PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

Punjab State Board PSEB 6th Class Science Book Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है? Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Science Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

PSEB 6th Class Science Guide भोजन :यह कहाँ से आता है? Textbook Questions, and Answers

1. खाली स्थान भरें

(i) भोजन पदार्थ बनाने के लिए आवश्यक सामग्री को …………………. कहते हैं।
उत्तर-
संघटक

(ii) अंडे के सफेद भाग को ……………. कहते हैं।
उत्तर-
एल्बुमिन

(iii) पौधे …………………… क्रिया के द्वारा अपना भोजन आप तैयार करते हैं।
उत्तर-
प्रकाश संश्लेषण

(iv) सरसों के ………………. तथा …………………… भाग भोजन के रूप में प्रयोग किये जाते हैं।
उत्तर-
पत्ते, बीज

(v) शहद की मक्खी फूलों से ………………………. एकत्र करती है।
उत्तर-
मकरंद।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

2. सही या ग़लत

(i) सभी जानवर मांसाहारी होते हैं।
उत्तर-
ग़लत

(ii) शकरकंद की जड़ को भोजन के रूप में प्रयोग किया जाता है।
उत्तर-
सही

(iii) अंडा एक बढ़िया भोजन पदार्थ नहीं है क्योंकि इसमें प्रोटीन नहीं होते।
उत्तर-
ग़लत

(iv) गन्ने के तने को जूस, चीनी, गुड़ बनाने के लिए प्रयोग किया जाता है।
उत्तर-
सही

(v) मक्खन, दहीं और शहद दूध से बने पदार्थ हैं।
उत्तर-
ग़लत

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

3. कॉलम ‘क’ और कॉलम ‘ख’ का उचित मिलान करें

कॉलम ‘क’ कॉलम ‘ख’
(i) गाजर (क) दालें
(ii) चने, मटर (ख) फल
(iii) गेहूँ, चावल (ग) जड़
(iv) आलू (घ) अनाज
(v) संतरा (ङ) तना

उत्तर-

कॉलम ‘क’ कालम ‘ख’
(i) गाजर (ग) जड़
(ii) चने, मटर (क) दालें
(iii) गेहूँ, चावल (घ) अनाज
(iv) आलू (ङ) तना
(v) संतरा (ख) फल

4. सही विकल्प का चयन करें

प्रश्न (i)
निम्नलिखित में से कौन-सा सर्वाहारी जानवर है ?
(क) शेर
(ख) बाज
(ग) हिरन
(घ) कौआ
उत्तर-
(घ) कौआ ।

प्रश्न (ii)
बंदगोभी का कौन-सा भाग भोजन के रूप में प्रयोग किया जाता है ?
(क) तने
(ख) जड़ें
(ग) पत्ते
(घ) इनमें से कोई नहीं ।
उत्तर-
(ग) पत्ते।

5. अति लघूत्तर प्रश्न

प्रश्न (i)
संघटक क्या होते हैं ?
उत्तर-
भोजन बनाने के लिए जिन पदार्थों की आवश्यकता होती है उन्हें संघटक कहते हैं।

प्रश्न (ii)
दूध से बनाए जाने वाले कोई तीन उत्पादों के नाम लिखें।
उत्तर-
पनीर, मक्खन, दही और क्रीम।

प्रश्न (iii)
भोजन पदार्थों में मसाले के तौर प्रयोग किए जाने वाले कोई दो बीजों के नाम बताएं।
उत्तर-
अदरक और हल्दी।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

6. लघूत्तर प्रश्न

प्रश्न (i)
बीज मानवीय भोजन का मख्य स्रोत कैसे हैं?
उत्तर-
बीज हमारे भोजन के महत्त्वपूर्ण तत्व हैं। चना, राजमाह और हरे चने (मूंग) के बीज दालें हैं । ये प्रोटीन के समृद्ध स्रोत हैं। गेहूँ, चावल और मक्का जैसे घास के पौधों के बीज अनाज के रूप में जाने जाते हैं। ये कार्बोहाइड्रेट के अच्छे स्रोत हैं। सरसों, मूंगफली और नारियल जैसे कई पौधों के बीज खाद्य तेलों के अच्छे स्रोत होते हैं।

प्रश्न (ii)
जीवित प्राणियों के लिए भोजन का क्या महत्त्व है?
उत्तर-
भोजन बहुत महत्त्वपूर्ण है क्योंकि यह-

  1. कार्य करने के लिए ऊर्जा प्रदान करता है।
  2. शरीर की वृद्धि और विकास में मदद करता है।
  3. हमें रोगों से बचाता है।
  4. हमें स्वस्थ रखता है। .
  5. शरीर के घायल अंगों को ठीक करने में मदद करता है।

प्रश्न (iii)
जानवरों से प्राप्त किए जाने वाले किन्हीं दो भोजन पदार्थों के बारे में संक्षिप्त में लिखें ।
उत्तर-
हमें जानवरों से अलग-अलग खाद्य उत्पाद मिलते हैं। दूध, अंडे, मांस, शहद आदि इनके कुछ उदाहरण हैं।
दूध और दूध उत्पाद – दूध का उपयोग दुनिया भर में भोजन के रूप में किया जाता है। इसे पनीर, मक्खन, दही, मलाई आदि जैसे डेयरी उत्पादों में भी परिवर्तित किया जाता है। हम भैंस, गाय, और बकरी के दूध का उपयोग करते हैं। दूध में प्रोटीन, चीनी, वसा और विटामिन होते हैं। यह सेहत के लिए बहुत अच्छा होता है।

शहद – शहद मधुमक्खियों द्वारा निर्मित मीठा और गाढ़ा तरल पदार्थ है। मधुमक्खियां फूलों से मकरंद इकट्ठा करती हैं और उसे शहद में बदल कर अपने छत्तों में जमा कर लेती हैं। शहद मेचीनी, पानी, खनिज, एंजाइम और विटामिन होते हैं। प्राचीन काल से शहद का उपयोग भोजन और औषधि के रूप में किया जा रहा है।

