ ਦੀ ਇੱਕ ਲੰਮੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਸਿਰਾ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮੋਢੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਵਿੱਚ ਠੀਕ ਬੈਠਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਵੀਣੀ ਦੀਆਂ ਦੋਨਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਕੂਹਣੀ ਜੋੜ (Elbow Joint) ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਂਹ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Fore-Arm)
1. ਛੋਟੀ ਵੀਣ-ਹੱਡੀ, ਰੇਡੀਅਸ (Radius) – ਇਹ ਬਾਂਹ ਦੇ ਅਗਲੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਅੰਗੂਠੇ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਹੱਡੀ ਹੈ । ਇਸ ਹੱਡੀ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਸਿਰਾ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ (Humerus) ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਵੱਡੀ ਵੀਣ-ਹੱਡੀ (Uluna) – ਇਹ ਬਾਂਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਰੇਡੀਅਸ ਜਾਂ ਛੋਟੀ ਵੀਣੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲੋਂ ਕੁਝ ਵੱਡੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸੇ ਹਨ-

• ਉੱਪਰਲਾ
• ਵਿਚਕਾਰਲਾ
• ਹੇਠਲਾ ।

ਇਹ ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ (Humerus) ਨਾਲ ਕੂਹਣੀ ਤੇ ਲੇਦਾਰ ਜੋੜ (Pivot Joint) ਰਾਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਨਿਕਲੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਨਲ ਕੂਹਣੀ ਤੇ ਨੋਕਦਾਰ ਉਭਾਰ (Olecranon) ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਗੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Carpal Bones) ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

3. ਗੁੱਟ ਜਾਂ ਕਲਾਈ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Carpal Bones) – ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ 8 ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚਾਰ-ਚਾਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ | ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਹ ਬੰਧਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੁੜ ਕੇ ਆਪਣੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੇ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀ ਉੱਪਰਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਵੀਣ-ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਹਥੇਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਹਥੇਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Metacarpal Bones) – ਹਥੇਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਪੰਜ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਜ ਵੱਡੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Fingers or Phalanges) – ਉਂਗਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ 14 ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਉਂਗਲੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ-ਤਿੰਨ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹਥੇਲੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹਰੇਕ ਹੱਡੀ ਹਥੇਲੀ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਇਹ ਉਂਗਲੀ ਅੰਤਰ ਉਂਗਲੀ ਹੱਡੀ ਜੋੜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਲੱਤ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of Leg)

1. ਕੂਲ੍ਹੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (The Hip Bone) – ਇਸ ਹੱਡੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਬੇਢੰਗੀ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਪਰੋਂ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰੋਂ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹੱਡੀ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਦੁਸਰੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਸਾਥੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹੱਡੀਆਂ ਪੂਛ ਹੱਡੀ (Coccyx) ਅਤੇ ਤਿੜਾਗੀ ਹੱਡੀ (Sacrum) ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ, ਪੇਡੂ-ਗਰਡਲ (Pelvic Girdle) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੂਲ਼ੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ-

• ਪੇਡੂ ਅਸਥੀ (Illium) – ਇਹ ਕੂਲ਼ੇ ਦੇ ਉੱਪਰਲਾ ਚੌੜਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
• ਆਸਨ ਅਸਥੀ (Ischium) – ਇਹ ਕੂਲ੍ਹੇ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।
• ਪਿਊਬਿਸ (Pubisਇਹ ਕੂਲ਼ੇ ਦਾ ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਭਾਗ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਮਰ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਜਵਾਨੀ ਤੱਕ ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਜੁੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਕੁਝੇ ਦੇ ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਭਾਗ ਹੀ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਿਆਲੇ ਜਾਂ ਟੋਪੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪਿਆਲੇ ਨੂੰ ਐਸਟੈਬੁਲਮ (Acetabulum) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ (Femur) ਦਾ ਗੋਲ ਸਿਰਾ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ । ਪੇਡੂ-ਅਸਥੀ (Pelvis) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਇੱਕ ਭਾਂਡੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਹੇਠਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਸਹਾਰਾ ਦੇ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਭਾਂਡੇ ਪੇਟ ਦੇ ਕੋਮਲ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰਾਖੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਪੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ (The Femur) – ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਮੀ ਹੱਡੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲੋਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਹੱਡੀ ਦਾ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਚੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪਿੰਨੀ ਦੀ ਟਿਬੀਆ (Tibia) ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਟੋਪੀ ਜਾਂ ਪਿਆਲੇ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਐਸਿਟੈਬੁਲਮ (Acetabulum) ਵਿੱਚ ਫਸ ਕੇ ਕੂਲ੍ਹੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

3. ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ ਜਾਂ ਟਿਬੀਆ (The Tibia) – ਇਹ ਲੱਤ ਦੀਆਂ ਦੋਵਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਤਾਕਤਵਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਤਾਕਤ ਵਿੱਚ ਪੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੂਸਰੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਕੁਝ ਚਪਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਸਿਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਉੱਪਰਲਾ ਸਿਰਾ (Upper End) – ਇਹ ਮੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਚਪਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ (Lower End) – ਇਹ ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਾਫ਼ਟ (Shaft) ਤਿਕੋਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ (The Fibula) – ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ (Tibia) ਨਾਲੋਂ ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਿੰਨੀ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ
ਹੈ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ-

• ਉੱਪਰਲਾ
• ਵਿਚਕਾਰਲਾ
• ਹੇਠਲਾ ।

ਇਸ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਸਿਰਾ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ (ਟਿਬੀਆ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨਹੀਂ ਘੁੰਮ ਸਕਦੀ ।ਇਹ ਟਿਬਿਆ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਮਾਂਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ (Tibia) ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਣੀ ਅਸਥੀ (Fibula) ਦੋਵੇਂ ਮਿਲ ਕੇ ਗਿੱਟੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਗੋਡੇ ਦੀ ਚੱਪਣੀ (Knee Cap or Patella) – ਇਹ ਤਿਕੋਣੀ ਆਕਾਰ ਦੀ ਹੱਡੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਚੌਦਾਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੰਤੂਆਂ (Ligaments) ਦੁਆਰਾ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗੋਡੇ ਦੇ ਜੋੜ ਦੇ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋੜ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

6. ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Bones of the Foot-ਪੈਰ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ-
(i) ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
(ii) ਪੰਜੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
(iii) ਉਂਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
ਆਓ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਰੋ-ਵਾਰੀ ਵਰਣਨ ਕਰੀਏ

(i) ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Anable Bones or Tarsal Bones) – ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤ ਹਨ । ਇਹ ਛੋਟੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪੈਰ ਅੱਧ ਭਾਗ ਭਾਵ ਅੱਡੀ, ਗਿੱਟਾ ਅਤੇ ਪੈਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਡੀਆਂ ਗੁੱਟ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਮੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਵੰਡ ਕੇ ਚੁੱਕਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਵੀ ਗੁੱਟ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਾਂਗ ਦੋ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ii) ਪੰਜੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (Instep Bones, Meta Carpal Bones) – ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਪੰਜ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤਲੀਆਂ ਅਤੇ ਲੰਮੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਅਗਲੇ ਪਾਸੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਗਿੱਟੇ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਉੱਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ (The Phalanges of the Foot or Toes) – ਹੱਥਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ-ਜੁਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਅੰਗੁਠੇ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅਤੇ ਹਰ ਉਂਗਲੀ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਹੱਥ ਦੀਆਂ ਉਂਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਟਾਕਰੇ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀਆਂ ਹਨ ।

ਪੈਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸਾਰਾ ਭਾਰ ਚੁੱਕਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕੁਦਰਤ ਵੱਲੋਂ ਹੀ ਭਾਰੀਆਂ, ਚਪਟੀਆਂ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਪੈਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਟ (Arch) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੋੜ ਕੀ ਹਨ ? ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲਿਖੋ । ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜੋੜ ਦੀ ਸੰਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ । (What are joints ? Names their types and explain any one type in detail.)
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ (Definition) – ਹਰੇਕ ਉਸ ਜਗ੍ਹਾ ਨੂੰ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਜੋੜ (Joints) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ (Structure of the Joints) – ਲੰਬੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਆਪਣੇ ਸਿਰਿਆਂ, ਬੇਡੌਲ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਣੇ ਤਲਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਹਿੱਸਿਆਂ ਅਤੇ ਚਪਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਣੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਜੋੜਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਜੋੜ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ (Human Skeleton) ਨੂੰ ਲਚਕ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਤਲ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਸਾਫ਼ਟਾਂ ਨਾਲੋਂ ਮੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵੰਡ (Kinds/Types/Classification of Joints) – ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1. ਰਿਸਾਵੀ ਜਾਂ ਸਿਨੋਵੀਅਲ (Synovial) ਜੋੜ ।
2. ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ ।
3. ਉਪ-ਅਸਥੀ ਜੋੜ ।

ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-
1. ਰਿਸਾਵੀ ਜਾਂ ਸਿਨੋਵੀਅਲ ਜੋੜ (Synovial Joints) – ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਾਫੀ ਜੋੜ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ | ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਂਹਵਾਂ ਦੇ ਜੋੜ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮੁਲਾਇਮ ਸਿਨੋਵੀਅਲ (Synovial) ਬਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਖੂਨ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ (Blood Vessels) ਅਤੇ ਲਸੀਕਾ ਵਹਿਣੀਆਂ (Lymphatic Vessels) ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸ਼ਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਜੋੜਾਂ ਦੇ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਜੋੜ ਬਾਕੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਨਾਲੋਂ ਕਾਫੀ ਵੱਖਰੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ।

ਰਿਸਾਵੀ ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Classification of Synovial Joints) – ਗਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਰਿਸਾਵੀ ਜੋੜਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-
(i) ਕਬਜ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ (Hinged Joints) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਰੋਧੀ ਤਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਗਤੀ ਕੇਵਲ ਇਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਉਪ-ਅਸਥੀਆਂ ਨਾਲ ਬੱਝੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਗੋਡੇ ਅਤੇ ਉਂਗਲਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ।

(ii) ਘੁੰਮਣ ਵਾਲੇ ਜੋੜ (Pivot Joints) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਗਤੀ ਚੱਕਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਵਿਚ ਇਕ ਹੱਡੀ ਛੱਲਾ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਧੁਰੇ ਵਾਂਗ ਫਸੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਛੱਲਾ ਇਕ ਸਖ਼ਤ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਐਟਲਸ (Atlas). ਅਤੇ ਐਕਸਿਸ (Axis) ਮਣਕਿਆਂ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਤਿਲਕਵੇਂ ਜੋੜ (Gliding Joints) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਗਤੀ ਤਿਲਕਵੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੋੜਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੰਤੂਆਂ (Ligaments) ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਸਾਧਾਰਨ ਤਲਾਂ ਦੀ ਵਿਰੋਧਤਾ ਨਾਲ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗੁੱਟ, ਗਿੱਟੇ ਅਤੇ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਮਣਕਿਆਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

(iv) ਗੇਂਦ ਖੁੱਤੀ ਵਾਲੇ ਜੋੜ (Ball and Socket Joints) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਵਿਚ ਹੱਡੀ ਦਾ ਇਕ ਸਿਰਾ ਗੇਂਦ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੋਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਇਕ ਪਿਆਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਵਾਲਾ ਹਿੱਸਾ ਪਿਆਲੇ ਵਿਚ ਫ਼ਿਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਗੇਂਦ ਵਾਲੀ ਹੱਡੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਘੁੰਮ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜ ਮੋਢੇ ਅਤੇ ਚੂਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(v) ਕੋਨਡਈਲ ਜੋੜ (Condyloid Joint) – ਇਹ ਹਿੰਨਜ ਜੋੜ ਵਰਗੇ ਹੀ ਜੋੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗਤੀ ਦੋਨਾਂ ਤਰਫ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਲਚਕਤਾ, ਫੈਲਾਵ ਵਰਗੀਆਂ ਗਤੀ ਜਾਂ ਹਲਚਲ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ |

(vi) ਸੈਡਲ ਜੋੜ (Saddle Joint) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਹੱਡੀ ਉੱਤਲ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਲਚਕਤਾ, ਫੈਲਾਅ, ਵਰਤਾਕਾਰ ਵਰਗੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੰਗੂਠੇ ਦਾ ਜੋੜ ਇਸ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

2. ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ (Fibrous Joints) – ਉਹ ਜੋੜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਤਲ ਧਾਗੇ ਬਰੀਕ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਬੱਝੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੋੜ ਗਤੀਹੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ, ਕਪਾਲ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਜੋੜ ।

3. ਉਪ-ਅਸਥੀ ਜੋੜ (Cartilagenous Joints) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਰੋਧੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉਪ-ਅਸਥੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਗਤੀ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਹੱਦ ਤਕ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਅੰਤ ਵਿਚ ਹੱਡੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਉਪ-ਅਸਥੀਆਂ ਵਿਚ ਸਿੱਧਾ ਲਹੂ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਜੋੜ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਸਿਨੋਵੀਅਲ ਰਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤੰਦਰੁਸਤ ਮਾਸ ਪੱਟੀ ਕਾਫੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਲਚਕ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜਦੋਂ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਨੋਵੀਅਲ ਰਸ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਜੋੜਾਂ ਵਿਚ ਦਰਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 11th Class Physical Education Guide ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਾਣ ਪਛਾਣ Important Questions and Answers

ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Objective Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਮਣਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੀੜ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਕੁੱਲ 33 ਮਣਕੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਡੀਆਂ ਇੱਕ ਜਗਾ ਮਿਲਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਡੀਆਂ ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਮਿਲਣ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
(a) ਰਿਸਾਵੀ ਜਾਂ ਸਿਨੋਵੀਅਲ ਜੋੜ
(b) ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਜੋੜ
(c) ਉਪ-ਅਸਥੀ ਜੋੜ
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(d) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਿਸਾਵੀ ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ?
(a) 4
(b) 3
(c) 2
(d) 6
ਉੱਤਰ-
(a) 6

