PSEB Notes

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 20 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-II will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 20 ਨਸ਼ਾ-ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-II

→ “ਨਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਸੇਵਨ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਡੀ ਯਾਦ-ਸ਼ਕਤੀ, ਸਵੈਮਾਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਜੋ ਸਾਡੇ ਅਭਿਮਾਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।” -ਕੁਰਤ ਕੋਬੇਨ

→ ਨਸ਼ੇ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਹਿਲੂਆਂ ਸਮਾਜਿਕ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿੱਤ ਸੰਬੰਧੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਸ਼ੇ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਖ਼ਰਾਬ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਸ਼ੇ ਕਈ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅਕਸਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਅਪਰਾਧ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਅਪਰਾਧ, ਜੋ ਕਿ ਨਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ, ਐੱਨ.ਡੀ.ਪੀ.ਐੱਸ. ਕਾਨੂੰਨ (1985) ਦੇ ਤਹਿਤ ਦੰਡ ਦੇਣ ਯੋਗ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਦੀ ਸਜ਼ਾ 6 ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 20 ਸਾਲ ਤਕ ਦੀ ਕੈਦ ਜਾਂ 10 ਹਜ਼ਾਰ ਰੁਪਏ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2 ਲੱਖ ਰੁਪਏ ਦਾ ਜੁਰਮਾਨਾ ਜਾਂ ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 19 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-6) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 19 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-6)

→ ਸ੍ਰੀ ਕੇ. ਐੱਮ. ਮੁਨਸ਼ੀ (Shri K.M. Munshi) ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਰਾਕ ਮੰਤਰੀ ਸਨ, ਨੇ ਵਣ ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਵਣ ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਵਣ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਵੀ ਸੀ ।

→ ਫ਼ਰਵਰੀ ਅਤੇ ਸਤੰਬਰ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਹਫ਼ਤੇ, ਵਣ ਮਹਾਂਉਤਸਵ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ, ਕੇਰਲ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਇਕ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਨਿਵੇਕਲਾ ਜੰਗਲ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਥੋੜੀਆਂ ਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਜੈਵਿਕ ਵਿਰਾਸਤ ਦੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਦੀ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਘਾਟੀ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਤੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਤਿਆਰ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ, ਉੱਥੇ, ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਦੁਰਲੱਭ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਦੁਰਲੱਭ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਡਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਦਾ ਬੜੀ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਇਸ ਜਨਤਕ ਵਿਰੋਧ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਤੇ ਕੇਰਲ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਹ ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਵਾਪਿਸ ਲੈ ਲਿਆ ਅਤੇ ਸਾਈਲੈਂਟ ਘਾਟੀ ਨੂੰ ਸੰਨ 1985 ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ (Ganga Action Plan) ਸੰਨ 1985 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਯੋਜਨਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਕਸਦ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਹਾਉਣ ਲਈ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਮਿਲ ਸਕੇ ।

→ ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ (GAP) ਦੇ ਘੇਰੇ ਹੇਠ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕਸਬਿਆਂ/ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 25 ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 6 ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ, 4 ਬਿਹਾਰ ਵਿਚ ਅਤੇ 15 ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਵਿਖੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

→ ਉਦਯੋਗਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ, ਮੁਰਦਿਆਂ ਦੇ ਸਾੜਣ ਉਪਰੰਤ ਬਚੀ ਰਾਖ ਅਤੇ ਹੱਡੀਆਂ ਦਾ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਸੁੱਟਣਾ, ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਨਹਾਉਣਾ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਰਸਮਾਂ ਆਦਿ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹਨ ।

→ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ, ਡੰਗਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਲੇਟਣਾ ਵੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

→ ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ (Ganga Action Plan) ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਪੜਾ ਵਿਚ ਯੂ. ਪੀ., ਉਤਰਾਖੰਡ, ਝਾਰਖੰਡ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਦੇ 25 ਕਸਬਿਆਂ/ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਤੋਂ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ ਸੰਨ 1997 ਤਕ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿਥਿਆ ਗਿਆ ਸੀ, ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਸ ਦੀ ਮਿਆਦ ਵਧਾ ਕੇ ਇਸ ਪੜਾਅ ਨੂੰ GAP-II ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਕੰਮ ਨੂੰ 1999 ਤਕ ਮੁਕੰਮਲ ਕਰਨ ਦਾ ਟੀਚਾ ਮਿੱਥਿਆ ਗਿਆ । ਗੰਗਾ ਐਕਸ਼ਨ ਪਲੈਨ-II ਵਿਚ 29 ਕਸਬੇ/ਸ਼ਹਿਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ।

→ ਡਾ: ਐੱਮ. ਸੀ. ਮਹਿਤਾ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਯੋਜਨਾ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੀ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ (Joint Forest Management) – ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਨੂੰ ਸੰਨ 1990 ਨੂੰ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਵਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਅਤੇ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਣ ਵਿਭਾਗ ਅਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਰਲ ਕੇ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਣਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਹੀ ਕਰਨਗੇ, ਸਗੋਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ, ਉੱਥੇ ਨਵੇਂ ਰੁੱਖ ਵੀ ਲਗਾਉਣਗੇ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਈਂਧਨ, ਚਾਰਾ ਅਤੇ ਛੋਟੀ-ਮੋਟੀ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

→ ਵਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਗੈਰ-ਸਰਕਾਰੀ ਸੰਗਠਨਾਂ, ਸਰਕਾਰੀ ਮਹਿਕਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਰਲ ਕੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਵਣ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਅਨੁਸਾਰ ਚੋਣਵੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਫਲਦਾਰ ਬੂਟੇ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਮਵੇਸ਼ੀਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਚਰਨ ‘ਤੇ ਮੁਕੰਮਲ ਰੋਕ ਲਗਾਈ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Social Forestry) ਵੀ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਖ਼ਾਲੀ ਪਈਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿਚ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਈਂਧਨ, ਚਾਰਾ ਅਤੇ ਛਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕੇ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ-ਇਹ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਰੋਜ਼ਗਾਰ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (National Rural Employment Programme) ਦੇ ਅਧੀਨ ਸੀ । ਪਰ ਹੁਣ ਇਸ ਨੂੰ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਗ੍ਰਾਮੀਣ ਵਿਕਾਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Integrated Rural Development Programme) ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦਾ ਤਿੰਨ ਹਿੱਸਿਆਂ (ਉ) ਫਾਰਮ ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Farm Forestry) (ਅ) ਸਮੁਦਾਇ ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Community Forestry) ਅਤੇ (ਈ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Agro-Forestry) ਵਿਚ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਫਾਰਮ (ਖੇਤ) ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Farm Forestry) – ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਗੈਰ-ਵਣਜਕ ਕੰਮਾਂ (Non-Commercial purposes) ਲਈ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਛਾਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਭੂਮੀ ਜਲ ਸਤਰ (Water table) ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Social Forestry) – ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ ਪਈ ਜ਼ਮੀਨ (ਸ਼ਾਮਲਾਟ ਭੁਮੀ) ਨੂੰ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੁੱਖ ਰੇਲਵੇ ਪਟੜੀਆਂ ਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ, ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਇਸ ਸਕੀਮ ਦਾ ਮੰਤਵ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਲਾਭ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਐਗੋ-ਫਾਰੈਸਟਰੀ (Agro-Forestry) – ਇਸ ਸਕੀਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਰੁੱਖ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਯੋਗ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਐਗੋਫਾਰੈਸਟਰੀ ਇਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪ੍ਰਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਣ ਲਗਾਉਣ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਹੈ । ਫਾਰੈਸਟਰੀ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਦੇ ਅਧੀਨ ਕਿੱਕਰ, ਅੰਬ, ਸਫ਼ੈਦਾ, ਪਾਪਲਰ ਅਤੇ ਸਰੀਂਹ (Siris) ਆਦਿ ਰੁੱਖ ਲਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 18 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-5) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 18 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-5)

→ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਯੋਗ ਨਾ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਖ ਕੇ ਕੋਈ ਲਾਭ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਜਾਂ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਜਾਂ ਗੈਸੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਹਿਰੀ (ਮਿਉਂਸੀਪਲ) ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗੈਰ ਵਿਗਿਆਨਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਹੀ ਖ਼ਰਾਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣ ਵਾਸਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਚਰੇ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਵਿਗਿਆਨਕ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਹਿਰੀ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ (Municipal Waste) ਨੂੰ ਸਹੀ ਅਤੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਠਿਕਾਣੇ ਲਗਾਉਣਾ ਅਤੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇਕੋ ਹੀ ਹੱਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਹੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਾਰੇ ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖਰਿਆਂ ਕਰਨਾ, ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਯੋਗ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾਉਣਾ ਆਦਿ ।

→ 3-R ਘਟਾਉਣਾ (Reduction), ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ (Re-use) ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ (Recycling), 3-R ਸਿਧਾਂਤ ਵਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਸਿਹਤ ਸੰਗਠਨ (WHO) ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ 500 ਗ੍ਰਾਮ ਦੇ ਕਰੀਬ ਠੋਸ ਕਚਰਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕਚਰੇ ਨੂੰ ਅਧਿਕਤਮ ਸੀਮਾ ਤਕ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਲਿਖਣ ਅਤੇ ਸਿੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਜੇਕਰ ਸਲੇਟਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਤਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਚ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਕਚਰੇ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸੁੱਟਣ ਯੋਗ ਪਲੇਟਾਂ ਅਤੇ ਗਲਾਸ ਆਦਿ ਨਹੀਂ ਵਰਤਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਚਰੇ ਦਾ ਛੇਤੀ ਪਤਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜਾ ਕਚਰਾ ਦੋਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਬਲ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਕਚਰਾ ਨਹੀਂ ਕਹਿੰਦੇ । ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਕਿਤਾਬਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਹੋਰ ਬੱਚੇ ਵੀ ਕਰ ਸਕਣਗੇ ਮੁੜ ਭਰੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਲਾਈਟਰਾਂ (Refillable lighters) ਅਤੇ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਪੈਕ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪੈਕਟ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । ਸਗੋਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਘਣੀ ਸ਼ਕਲ (Concentrated form) ਵਿਚ ਪੈਕ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿਣ ਵਿਚ ਕਠਿਨਾਈ ਨਾ ਆਵੇ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਉੱਤੇ ਚੰਗੇ ਮਿਆਰ ਵਾਲੇ ਹੋਣ ਦੀ ਮੁਹਰ ਲੱਗੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਤੋਹਫ਼ੇ ਕਾਗਜ਼ ਵਿਚ ਲਪੇਟੇ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਟੇਪ ਨਹੀਂ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ 1 ਪੈਕਟ ਨੂੰ ਖੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਲਪੇਟਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਗਏ ਕਾਗਜ਼ ਨੂੰ ਫਿਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਖਾਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਘਰੇਲੁ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਾਜ਼-ਸਮਾਨ ਦੀ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਣੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਤਾਪਮਾਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਨੂੰ ਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਹ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਕੂਲੀ ਬੱਚੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਸੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਚ ਕੇ ਜਿਹੜੀ ਰਾਸ਼ੀ ਮਿਲੇ, ਉਹ ਸਕੂਲ ਆਦਿ ਦੀ ਬਿਹਤਰੀ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਪਲਾਸਟਿਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮੋਟਾ ਪਾਲੀਥੀਨ (Thick Polythene) ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੁੱਧ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਥੈਲੇ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਪਤਲੀ ਪਾਲੀਥੀਨ ਨੂੰ ਪਿੰਜ ਕੇ, ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗੁੱਡੀਆਂ (Dolls), ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਮੋਟੀ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿਉਂ (Stitch) ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਵਸਤਾਂ (ਕਚਰੇ) ਨੂੰ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਰਤਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਰਤੇ ਹੋਏ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਨਵਾਂ ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ । ਰੱਦੀ ਕਾਗਜ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤੋਂ ਅਖ਼ਬਾਰੀ ਕਾਗਜ਼, ਗੱਤਾ ਅਤੇ ਹਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਲਈ ਡੱਬੇ ਆਦਿ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਹੀ ਤਰਜੀਹ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰਹੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਧਾਨ ਦੀ ਫਕ (Rice husk) ਅਤੇ ਮੂੰਗਫਲੀ ਦੇ ਛਿਲਕੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਈਂਧਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਾਟਰ ਵਰਕਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗਾਧ ਅਤੇ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉੱਡਣੀ ਰਾਖ ਤੋਂ ਭਵਨ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵਰਤਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਲ-ਹਾਇਆਸਿੰਥ (Water hyacinth) ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 17 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-4) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 17 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-4)

→ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਆਈ ਅਣਇੱਛਤ ਤਬਦੀਲੀ ਜਿਹੜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਿਹਤ ਉੱਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੀ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਤਬਦੀਲੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜਾ ਵੀ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਉਤਪੰਨ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਜਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਤੋਂ ਪ੍ਰਦੁਸ਼ਣ, ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਹਨ ।

→ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦੇ ਦਹਿਨ ਕਾਰਨ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦੇ ਬਲਣ ਨਾਲ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਰਗੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕਾਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਜਿਹੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਦੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਕੋਮਲ ਅੰਗ ਸੋਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਨ ਕੰਨਾਂ, ਗਲੇ ਅਤੇ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਘਰਾਂ ਦੇ ਰਸੋਈ-ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਧੂਆਂ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ (Smokeless chulahas) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਲਾਗੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਜਾਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ਕਾਫ਼ੀ ਉੱਚੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਭੱਠੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ ਵਿਚ ਝਾਂਵੇ (Scrubbers) ਲਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ, ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਵਹਿਣ, ਸ਼ਹਿਰੀ ਸੀਵੇਜ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਦੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

→ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਇਆ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਲਈ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਅਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪੀਲੀਆ, ਹੈਜ਼ਾ, ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ, ਦਸਤ ਅਤੇ ਪੇਚਿਸ਼ ਵਰਗੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਹਾਲਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਪੋਸ਼ਣ (Europhication) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਾਲਤ ਉਸ ਵਕਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਦੁੱਧ ਦੇ ਪਲਾਂਟਾਂ, ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਦਯੋਗਾਂ, ਕਾਗਜ਼ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲਾ ਕਾਰਬਨੀ ਕਚਰਾ, ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਕਾਈ ਦੀ ਉਤਪਾਦਿਕਤਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਹਰੀ ਕਾਈ (Green algae) ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਲਗੀ ਦੀ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਭਰਮਾਰ ਵਾਲੀ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਐਲਗੀਦਾ ਬਲੂਮ/ਖਿੜਣਾ (Algal bloom) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਐਲਗੀ ਦੇ ਮਰਨ ਉਪਰੰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਣ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਿਖੇੜਕਾਂ (Decomposers) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਮਾੜਾ ਅਸਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਖ਼ਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਐਲਗਲ ਬਲੁਮ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਪਣ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤ ਕੱਢ ਦੇਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਿਰਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਘੱਟ ਡੂੰਘੇ ਛੱਪੜਾਂ ਵਿਚ ਜਲ-ਜਲੀ ਪੌਦੇ ਉਗਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਨਿਰੂਪਿਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਰਿਆਵਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਜਾਂ ਛੱਪੜਾਂ ਵਿੱਚ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੀਵੇਜ ਨਿਰੂਪਣ ਪਲਾਂਟ ਲਗਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੀਵੇਜ ਦਾ ਨਿਰੂਪਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਵਿਚ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਜੈਵਿਕ ਵਿਘਟਨ ਨਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਟੋਇਆਂ ਅਤੇ ਨੀਵੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੀ ਭਰਾਈ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖੁਰਣ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਹਰਿਆਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਦੀਆਂ, ਦਰਿਆਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ, ਕੈਡਮੀਅਮ ਅਤੇ ਨਿਕਲ ਆਦਿ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।