7. निबंधात्मक प्रश्न

प्रश्न (i)
भोजन से संबंधित आदतों के आधार पर जानवरों को किस तरह श्रेणीबद्ध किया गया है ? उदाहरणों की सहायता के साथ व्याख्या करें।
उत्तर-
हम जानवरों को उनके भोजन की आदतों के आधार पर तीन श्रेणियों में वर्गीकृत कर सकते हैं। ये हैं-

  1. शाकाहारी,
  2. मांसाहारी और
  3. सर्वाहारी।

(1) शाकाहारी – वे जानवर जो केवल पौधों और पौधों के उत्पादों को खाते हैं शाकाहारी कहलाते हैं । जैसे गाय, बकरी, खरगोश, भेड़, हिरण, हाथी, आदि।
(2) मांसाहारी – वे जानवर जो भोजन के लिए अन्य जानवरों को खाते हैं, मांसाहारी कहलाते हैं । जैसे शेर, बाघ, छिपकली, सांप, आदि।
(3) सर्वाहारी – वे जानवर जो भोजन के लिए पौधे और जानवर दोनों खाते हैं, सर्वाहारी कहलाते हैं। जैसे कौआ, भालू, कुत्ता और चूहा, आदमी, आदि ।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

Science Guide for Class 6 PSEB भोजन :यह कहाँ से आता है? Intext Questions and Answers

सोचें और उत्तर दें (पेज 2)

प्रश्न 1.
भोजन पदार्थों को बनाने के लिए जरूरी सामान को क्या कहते हैं ?
उत्तर-
संघटक।

प्रश्न 2.
खीर बनाने के लिए कौन-सी सामग्री प्रयोग की जाती है?
उत्तर-
दूध, चावल, चीनी और सूखे मेवे।

सोचें और उत्तर दें (पेज 4)

प्रश्न 1.
पौधे का वह भाग जिसे खाने के लिए प्रयोग किया जाता है, को क्या कहते है ?
उत्तर-
खाद्य भाग ।

प्रश्न 2.
आम के पौधे का कौन-सा भाग खाने के लिए योग्य होता है?
उत्तर-
फल ।

सोचें और उत्तर दें (पेज 6)

प्रश्न 1.
ऐसे दो जानवरों के नाम बताएं, जो केवल पौधों या पौधों से प्राप्त उत्पाद ही खाते हैं।
उत्तर-
गाय और बकरी

प्रश्न 2.
ऐसे दो जानवरों के नाम बताएं, जो केवल मांस ही खाते हैं।
उत्तर-
शेर और बाघ ।

प्रश्न 3.
दो ऐसे जानवरों के नाम बताएं, जो भोजन के लिए पौधों और जंतुओं दोनों पर निर्भर करते हैं। भोजन से सम्बन्धित आदतों में भिन्नता के आधार पर।
उत्तर-
बिल्ली और कुत्ता ।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

PSEB Solutions for Class 6 Science भोजन के तत्व Important Questions and Answers

1. बहुविकल्पीय प्रश्न लाया

प्रश्न (i)
यह खाद्य पदार्थ नाश्ते में खाया जाता है-
(क) मांस
(ख) दलिया
(ग) फल
(घ) सभी विकल्प।
उत्तर-
(घ) सभी विकल्प ।

प्रश्न (ii)
दूध प्राप्त होता है
(क) फलों से
(ख) पौधों से
(ग) पशुओं से
(घ) सभी विकल्प ।
उत्तर-
(ग) पशुओं से ।

प्रश्न (iii)
अंकुरित बीजों में मात्रा अधिक होती है-
(क) कार्बोहाइड्रेट्स
(ख) वसा
(ग) प्रोटीन
(घ) जल ।
उत्तर-
(ग) प्रोटीन ।

प्रश्न (iv)
शकरकंदी से हमें मिलती है-
(क) वसा
(ख) शक्कर
(ग) शहद
(घ) दूध ।
उत्तर-
(ख) शक्कर ।

प्रश्न (v)
केवल पौधे खाने वाले जंतु कहलाते हैं-
(क) मांसाहारी
(ख) शाकाहारी
(ग) सर्वाहारी
(घ) इनमें से कोई नहीं।
उत्तर-
(ख) शाकाहारी।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न (vi)
मांसाहारी जीव खाते हैं-
(क) पौधे
(ख) पौधे और मांस
(ग) मांस
(घ) कुछ भी नहीं।
उत्तर-
(ग) मांस।

प्रश्न (vii)
अंडे देते हैं-
(क) मुर्गी
(ख) छिपकली
(ग) कछुआ
(घ) सभी विकल्प।
उत्तर-
(घ) सभी विकल्प।

प्रश्न (viii)
खीर के संघटक हैं-
(क) दूध, चीनी, चावल
(ख) दूध, आटा, चीनी
(ग) पानी, चीनी, चावल
(घ) पानी, आटा, चीनी ।
उत्तर-
(क) दूध, चीनी, चावल ।

प्रश्न (ix)
दूध का उत्पाद नहीं है-
(क) खीर
(ख) दहीं
(ग) दाल
(घ) पनीर।
उत्तर-
(ग) दाल।

प्रश्न (x)
गाजर एक …………………… है जो हम खाते हैं।
(क) तना
(ख) जड़
(ग) फूल
(घ) फल।
उत्तर-
(ख) जड़।

प्रश्न (xi)
दूसरे जीवों को खाने वाले जीवों को क्या कहते हैं ?
(क) शाकाहारी
(ख) मांसाहारी
(ग) परजीवी
(घ) सर्वाहारी ।
उत्तर-
(ख) मांसाहारी ।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