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
(i) ਵੱਡੀ ਵੀਣ-ਹੱਡੀ (Uluna)
(ii) ਅਤੇ ਡੌਲੇ ਦੀ ਹੱਡੀ (Humerus) ਕਿੱਥੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਬਾਂਹ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਿਸਾਵੀ ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਸਾਵੀ ਜੋੜਾਂ ਦੀਆਂ ਛੇ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਲੰਬੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੰਬੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ 206 ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੋੜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੱਡੀਆਂ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਮਿਲਣ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਐਨਾਟੋਮੀ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਲੋਜੀ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਲੰਮੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਿੱਥੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਅਤੇ ਬਾਂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਚੱਲਣ-ਫਿਰਨ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨਾ ਅਸੰਭਵ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਦੋ ਸਿਰੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸ਼ਾਫ਼ਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮਨੁੱਖੀ ਅਸਥੀ ਪਿੰਜਰ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਤੇ ਉਤੋਲਕ (Levers) ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੱਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਲੰਮੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
2. ਛੋਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
3. ਕੀਲ-ਆਕਾਰ ਹੱਡੀਆਂ
4. ਚਪਟੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ
5. ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੱਡੀਆਂ ।
6. ਅਨਿਯਮਤ ਹੱਡੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਐਨਾਟੋਮੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਰੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਟ ਅਪ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਐਨਾਟੋਮੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਣਾਵਟ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ, ਮਾਸ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ, ਧਮਣੀਆਂ, ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਐਨਾਟੋਮੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮਲ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ, ਖਿਡਾਰੀ ਅਤੇ ਖਿਡਾਰਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । | ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ-ਐਨਾਟੋਮੀ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਣਾਵਟ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਰਥ-ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਸਾਡੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ – ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਨਾਟੋਮੀ ਦਾ ਅਰਥ ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਵਿਗਿਆਨ-ਐਨਾਟੋਮੀ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਗਰੀਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਕਟ ਅਪ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ | ਐਨਾਟੋਮੀ ਮਨੁੱਖੀ ਬਣਾਵਟ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ, ਮਾਸ ਪੇਸ਼ੀਆਂ, ਨਾੜੀਆਂ, ਧਮਣੀਆਂ, ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ | ਐਨਾਟੋਮੀ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਮੁਲ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ | ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ – ਐਨਾਟੋਮੀ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਕੀ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ – ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਅਰਥ ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਤਾਲਮੇਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਾਂ । | ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ-ਸਰੀਰਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਉਹ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਤੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਗ ਇੱਕੋ ਕਿਸਮ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਦਿਲ, ਦਿਮਾਗ, ਅੰਤੜੀਆਂ, ਪੇਟ, ਫੇਫੜੇ, ਜੀਭ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਬੰਧ – ਸੈੱਲ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੰਤੂ, ਤੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਕੇ ਪ੍ਰਬੰਧ (System) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਾਰਨ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਪ੍ਰਬੰਧ, ਨਾੜੀ ਪਬੰਧ, ਮਲ-ਤਿਆਗ ਪ੍ਰਬੰਧ ਆਦਿ । ਇਹ ਅੰਗ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਲੈਅ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਅੰਗ ਦੇ ਮਿਲਵਰਤਨ ਨਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

1. ਹੱਡੀ ਪ੍ਰਬੰਧ,
2. ਮਾਸਪੇਸ਼ੀ ਪ੍ਰਬੰਧ,
3. ਲਹੂ ਗੇੜ ਪ੍ਰਬੰਧ,
4. ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਬੰਧ,
5. ਸਾਹ ਪ੍ਰਬੰਧ,
6. ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਡਦੀਆਂ ਜਾਂ ਤੈਰਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਲੀਆਂ-ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ 12-12 ਪਸਲੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਗਲਾ ਹਿੱਸਾ (Costal Cartilage) ਰਾਹੀਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੁੜਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਸੱਤ ਪਸਲੀਆਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਵੱਖਵੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਅੱਠਵੀਂ, ਨੌਵੀਂ ਅਤੇ ਦਸਵੀਂ ਪਸਲੀਆਂ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ਦੇ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੱਤਵੀਂ ਪਸਲੀ ਨਾਲ ਜੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਖ਼ੀਰਲੀਆਂ ਦੋ ਪਸਲੀਆਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਡਦੀਆਂ ਜਾਂ ਤੈਰਦੀਆਂ ਪਸਲੀਆਂ ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਪਸਲੀਆਂ ਮਿਲ ਕੇ ਇੱਕ ਪਿੰਜਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਜਰ ਦਿਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਸਲੀਆਂ ਦੀ ਵਿਚਲੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਾਹ ਲੈਣ ਨਾਲ ਫੈਲਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸੁੰਗੜਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਿੰਜਰ, ਉੱਪਰ ਥੱਲੇ ਉੱਠਦਾ-ਬੈਠਦਾ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Question)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਐਨਾਟੋਮੀ ਅਤੇ ਫਿਜ਼ਿਆਲੋਜੀ ਦੇ ਯੋਗਦਾਨ ਤੇ ਲਾਭ ਬਾਰੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ ਦੇ ਮਸ਼ੀਨੀ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਵਲੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਖੇਡ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਡ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਖੇਡ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਖਿਡਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਧਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਵਾਂ ਨਰੋਆ, ਤਕੜਾ ਰੱਖਣ ਲਈ, ਖੇਡ ਕੁੱਦ ਦੌਰਾਨ ਲੱਗੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਲਈ, ਸਰੀਰਿਕ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਵਿਗਿਆਨ (ANATOMY AND PHYSIOLOGY) ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਸਰੀਰਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਐਨਾਟੋਮੀ ਅਤੇ ਫਿਜ਼ਿਆਲੋਜੀ ਦੇ ਲਾਭਅੰਗ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ-

1. ਇਹ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਮੁਲਾਂਕਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਅਭਿਆਸਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਟਰੇਨਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਸਪੋਰਟਸ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਢੁਕਵੀਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
6. ਇਹ ਖੇਡ ਦੀਆਂ ਸੱਟਾਂ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਵਸੇਬੇ ਲਈ ਮਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
7. ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਸਪੋਰਟਸ ਕਾਰਗੁਜ਼ਾਰੀ ਨੂੰ ਬਿਹਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
8. ਇਹ ਖਿਡਾਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਸਰੀਰਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਡ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
9. ਇਹ ਵੇਨਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ ਦੌਰਾਨ ਹੋਈ ਥਕਾਵਟ ਦੀ ਰਿਕਵਰੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
10. ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਅਲਕੋਹਲ ਦੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
11. ਇਹ ਕਿਸੇ ਖਿਡਾਰੀ ਦੇ ਸਰੀਰਿਕ ਢਾਂਚੇ ਦੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਜਾਂ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board Syllabus PSEB 11th Class Environmental Education Book Solutions Guide Pdf in English Medium & Punjabi Medium & Hindi Medium are part of PSEB Solutions for Class 11.

PSEB 11th Class Environmental Education Guide | Environmental Education Guide for Class 11 PSEB in English Medium

PSEB 11th Class Environmental Education Book Solutions in Punjabi Medium

• Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਣ (Environment)
• Chapter 2 ਵਸੋਂ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ (Population and Environment)
• Chapter 3 ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਭਾਵ (Impact of Human Activities on Environment)
• Chapter 4 ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ (Economic and Social Development)
• Chapter 5 ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਵੀਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ (Impact of Liberalization and Globalization)
• Chapter 6 ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ (Role of Society in Development and Environment)
• Chapter 7 ਵਾਤਾਵਰਣਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Environmental Pollution)
• Chapter 8 ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੋਗ (Pollution and Diseases)
• Chapter 9 ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਆਪੀ ਮੁੱਦੇ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਸੁਧਾਰ (Global Issues and Improvement of Environment)
• Chapter 10 ਆਫ਼ਤਾਂ (Disaster)
• Chapter 11 ਊਰਜਾ ਦੀ ਖ਼ਪਤ (Energy Consumption)
• Chapter 12 ਉਰਜਾ ਦੇ ਰਵਾਇਤੀ ਸ੍ਰੋਤ (Conventional Sources of Energy)
• Chapter 13 ਊਰਜਾ ਦੇ ਗੈਰ ਰਵਾਇਤੀ ਸੋਤ (Non-Conventional Sources of Energy)
• Chapter 14 ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ (Conservation of Energy)
• Chapter 15 ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੰਮ ਕਾਜੀ ਵਾਤਾਵਰਣ (Safe Work Environment)
• Chapter 16 ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਨੂੰਨ, ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਢਲੀ ਸਹਾਇਤਾ (Safety Laws, Accidents and First Aid)
• Chapter 17 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ (Drugs-Ill Effects-I)

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 12 Organic Chemistry: Some Basic Principles and Techniques Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 12 Organic Chemistry: Some Basic Principles and Techniques

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
How many σ bonds and π bonds are present in the second member of the alkene series?
Answer:
The second member of the alkene series is propene. The structual formula of the propene is

Question 2.
Show the polarisation of carbon-magnesium bond in the following structure.
CH₃ —CH₂ —CH₂ —CH₂ —Mg —X
Answer:
Carbon is more electronegative than magnesium. Therefore, Mg acquires a partial positive charge and carbon acquires a partial negative charge.

Question 3.
What are primary and secondary suffixes as applied to IUPAC nomenclature?
Answer:
The primary suffix indicates whether the carbon chain is saturated or unsaturated while the secondary suffix indicates the functional group present in the molecule.

Question 4.
Draw all position isomers of an alcohol with molecular formula, C3HgO.
Answer:

Question 5.
CH₂ = CH^– is more basic than HC = C^– . Explain why?
Answer:

Since, sp-carbon is more electronegative than sp²-carbon, therefore, CH ≡ C^– is less willing to donate a pair of electrons than H₂C = CH^–. In other words, H₂C = CH^– is more basic than HC ≡ C^–.

Question 6.
Why does SO₃ act as an electrophile? [NCERT Exemplar]
Answer:
In SO₃, three highly electronegative oxygen atoms are attached to sulphur atom. It makes sulphur atom electron deficient. Further, due to resonance, sulphur acquires a positive charge. Both these factors, make SO₃ an electrophile.

Question 7.
How will you separate a mixture of o-nitro phenol and p-nitrophenol?
Answer:
A mixture of o-nitrophenol and p-nitrophenol can be separated by steam distillation, o-nitrophenol being less volatile distils over along with water while p-nitrophenol being non-volatile remains in the flask.

Question 8.
In DNA and RNA, nitrogen atom is present in the ring system. Can Kjeldahl’s method be used for the estimation of nitrogen present in these? Give reason.
Answer:
DNA and RNA have nitrogen in the heterocyclic rings. Nitrogen present in rings, azo and nitro groups cannot be converted into (NH₄)₂SO₄. That’s why Kjeldahl’s method cannot be used for the estimation of nitrogen present in these.

Question 9.
Lassaigne’s test is not shown by diazonium salts, though they contain nitrogen. Why?
Answer:
Diazonium salts (C₆H₅N₂⁺X^–) readily lose N₂ on heating before reacting with fused sodium metal. Therefore, these salts do not give positive Lassaigne’s test for nitrogen.

Question 10.
Write three-dimensional wedge-dashed or wedge-line representations for the following:
(a) CH₃CH₂OH
(b) CH₂FCl
Answer:

Short Answer Type Questions

Question 1.
Draw all polygon formula for the molecular formula C₅H₁₀.
Answer:
The different polygon formula of the compound having molecular formula C₅H₁₀ are :

Question 2.
An alkane has a molecular mass of 72. Draw all its possible chain isomers and write their IUPAC names.
Answer:
First of all, we will derive the molecular formula.
Molecular formula of alkane is C_nH_2n+2
∴ Molecular mass = 72
∴ 12n + 2n + 2 = 72
n = 5
The alkane is C₅H₁₂. The possible chain isomers are

Question 3.
Arrange the following

Answer:

Question 4.
Suggest a method to purify
(i) camphor containing traces of common salt.
(ii) kerosene oil containing water.
(iii) a liquid which decomposes at its boiling point.
Answer:
(i) Sublimation-camphor sublimes while common salt remains as residue in the China dish.
(ii) Since the two liquids are immiscible, the technique of solvent extraction with a separating funnel is used. The mixture is thoroughly shaken and the separating funnel is allowed to stand. Kerosene being lighter than water forms the upper layer while water forms the lower layer.
The lower water layer is run off using the stop cork of the funnel and kerosene oil is obtained. It is dried over anhydrous CaCl₂ or MgSO₄ and then distilled to give pure kerosene oil.
(iii) Distillation under reduced pressure.

Question 5.
The structure of triphenylmethyl cation is given below. This is very stable and some of its salts can he stored for months. Explain the cause of high stability of this cation.

Answer:
In triphenylmethyl cation, due to resonance, the positive charge can move at both the o-and p-position of each benzene ring. This is illustrated below.

Since, there are three benzene rings, hence, there are, in all, nine resonance structures.
Thus, triphenylmethyl cation is highly stable due to these nine resonance structures.

Long Answer Type Questions

Question 1.
Consider structures I to VII and answer the following question (i) to (iv).


(i) Which of the above compounds form pairs of metamers?
(ii) Identify the pairs of compounds which are functional group isomers.
(iii) Identify the pairs of compounds that represent position isomerism.
(iv) Identify the pairs of compounds that represent chain isomerism.
Answer:
(i) V and VI or VI and VII form a pair of metamers since they differ in the number of carbon atoms on the either side of the functional group, i.e., O-atom.
(ii) I and V, I and VI, I and VII; II and V, II and VI, II and VII; III and V, III and VI; III and VII; IV and V; IV and VI and IV and VII are all functional group isomers.
(iii) I and II, III and IV and, VI and VII represent position isomerism.
(iv) I and III, I and IV, II and III and II and IV represent chain isomerism.

Question 2.
Write structural formulae for all the isomeric amines with molecular formula C^^N.
Answer:

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 11 The p-Block Elements Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 11 The p-Block Elements Important Questions

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
What is the formula of kemite, an ore of boron?
Answer:
Formula of kernite, Na₂[B₄O₅(OH)₄] or Na₂B₄O₇.2H₂O

Question 2.
Complete the following chemical equations :
Z + 3LiAlH₄ → X + 3LiF + 3AlF₃
X + 6H₂O → Y + 6H₂
X + 3O₂ → B₂O₃ + 3H₂O
Answer:

Question 3.
Tl(NO₃)₃ acts as an oxidising agent. Explain.
Answer:
Due to inert pair effect, Tl in +1 oxidation state is more stable than that of +3 oxidation state. Therefore, Tl(NO₃)₃ acts as an oxidising agent and readily reduced to TlNO₃.

Question 4.
Why is B—X bond distance in BX₃ shorter than the theoretically expected value?
Answer:
This is due to pπ—pπ back bonding of the completely filled p-orbital of halogen X into the empty p-orbital of boron.

Question 5.
Are all the B—H bonds in diborane equivalent?
Answer:
No, there are two types of bonds in diborane two electron normal bonds and three centred two electron bonds.

Question 6.
Name the member of group 14 that forms the most acidic oxide.
Answer:
Among monoxides, CO is neutral and GeO is acidic while among dioxides, CO₂, SiO₂ are acidic, GeO₂ is also acidic but less acidic than Si02.

Question 7.
Silicones are used for making waterproof fabrics. Give reason.
Answer:
Silicones are synthetic polymers containing repeated units of R₂SiO where R is alkyl group.
Therefore, these are water repellants i.e., do not absorb water and are used for making waterproof fabrics.

Question 8.
Atomic radius of gallium (135 pm) is less than that of aluminium (143 pm).
Answer: It is due to poor shielding effect of 3d-electrons due to which effective nuclear charge increases in Ga, therefore, it is smaller than Al.

Question 9.
AlF₃ is high melting solid but AlCl₃ is low melting. Explain.
Answer: AlF3 is high melting solid because it is ionic in nature. On the other hand, A1C13 is covalent in nature and hence is a low melting solid.

Question 10.
How will you prepare an ahuninosilicate?
Answer:
Aluminosilicate is prepared by substituting some of the Si atoms in the three dimensional network of SiO₂ by Al atoms.

Short Answer Type Questions

Question 1.
Like CO, why its analog of SiO is not stable?
Answer:
CO is a resonance hybrid of the following two structures :

Thus, CO contains pπ-pπ multiple bonds. This is due to the reason that carbon has a strong tendency to form pπ—pπ multiple bonds due to its small size and high electronegativity. Silicon, on the other hand, because of its _ bigger size and lower electronegativity has no tendency to form pπ—pπ multiple bonds and hence, Si does not form SiO molecule analogous to CO molecule.

Question 2.
Account for the following:
(i) Graphite is used as lubricant.
(ii) Diamond is used as an abrasive.
Answer:
(i) Graphite has layered structure. Layers are held together by weak van der Waals’ forces and hence can be made to slip over one another. Therefore, graphite acts as a dry lubricant.
(ii) In diamond, each sp3 hybridised carbon atom is linked to four other carbon atoms. It has three-dimensional network of carbon atoms. It is very difficult to break extended covalent bonding and therefore diamond is a hardest substance on the earth. That’s why it is used as an abrasive.

Question 3.
Which one is more soluble in diethyl ether, anhydrous AlCl₃ or hydrated AlCl₃? Explain in terms of bonding.
Answer:
Anhydrous AlCl₃ is an electron-deficient compound while hydrated AlCl₃ is not. Therefore, anhydrous A1C13 is more soluble in diethyl ether because the oxygen atom of ether donates a pair of electrons to the vacant p-orbital on the Al atom in AlCl₃ forming a coordinate bond.

In case of hydrated AlCl₃, Al is not electron deficient since H₂O has already donated a pair of electrons to it.

Question 4.
BCl₃ is trigonal planar while AlCl₃ is tetrahedral in dimeric state. Explain.
Or
BCl₃ exists as monomer whereas AlCl₃ is dimerised through halogen bridging. Give reason. Explain the structure of the dimer of AlCl₃ also.
Answer:
Both BCl₃ and AlCl₃ are electron deficient molecules having six electrons in the valence shell of their respective central atoms. To complete their octets, the central atom in each case can accept a pair of electrons from the chlorine atom of another molecule forming dimeric structures. However, because of small size of B, it cannot accommodate four big sized Cl atoms around it. Therefore, BCl₃ prefers to exist as a monomeric planar molecule in which B atom is sp² -hybridised.

On the other hand, Al because of its bigger size can easily accommodate four Cl atoms around it. As a result, AlCl₃ exists as a dimer. In this dimer, since the covalency of Al has increased to 4.

Therefore, Al is sp³-hybridised and the four Cl atoms are held tetrahedrally around it.

Question 5.
Three pairs of compounds are given below. Identify that compound in each of the pairs which has group 13 element in more stable oxidation state. Give reason for your choice. State the nature of bonding also.
(i) TICl₃, TlCl
(ii) AlCl₃, AlCl
(iii) InCl₃, InCl
Answer:
(i) Due to strong inert pair effect, +1 oxidation state of T1 is more stable than +3. Since, compounds in lower oxidation state are ionic but covalent in higher oxidation state, therefore, TlCl₃ is less stable and covalent in nature but TlCl is more stable and is ionic in nature.

(ii) Due to absence of d-orbitals, Al does not show inert pair effect. Therefore, it is most stable than A1C1. Further, in the solid or the vapour state, AlCl₃ is covalent in nature but in aqueous solution, it ionises to form Al³⁺ (aq) and Cl^–(aq) ions.
(iii) Due to inert pair effect, indium exists in both +1 and +3 oxidation states, out of which +3 oxidation state is more stable than +1 oxidation
state. In other words, InCl₃ is more stable than InCl. Being unstable, InCl undergoes disproportionation reactions.
3InCl(aq) → 2In(s) + In³⁺(aq) + 3Cl^– (aq)

Long Answer Type Questions

Question 1.
(i) What are silicones? State the uses of silicones.
(ii) What are boranes? Give chemical equation for the preparation of diborane.
Answer:
(i) Silicones are a group of organosilicon polymers, which have (R2SiO) as a repeating unit. These may be linear silicones, cyclic silicones and cross-linked silicones. These are prepared by the hydrolysis of alkyl or aryl derivatives of SiCl₄ like RSiCl₃, R₂SiCl₂ and R₃SiCl and polymerisation of alkyl or aryl hydroxy derivatives obtained by hydrolysis.

Uses : These are used as sealant, greases, electrical insulators and for water proofing of fabrics. These are also used in surgical and cosmetic plants.
(ii) Boron forms a number of covalent hydrides with general formulae B_nH_n+4 and B_nH_n+6. These are called boranes. B₂H₆ and B₄H₁₀ are the representative compounds of the two series respectively.

Preparation of diborane : It is prepared by treating boron trifluoride with LiAlH4 in diethyl ether.
4BF₃ + 3LiAlH₄ → 2B₂H₆ + 3LiF + 3AlF₃
On industrial scale it is prepared by the reaction of BF₃ with sodium hydride.

Question 2.
Account for the following observations :
(i) AlCl₃ is a Lewis acid.
(ii) Though fluorine is more electronegative than chlorine yet BF₃ is weaker Lewis acid than BCl₃.
(iii) PbO₂ is stronger oxidising agent than SnO₂.
(iv) The +1 oxidation state of thallium is more stable than its +3 state.
(i) In AlCl₃, Al has only six electrons in its valence shell. It is an electron deficient species. Therefore, it acts as a Lewis acid (electron acceptor).
(ii) In BF₃, boron has a vacant 2p-orbital and fluorine has one 2p completely filled unutilized orbital. Both of these orbitals belong to same energy level therefore, they can overlap effectively and form pπ—pπ bond. This type of bond formation is known as back bonding. While back bonding is not possible in BCl₃ because there is no effective overlapping between the 2p-orbital of boron and 3p-orbital of chlorine. Therefore, electron deficiency of B is higher in BCl₃ than that of BF₃. That’s why BF₃ is a weaker Lewis acid than BCl₃.

(iii) Pb⁴⁺ is less stable thanPb²⁺, due to inert pair effect therefore, Pb⁴⁺ salts act as strong oxidising agents. Sn²⁺ is also less stable than Sn⁴⁺, thus Sn⁴⁺ can also act as an oxidising agent. But Pb⁴⁺ is a stronger oxidising agent than Sn⁴⁺ because inert pair effect increases down die group.
(iv) Tl⁺ is more stable than Tl³⁺ because of inert pair effect.

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Book Solutions Chapter 11 The p-Block Elements Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Chemistry Chapter 11 The p-Block Elements

PSEB 11th Class Chemistry Guide The p-Block Elements InText Questions and Answers

Question 1.
Discuss the pattern of variation in the oxidation states of (i) B to T1 (ii) C to Pb.
Answer:

Boron and aluminium show an oxidation state of+3 only because they do not exhibit inert pair effect due to the absence of d- or f-electrons. Elements from Ga to T1 show two oxidation states, i.e., +1 and +3. The tendency to show +1 oxidation state increases down the group due to the inability of ns² electrons of valence shell to participate in bonding which is called inert pair effect. Therefore, Tl⁺ is more stable than Tl³⁺.

Carbon and silicon show an oxidation state of +4 only. In heavier members the tendency to show +2 oxidation state increases in the sequence Ge < Sn < Pb. It is due to the inability of ns² electrons of valence shell to participate in bonding (inert pair effect). Ge forms stable compounds in +4 state and only few compounds in +2 state. Sn forms compounds in both the oxidation states and lead compounds in +2 state is more stable than +4 oxidation state.

Question 2.
How can you explain higher stability of BC13 as compared to T1C13?
Answer:
Boron and thallium belong to group 13 of the periodic table. In this group, the +1 oxidation state becomes more stable on moving down the , group. BCl₃ is more stable than TlCl₃ because the +3 oxidation state of B is more stable than the +3 oxidation state of Tl. In Tl, the +3 state is highly oxidising and it reverts back to the more stable +1 state.

Question 3.
Why does boron trifluoride behave as a Lewis acid?
Answer:
BF₃ being electron deficient is a strong Lewis acid. It reacts with Lewis bases easily to complete the octet around boron.

Question 4.
Consider the compounds, BCl₃ and CCl₄. How will they behave with water? Justify.
Answer:
Being a Lewis acid, BCI3 readily undergoes hydrolysis. As a result, Boric ‘ acid is formed.
BCl₃ + 3H₂O → 3HCl + B(OH)₃
CCl₄ completely resists hydrolysis. Carbon does not have any vacant orbital. Hence, it cannot accept electrons from water to form an intermediate. When CCl₄ and water are mixed, they form separate layers.
CCl₄ + H₂O → No reaction.

Question 5.
Is boric acid a protic acid? Explain.
Answer:
Boric acid is not a protic acid. It is a weak monobasic acid, behaving as a Lewis acid.
B(OH)₃ + 2H₂O → [B (OH)₄]^– + H₃O₊
It behaves as an acid by accepting a pair of electrons from OH- ion.

Question 6.
Explain what happens when boric acid is heated.
Answer:
On heating boric acid (H₃BO₃) at 370 K or above, it changes to metaboric acid (HBO₂). On further heating, this yields boric oxide B₂O₃

Question 7.
Describe the shapes of BF₃ and \(\mathbf{B H}_{\mathbf{4}}^{-}\). Assign the hybridisation of boron in these species.
Answer:
(i) BF₃ : As a result of its small size and high electronegativity, boron tends to form monomeric covalent halides. These halides have a planar triangular geometry. This triangular shape is formed by the overlap of three sp² hybridised orbitals of boron with the sp-orbitals of three halogen atoms. Boron is sp² hybridised in BF₃.

(ii) \(\mathbf{B H}_{\mathbf{4}}^{-}\) : Boron-hydride ion (\(\mathbf{B H}_{\mathbf{4}}^{-}\)) is formed by the sp3 hybridisation of boron orbitals. Therefore, it is tetrahedral in structure.

Question 8.
Write reactions to justify amphoteric nature of aluminium.
Answer:
A substance is called amphoteric if it displays characteristics of both acids and bases. Aluminium dissolves in both acids and bases, showing amphoteric behaviour. ..
(i) 2Al(s) + 6HCl(aq) → 2Al³⁺(aq) + 6Cl^–(aq) + 3H₂(g)
(ii) 2Al(s) + 2NaOH(aq) + 6H₂O(Z) → 2Na⁺[Al(OH)₄]^–(aq) + 3H₂(g)

Question 9.
What are electron deficient compounds? Are BCI3 and SiCl4 electron deficient species? Explain.
Answer:
Electron deficient compounds are those in which the octet of all the atoms is not complete i.e., all the element present in the compound do not have 8e^– in their outer shell.
In trivalent state, the number of electrons around the central atom B in BCl₃ is six.

Such molecules have a tendency to accept a pair of electrons to achieve stability and hence, behave as Lewis acids.
In SiCl₄, the number of electrons around the central atom Si is eight so, it is electron precise molecule.

Question 10.
Write the resonance structures of \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\) and \(\mathrm{HCO}_{3}^{-}\).
Answer:

There are only two resonating structures for the bicarbonate ion.

Question 11.
What is the state of hybridisation of carbon in
(a) \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\)
(b) diamond
(c) graphite?
Answer:
(a) \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\) : C in \(\mathrm{CO}_{3}^{2-}\) is sp² hybridised and is bonded to three oxygen atoms.
(b) Diamond : Each carbon in diamond is sp³ hybridised and is bound to four other carbon atoms.
(c) Graphite : Each carbon atom in graphite is sp² hybridised and is bound to three other carbon atoms.

Question 12.
Explain the difference in properties of diamond and graphite on the basis of their structures.
Answer:

In diamond C is sp³ hybridised. Each C is tetrahedrally linked to four neighbouring carbon atoms through strong C – G sp³ – sp³ σ- bonds. The structure is highly rigid and this network extends to three dimensions. Whereas in graphite C is sp² hybridised. Each C is linked to three other C atoms forming hexagonal rings. Thus unlike diamond, graphite has a two-dimensional sheet like (layered) structure consisting of a number of benzene rings fused together. The various sheets or layers are held together by weak van der Waals forces. Based on the above structural differences between diamond and graphite, they can be summed up as follows:

Diamond:

1. It has a crystalline lattice.
2. In diamond, each carbon atom is sp³ hybridised and is bonded to four other carbon atoms through a o- bond.
3. It is made up of tetrahedral units.
4. The C—C bond length in diamond is 154 pm.
5. It has a rigid covalent bond network which is difficult to break.
6. It acts as an electrical insulator.

Graphite:

1. It has a layered structure.
2. In graphite, each carbon atom is sp² hybridised and is bonded to three other carbon atoms through a o- bond. The fourth electron forms a n bond.
3. It has a planar geometry.
4. The C—C bond length in graphite is 141.5 pm.
5. It is quite soft and its layers can be separated easily.
6. It is a good conductor of electricity.