2. खाली स्थान भरें

(i) सिंह ………………….. और बकरी …………………. है ।
उत्तर-
मांसाहारी, शाकाहारी

(ii) कौआ, कुत्ता और बिल्ली ……………………. हैं ।
उत्तर-
सर्वाहारी

(iii) जीवों से प्राप्त भोजन को …………………….. कहा जाता है ।
उत्तर-
पशु उत्पाद

(iv) पौधों से प्राप्त भोजन को …………………. कहा जाता है ।
उत्तर-
वनस्पति उत्पाद

(v) गन्ना हमें ……………………….. देता है ।
उत्तर-
चीनी ।

3. सही या ग़लत चुनें

(i) जो जानवर दूसरे जानवरों का मांस खाते हैं, वे शाकाहारी कहलाते हैं ।
उत्तर-
गलत

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

(ii) दूध से ही हमें प्रोटीन मिलता है ।
उत्तर-
गलत

(iii) सरसों के बीज तेल के स्रोत हैं ।
उत्तर-
सही

(iv) गिद्ध विभाजक हैं ।
उत्तर-
गलत

(v) तोता सर्वाहारी है ।
उत्तर-
गलत

4. कॉलम ‘क’ और कॉलम ‘ख’ का उचित मिलान करें

कॉलम ‘क’ कॉलम ‘ख’
(i) दूध (a) गन्ना
(ii) शहद (b) ऊँठनी
(iii) चीनी (c) खरगोश
(iv) शाकाहारी (d) कवक
(v) विभाजक (e) मधुमक्खी

उत्तर-

कॉलम ‘क’ कॉलम ‘ख’
(i) दूध (b) ऊँठनी
(ii) शहद (e) मधुमक्खी
(ii) चीनी (a) गन्ना
(iv) शाकाहारी (c) खरगोश
(v) विभाजक (d) कवक

5. अति लघूत्तर प्रश्न

प्रश्न 1.
चार खाद्य पदार्थों के नाम लिखिए।
उत्तर-
खाद्य पदार्थ-रोटी, चावल, दाल, फूलगोभी।

प्रश्न 2.
कच्ची सामग्री किसे कहते हैं ?
उत्तर-
कच्ची सामग्री – खाद्य पदार्थ बनाने के लिए प्रयोग की जाने वाली सामग्री को कच्ची सामग्री कहते हैं। जैसे चावल बनाने के लिए पानी और चावल कच्ची सामग्री है।

प्रश्न 3.
दाल बनाने के लिए कौन-सी कच्ची सामग्री चाहिए ?
उत्तर-
दाल बनाने के लिए कच्ची दाल, जल, नमक, तेल, घी, मसाले आदि चाहिए।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 4.
सब्जी बनाने के लिए कौन-से संघटनों की आवश्यकता होती है ?
उत्तर-
कच्ची सब्जी, नमक, वसा, मसाला, तेल आदि की आवश्यकता होती है।

प्रश्न 5.
संघटक किसे कहते हैं ?
उत्तर-
संघटक-खाद्य पदार्थ तैयार करने के लिए जो पदार्थ प्रयोग किये जाते हैं, उन्हें संघटक कहते हैं।

प्रश्न 6.
जंतुओं से हमें कौन-से खाद्य पदार्थ प्राप्त होते हैं ?
उत्तर-
जंतुओं से हमें दूध, अंडे, मछली, मांस, मुर्गा और झींगा आदि प्राप्त होते हैं।

प्रश्न 7.
पौधे से कौन-से खाद्य संघटक प्राप्त होते हैं ?
उत्तर-
पौधे से हमें सब्जियाँ, फल आदि संघटक प्राप्त होते हैं।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 8.
दूध देने वाले पशुओं के नाम लिखो।
उत्तर-
गाय, भैंस और बकरी से हमें दूध प्राप्त होता है।

प्रश्न 9.
दूध के उत्पादों के नाम लिखिए।
उत्तर-
दूध से हमें मक्खन, क्रीम, घी, पनीर और दही आदि मिलते हैं।

प्रश्न 10.
किन पौधों के पत्तों को खाद्य पदार्थ के रूप में प्रयोग किया जाता है ?
उत्तर-
पालक, सरसों और मेथी के पत्तों को खाद्य पदार्थ के रूप में प्रयोग किया जाता है।

प्रश्न 11.
किन पौधों के तनों को खाद्य पदार्थ के रूप में प्रयोग किया जाता है ?
उत्तर-
आलू, प्याज, लहसुन और कचालू के तने को खाद्य पदार्थ के रूप में प्रयोग किया है।

प्रश्न 12.
किस पौधे के फल को खाद्य भोजन के रूप में प्रयोग किया जाता है ?
उत्तर-
आम का फल ।

प्रश्न 13.
किसी एक पौधे का नाम बताओ जिसके विभिन्न भाग खाए जाते हैं ।
उत्तर-
सरसों के पत्ते से साग बनता है तथा इसके बीजों से तेल प्राप्त किया जाता है ।

प्रश्न 14.
अंकुरण किसे कहते हैं ?
उत्तर-
अंकुरण – बीजों के पुंगरने अथवा अंकुरित होने को अंकुरण कहते हैं।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 15.
दो शाकाहारी जंतुओं के नाम बताओ।
उत्तर-
भैंस और बकरी ।

प्रश्न 16.
दो मांसाहारी जंतुओं के नाम बताओ।
उत्तर-
शेर और छिपकली।

प्रश्न 17.
दो सर्वाहारी जंतुओं के नाम बताओ।
उत्तर-
मनुष्य और कौआ।

6. लघूत्तर प्रश्न

प्रश्न 1.
जो आहार हम खाते हैं वह कहां से आता है ?
उत्तर-
जो आहार हम रोज़ाना खाते हैं वह हमें पौधों और जंतुओं से प्राप्त होता है।

प्रश्न 2.
पौधों से हमें कौन-कौन से खाद्य पदार्थ प्राप्त होते हैं ?
उत्तर-
पौधों से हमें अनाज, दालें, सब्जियाँ, मसाले, तेल, फूल और फल खाद्य पदार्थों के रूप में प्राप्त होते हैं।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 3.
आपके द्वारा दिन में खाये गये खाद्य पदार्थों की सूची बनाएं।
उत्तर-
दूध, चपाती, दाल, सब्जी, फल, ब्रैड, पकौड़े, खीर आदि।

प्रश्न 4.
इडली खाद्य पदार्थ बनाने के लिए प्रयोग की गई कच्ची सामग्री और उसके स्रोतों के नाम बताओ।
उत्तर-

खाद्य मद कच्ची सामग्री स्रोत
इडली चावल पौधा
उड़द की दाल पौधा
नमक समुद्र
जल जल स्रोत