Question 13.
Rationalise the given statements and give chemical reactions:
(a) Lead (II) chloride reacts with Cl₂ to give PbCl₄.
(b) Lead (IV) chloride is highly unstable towards heat.
(c) Lead is known not to form an iodide, Pbl₄.
Answer:
(a) Lead belongs to group 14 of the periodic table. The two oxidation states displayed by this group is +2 and +4. On moving down the group the +2 oxidation state’ becomes more stable and the +4 oxidation state becomes less stable.
This is because of the inert pair effect. Hence, PbCl4 is much less stable than PbCl₂. However, the formation of PbCl₄ takes place when chlorine gas is bubbled through a saturated solution of PbCl₂.
PbCl₂(s) + Cl₂(g) → PbCl₄(l)

(b) On moving down group IV, the higher oxidation state becomes unstable because of the inert pair effect. Pb(IV) is highly unstable and when heated it reduces to Pb(II)

(c) Lead is known not to form Pbl4. Pb (+4) is oxidising in nature and I^– is reducing in nature. A combination of Pb (IV) and iodide ion is not stable. Iodide ion is strongly reducing in nature. Pb(IV) oxidises I^– to I₂ and itself gets reduced to Pb (II)
PbI₄ → PbI₂ + I₂

Question 14.
Suggest reasons why the B-F bond lengths in \(\mathbf{B F}_{3}^{-}\) (130 pm) and \(\mathbf{B F}_{4}^{-}\) (143 pm) differ.
Answer:
The B—F bond length in \(\mathbf{B F}_{3}^{-}\) is shorter than the B—F bond length in \(\mathbf{B F}_{4}^{-}\). \(\mathbf{B F}_{3}^{-}\) is an electron-deficient species. With a vacant p-orbital on boron, the fluorine and boron atoms undergo pπ—pπ back bonding to remove this deficiency. This imparts a double-bond character to the B-F bond.

The double bond character causes the bond length to shorten in \(\mathbf{B F}_{3}^{-}\) (130 pm). However, when \(\mathbf{B F}_{3}^{-}\) coordinates with the fluoride ion, a change in hybridisation from sp² in (\(\mathbf{B F}_{3}^{-}\)) tp sp³ (in \(\mathbf{B F}_{4}^{-}\)) occurs.
Boron now forms 4σ-bonds and the double bond character is lost. This accounts for a B—F bond length of 143 pm in \(\mathbf{B F}_{4}^{-}\) ion.

Question 15.
If B—Cl bond has a dipole moment, explain why BC13 molecule has zero dipole moment.
Answer:
As a result of the difference in the electronegativities of B and Cl, the B—Cl bond is polar in nature. However the BC13 molecule is non-polar. This is because BCl₃ is trigonal planar in shape. It is a symmetrical molecule. Hence, the respective dipole-moments of the B-Cl bond cancel each other, thereby causing a zero-dipole moment.

Question 16.
Aluminium trifluoride is insoluble in anhydrous HF but dissolves on addition of NaF. Aluminium trifluoride precipitates out of the resulting solution when gaseous BF3 is bubbled through. Give reasons.
Answer:
Hydrogen fluoride (HF) is a covalent compound and has a very strong intermolecular hydrogen-bonding. Thus, it does not provide ions and aluminium fluoride (AlF) does not dissolve in it. Sodium fluoride (NaF) is an ionic compound and when it is added to the mixture, AlF dissolves. This is because of the availability of free F^–. The reaction involved in the process is:

When boron trifluoride (BF₃) is added to the solution, aluminium fluoride precipitates out of the solution. This happens because the tendency of boron to form complexes is much more than that of aluminium. Therefore, when BF₃ is added to the solution, B replaces Al from the complexes according to the following reaction :

Question 17.
Suggest a reason why CO is poisonous?
Answer:
Carbon monoxide is highly-poisonous because of its ability to form a complex with haemoglobin. The CO—Hb complex is more stable than the O₂—Hb complex. The former prevents Hb from binding with oxygen. Thus, a person dies because of suffocation on not receiving oxygen. It is found that the CO-Hb complex is about 300 times more stable than the O₂ – Hb complex.

Question 18.
How is excessive content of CO₂ responsible for global warming?
Answer:
Carbon dioxide is a very essential gas for our survival. However, an increased content of CO₂ in the atmosphere posses a serious threat. An increment in the combustion of fossil fuels, decomposition of limestone, and a decrease in the number of trees had led to greater levels of carbon dioxide. Carbon dioxide has the property of trapping the heat provided by sunrays. Higher the level of carbon dioxide, higher is the amount of heat trapped. This results in an increase in the atmospheric temperature, thereby causing global warming.

Question 19.
Explain structures of diborane and boric acid.
Answer:
(a) Diborane : B₂H₆ is an electron-deficient compound. B2H6 has only
12 electrons-6e~ from 6 H atoms and 3e^– each from 2 B atoms. Thus, after combining with 3 H atoms, none of the boron atoms has any electrons left. X-ray diffraction studies have shown the structure of diborane as:

H_t = terminal hydrogen
H_b = bridging hydrogen

2 boron and 4 terminal hydrogen atoms (H_t) lie in one plane, while the other two bridging hydrogen atoms (H_b) lie in a plane perpendicular to the plane of boron atoms. Again of the two bridging hydrogen atoms, one H atom lies above the plane and the other lies below the plane. The terminal bonds are regular two-centre two-electron (2c – 2e^–) bonds while the two bridging (B—H—B) bonds are three centre two electron (3c – 2e^–) bonds,

(b) Boric acid : Boric acid has a layered structure. Each planar BO₃ unit is linked to one another through H atoms. The H atoms form a covalent bond with a BO₃ unit, while a hydrogen bond is formed with another BO₃ unit. In the given figure, the dotted lines represent hydrogen bonds.

Question 20.
What happens when
(a) Borax is heated strongly,
(b) Boric acid is added to water,
(c) Aluminium is treated with dilute NaOH,
(d) BF3 is reacted with ammonia?
Answer:
(a) When heated, borax undergoes various transitions. It first loses water molecules and swells. Then, it turns into a transparent liquid, solidifying to form a glass-like material called borax bead.

(b) When boric acid is added to water, it accepts electrons from OH- ions.
B(OH)₃ +2HOH → [B(OH)₄]^– + H₃O⁺

(c) A1 reacts with dilute NaOH to form sodium tetrahydroxoaluminate (III). Hydrogen gas is liberated in the process.
Al(s) + 2NaOH(aq) + 6H₂O(I) → 2Na⁺Al(OH)₄(aq) + 3H₂(g)

(d) BF₃ (a Lewis acid) reacts with NH₃ (a Lewis base) to form an adduct. This results in a complete octet around B in BF₃.
F₃B + :NH₃ → F₃B ← NH₃

Question 21.
Explain the following reactions
(a) Silicon is heated with methyl chloride at high temperature in the presence of copper.
(h) Silicon dioxide is treated with hydrogen fluoride.
(c) CO is heated with ZnO.
(d) Hydrated alumina is treated with aqueous NaOH solution.
Answer:
(a) When silicon reacts with methyl chloride in the presence of copper (catalyst) and at a temperature of about 537 K, a class of organosilicon polymers called methyl-substituted chlorosilanes (MeSiCl3, Me₂SiCl₂, Me₃SiCl, andMe₄Si) are formed.

(b) When silicon dioxide (SiO₂) is heated with hydrogen fluoride (HF), it forms silicon tetrafluoride (SiF₄). Usually, the Si-0 bond is a strong bond and it resists any attack by halogens and most acids, even at a high temperature. However, it is attacked by HF.
SiO₂ + 4HF → SiF₄ + 2H₂O
The SiF₄ formed in this reaction can further react with HF to form hydrofluorosilicic acid.
SiF₄ + 2HF → H₂SiF₆

(c) When CO reacts with ZnO, it reduces ZnO to Zn. CO acts as a reducing agent.

(d) When hydrated alumina is added to sodium hydroxide, the former dissolves in the latter because of the formation of sodium meta-aluminate.
Al₂O₃ . 2H₂O + 2NaOH → 2NaAlO₂ + 3H₂O

Question 22.
Give reasons:
(i) Cone. HNO₃ can be transported in aluminium container,
(ii) A mixture of dilute NaOH and aluminium pieces is used to open drain.
(iii) Graphite is used as lubricant.
(iv) Diamond is used as an abrasive.
(v) Aluminium alloys are used to make aircraft body.
(vi) Aluminium utensils should not be kept in water overnight.
(vii) Aluminium wire is used to make transmission cables.
Answer:
(i) Concentrated HNO₃ can be stored and transported in aluminium containers as it reacts with aluminium to form a thin protective oxide layer on the aluminium surface. This oxide layer renders aluminium passive.
(ii) Sodium hydroxide and aluminium react to form sodium tetrahydroxoaluminate(III) and hydrogen gas. The pressure of the produced hydrogen gas is used to open blocked drains.
2A1 + 2NaOH + 6H₂O → 2Na⁺ [Al(OH)₄]^– + 3H₂
(iii) Graphite has a layered structure and different layers of graphite are bonded to each other by weak van der Waals’ forces. These layers can slide over each other. Graphite is soft and slippery. Therefore, graphite can be used as a lubricant.
(iv) In diamond, carbon is sp³ hybridised. Each carbon atom is bonded to four other carbon atoms with the help of strong covalent bonds. These covalent bonds are present throughout the surface, giving it a very rigid 3-D structure. It is very difficult to break this extended covalent bonding and for this reason, diamond is the hardest substance known. Thus, it is used as an abrasive and for cutting tools.
(v) Aluminium has a high tensile strength and is very light in weight. It can also be alloyed with various metals such as Cu, Mn, Mg, Si and Zn. It is very malleable and ductile. Therefore, it is used in making aircaft bodies.
(vi) The oxygen present in water reacts with aluminium to form a thin layer of aluminium oxide. This layer prevents aluminium from further reaction. However, when water is kept in an aluminium vessel for long period of time, some amount of aluminium oxide may dissolve in water. As aluminium ions are harmful, water should not be stored in aluminium vessels overnight.
(vii) Silver, copper, and aluminium are among the best conductors of – electricity. Silver is an expensive metal and silver wires are very expensive. Copper is quite expensive and is also very heavy. Aluminium is a very ductile metal. Thus, aluminium is used in making wires for electrical conduction.

Question 23.
Explain why is there a phenomenal decrease in ionisation enthalpy from carbon to silicon?
Answer: Electronic configuration of C is = 1s², 2s², 2p²
Electronic configuration of Si = 1s², 2s²2p⁶, 3s²3p²

As we proceed from C to Si in group 14, there is a sharp increase in covalent radius from 77 pm for C to 118 pm for silicon. Due to the increase in the size of the atom, there is a sharp fall in the value of ionisation enthalpy from carbon to silicon.

Question 24.
How would you explain the lower atomic radius of Ga as compared to Al?
Answer: Electronic configuration of Al and Ga are as ₁₃Al = 1s² 2s² 2p⁶ 3s² 3p¹ ;
₃₁Ga = 1s²2s²2p⁶3s²3p⁶3d¹⁰4s²4p¹

The screening tendency of d-electrons is poor. Thus, On moving from Al to Ga, shielding effect of 10 d-electrons is unable to compensate increased nuclear charge. Therefore, atomic radius of Ga is smaller than that of aluminium due to effective nuclear charge.

Question 25.
What are allotropes? Sketch the structure of two allotropes of carbon namely diamond and graphite. What is the impact of structure on physical properties of two allotropes?
Answer:
The phenomenon of existence of an element in two or more forms which differ in physical properties but have almost same chemical nature is known as allotropy and the different forms of the element are known as allotropes.

Crystalline carbon occurs mainly in two allotropic forms (i) graphite and (ii) diamond. A third allotropic form of carbon called fullerene was discovered in 1985 by H.W. Kroto, E. Smalley and R.F. Curl.

In diamond, each carbon is sp³ hybridised and is linked to other four atoms tetrahedrally. There is three dimensional network of carbon atoms in diamond. In graphite, each carbon is sp² hybridised and makes three sigma bonds with three neighbouring carbon atoms. It has layered structure and the layers are held by weak van der Waals’ forces.

Impact of the structures of diamond and graphite on physical properties of the two allotropes are as follows :

1. Diamond because of its h. iness, is used as an abrasive and in making dyes while graphite is soft that it marks paper and it is used as a dry lubricant in machines.
2. Diamond does not conduct electricity whereas graphite is a good conductor of electricity because of the presence of one free electron in each carbon atom.
3. Diamond is transparent while graphite is opaque.

Question 26.
(a) Classify following oxides as neutral, acidic, basic or amphoteric:
CO, B₂O₃, SiO₂, CO₂, Al₂O₃, PbO₂, Tl₂O₃
(b) Write suitable chemical equations to show their nature. Answer: (a) CO is neutral oxide.
B₂O₃, SiO₂, CO₂ are acidic oxides.
PbO₂ Al₂O₃ are amphoteric oxides.
Tl₂O₃ is basic oxide.

(b) (i) Being acidic B₂O₃, SiO₂ and CO₂ react with alkalis to form salts.
B₂O₃ + CuO → CU(BO₂)₂
SiO₂ + 2NaOH → Na₂SiO₃ + H₂O
CO₂ + H₂O → H₂CO₃

(ii) Being amphoteric PbO₂ and Al₂O₃ react with both acids and basses.
PbO₂ + 4HCl → PbCl₄ + 2H₂O
PbO₂ + 2NaOH → Na₂PbO₃ + H₂O
Al₂O₃ + 6HCl → 2AlCl₃ + 3H₂O
Al₂O₃ + 2NaOH → 2NaAlO₂ + H₂O

(iii) Being basic Tl₂O₃ react with acid
Tl₂O₃ + 3H₂SO₄ → Tl₂(SO₄)₃ + 3H₂O

Question 27.
In some of the reactions thallium resembles aluminium, whereas in others it resembles with group I metals. Support this statement by giving some evidences.
Answer:
Thallium belongs to group 13 of the periodic table. The most common oxidation state for this group is +3. However, heavier members of this group also display the +1 oxidation state. This happens because of the inert pair effect. Aluminium displays the +3 oxidation state and alkali metals display the +1 oxidation state. Thallium displays both the oxidation states. Therefore, it resembles both aluminium and alkali metals.
Thallium, like aluminium, forms compounds such as TlCl₃ and Tl₂O₃. It resembles alkali metals in compounds Tl₂0 and TlCl.

Question 28.
When metal X is treated with sodium hydroxide, a white precipitate (A) is obtained, which is soluble in excess of NaOH to give soluble complex (B). Compound (A) is soluble in dilute HC1 to form compound (C). The compound (A) when heated strongly gives (D), which is used to extract metal. Identify (X), (A), (B), (C) and (D). Write suitable equations to support their identities.
Answer:
The given metal X gives a white precipitate with sodium hydroxide and the precipitate dissolves in excess of sodium hydroxide. Hence, X must be aluminium.

The white precipitate (compound A) obtained is aluminium hydroxide. When an excess of the base is added the compound B formed is sodium tetrahydroxoaluminate (III).

Now, when dilute hydrochloric acid is added to aluminium hydroxide, aluminium chloride (compound C) is obtained.

Also, when compound A is heated strongly, it gives compound D. This compound is used to extract metal X. Aluminium metal is extracted from alumina. Hence, compound D must be alumina.

Question 29.
What do you understand by (a) inert pair effect (b) allotropy (c) catenation?
Answer:
(a) Inert pair effect : As one moves down the group, the tendency of s-block electrons to participate in chemical bonding decreases. This effect is known as inert pair effect. In case of group 13 elements, the electronic configuration is ns² np¹ and their group valency is +3. However, on moving down the group, the +1 oxidation state becomes more stable. This happens because of the poor shielding of the ns² electrons by the d-and f-electrons. As a result of the poor shielding, the ns² electrons are held tightly by the nucleus and so, they cannot participate in chemical bonding.

(b) Allotropy : Allotropy is the existence of an element in more than one form, having the same chemical properties but different physical properties. The various forms of an element are called allotropes. For example, carbon exists in three allotropic forms: diamond, graphite, and fullerenes.

(c) Catenation : The atoms of some elements (such as carbon) can link with one another through strong covalent bonds to form long chains or branches. This property is known as catenation. It is most common in carbon and quite significant in Si and S. *

Question 30.
A certain salt X, gives the following results :
(i) Its aqueous solution is alkaline to litmus.
(ii) It swells up to a glassy material Y on strong heating.
(iii) When cone. H₂SO₄ is added to a hot solution of X, white crystal of an acid Z separates out.
Write equations for all the above reactions and identify X, Y and z.
Answer:
(i) Aqueous solution of salt X is alkaline. It indicates that ‘X’ is the salt of a strong base and a weak acid.
(ii) On strong heating, the salt ‘X’ swells up to a glassy material Y. It indicates that the salt ‘X’ is borax.
(iii) Hot aqueous solution of borax on reaction with cone. H₂SO₄ gives crystals of orthoboric acid.
The equations for the reactions involved in the question are as follows :

Question 31.
Write balanced equations for:
(i) BF₃ + LiH
(ii) B₂H₆ + H₂O
(iii) NaH + B₂H₆
(iv) im
(v) Al + NaOH
(vi) B₂H₆ + NH₃
Answer:

Question 32.
Give one method for industrial preparation and one for laboratory preparation of CO and CO₂ each.
Answer:
Carbon monoxide : In the laboratory, CO is prepared by the dehydration of formic acid with cone. H2S04 at 373 K. The reaction involved is as follows :

CO is commercially prepared by passing steam over hot coke. The reaction involved is as follows:

Carbon dioxide : In the laboratory, CO₂ can be prepared by the action of dilute hydrochloric acid on calcium carbonate. The reaction involved is as follows:
CaCO₃ + 2HCl(aq) → CaCl₂(aq) + CO₂(g) + H₂O(l)

CO₂ is commercially prepared by heating limestone. The reaction involved is as follows:

Question 33.
An aqueous solution of borax is
(a) neutral
(b) amphoteric
(c) basic
(d) acidic
Answer:
(c) Borax is a salt of a strong base (NaOH) and weak acid (H₃BO₃). It is, therefore, basic in nature.

Question 34.
Boric acid is polymeric due to
(a) its acidic nature
(b) the presence of hydrogen bonds
(c) its monobasic nature
(d) its geometry
Answer:
(b) Boric acid is polymeric because of the presence of hydrogen bonds, (as it has polar O—H bonds)

Question 35.
The type of hybridisation of boron in diborane is (a) sp (b) sp² (c) sp³ (d) dsp²
Answer:
(c) Boron in diborane is sp3 hybridised.

Question 36.
Thermodynamically the most stable form of carbon is
(a) diamond
(b) graphite
(c) fullerenes
(d) coal
Answer:
(b) Graphite is thermodynamically the most stable form of carbon.

Question 37.
Elements of group 14
(a) exhibit oxidation state of +4 only
(b) exhibit oxidation state of +2 and +4
(c) formM^2- and M⁴⁺ ions
(d) formM²⁺ and M⁴⁺ ions
Answer:
(b) The elements of group 14 have 4 valence electrons. Therefore, the oxidation state of the group is +4. However, as a result of the inert pair effect, the lower oxidation state becomes more and more stable and the higher oxidation state becomes less stable. Therefore, this group exhibits +4 and +2 oxidation states.

Question 38.
If the starting material for the manufacture of silicones is RSiCl3, write the structure of the product formed.
Answer:
Hydrolysis of alkyltrichlorosilanes followed by condensation polymerisation gives cross-linked silicones.

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Book Solutions Chapter 8 Redox Reactions Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Chemistry Chapter 8 Redox Reactions

PSEB 11th Class Chemistry Guide Redox Reactions InText Questions and Answers

Question 1.
Assign oxidation numbers to the underlined elements in each of the following species:

Answer:
(a) Let the oxidation number of P be x.
Oxidation number of Na = +1
Oxidation number of H = +1
Oxidation number of O = – 2
In neutral compounds, the sum of the oxidation numbers of all the atoms is zero.
1 (+1) + 2 (+1) +1 00 + 4 (-2) = 0
1 + 2 + x – 8 = 0
3 + x + (-8) – 0
x = 8 – 3
⇒ x = + 5
Hence, the oxidation number of P is +5.

(b) Let the oxidation number of S be x.

1 (+1) +1 (+1) +1 (x) + 4 (-2) = 0
⇒ 1 + 1 + x – 8 = 0
⇒ x = + 6
Hence, the oxidation number of S is +6.

(c) Let the oxidation number of P be x.

4 (+1) + 2 (x) + 7 (-2) = 0
⇒ 4 + 2x – 14 = 0
⇒ 2x = +10
⇒ x = + 5
Hence, the oxidation number of P is + 5.

(d) Let the oxidation number of Mn is x.

2 (+1) + x + 4 (-2) = 0
⇒ 2 + x — 8 = 0
⇒ x = + 6
Hence, the oxidation number of Mn is + 6.

(e) Let the oxidation number of O be x.

1 (+ 2) + 2 (x) = 0
⇒ 2 + 2x = 0
⇒ x = – 1
Hence, the oxidation number of O is -1.

(f) Let the oxidation number of B be x.

1 (+1)+1 (x) + 4 (-1) = 0
⇒ 1 + x – 4 = 0
⇒ x = + 3
Hence, the oxidation number of B is + 3.

(g) Let the oxidation number of S is x.

2 (+1) + 2 (x) + 7 (-2) = 0
⇒ 2 + 2x -14 = 0
⇒ 2x = +12
x = +6
Hence, the oxidation number of S is + 6.

(h) Let the oxidation number of S be x.

1 (+1) +1 (+ 3) + 2 (x) + 8 (-2) +12 (2 x 1 + (-2)) = 0
⇒ 1 + 3 + 2x -16 + 24 – 24 = 0
⇒ 2x = 12
x = + 6
Hence, the oxidation number of S is + 6.

Question 2.
What are the oxidation number of the underlined elements in each of the following and how do you rationalise your results?


Answer:
(a) In

the oxidation number (O. N.) of K is +1. Hence, the average oxidation number of I is \(\frac{-1}{3}\). However, O.N. cannot be fractional.
Therefore, we will have to consider the structure of KI₃ to find the oxidation states.
In a KI₃ molecule, an atom of iodine forms a coordinate covalent bond with an iodine molecule.

Hence, in a KI₃ molecule, the O.N. of the two I atoms forming the I₂ molecule is 0, whereas the O.N. of the I atom forming the coordinate bond is -1.

(b) Let the oxidation number of S be x.

2 (+1) + 4 (x) + 6 (-2) = 0
=» 2 + 4x – 12 = 0
⇒ 4x = +10
⇒ x = + 2 \(\frac{1}{2}\)
However, O.N. cannot be fractional. Hence S must be present in different oxidation states in the molecule.

The O.N. of two of the four S atoms is +5 and the O.N. of the other two S atoms is 0.

(c) Let the oxidation number of Fe be x.

3(x) + 4(-2) = 0
3x – 8 = 0
x = \(+\frac{8}{3}\)
However O.N. cannot’be fractional. Here, one of the three Fe atoms exhibits the O.N. of +2 and the other two Fe atoms exhibit the O.N. of+3

(d) Let oxidation number of C be x.

2 (x) + 6 (+1) + 1 (-2) = 0
2x + 4 = 0
x = -2
Hence, the O.N. of C is – 2

(e) Let the oxidation number of C be x.

2 (x) + 4 (+1) + 2 (-2) = 0
2x = 0
x = 0
Therefore, the average oxidation number of C is zero.
Let us consider the structure of CH₃COOH

Oxidation number of atom = 1(+1) + x+1(-2) +1(-1) = 0
x = +2
Similarly, oxidation number of C₂ atom
3(+1) + x+ 1(-1) = 0
x = -2.

Question 3.
Justify that the following reactions are redox reactions:
(a) CuO (s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O(g)
(b) Fe₂O₃ (s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO₂(g)
(c) 4BCl₃ (g) + 3LiAlH₄ (s) → 2B₂H₆(g) + 3LiCl (s) + 3 AlCl₃(S)
(d) 2K (s) + F₂ (g) → 2K⁺F^–(s)
(e) 4NH₃(g) + 5O₂(g) → 4NO(g) + 6H₂O (g)
Answer:
(a) CuO (s) + H₂(g) → Cu(s) + H₂O(g)
Let us write the oxidation number of each element involved in the given reaction as :

Here, the oxidation number of Cu decreases from +2 in CuO to 0 in Cu i.e., CuO is reduced to Cu. Also, the oxidation number of H increases from 0 in H₂ to +1 in H₂O i.e., H₂ is oxidized to H₂O. Hence, this reaction is a redox reaction.

(b) Fe₂O₃ (s) + 3CO(g) → 2Fe(s) + 3CO₂(g)
Let us write the oxidation number of each element in the given reaction as:

Here, the oxidation number of Fe decreases from +3 in Fe₂O₃ to 0 in Fe i.e., Fe₂O₃ is reduced to Fe. On the other hand, the oxidation number of C increases from +2 in CO to +4 in CO₂ i.e., CO is oxidized to CO₂.
Hence, the given reaction is a redox reaction.

(c) 4BCl₃ (g) + 3LiAlH₄ (s) → 2B₂H₆(g) + 3LiCl (s) + 3 AlCl₃(S)
The oxidation number of each elements in the given reaction can be represented as:

In this reaction, the oxidation number of B decreases from +3 in BCl₃ to -3 in B₂H_6- i.e., BCl₃ is reduced to B₂H₆. Also, the oxidation number of H increases from -1 in LiAlH₄ to +1 in B₂H₆ i.e., LiAlH₄ is oxidized to B₂H₆. Hence, the given reaction is a redox reaction.

(d) 2K (s) + F₂ (g) → 2K⁺F^–(s)
The oxidation number of each element in the given reaction can be represented as:

In this reaction, the oxidation number of K increases from 0 in K to +1 in KF i.e., K is oxidized to KF. On the other hand, the oxidation number of F decreases from 0 in F₂ to -1 in KF i.e., F₂ is reduced to KF.
Hence, the above reaction is a redox reaction.

(e) 4NH₃(g) + 5O₂(g) → 4NO(g) + 6H₂O (g)
The oxidation number of each elements in the given reaction can be represented as:

Here, the oxidation number of N increases from -3 in NH₃ to +2 in NO. On the other hand, the oxidation number of O₂ decreases from 0 in O₂ to -2 in NO and H₂O i.e.,O₂ is reduced. Hence, the given reaction is a redox reaction.

Question 4.
Fluorine reacts with ice and results in the change:
H₂O(S) + F₂(g) → HF(g) + HOF(g)
Justify that this reaction is a redox reaction.
Ans. Let us write the oxidation number of each atom involved in the given reaction above its symbol as:

Here, we have observed that the oxidation number of F increases from 0 in F₂ to +1 in HOF. Also, the oxidation number decreases from 0 in F₂ to -1 in HF. Thus, in the above reaction, F is both oxidized and reduced. Hence, the given reaction is a redox reaction.

Question 5.
Calculate the oxidation number of sulphur, chromium and nitrogen in H₂SO₅, \(\mathrm{Cr}_{2} \mathrm{O}_{7}^{2-}\) and \(\mathrm{NO}_{3}^{-}\). Suggest structure of these compounds. Count for the fallacy.
Answer:

2 (+1) +1 (x) + 5 (-2) = 0
⇒ 2 + x -10 = 0
⇒ x = + 8
However, the O.N. of S cannot be +8. S has six valence electrons. Therefore, the O.N. of S cannot be more than +6. The structure of H2S05 is shown as follows :

Now, 2 (+1) +1 (x) + 3 (-2) + 2 (-1) – 0
⇒ 2 + x – 6 – 2 = 0
⇒ x = + 6
Therefore, the O.N. of S is +6.

2 (x) + 7 (-2) = – 2 ⇒ 2x -14 = – 2
⇒ x = + 6
The structure of Cr2Oy is shown as follows:

Let the oxidation number of each Cr atom be
4(-2) + (-2) +1(-2) + 2x = 0
– 8 – 2 – 2 + 2x = 0
2x = +12
x = +6

Oxidation number of Cr in \(\mathrm{Cr}_{2} \mathrm{O}_{7}^{2-}\) is same.
Hence, there is no fallacy.

1 (x) + 3(-2) = -1
= x – 6 = -1
x = +5
The structure of \(\mathrm{NO}_{3}^{-}\) is shown as follows:

Let the oxidation number of N be x.
1(-1) + x + 1(-2) + 1(-2) = 0
x = + 5
Oxidation number of N in \(\mathrm{NO}_{3}^{-}\) ion is same.
Hence, there is no fallacy.