प्रश्न 5.
चिकन करी खाद्य मद के लिए कच्ची सामग्री और स्रोत बताएं।
उत्तर-

खाद्य मद कच्ची सामग्री स्रोत
चिकन करी चिकन (मुर्गा) जंतु
मसाला पौधा
तेल/घी पौधा/जंतु
जल जल स्रोत

प्रश्न 6.
बैंगन का भर्ता में से उन संघटकों को छांटिए जिनका मुख्य स्रोत पौधे हैं। यह पौधों के किन भागों से प्राप्त होते हैं ?
उत्तर-

खाद्य पदार्थ संघटक पौधे का भाग जो हमें संघटक देता है
बैंगन का भर्ता बैंगन फल
मिर्च (मसाले के रूप में) फल
तेल (मूंगफली, सरसों, बीज सोयाबीन) बीज

प्रश्न 7.
भैंस और बिल्ली द्वारा खाये जाने वाले भोजन पदार्थों के नाम लिखो।
उत्तर-

जीव का नाम खाया जाने वाला भोजन
(1) भैंस (1) घास, खली, भूसा, अनाज, पत्ती
(2) बिल्ली (2) छोटे जंतु, पक्षी, दूध।

प्रश्न 8.
शाकाहारी, मांसाहारी और सर्वाहारी जंतुओं से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
शाकाहारी – जो जंतु केवल पौधे और पादप उत्पाद खाते हैं उन्हें शाकाहारी कहते हैं; जैसे-गाय, भैंस।
मांसाहारी – जो जंतु दूसरे जंतुओं को खाते हैं उन्हें मांसाहारी कहते हैं; जैसे-शेर, मेंढक, छिपकली। सर्वाहारी-जो जंतु अपना भोजन पौधों और जंतुओं दोनों से प्राप्त करते हैं उन्हें सर्वाहारी कहते हैं; जैसे-मनुष्य और कौआ।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 9.
निम्नलिखित जंतुओं में से मांसाहारी, शाकाहारी और सर्वाहारी वर्गों के जंतु छांटिए। भैंस, बकरी, चूहा, बिल्ली, शेर, बाघ, मकड़ी, गाय, छिपकली, मनुष्य, तितली, कौआ।
उत्तर-
मांसाहारी – शेर, बाघ, मकड़ी, छिपकली।
शाकाहारी – भैंस, बकरी, गाय, तितली, चूहा।
सर्वाहारी – बिल्ली, मनुष्य, कौआ।

प्रश्न 10.
अंकुरित बीजों को खाने के लिए कैसे तैयार किया जाता है ?
उत्तर-
PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन यह कहाँ से आता है 1
मूँग अथवा चने के कुछ सूखे बीज लीजिए। इनमें से कुछ बीजों को जल से भरे एक पात्र में डाल दें तथा एक दिन के लिए छोड़ दीजिए। अगले दिन जल को पूरी तरह निकाल दें और बीजों को गिलास में रहने दें और एक गीले कपड़े से ढक दें। पूरा दिन पड़ा रहने दें। सुबह उनमें से छोटे-छोटे पौधे उगने शुरू हो चित्र-अंकुरित बीज जाएंगे। यह अंकुरित बीज हैं। इनमें कुछ मसाले और नमक मिलाकर खायें, यह स्वादिष्ट अल्पाहार है।

प्रश्न 11.
शहद कैसे प्राप्त होता है ?
उत्तर-
PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन यह कहाँ से आता है 2
शहद की प्राप्ति – शहद हमें मधुमक्खियों के छत्ते से प्राप्त होता है। मधुमक्खियाँ पेड़ों पर छत्ते बनाती हैं। ये मधुमक्खियाँ फूलों से पराग एकत्रित करती हैं और इसे अपने छत्ते में भंडारित करती हैं। फूल और उनका मकरंद वर्ष के केवल कुछ समय में ही उपलब्ध होते हैं। मधुमक्खियों द्वारा भंडारित भोजन को हम शहद के रूप में उपयोग करते हैं।
चित्र–मधुमक्खियों का छत्ता

प्रश्न 12.
जंतु क्या खाते हैं ?
उत्तर-
जंतुओं का भोजन – विभिन्न जंतु विभिन्न प्रकार का भोजन खाते हैं। कुछ जंतु केवल पादप और उनके उत्पाद खाते हैं; जैसे गाय, भैंस और बकरी। ऐसे जंतुओं को शाकाहारी कहते हैं। कुछ जंतु दूसरे जंतुओं का मांस खाते हैं; जैसेछिपकली, कबूतर, गिलहरी, मेंढक, शेर और बाघ आदि। इन जंतुओं को मांसाहारी कहते हैं। कुछ जंतु पौधों के उत्पाद और दूसरे जंतुओं का मांस खाते हैं। ऐसे जंतुओं को सर्वाहारी कहते हैं; जैसे-मनुष्य, कौआ और बिल्ली आदि।

प्रश्न 13.
खाद्य सामग्री के कौन-से स्रोत हैं ?
उत्तर-
खाद्य सामग्री के स्रोत – पौधे और जंतु खाद्य सामग्री के स्रोत हैं। पौधों से हमें अनाज, फल, सब्जियाँ, बीज, तेल आदि प्राप्त होते हैं। जंतुओं से हमें खाद्य पदार्थ के रूप में दूध, अंडा, मुर्गा, मछली, झींगा, मांस आदि प्राप्त होता है।
PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन यह कहाँ से आता है 3

प्रश्न 14.
भोजन के रूप में पौधे के कौन-से भाग खादय पदार्थ के रूप में प्रयोग किए जाते हैं ?
उत्तर-
PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन यह कहाँ से आता है 4
पौधे हमारे भोजन का एक मुख्य स्रोत हैं। हम पौधे के कई भागों का उपयोग खाद्य पदार्थ के रूप में करते हैं। हम पत्तियों वाली अनेक सब्जियाँ खाते हैं। कुछ पौधों के फलों को भोजन के रूप में खाते हैं। कभी हम जड़, कभी तना तो कभी पुष्प भी भोजन के रूप में खाते हैं। जैसे-सीताफल के फूलों को चावल की पिठी में डुबोकर और तलकर पकौड़ी बनाकर खाया जाता है।

कुछ पौधों के दो या दो से अधिक भाग खाने योग्य होते हैं। जैसे-सरसों के बीज से हमें तेल प्राप्त होता है एवं इसकी पत्तियों का उपयोग साग बनाने के लिए किया जाता है।

PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन :यह कहाँ से आता है?