Question 6.
Write formulas for the following compounds:
(a) Mercury (II) chloride
(b) Nickel (II) sulphate
(c) Tin (IV) oxide
(d) Thallium (I) sulphate
(e) Iron (III) sulphate
(f) Chromium (III) oxide
Answer:
(a) Mercury (II) chloride: Hg (II) Cl₂
(b) Nickel (II) sulphate: Ni (II) SO₄
(c) Tin (IV) oxide : Sn (IV) O₂
(d) Thallium (I) sulphate: Tl₂ (I) SO₄
(e) Iron (III) sulphate: Fe₂(III) (SO₄)₃
(f) Chromium (III) oxide: Cr₂(III)O₃

Question 7.
Suggest a list of the substances where carbon can exhibit oxidation states from -4 to +4 and nitrogen from -3 to +5.
Answer:
The substances where carbon can exhibit oxidation states from -4 to +4 are listed in the following table :

Substance	Formula	Oxidation State of Carbon
Methane	CH4	-4
Ethane	C2H6	-3
Ethene	C2H4	-2
Ethyne	C2H2	-1
Dichloromethane	CH2Cl2	0
Hexachlorobenzone	C6Cl6	+1
Carbon monoxide	CO	+2
Oxalic acid	(COOH)2	+3
Carbon dioxide	CO2	+4

The substances where nitrogen can exhibit oxidation sates from -3 to +5 are listed in in the following table.

Substance	Formula	Oxidation State of Nitrogen
Ammonia	NH3	-3
Hydrazine	N2H4	-2
Hydride	N2H2	-1
Dinitrogen gas	N2	0
Nitrous oxide	N2O	+1
Nitric oxide	NO	+2
Dinitrogen trioxide	N2O3	+3
Nitrogen dioxide	NO2	+4
Nitrogen pentoxide	N2O5	+5

Question 8.
While sulphur dioxide and hydrogen peroxide can act as oxidising as well as reducing agents in their reactions, ozone and nitric acid act only as oxidants. Why?
Answer:
(i) In sulphur dioxide (SO₂), the oxidation number (O.N.) of S is +4 and the range of the O.N. that S can have is from +6 to -2.
Therefore, SO₂ can act as an oxidising as well as reducing agent.
(ii) In hydrogen peroxide (H₂O₂), the O.N. of O is -1 and the range of the O.N. that O can have is from 0 to -2. O can sometimes also attain the oxidation numbers +1 and +2. Hence, H₂O₂ can act as an oxidising as well as reducing agent.
(iii) In ozone (O₃) the O.N. of O is zero and the range of the O.N. that O can have is from 0 to -2. Therefore, the O.N. of O can only decrease in this case. Hence,O₃ acts only as an oxidant.
(iv) In nitric acid (HNO₃) the O.N. of N is +5 and the range of the O.N. that N can have is from +5 to -3. Therefore, the O.N. of N can only decrease in this case. Hence, HNO₃ acts only as an oxidizing agent.

Question 9.
Consider the reactions:
(a) 6CO₂(g) + 6H₂O(l) → C₆H₁₂O₆ (aq) + 6O₂(g)
(b) O₃(g) + H₂O₂(Z) → H₂O(1) + 2O₂(g)
Why it is more appropriate to write these reactions as:
(a) 6CO₂ (g) + 12H₂O(1) → C₆H₁₂O₆ (aq) + 6H₂O(l) + 6O₂ (g)
(b) O₃(g) + H₂O₂(Z) → + H₂O(Z) + O₂(g) + O₂(g)
Also suggest a technique to investigate the path of the above (a) and (b) redox reactions.
Answer:
(a) The process of photosynthesis involves two steps :
Step 1: H₂O decomposes to give H₂ and O₂.
2H₂O(l) → 2H₂(g) + O₂(g)
Step 2: The H₂ produced in step 1 reduces CO₂ thereby producing glucose (C₆H₁₂O₆) and H₂O.
6CO₂(g) + 12H₂(g) → C₆H₁₂O₆(S) + 6H₂O(l)
Now, the net reaction of the process is given as:

It is more appropriate to write the reaction as given above because water molecules are also produced in the process of photosynthesis.
The path of this reaction can be investigated by using radioactive H₂O¹⁸ in place of H₂O

(b) O₂ is produced from each of the two reactants O₃ and H₂O₂. For this reason O₂ is written twice.
The given reaction involves two steps. First O₃ decomposes to form O₂ and O. In the second step H₂O₂ reacts with the O produced in the first step thereby producing H₂O and O₂.

The path of this reaction can be investigating by using \(\mathrm{H}_{2} \mathrm{O}_{2}^{18}\) or \(\mathrm{O}_{3}^{18}\).

Question 10.
The compound AgF₂ is unstable compound. However, if formed, the compound acts as a very strong oxidizing agent. Why?
Answer:
AgF₂ → Ag + F₂
The oxidation state of Ag in Ag F₂ is +2. But +2 is an unstable oxidation state of Ag. Therefore, whenever Ag F₂ is formed, silver readily accepts an electron to form Ag⁺. This helps to bring the oxidation state of Ag down from +2 to a more stable state of +1. As a result, Ag F₂ acts as a very strong oxidizing agent.

Question 11.
Whenever a reaction between an oxidising agent and a reducing agent is carried out, a compound of lower oxidation state is formed if the reducing agent is in excess and a compound of higher oxidation state is formed if the oxidising agent is in excess. Justify this statement giving two illustrations.
Answer:
Whenever a reaction between an oxidising agent and a reducing agent is carried out, a compound of lower oxidation state is formed if the reducing agent is in excess and a compound of higher oxidation state is formed if the oxidising agent is in excess. This can be illustrated as follows:
(i) P₄ and F₂ are reducing and oxidising agents respectively.
If an excess of P₄ is treated with F₂ then PF₃ will be produced, where in the oxidation number (O.N.) of P is +3.

However, if P₄ is treated with an excess of F₂, then PF₅ will be produced, wherein the O.N. of P is +5.

(ii) K acts as a reducing agent, whereas O₂ is an oxidising agent.
If an excess of K reacts with O₂, then K₂O will be formed, wherein the O.N. of O is -2.

However, if K reacts with an excess of O₂, then K₂O₂ will be formed, wherein the O.N. of O is -1.

Question 12.
How do you account for the following observations?
(a) Though alkaline potassium permanganate and acidic potassium permanganate both are used as oxidants, yet in the manufacture of benzoic acid from toluene we use alcoholic potassium permanganate as an oxidant. Why? Write a balanced redox equation for the reaction.
(b) When concentrated sulphuric acid is added to an inorganic mixture containing chloride, we get colourless pungent smelling gas HCl, but if the mixture contains bromide then we get red vapour of bromine. Why?
Answer:
(a) Oxidation of toluene to benzoic acid in acidic medium.

Oxidation of toluene to benzoic acid in basic and neutral medium.

On industrial scale, alcoholic potassium permanganate is preferred to acidic or alkaline potassium permanganate because in the presence of alcohol, both the reactants KMnO₄ and C₆H₅CH₃ are mixed very well and form homogeneous solution and in homogeneous medium reaction takes place faster than in heterogeneous medium. Further more in neutral medium, OH^– ions are produced in the reaction itself.

(b)

HCl is a weak reducing agent. k cannot reduce H₂SO₄ to SO₂ that’s why pungent smelling gas HCl is obtained.

HBr is a strong reducing agent, it reduces H₂S0₄ to SO₂ and is itselfoxidised to Br₂. That’s why we get red vapours of bromine when conc.
H₂SO₄ reacts with inorganic mixture containing bromide salt.

Question 13.
Identify the substance oxidised, reduced, oxidising agent andreducing agent for each of the following reactions:
(a) 2AgBr(s) + C₆H₆O₂(aq) → 2Ag(s) + 2HBr(aq) + C₆H₄O₂(aq)
(b) HCHO(l) +2 [Ag (NH₃)₂]⁺ (aq) + 3OH^–(aq) → 2Ag(s) + HCOO^–(aq) + 4NH₃(aq) + 2H₂O (l)
(c) HCHO(l) + 2Cu²⁺ (aq) + 5 OH^– → Cu₂O (s) +HCOO^–(aq) + 3H₂O(l)
(d) N₂H₄ (Z) + 2H₂O₂ (1) → N₂ (g) + 4H₂O (l)
(e) Pb (s) +PbO₂ (s) + 2H₂SO₄ (ag) → 2PbSO₄(s) + 2H₂O(l)
Answer:
(a) Oxidised substance -C₆H₆O₂
Reduced substance – AgBr
Oxidising agent – AgBr
Reducing agent -C₆H₆O₂

(b) Oxidised substance – HCHO
Reduced substance – [Ag (NH₃)₂]⁺
Oxidising agent – [Ag (NH₃)₂]⁺
Reducing agent – HCHO

(c) Oxidised substance – HCHO
Reduced substance -Cu²⁺
Oxidising agent – Cu²⁺
Reducing agent – HCHO

(d) Oxidised substance – N₂H₄
Reduced substance -H₂O₂
Oxidising agent-H₂O₂
Reducing agent -N₂H₄

(e) Oxidised substance – Pb
Reduced substance – PbO₂
Oxidising agent – Pb O₂
Reducing agent – Pb

Question 14.
Consider the reactions:

Why does the same reductant, thiosulphate react differently with iodine and bromine?
Answer:
The average oxidation number (O.N.) of S in \(\mathrm{S}_{2} \mathrm{O}_{3}^{2-}\) is +2. Being a stronger oxidising agent than I₂, Br₂ oxidises \(\mathrm{S}_{2} \mathrm{O}_{3}^{2-}\) to \(\mathrm{S}_{2} \mathrm{O}_{4}^{2-}\) in which the O.N. of S is +6. However I₂ is a weak oxidising agent. Therefore, it oxidises \(\mathrm{S}_{2} \mathrm{O}_{3}^{2-}\) to \(\mathrm{S}_{4} \mathrm{O}_{6}^{2-}\) in which the average O.N. of S is only +2.5. As a result, \(\mathrm{S}_{2} \mathrm{O}_{3}^{2-}\) reacts differently with iodine and bromine. ,

Question 15.
Justify giving reactions that among halogens, fluorine is the best oxidant and among hydrohalic compounds, hydroiodic acid is the best reductant.
Answer:
(i) F₂ can oxidize Cl^– to Cl₂, Br^– to Br₂ and I^– to I₂ as:
F₂(aq) + 2Cl^–(s) → 2F^–(aq) + Cl₂(g)
F₂(aq) + 2Br^–(aq) → 2F^–(aq) + Br₂(7)
F₂(aq) + 2I^–(aq) → 2F^–(aq) + I₂(s)

On the other hand, Cl₂, Br₂ and I₂ cannot oxidize F^– to F₂. The oxidizing power of halogens increases in the order of I₂ < Br₂ < Cl₂ < F₂. Hence fluorine is the best oxidant among halogens.

(ii) HI and HBr can reduce H₂SO₄ to SO₂, but HCl and HF cannot. Therefore HI and HBr are stronger reductants than HCl and HF.

2HI + H₂SO₄ → I₂ + SO₂ + 2H₂O
2HBr + H₂SO₄ → Br₂ + SO₂ + 2H₂O

Again, I- can reduce Cu²⁺ to Cu⁺ but Br^– cannot.

4I^–(aq) + 2Cu²⁺(aq) → Cu₂I₂(s) + I₂(aq)

Hence, hydroiodic acid is the best reductant among hydrohalic compounds.
Thus, the reducing power of hydrohalic acids increases in the order of
HF < HCl < HBr < HI.

Question 16.
Why does the following reaction occur?
\(\mathrm{XeO}_{6}^{4-}\)(aq) + 2F^– (aq) + 6H⁺(aq) → XeO₃(g) +F₂(g) + 3H₂O(i)
What conclusion about the compound Na₄XeO₆ (of which \(\mathrm{XeO}_{6}^{4-}\) is a part) can be drawn from the reaction.
Answer:
The given reaction occurs because \(\mathrm{XeO}_{6}^{4-}\) oxidizes being an oxidizing agent and F^– reduces \(\mathrm{XeO}_{6}^{4-}\)

In this reaction, the oxidation number (O.N.) of Xe decreases from +8 in \(\mathrm{XeO}_{6}^{4-}\) to +6 in XeO₃ and the O.N. of F increases from -1 in F^– to 0 in F₂.
Hence, we can conclude that Na₄XeO₆ is a strong oxidizing agent thanF^–.

Question17.
Consider the reactions:
(a) H₃PO₂ (aq) + 4 AgNO₃ (aq) + 2H₂O(l) → H₃PO₄ (aq) + 4Ag(s) + 4HNO₃ (aq)
(b) H₃PO₂ (oqr) + 2CuSO₄ (aq) + 2 H₂O(0 → H₃PO₄ (aq) + 2Cu(s) +H₂SO₄ (aq)
(c) C₆H₅CHO(l) + 2[Ag (NH₃)₂]+ (aq) + 3OH^– (aq) → C₆H₅COO^–(aq) + 2Ag(s) + 4NH₃ (aq) + 2H₂O(l)
(d) C₆H₅CHO(l) + 2Cu²⁺(aq) + 5OH^–(aqf) → No change observed.
What inference do you draw about the behaviour of Ag⁺ and Cu²⁺ from these reactions?
Answer:
Ag⁺ and Cu²⁺ act as an oxidizing agents in reactions (a) and (b) respectively.
In reaction (c), Ag⁺ oxidizes C₆H₅CHO to C₆H₅COO^–, but in reaction (d) Cu²⁺ cannot oxidize C₆H₅CHO. Hence, we can say that Ag⁺ is a stronger oxidising agent than Cu²⁺.

Question 18.
Balance the following redox reactions by ion-electron method:


Answer:
(a) Step 1 : The two half reactions involved in the given reaction are:
Oxidation half reaction :

Reduction half reaction:

Step 2 : Balancing I in the oxidation half reaction, we have
2I^– (aq) → I₂(s)
Now, to balance the charge, we add 2 e“ to the RHS of the reaction.
2I^–(aq) → I₂(s) + 2e^–

Step 3 : In the reduction half reaction, the oxidation state of Mn has reduced from +7 to +4. Thus, 3 electrons are added to the LHS of the reaction.
\(\mathrm{MnO}_{4}^{-}\) + 3e^– → MnO₂(aq)
Now, to balance the charge, we add 4 OH“ ions to the RHS of the reaction as the reaction is taking place in a basic medium.
\(\mathrm{MnO}_{4}^{-}(a q)^{-}\) + 3e^– → MnO₂(aq) + 4OH^–

Step 4 : In this equation, there are 6 O atoms on the RHS and 4 O atoms on the LHS. Therefore, two water molecules are added to the LHS.
\(\mathrm{MnO}_{4}^{-}\) (aq) + 2H₂O + 3e^– → MnO₂(aq) + 4OH^–

Step 5 : Equalising the number of electrons by multiplying the oxidation half reaction by 3 and the reduction half reaction by 2, we have:
6I^–(aq) → 3I₂(s) + 6e^–
2 \(\mathrm{MnO}_{4}^{-}\)(aq) + 4H₂O + 6e^– → 2MnO₂(s) + 8OH^–(aq)

Step 6 : Adding the two half reactions, we have the net balanced redox reaction as:
6I^–(aq) + 2\(\mathrm{MnO}_{4}^{-}\)(aq) + 4H₂O(l) → 3I₂(s) + 2MnO₂(s) + 8OH^–(aq)

(b) Following the steps as in part (a) we have the oxidation half reaction as:
SO₂(g) + 2H₂O(Z) → \(\mathrm{HSO}_{4}^{-}\)(aq) + 3H⁺ (aq) + 2e^– (aq)
And the reduction half reaction as:
\(\mathrm{MnO}_{4}^{-}\)(aq) + 8H⁺(aq) + 5e^– → Mn²⁺(aq) + 4H₂O(l)

Multiplying the oxidation half reaction by 5 and the reduction half reaction by 2, and then by adding them, we have the net balanced redox reaction as :

2Mno₄^–(aq) + 5SO₂(g) + 2H₂O(Z) + H⁺(aq) → 2Mn(aq) + 5HSO₄^–((aq)

(c) Following the steps as in part (a), we have the oxidation half reaction as:
Fe²⁺(aq) → Fe³⁺(aq) + e^–

And the reduction half reaction as:
H₂O₂(aq) + 2H⁺ (aq) + 2e^– → 2H₂O(l)

Multiplying the oxidation half reaction by 2 and then adding it to the reduction half reaction, we have the net balanced redox reaction as:
H₂O₂(aq) + 2Fe²⁺(aq) + 2H⁺(aq) → 2Fe³⁺ (aq) + 2H₂O(Z)

(d) Following the steps as in part (a), we have the oxidation half reaction as:

Question 19.
Balance the following equations in basic medium by ion-electron method and oxidation number methods and identify the oxidising agent and the reducing agent.
(a) P₄(s) + OH^–(aq) → PH₃(g) + H₂PO₂^–(aq)
(b) N₂H₄(l) + CIO₃^–(aqr) → NO(g) + Cl^–(g)
(c) Cl₂O₇(g) + H₂O₂(aqr) → ClO^–₂(aq) + O₂(g) + H⁺
Answer:

O.N. increases by 1 per P atom.
P₄ acts both as an oxidising as well as a reducing agent.

Oxidation number method:
Total decrease in O.N. of P₄ in PH₃ = 3 x 4 = 12
Total increase in O.N. of P₄ in H₂PO₂ = 1 x 4 = 4
Therefore, to balance increase/decrease in O.N. multiply PH₃ by 1 and H₂PO₂^– by 3, we have,

P₄(s) + OH^–(aq) → PH₃(g) + 3H₂PO₂^–(aq)

To balance O atoms, multiply OH- by 6, we have,

P₄(s) + 6OH^–(aq) → PH₃(g) + 3H₂PO₂^–(aq)

To balance H atoms, add 3H₂O to L.H.S. and 3OH^– to the R.H.S. we have,

P₄ (s) + 6OH^–(aq) + 3H₂O(l) → PH₃(g) + 3H₂PO₂^–(aq) + 3OH^–(aq)
or P₄(s) + 3OH^–(aq) + 3H₂O(l) → PH₃(g) + 3H₂PO₂^–(aq) …(1)

Thus, Eq. (1) represents the correct balanced equation.

Ion-electron method : The two half reactions are:

Oxidation number method :
Total increase in O.N. of N = 2 x 4 = 8
Total decrease in O.N. of Cl = 1 x 6 = 6
Therefore, to balance increase/decrease in O.N. multiply N₂H₂ by 3 and \(\mathrm{ClO}_{3}^{-}\) by 4, we have,

3N₂H₄(l) + 4ClO₃^– (aq) → NO(g) + Cl^–(aq)

To balance N and Cl atoms, multiply NO by 6 and Cl^– by 4, we have,

3N₂H₄(l) + 4ClO₃^–(aq) → 6NO(g) + 4Cl^–(aq)

Balance O atoms by adding 6H₂O, in R.H.S.

3N₂H₄(l) + 4ClO₃^–(aq) → 6NO(g) + 4Cl^–(aq) + 6H₂O (l) …(1)

H atoms get automatically balanced and thus Eq. (1) represents the correct balanced equation.

Ion electron method :

Oxidation number method :
Total decrease in O.N. of Cl₂O₇ = 4 x 2 = 8
Total increase in O.N. of H₂O₂ = 2 x 1 = 2
∴ To balance increase/decrease in O.N. multiply H₂O₂ and O₂ by 4, we have,

Question 20.
What type of information can you draw from the following reaction?
(CN)₂(g) + 2OH^–(aq) → CN^–(aq) + CNO^–(aq) + H₂O(l)
Answer:
The oxidation number of carbon in (CN)₂ CN^– and CNO^– is +3, +2 and +4 respectively. These are obtained as shown below:
Let the oxidation number of C be x.
(i) (CN)₂
2 (x – 3) = 0
∴ x = +3

(ii) CN^–
x -3 = -1
∴ x = +2

(iii) CNO^–
x – 3 – 2 = -1
∴ x = + 4

The oxidation number of carbon in the various species is:

The following information we can drawn from the above reaction :
(i) Decomposition of cyanogen in the cyanide ion (CN^–) and cyanate ion (CNO^–) occurs in basic medium.
(ii) Cyanogen (CN)₂ acts as both reducing agent as well as oxidising agent.
(iii) The reaction is an example of disproportionation reaction.
(iv) Cyanogen (CN)₂ is called pseudohalogen while CN^–, CNO^– ions are called pseudohalide ions.

Question 21.
The Mn³⁺ ion is unstable in solution and undergoes disproportionation to give Mn²⁺, MnO₂ and H⁺ ion. Write a balanced ionic equation for the reaction.
Answer:
The given reaction can be represented as:

Mn³⁺ (aq) → Mn²⁺(aq) + MnO₂(s) + H⁺(aq)

The oxidation half equation is:

The oxidation number is balanced by adding one electron as:
Mn³⁺(aq) → MnO₂(s) + e^–

The charge is balanced by adding 4H+ ion as :
Mn³⁺(aq) → MnO₂(s) + 4H⁺ (aq) + e^–

The O atoms and H+ ions are balanced by adding 2H20 molecules as:
Mn³⁺(aq) + 2H₂O(l) → MnO₂(s) + 4H⁺ (aq) + e^– …(1)

The reduction half equation is:
Mn³⁺(aq) → Mn²⁺(aq)

The oxidation number is balanced by adding one electron as :
Mn³⁺ (aq) + e^– → Mn²⁺ (aq) … (2)

The balanced chemical equation can be obtained by adding equation (1) and (2) as :
2Mn³⁺(aq) + 2H₂O(l) → MnO₂(s) + Mn²⁺(aq) + 4H⁺(aq)

Question 22.
Consider the elements: Cs, Ne, I and F
(a) Identify the element that exhibits only negative oxidation state.
(b) Identify the element that exhibits only positive oxidation state.
(c) Identify the element that exhibits both positive and negative oxidation states.
(d) Identify the element which exhibits neither the negative nor the positive oxidation state.
Answer:
(a) F exhibits only negative oxidation state of-1.
(b) Cs exhibits only positive oxidation state of +1
(c) I exhibits both positive and negative oxidation states. It exhibits oxidation states of-1, 0, +1, + 3, + 5, and + 7.
(d) The oxidation state of Ne is zero. It exhibits neither negative nor positive oxidation states.

Question 23.
Chlorine is used to purify drinking water. Excess of chlorine is harmful. The excess of chlorine is removed by treating with sulphur dioxide. Present a balanced equation for this redox change taking place in water.
Answer:
The given redox reaction can be represented as:

Question 24.
Refer to the periodic table given in your book and now answer the following questions:
(a) Select the possible non-metals that can show disproportionation reaction.
(b) Select three metals that can show disproportionation reaction.
Answer:
In disproportionation reaction, one of the reacting substances always contains an element that can exist in at least three oxidation states.

Question 25.
In Ostwald’s process for the manufacture of nitric acid, the first step involves the oxidation of ammonia gas by oxygen gas to give nitric oxide gas and steam. What is the maximum weight of nitric oxide that can be obtained starting only with lO.OOg of ammonia and 20.00 g of oxygen?
Answer:
The balanced chemical equation for the given reaction is given as:

68 g of NH₃ reacts with 160 g of O₂
Therefore 10 g of NH₃ reacts with \(\frac{160 \times 10}{68}\). g of O₂ or 23.53 g of O₂
But the available amount of O₂ is 20 g which is less than the amount required to react with 10 g NH₃. So, O₂ is the limiting reagent and it limits the amount of NO produced. From the above balanced equation.
160 g of O₂; produces 120 g NO.
Therefore, 20 g of O₂; produces = \(\frac{120 \times 20}{160}\) = 15 g NO

Question 26.
Using the standard electrode potentials given in the table 8.1,
predict if the reaction between the following is feasible: *
(a) Fe³⁺ (aq) and I^– (aq)
(b) Ag⁺ (aq) and Cu (s)
(c) Fe³⁺ (aq) and Cu(s)
(d) Ag (s) and Fe³⁺ (aq)
(e) Br₂ (aq) and Fe²⁺(aqr)
Answer:

Question 27.
Predict the products of electrolysis in each of the following:
(i) An aqueous solution of AgNO₃ with silver electrodes.
(ii) An aqueous solution of AgNO₃ with platinum electrodes
(iii) A dilute solution of H₂SO₄ with platinum electrodes.
(iv) An aqueous solution of CuCl₂ with platinum electrodes,
Answer:
(i) AgNO₃ ionizes in aqueous solutions to form Ag⁺ and \(\mathrm{NO}_{3}^{-}\) ions.
On electrolysis, either Ag⁺ ions or H₂O molecules can be reduced at the cathode. But the reduction potential of Ag⁺ ions is higher than that of H₂O.

Hence, Ag+ ions are reduced at the cathode. Similarly, Ag metal or H20 molecules can be oxidized at the anode. But the oxidation potential of Ag is higher than that of H20 molecules.

Ag(s) → Ag⁺(aq) + e^– ;\(E^{\ominus}\) = -0.80V

2H₂O₂(g) → O₂(g) + 4H⁺(aq) + 4e^– ;\(E^{\ominus}\) = -1.23V
Therefore, Ag metal gets oxidized at the anode.

(ii) Pt cannot be oxidized easily. Hence, at the anode, oxidation of water occurs to liberate O₂. At the cathode, Ag⁺ ions are reduced and get deposited.

(iii) H₂SO₄ ionizes in aqueous solutions to give H⁺ and \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) ions.

H₂SO₄ (aq) → 2H⁺(aq) + \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) (aq)

On electrolysis, either of H⁺ ions or H₂O molecules can get reduced at the cathode. But the reduction potential of H⁺ ions is higher than that of H₂O molecules.

2H⁺(aq) + 2e^– → H₂(g); \(E^{\ominus}\) = 0.0 V
2H₂O(aq) + 2e^– → H₂(g) + 2OH^–(aq): \(E^{\ominus}\) = – 0.83V

Hence, at the cathode, H⁺ ions are reduced to liberate H₂ gas.
On the other hand, at the anode, either of \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) ions or H₂O molecules can get oxidized. But the oxidation of \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) involves breaking of more bonds than that of H₂O molecules. Hence, \(\mathrm{SO}_{4}^{2-}\) ions have a lower oxidation potential than H₂O. Thus, H₂O is oxidized at the anode to liberate O₂ molecules.

(iv) In aqueous solutions, CuCl₂ ionizes to give Cu²⁺ and Cl^– ions as
CuCl₂ (aq) → Cu²⁺ (aq) + 2Cl^– (aq)

On electrolysis either of Cu²⁺ ions or H₂O molecules can get reduced at the cathode. But the reduction potential of Cu²⁺ is more than that of H₂O molecules.

Cu²⁺(aq) + 2e^– → Cu(aq) ;\(E^{\ominus}\) = + 0.34V ;
H₂O(l) + 2e^– → H₂(g) + 2OH^– ;\(E^{\ominus}\) = – 0.83V

Hence, Cu²⁺ ions are reduced at the cathode and get deposited.
Similarly, at the anode, either of Cl^– or H₂O is oxidized. The oxidation , potential of H₂O is higher than that of Cl^–

2Cl^–(aq) → Cl₂(g) + 2e^– ;\(E^{\ominus}\) = -1.36V :K
2H₂O(l) → O₂(g) + 4H⁺(aq) + 4e^– ;\(E^{\ominus}\) = -1.23V

But oxidation of H₂O molecules occurs at a lower electrode potential . than that of Cl^– ions because of over-voltage (extra voltage required to liberate gas). As a result, Cl^– ions are oxidized at the anode to liberate Cl₂ gas. :

Question 28.
Arrange the following metals in the order in which they displace each other from the solution of their salts.
Al, Cu, Fe, Mg and Zn. ‘
Answer:
A metal of stronger reducing power displaces another metal of weaker reducing power from its solution of salt.
The order of the increasing reducing power of the given metals is
Cu < Fe < Zn < Al < Mg. Hence, we can say that Mg can displace Al from its salt solution, but Al cannot displace Mg. Thus, the order in which the given metals displace each other from the solution of their salts is given below:
Mg > Al > Zn > Fe > Cu

Question 29.
Given the standard electrode potentials:
K⁺ / K = – 2.93V, Ag⁺ / Ag = 0.80 V, Hg²⁺ /Hg = 0.79 V
Mg²⁺/ Mg = -2.37 V, Cr³⁺/Cr = -0.74 V Arrange these metals in their increasing order of reducing power.
Answer:
The lower the electrode potential, the stronger is the reducing agent. Therefore, the increasing order of the reducing power of the given metal is
Ag < Hg < Cr < Mg < K.

Question 30.
Depict the galvanic cell in which the reaction Zn(s) + 2Ag⁺(aqr) → Zn²⁺(aqr) + 2Ag(s) takes place, further show:
(i) which of the electrode is negatively charged,
(ii) the carriers of the current in the cell, and
(iii) individual reaction at each electrode.
Answer:
The galvanic cell corresponding to the given redox reaction can be represented as:
Zn / Zn²⁺ (aq) | | Ag⁺(aq) / Ag
(i) Zn electrode is negatively charged because at this electrode, Zn oxidizes to Zn²⁺ and the leaving electrons accumulate on this electrode.
(ii) Ions are the carriers of current in the cell.
(iii) The reaction taking place at Zn electrode can be represented as:
Zn(s) → Zn²⁺ (aq) + 2e^–
and the reaction taking place at Ag electrode can be represented as:
Ag⁺(aq) + e^– → Ag(s)

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 9 Hydrogen Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 9 Hydrogen Important Questions

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Name the isotope of hydrogen which contains equal number of protons and neutrons.
Answer:
Deuterium (\({ }_{1}^{2} \mathrm{H}\))
Number of protons (p) = number of electrons
= atomic number = 1
Number of neutrons (n) = mass number – atomic number
= 2 – 1 = 1 .