प्रश्न 15.
अनाज, दालें, सब्ज़ियाँ तथा फल कहाँ से प्राप्त होते हैं तथा ये किस प्रकार के जंतुओं का भोजन हैं?
उत्तर-
अनाज, दालें, सब्जियाँ तथा फल हमें पौधों से प्राप्त होते हैं। ये सभी शाकाहारी तथा सर्वआहारी जंतुओं का भोजन हैं।

7. निबंधात्मक प्रश्न

प्रश्न 1.
इडली, चिकन करी और खीर के लिए प्रयोग की जाने वाली कच्ची सामग्री और उनके स्रोत लिखिए।
उत्तर-
इडली, चिकन करी और खीर के संघटक और स्रोत-
PSEB 6th Class Science Solutions Chapter 1 भोजन यह कहाँ से आता है 5

प्रश्न 2.
निम्नलिखित जंतुओं द्वारा खाये जाने वाले भोजन पदार्थों के नाम लिखिए-
भैंस, बिल्ली, चूहा, शेर, बाघ, मकड़ी, छिपकली, गाय, मनुष्य, तितली, कौआ।
उत्तर-
जंतु और उनका भोजन

जीव का नाम खाया जाने वाला भोजन
भैंस घास, खली, भूसा, अनाज, पत्ती
बिल्ली छोटे जंतु, पक्षी, दूध
चूहा अनाज, चपाती, फल, तेल, घी आदि
शेर दूसरे प्राणियों का मांस
बाघ दूसरे प्राणियों का मांस
मकड़ी छोटे कीड़े-मकौड़े और पतंगे
छिपकली कीड़े-मकौड़े, पतंगे
गाय घास, भूसा, अनाज, खाली।
मनुष्य अनाज और अन्य पौधा उत्पाद और मांस मछली और अंडा
तितली फूलों का मकरंद
कौआ अनाज, चपाती, फल, दाने और दूसरे प्राणियों का मास

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 16 ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 16 ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 16 ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ

→ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕੂੜਾ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੂੜਾ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੂੜਾ ਤੇ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜਾ ।

→ ਜਿਹੜਾ ਕੂੜਾ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜਾ ਕੂੜਾ ਕਦੀ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਸੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਕੜਾ ਵੇਖਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਅਤੇ ਕਲੀਨਿਕਾਂ ਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਕੂੜਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਘਰੇਲੂ ਕੂੜੇ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਤੇ ਜਿਹੜੀ ਖਾਦ ਬਣਦੀ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਕੰਪੋਸਟ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੇਕਾਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਤੋਂ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣ ਨੂੰ ਪੁਨਰ ਉਤਪਾਦਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁੜੇ ਨੂੰ ਨਿਪਟਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 16 ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ

→ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜੇ ਨੂੰ ਨੀਲੇ ਕੁੜੇਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜੇ ਨੂੰ ਹਰੇ ਕੁੜੇਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੂੜੇ ਦਾ ਸਹੀ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਵੱਖਰਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਗੰਡੋਏ ਵਰਮੀਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਕੁੜਾ ਹੈ ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਲਈ ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਜਾਨਵਰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਖਾ ਕੇ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਕਈ ਗੈਸਾਂ ਜੋ ਕਿ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਾਨੂੰ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਜੁਟ ਦਾ ਥੈਲਾ ਵਰਤੋ ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਫਾਇਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨੁਕਸਾਨ, ਫਾਇਦਿਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੇ ਰੋਕ ਲਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 16 ਕੂੜੇ-ਕਰਕਟ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਰਾ

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਭਰਾਵ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ-ਸ਼ਹਿਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਨੀਵੇਂ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ, ਜਿੱਥੇ ਕੁੜਾ ਭਰਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
  2. ਕੰਪੋਸਟ-ਘਰੇਲੂ ਕੂੜੇ ਦੇ ਗਲ-ਸੜ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣੀ ਖਾਦ ।
  3. ਵਰਮੀ ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ-ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਖਾਦ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।
  4. ਕੂੜਾ-ਜਿਸਦਾ ਕੋਈ ਉਪਯੋਗ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
  5. ਜੈਵ-ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ-ਨਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਯੋਗ ।
  6. ਪੁਨਰ-ਉਤਪਾਦਨ-ਕੂੜੇ ਦੀ ਉਪਯੋਗੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀ

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 15 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 15 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 15 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ

→ ਹਵਾ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਹਰ ਸਮੇਂ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੈ ਪਰ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ।

→ ਚਲਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪੌਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਕਵਚ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਲ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹਵਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਆਕਸੀਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਓਜ਼ੋਨ ਗੈਸ ਦੀ ਪਰਤ ਸਾਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਨੀ ਕਿਰਨਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 15 ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵ ਆਕਸੀਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਹੁ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਹਰਾ ਗਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਹੈ ।

→ ਪੌਦੇ ਆਪਣਾ ਖਾਣਾ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਤੋਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਦੇ ਵੀ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਆਕਸੀਜਨ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ 78% ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਤੇ 21% ਆਕਸੀਜਨ ਹੈ । ਹਵਾ ਜਗਾ ਘੇਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਵਨ ਚੱਕੀ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਵੀ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਵਾਯੂਮੰਡਲ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹਵਾ ਦਾ ਇੱਕ ਕੰਬਲ ।
  2. ਪੌਣ-ਚਲਦੀ ਹਵਾ ।
  3. ਪਵਨ ਚੱਕੀ-ਪਵਨ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਚੱਕੀ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 14 ਪਾਣੀ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 14 ਪਾਣੀ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 14 ਪਾਣੀ

→ ਪਾਣੀ ਜੀਵਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਹਰ ਜਗਾ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲਗਪਗ 3/4 ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਹਨ-ਸਤਹੀ ਪਾਣੀ (Surface Water) ਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲਾ (Ground Water) : ਪਾਣੀ !