Question 2.
Why is the ionisation enthalpy of hydrogen higher than that of sodium?
Answer:
Both H and Na contain one electron in the valence shell. But the size of H is much smaller as compare to that of Na and hence, the ionisation enthalpy of hydrogen is much higher (1312 kJ mol^-1) than that of Na (496 kJ mol^-1).

Question 3.
What do you mean by 15 volume H2O2 solution?
Answer:
‘15 volume H₂O₂’ means 1 mL of a 15 volume H₂O₂ solution gives 15 mL of O₂ at NTP.

Question 4.
Which isotope of hydrogen is radioactive?
Answer:
Tritium

Question 5.
Arrange H₂, D₂ and T₂ in the decreasing order of their
(i) boiling points
(ii) heat of fusion
Answer:
(i) T₂ > D₂ > H₂
(ii) T₂ > D₂ > H₂

Question 6.
Write the Lewis structure of hydrogen peroxide.
Answer:
The Lewis structure of hydrogen peroxide is :

Question 7.
Write one chemical reaction for the preparation of D₂O₂.
Answer:
D₂O₂ is prepared by distillation of potassium persulphate (K₂S₂O₈) with D₂O.

Question 8.
Suggest a method to show the electronegative nature of hydrogen.
Answer:
When sodium hydride is electrolysed, hydrogen is evolved at anode, which shows its electronegative nature.

Question 9.
What type of bonds are broken when water evaporates.
Answer:
Intermolecular hydrogen bonds are broken when water evaporates.

Short Answer Type Questions

Question 1.
Describe the industrial applications of hydrogen dependent on
(i) the heat liberated when its atoms are made to combine on the surface of a metal.
(ii) its effect on the unsaturated organic systems in the presence of a catalyst.
(iii) its ability to combine with nitrogen under specific conditions.
Answer:
(i) Due to this property, hydrogen is used in atomic hydrogen welding/cutting torch.
(ii) Due to this property hydrogen is used for the manufacture of vanaspati ghee from edible oils such as cotton-seed oil, soyabean oil, corn oil etc.

(iii) Due to this property dihydrogen is used for the manufacture of ammonia (Haber’s process).

Question 2.
Why does water show high boiling point as compared to hydrogen sulphide? Give reasons for your answer.
Answer:
Water show high boiling point as compared to hydrogen sulphide due to high electronegativity of oxygen (EN = 3.5), water undergoes extensive H-bonding as a result of which water exists as associated molecule.

For breaking these hydrogen bond, a large amount of energy is needed and hence the boiling point of H₂O is high. In other words, due to lower electronegativity of S (EN =2.5), hydrogen sulphide do not undergo H-bonding. Consequently, H₂S exists as discrete molecule and hence its boiling point is much lower than that of H₂O. That is why H₂S is a gas at room temperature.

Question 3.
If a given sample of water has degree of hardness equal to 46 ppm. If entire hardness is due to MgSO₄, how much MgSO₄ is present per kg of water?
Answer:
Given, degree of hardness = 46 ppm
Which means that 106 g of sample require 46 g of CaCO₃
∴ CaCO₃ present in 1000 g of water = \(\frac{46 \times 1000}{10^{6}}\) = 46 x 10^-3 g
1 mol (or 100 g) of CaC0₃ = 1 mol (or 120 g) of MgSO₄
∴ 46 x 10^-3 g of CaCO₃ = \(\frac{120 \times 46 \times 10^{-3}}{100}\)g = 0.055 g or 55 mg

Question 4.
What are the advantages in using hydrogen as a fuel?
Answer:
Hydrogen as a fuel has the following advantages :

1. It has high calorific value.
2. During combustion, it does not produce smoke or any unpleasant fumes.
3. It leaves no ash after burning. The only product of combustion is water.
4. It does not pollute the air because no pollutant is produced during its combustion.
5. It can be used in a fuel cell to generate electricity.
6. It can be used in the internal combustion engines with slight modifications.

Question 5.
Calculate the volume strength of a 3% solution of H₂O₂
Answer:
100 mL of H₂O₂ solution contains H₂O₂ = 3 g
∴ 1000 mL of H₂O₂ solution will contains
H₂O₂ = \(\frac{3}{100}\) x 1000 = 30 g
Consider the chemical equation,

Now 68 g of H₂O₂ gives O₂ at NTP = 22.7 L
∴ 30 g of H₂O₂ will give 02 at NTP = \(\frac{22.7}{68}\) x 30 = 10.014
But 30 g of H₂O₂ are present in 1000 mL of H₂O₂.
Hence, 1000 mL of H₂O₂ solution gives 02 at NTP = 1.0014 mL
∴ 1 mL of H₂O₂ solution will give O₂ at NTP = \(\frac{10014}{1000}\)= 10.01 mL
Hence, the volume strength of 3% H202 solution = 10.01

Long Answer Type Questions

Question 1.
(i) (a) How would you prepare dihydrogen from water by using a reducing agent?
(b) How would you prepare dihydrogen from a substance other than water?
(c) How would you prepare very pure dihydrogen in the laboratory?
(ii) Write a short note on hydrogenation of vegetable oils.
Answer:
(i) (a) Sodium metal is a good reducing agent. It reduces water to hydrogen (or dihydrogen).
2H₂O + 2Na → 2NaOH + H₂(g)
(b) Dihydrogen can be obtained by treating zinc with dilute HCl
Zn(s) + 2HCl(aq) → ZnCl₂(aq) + H₂(g)
(c) Highly pure dihydrogen (hydrogen gas) can be prepared by the following methods :
I. Fairly pure hydrogen can be obtained by treating pure magnesium or pure aluminium with chemically pure H₂SO₄ or HCl diluted with distilled water. The gas is passed over P₂O₅ and is collected by the displacement of mercury.
Mg(s) + H₂SO₄(aq) > MgSO₄(aq) + H₂(g)

II. Highly pure hydrogen gas can be obtained by electrolysing a warm solution of Ba(OH)2 in a U-tube using nickel electrodes. The gas is purified by passing it over heated platinum gauze when traces of oxygen combine with hydrogen forming water. The gas is then dried by passing it over caustic potash sticks and phosphorus pentoxide. Hydrogen is finally adsorbed in palladium and the impurities remain unadsorbed. On heating palladium under reduced pressure pure hydrogen is liberated.

(ii) When oils like groundnut oil or cotton seed oil (which are unsaturated compound i.e., have double bond) are treated with hydrogen in the presence of nickel as catalyst, they get converted into edible fats like margarine and vanaspati ghee (which are saturated compounds). This reaction is called hydrogenation of vegetable oils or hardening of oils.

Question 2.
Give ion electron equations for the following reactions :
(i) Oxidation of ferrous ions to ferric ions by hydrogen peroxide both in acidic and basic media.
(ii) Oxidation of iodide ion to iodine by hydrogen peroxide in acidic medium.
(iii) Reduction of acidified potassium dichromate solution.
(iv) Oxidation of sulphurous acid to sulphuric acid.
(v) Oxidation of ferrocyanide ions to ferricyanide ions in acidic medium.
Answer:

Punjab State Board PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 10 The s-Block Elements Important Questions and Answers.

PSEB 11th Class Chemistry Important Questions Chapter 10 The s-Block Elements Important Questions

Very Short Answer Type Questions

Question 1.
Complete the following reactions,
(i) \(\mathbf{O}_{2}^{2-}\) +H₂O →
(ii) O₂ +H₂O →
Answer:
(i) Peroxide ions react with water to form H202.
\(\mathbf{O}_{2}^{2-}\) + 2H₂O→ 20H’ + H₂O₂
(ii) Superoxides react with water to form H202 and 02.
\(2 \mathrm{O}_{2}^{-}\) + 2H₂O → 20H^– + H₂O₂ + O₂

Question 2.
(i) Predict giving reason, the outcome of the reaction

Answer:
(i) Large cation (K⁺) can stabilise large anion (I^–).
(ii) This is because the larger cation (K⁺) can stabilise larger anion (Cl^–).

Question 3.
Which colours are imparted to flame when the following elements are introduced in the flame one by one?
(i) Strontium (ii) Barium (iii) Calcium
Answer:
(i) Strontium — Brick red
(ii) Barium — Grassy green
(iii) Calcium — Crimson red

Question 4.
Sodium fire in the laboratory should not be extinguished by pouring water. Why?
Answer:
This is because sodium produces hydrogen gas with water which catches fire because of the exothermic nature of the reaction.

Question 5.
What is light soda ash? Wliy is it called so?
Answer:
Light soda ash is anhydrous Na₂CO₃. It is called so because it is fluffy solid with a low packing density of about 0.5 g cm^-3.

Question 6.
What is baryta water? Give its one use.
Answer:
Baryta is an aqueous solution of barium hydroxide. It can also be used for detection of CO₂.

Question 7.
Give the chemical formula of quick lime, slaked lime and lime water.
Answer:
Quick lime is CaO, slaked lime is Ca(OH)₂ and lime water is an aqueous solution of Ca(OH)₂.

Question 8.
Which magnesium compounds are the constituents of toothpaste?
Answer:
Mg(OH)₂ and MgCO₃ are the constituents of toothpaste.

Question 9.
What is the mixture of CaCN₂ and carbon known as?
Answer:
A mixture of calcium cyanamide (CaCN₂) and carbon is known as nitrolim. It is used as a fertiliser.

Question 10.
It is necessary to add gypsum in the final stages of preparation of cement. Explain why?
Answer:
Gypsum (CaSO₄ . 2H₂O) is added in the final stages of preparation of cement because it slows down the process of setting of cement so that it gets sufficiently hardened thereby imparting greater strength to it.

Short Answer Type Questions

Question 1.
How would you distinguish between
(i) Be(OH)₂ and Ba(OH)₂
(ii) BeSO₄ and BaSO₄
Answer:
(i) Be(OH)₂, beryllium hydroxide is soluble in aqueous sodium hydroxide solution whereas Ba(OH)₂, (barium hydroxide) does not, because Be(OH)₂ is amphoteric in nature and Ba(OH)₂ is basic in nature. Be(OH)₂ + 2NaOH → Na2[Be(OH)₄] (Sodium beryllate)
(ii) BeSO₄ is soluble in water whereas BaSO₄ is insoluble in water.

Question 2.
Element A bums in nitrogen to give an ionic compound B. Compound B reacts with water to give C and D. A solution of C becomes milky on bubbling carbon dioxide. Identify A, B, C and D.
Answer:
Element A is calcium

Compounds = Ca₃N₂ ; CompoundC = Ca(OH)₂ and Compound D = NH₃

Question 3.
What happens when
(i) chlorine gas is passed through a cold and dilute solution of NaOH?
(ii) yellow phosphorus is heated with NaOH solution?
(iii) carbon dioxide is passed through ammonical brine solution?
(iv) sodium hydrogen carbonate is heated?
Answer:
(i) Sodium hypochlorite and sodium chloride are obtained.
Cl2 + 2NaOH → NaCl + NaClO + H₂O
(ii) Phosphine gas is obtained.
P4 + 3NaOH + 3H₂O → 3NaH₂PO₂ + PH₃
(iii) Sodium hydrogen carbonate is precipitated.
NH₃ + H₂O + CO₂ + NaCl → NH₄Cl + NaHCO₃↓
(iv) Sodium ash is obtained.

Question 4.
Mention the various sources of sodium chloride and explain the preparation of sodium chloride from sea-water and salt mines.
Answer:
NaCl occurs abundantly in nature. Its major sources are (a) Sea water which contains 2.7 to 2.9 % NaCl.
(b) Water of inland lakes such as Sambhar Lake in Rajasthan.
(c) Salt-mines which contain rock salt are located in England, Australia, and Himachal Pradesh.
Preparation
(i) From sea water : Sea water is filled in big tanks where it slowly evaporates, leaving behind solid salt. In cold countries, where temperatures are very low, pure water get freeze. Ice formed is removed and concentration of NaCl in solution increases. The concentrated sodium can be separated and evaporated to get NaCl.
(ii) From salt-mines : Salt mines are located deep under the surface of the earth. Holes are made into these mines with the help of drillers and broken pieces of salt rocks are taken out by suitable means.

Question 5.
When water is added to compound (A) of calcium, solution of compound (B) is formed. When carhon dioxide is passed into the solution, it turns milky due to the formation of compound (C). If excess of carbon dioxide is passed into the solution, milkiness disappears due to the formation of compound (D). Identify the compound A, B, C and D. Explain why the milkiness disappears in the last step? [NCERT Exemplar]
Answer:
Appearance of milkiness on passing CO₂ in the solution of compound B indicates that compound B is lime water and compound C is CaCO₃. Since, compound B is obtained by adding H₂O to compound A, therefore compound A is quicklime, CaO. The reactions are as follows :

Long Answer Type Questions

Question 1.
Ions of an element of group 1 participate in the transmission of nerve signals and transport of sugars and amino acids into cells. This element imparts yellow colour to the flame in flame test and forms an oxide and a peroxide with oxygen. Identify the element and write chemical reaction to show the formation of
its peroxide. Why does the element impart colour to the flame?
Answer:
Yellow colour flame in flame test indicates that the alkali metal must be sodium. It reacts with O₂ to form a mixture of sodium peroxide, Na₂O₂ and sodium oxide, Na₂O.

Ionization enthalpy of sodium is low. When sodium metal or its salt is heated in Bunsen flame, the flame energy causes an excitation of the outermost electron which on reverting back to its initial position gives out the absorbed energy as visible light. That’s why sodium imparts yellow colour to the flame.

Question 2.
The stability of peroxide and superoxide of alkali metals increase as we go down the group. Explain giving reason.
Answer:
The stabilit-y of peroxides or superoxides increases as the size of metal ion increases, i.e., KO₂ < RbO₂ < CsO₂.
The reactivity of alkali metals towards oxygen to form different oxides is due to strong positive field around each alkali metal cation. Li⁺ is smallest, it does not allow 0^2- ion to react with O₂ further. Na⁺ is larger than Li, its positive field is weaker than Li⁺. It cannot prevent the conversion of O^2- into \(\mathrm{O}_{2}^{2-}\). The larger K⁺, Rb⁺ and Cs⁺ ions permit \(\mathrm{O}_{2}^{2-}\)ion to react with O₂ further forming superoxide ion (\(\mathrm{O}_{2}^{-}\)).

Further more, increased stability of the peroxide or superoxide with increase in the size of metal ion is due to the stabilisation of large anions by larger cations through lattice energy effect.