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਲਗਭਗ 70% ਪਾਣੀ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 14 ਪਾਣੀ

→ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ-ਠੋਸ, ਤਰਲ, ਗੈਸ ।

→ ਜਲ ਚੱਕਰ ਇੱਕ ਚੱਕਰਾਕਾਰ (Cyclic) ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚਕਾਰ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਰਖਾ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸਧਾਰਨ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਹੜ੍ਹ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਤਬਾਹੀ (Natural Disaster) ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਵਰਖਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉਸ ਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਸੋਕਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਰੋਤ ਹੈ । ਆਓ ਇਸ ਨੂੰ ਬਚਾਈਏ ।

→ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਭਾਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਤੇ ਵਰਤ ਵੀ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਵਰਖਾ ਦਾ ਪਾਣੀ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਤੇ ਪੀਣ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਪਿਘਲਣਾ-ਠੋਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ।
  2. ਜੰਮਣਾ-ਤਰਲ ਤੋਂ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਵ ।
  3. ਵਾਸ਼ਪਨ-ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਗੈਸ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ॥
  4. ਸੰਘਣਨ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੇ ਠੰਢੇ ਹੋਣ ਤੇ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ।
  5. ਜਲ ਕਣ-ਬੱਦਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਰਫ਼ ਤੇ ਵਰਖਾ ਦਾ ਆਉਣਾ ।
  6. ਜਲ-ਚੱਕਰ-ਵਾਸ਼ਪਨ, ਵਰਖਾ/ਜਲ ਬੂੰਦਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  7. ਬੱਦਲ-ਜਲ ਬੂੰਦਾਂ ਦੇ ਇਕੱਠ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਘਣਾ ਹੋਣਾ ।
  8. ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨਾ ਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ , ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 13 ਚੁੰਬਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੋਰੰਜਨ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 13 ਚੁੰਬਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੋਰੰਜਨ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 13 ਚੁੰਬਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੋਰੰਜਨ

→ ਮੈਗਨੇਟਾਈਟ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੁੰਬਕ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਚੁੰਬਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੁੰਬਕ, ਲੋਹਾ, ਨਿਕਲ, ਕੋਬਾਲਟ ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਣ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਣ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਚੁੰਬਕ ਦੁਆਰਾ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਉਹ ਅਚੁੰਬਕੀ ਪਦਾਰਥ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੇਕ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਦੋ ਧਰੁਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

  • ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ
  • ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ।

→ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਟਕਾਉਣ ਤੇ ਚੁੰਬਕ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਠਹਿਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੋ ਚੁੰਬਕਾਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ (ਅਸਮਾਨ) ਧਰੁਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮਾਨ ਧਰੁਵਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਲਈ ਅਪਕਰਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਚੁੰਬਕ ਬਣਾਉਟੀ ਚੁੰਬਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 13 ਚੁੰਬਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੋਰੰਜਨ

→ ਲੋਹੇ ਦੇ ਟੁੱਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਬਣਾਉਟੀ ਚੁੰਬਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੁੰਬਕ ਵਿਭਿੰਨ ਆਕਾਰ (ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਛੜ ਚੁੰਬਕ, ਨਾਲ ਚੁੰਬਕ, ਬੇਲਨਾਕਾਰ (ਸਿਲੰਡਰਾਕਾਰ) ਜਾਂ ਗੋਲਾਂਤ ਚੁੰਬਕ । ਕੰਪਾਸ (ਦਿਸ਼ਾ-ਸੂਚਕ) ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਧਾਰਣ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਕੰਪਾਸ ਨੇੜੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਪਾਸ ਦੀ ਸੂਈ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਚੁੰਬਕ ਗਰਮ ਕਰਨ ’ਤੇ, ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਕੁੱਟਣ ’ਤੇ ਜਾਂ ਉੱਚਾਈ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਸਹੀ ਸੰਭਾਲ ਰੱਖ-ਰਖਾਓ) ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਗੁਣ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਛੜ ਚੁੰਬਕਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਚੁੰਬਕਾਂ ਦੇ ਜੋੜਿਆਂ ਦੇ ਵਿਪਰੀਤ (ਅਸਮਾਨ) ਧਰੁਵਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਕੈਸਟ, ਮੋਬਾਇਲ, ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਸੀ. ਡੀ., ਕੰਪਿਊਟਰ ਆਦਿ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਕੰਪਾਸ (ਦਿਸ਼ਾ-ਸੂਚਕ)-ਕੰਪਾਸ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
  2. ਚੁੰਬਕ-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਗੁਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਚੁੰਬਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
  3. ਮੈਗਨੇਟਾਈਟ-ਮੈਗਨੇਟਾਈਟ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਚੁੰਬਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਨਾਨ) ਦੇ ਘਰੀਏ ਮੈਗਨਸ ਨੇ ਖੋਜਿਆ ਸੀ ।
  4. ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਟਕ ਰਹੇ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਿਰਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ( ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ |
  5. ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਟਕ ਰਹੇ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਿਰਾ ਭੂਗੋਲਿਕ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਸਰਕਟ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਸਰਕਟ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਸਰਕਟ

→ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਸੋਤ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ ਦੋ ਟਰਮੀਨਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਇੱਕ ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ (+) ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ (-) ।

→ ਬਿਜਲਈ ਬਲਬ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਫਿਲਾਮੈਂਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਇਸ ਦੇ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ (ਗੁਜ਼ਰਨ ਕਾਰਨ ਬਲਬ ਦੀਪਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੰਦ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ ਇੱਕ ਟਰਮੀਨਲ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਟਰਮੀਨਲ ਤਕ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਵਹਿੰਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਰਲ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਵਹਾਉ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦਾ ਵਹਾਓ) ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ-ਚਾਲਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਵਿਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਰੋਧਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਸਰਕਟ

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਤਲੇ ਤਾਰ ਨੂੰ ਬਲਬ ਦਾ ਫਿਲਾਮੈਂਟ (ਤੰਤੁ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਲਬ ਦਾ ਫਿਲਾਮੈਂਟ (ਤੰਤੂ) ਖੰਡਿਤ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਬਲਬ ਫ਼ਿਊਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪੱਖ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਪਰੀਪੱਥ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਬਲਬ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਲੰਘਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।
  2. ਬਿਜਲਈ ਚਾਲਕ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਚਾਲਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  3. ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ-ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ, ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸੋਤ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  4. ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ (ਪਰੀਪੱਥ)-ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਪੱਥ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਪਰੀਪੱਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  5. ਫਿਲਾਮੈਂਟ (ਤੰਤੂ)-ਬਲਬ ਅੰਦਰ ਲੱਗੀ ਧਾਤੂ ਦੀ ਤਾਰ ਜਿਹੜੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
  6. ਬਿਜਲੀ-ਰੋਧਕ-ਜਿਹੜੇ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਬਿਜਲੀ ਰੋਧਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  7. ਸਵਿੱਚ-ਇੱਕ ਸਧਾਰਨ ਜੁਗਤ ਜਿਹੜੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਜਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਰਥਾਤ ਪਰੀਪੱਥ ਨੂੰ ਤੋੜਦੀ ਜਾਂ ਪੁਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ|
  8. ਟਰਮੀਨਲ-ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਬਿੰਦੁ । ਬਿਜਲਈ ਸੈੱਲ ਦੇ | ਦੋ ਟਰਮੀਨਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
  • ਧਨ ਟਰਮੀਨਲ (+) ਅਤੇ
  • ਰਿਣ ਟਰਮੀਨਲ ( -) ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਬਣਾਉਟੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ, ਤਾਰੇ, ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ. ਮੋਮਬੱਤੀ ਅਤੇ ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. ॥

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਈਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਧੁੰਦਲੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ

→ ਖੁਰਦਰੀ ਸਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕੱਪੜਾ, ਕਿਤਾਬ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਅਨਿਯਮਿਤ | ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਖਿੰਡਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਸਮਾਨ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਲਟਾ, ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ-ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ।
  2. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਣ ਵਸਤੂ-ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਦੂਜੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  3. ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਇਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੁ ਆਪ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
  4. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ, ਮੋਮਬੱਤੀ, ਸੀ.ਐੱਫ਼. ਐੱਲ. ਆਦਿ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸਰੋਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
  5. ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਕੱਚ ਆਦਿ ।
  6. ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਲੱਕੜ, ਧਾਤ, ਰਬੜ ਆਦਿ ।
  7. ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਰਥਾਤ ਅਲਪ-ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਧੁੰਦਲਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ, ਪਤਲਾ ਕੱਪੜਾ, ਤੇਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਆਦਿ ।
  8. ਪਰਛਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਜਾਂ ਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਸਤੁ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
  9. ਸੂਰਜ ਘੜੀ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਸਮਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  10. ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਕਿ ਚੰਨ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  11. ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ, ਤਾਂ | ਚੰਨ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  12. ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸੇ ਗੁਣ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ (ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
  13. ਦਰਪਣ-ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੜਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, | ਦਰਪਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  14. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਚਮਕਦਾਰ ਜਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੜਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ :
    1. ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤਨ
    2. ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ।
  15. ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਜਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਧਾਤੂ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਯਮਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  16. ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਖੁਰਦਰੀ ਜਾਂ ਅਸਮਤਲ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਖਿੰਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ

→ ਮਾਪਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਇੱਕ ਅਗਿਆਤ ਰਾਸ਼ੀ ਦੀ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਇੱਕ ਗਿਆਤ ਰਾਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨਾ ।

→ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਜਾਣ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਆਵਾਜਾਈ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਲਿਸ਼ਤ, ਗਿੱਠ ਅਤੇ ਕਦਮਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਕੇ ਲੰਬਾਈ ਜਾਂ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਾਪ ਵਧੇਰੇ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

→ ਵਰਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਅੰਤਰ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੀਟਰਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (S.I. ਇਕਾਈ) ਦਾ ਨਾਂ । ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਸਮੇਂ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਬਦਲਾਵ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਜਿਹੀ ਗਤੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ‘ਤੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ । ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ !

→ ਕਿਸੇ ਗਿਆਤ ਵਸਤੂ ਦੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਇਕਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਮਿਆਰੀ ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਦੂਰੀ-ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਵਿੱਥ ਦਾ ਮਾਪ ਦੂਰੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਮਾਪਣ-ਮਾਪਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇੱਕ ਅਗਿਆਤ ਰਾਸ਼ੀ ਦੀ ਇੱਕ ਉਸੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗਿਆਤ ਰਾਸ਼ੀ ਨਾਲ ਤੁਲਨਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ।
  3. ਇਕਾਈ-ਇੱਕ ਗਿਆਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰਾਸ਼ੀ ਜਿਸ ਨੂੰ ਮਿਆਰੀ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਕਾਈ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
  4. ਓਡੋਮੀਟਰ-ਮੋਟਰ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  5. ਗਤੀ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ-ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗਤੀ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 9 ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 9 ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 9 ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ

→ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿੱਚ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਭਾਵ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ।

→ ਜੰਤੂ, ਪੌਦੇ, ਸੂਖ਼ਮ-ਜੀਵ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਰ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਕਈ ਰੂਪਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸਜੀਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਵੱਖਰੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਫਿਰ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਗੁਣ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ, ਉਤੇਜਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ, ਸਾਹ ਲੈਣਾ, ਮਲ-ਤਿਆਗ, ਵਾਧਾ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਅਤੇ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ।

→ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸਾਂਝੇ ਗੁਣ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਆਪਣੇ ਵਰਗੀਆਂ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀਆਂ, ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਕੱਢਦੀਆਂ, ਭੋਜਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਆਦਿ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 9 ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ

→ ਉਹ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਸਜੀਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਪਣੇ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ, ਸਹਾਰਾ, ਸੁਵਿਧਾ, ਬਚਾਅ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਵਾਸ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲੀ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਥਲੀ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਜੀਵ ਰੇਤਲੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰੂਥਲੀ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਵਾਸਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੌਦੇ, ਜਾਨਵਰ, ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਭਾਗ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਨਿਰਜੀਵ ਭਾਗ ਜਿਵੇਂ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਮਿੱਟੀ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਆਦਿ ਉਸ ਆਵਾਸ ਦੇ ਅਜੈਵਿਕ ਭਾਗ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਉਤਪਾਦਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੀਵ, ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਖ਼ਪਤਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਆਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਜੀਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨੂੰ, ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਸਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਸਜੀਵ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਉਤੇਜਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ, ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਤ ਰਹਿਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

→ ਜੰਤੁ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅੰਦਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਇੱਕ ਸਜੀਵ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ ‘ਤੇ ਹੀ ਜੀਵਿਤ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 9 ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ

→ ਜੀਵਨ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਜਾਨਵਰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲੰਮੀ ਨੀਂਦ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲੰਮੀ ਨੀਂਦ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਰਦ ਰੁੱਤ ਨੀਂਦ (Hibernation) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਜੀਵਨ ਕਾਲ-ਜੀਵਨ ਦਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵ ਜਿਊਂਦਾ ਹੈ ।
  2. ਆਵਾਸ-ਉਹ ਥਾਂ ਜਿੱਥੇ ਸਜੀਵ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
  3. ਸਜੀਵ-ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਤੇਜਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਲ-ਤਿਆਗ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਾਧਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗਤੀ । ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  4. ਨਿਰਜੀਵ-ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਤੇਜਨਾ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤਿਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਸਾਹ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਮਲ-ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਣਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ਨਿਰਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜ ਦਾ ਹੈ ।
  5. ਸਥਲੀ (ਧਰਾਤਲੀ) ਆਵਾਸ-ਸਥਲੀ ਜੀਵ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਸਥਲੀ ਆਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  6. ਜਲੀ ਆਵਾਸ-ਜਲੀ ਜੀਵ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਜਲੀ ਆਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  7. ਮਾਰੂਥਲੀ (ਰੇਗੀਸਤਾਨੀ) ਆਵਾਸ-ਮਾਰੂਥਲੀ ਜੀਵ ਰੇਗੀਸਤਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਮਾਰੂਥਲੀ ਆਵਾਸ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  8. ਉਤਪਾਦਕ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
  9. ਖ਼ਪਤਕਾਰ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
  10. ਮਿਤਆਹਾਰੀ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
  11. ਸਰਵ-ਆਹਾਰੀ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਰਵ-ਆਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
  12. ਨਿਖੇੜਕ-ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ, ਜਿਹੜੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
  13. ਪ੍ਰਜਨਣ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਜੀਵ ਆਪਣੇ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
  14. ਅਨੁਕੂਲਤਾ-ਜੀਵਤ ਵਸਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਢਾਲ ਲੈਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ।
  15. ਉਦੀਨ-ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਉਦੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ

This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ will help you in revision during exams.

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ

→ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਤੀ (Movements) ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਸੀਂ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

→ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹੱਡੀਆਂ ਤੇ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਹੱਡੀਆਂ (Bones) ਅਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀਆਂ (Cartilages) ਦੇ ਇਕੱਠ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ (Human Skeleton) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਣਾ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ (Backbone) ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਧੁਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਹੱਡੀ ਫੀਮਰ (Femur) ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Notes Chapter 8 ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਗਤੀ

→ ਜਿੱਥੇ ਦੋ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸ ਜਗਾ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਗਤੀ ਮਾਸਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਖੋਖਲੀਆਂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉੱਡਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਪਿੰਜਰ ਵਿੱਚ 206 ਹੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਚਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੱਛੀ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਵਕਰ ਬਣਾ ਕੇ ਤੈਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੱਪ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸੇ ਅਨੇਕਾਂ ਹੀ ਵਾਰ ਕੁੰਡਲ ਬਣਾ ਕੇ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

  1. ਗਤੀ-ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ॥
  2. ਚਾਲਣ-ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਥਾਂ ਜਾਣਾ ॥
  3. ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ-ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦਾ ਧੁਰਾ ਜੋ ਕਿ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
  4. ਸਟਰਨਮ-ਅੱਗੇ ਛਾਤੀ ਦੀ ਹੱਡੀ ।
  5. ਲਿਗਾਮੇਂਟ-ਇੱਕ ਲਚਕੀਲਾ ਇਸੁ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
  6. ਸਥਿਰ ਜੋੜ-ਅਜਿਹੇ ਜੋੜ ਜਿੱਥੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦੀ ਬਿਲਕੁਲ ਹਿਲਜੁਲ ਨਹੀਂ ।
  7. ਕੇਂਦਰੀ ਜੋੜ-ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਵੇਲਣੇ (Body Cylinder) ਤੇ ਦੂਜੀ ਛੱਲੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੋੜ, ਉਦਾਹਰਨ-ਜੋੜ ਜੋ ਗਰਦਨ ਅਤੇ ਸਿਰ ਨੂੰ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।
  8. ਰੈੱਡਨ-ਇੱਕ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ਜਿਸ ਨਾਲ ਹੱਡੀਆਂ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਣ ।
  9. ਚਾਲ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ।
  10. ਉਪ ਅਸਥੀਆਂ-ਜੋੜਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁਲਾਇਮ ਤੇ ਲਚਕਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ।
  11. ਕੰਕਾਲ-ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ॥