→ ਤਾਂਬੇ, ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਟਿਨ ਵਰਗੇ ਠੋਸ ਫੋਕਟ-ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਦੱਬਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਜੈਵਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਠੋਸ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ-ਚੱਕਰਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਧਾਤਾਂ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਵਿਚ ਸ਼ੋਰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼, ਮੋਟਰਾਂ, ਕਾਰਾਂ, ਦੋ ਪਹੀਆ ਵਾਹਨ ਅਤੇ ਪਟਾਖੇ ਆਦਿ ਉੱਚੀ ਅਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੋਰ ਜੀਵਨ ਦੀ ਉਤਮਤਾ ਉੱਪਰ ਭੈੜੇ ਅਸਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਿਰਦਰਦ ਅਤੇ ਚਿੜਚਿੜਾਪਨ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ੋਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੰਨਾਂ ਦੇ ਪਰਦੇ ਪਾਟ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸੁਣਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਗੁਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨ ਸੂਚਨਾ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਧੀਮਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ੋਰ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਮਨੋਰਥ ਨਾਲ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੌਦੇ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ੋਰ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਘਟਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੱਜਣ ਜਾਂ ਨ ਮਫ਼ਲਰ (Green Muffler) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਮ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਹਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਵਜਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।

→ ਸ਼ੋਰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਖਾਨੇ, ਹਵਾਈ ਅੱਡੇ ਅਤੇ ਰੇਲਵੇ ਸਟੇਸ਼ਨ ਆਦਿ ਆਬਾਦੀ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਕੂਲਾਂ, ਕਾਲਜਾਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਚੁੱਪ ਖੇਤਰ (Silent Zone) ਵਜੋਂ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਵੈਂਗਣੀ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Ultra-violet radiation) ਜਾਂ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ (Radiation Pollution) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਨੂੰ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵੀਟੀ (Radioactivity) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਗਾਤਾਰ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਅੱਗੇ ਰਹਿਣ ਨਾਲ ਕੈਂਸਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਜਣਨ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਅਤੇ ਜੀਨਜ਼ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਸੰਚਾਰ । ਇਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਤਕ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਐਟਮੀ ਭੱਠੀਆਂ ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀਆਂ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਨਿਊਕਲੀ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਪਹਿਣਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਰੇਡੀਏਸ਼ਨ/ਰੇਡੀਓ ਐਕਟਿਵੀਟੀ ਦਾ ਦੁਸ਼ਟ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾ ਪੈ ਸਕੇ । ਨਿਊਕਲੀ ਊਰਜਾ ਪਲਾਂਟਾਂ ਵਿਚ ਦੁਰਘਟਨਾ ਸੰਬੰਧੀ ਢੁੱਕਵੇਂ ਅਤੇ ਅਸਰਦਾਰ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 16 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-3)

→ ਖਪਤ (Consumption) ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਵਿਚ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਤਬਦੀਲੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਖਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਣ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਵਰਤੋ ਅਤੇ ਸੁੱਟੋ ਦੀ ਪਾਲਿਸੀ ਅਤੇ ਮਾਰਕੀਟ ਵਿਚ ਮੁਕਾਬਲੇ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਖਪਤਵਾਦ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਦਾ ਸੰਕਟ, ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ, ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਪਰਤ ਦਾ ਪਤਲਿਆਂ ਹੋਣਾ ਭਾਵ ਓਜ਼ੋਨ ਪੱਟੀ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ, ਵਿਸ਼ਵ-ਤਾਪਨ, ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਫੈਲਾਓ, ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਖ਼ਤਰੇ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦਾ ਹੱਲ ਹੈ-

1. ਅਸੀਂ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫਾਫਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਵਰਤ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
2. ਪੈਟਰੋਲ ਦੀ ਜਗਾ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਜਾਂ ਬਾਇਓ ਡੀਜ਼ਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾ ਸਿਰਫ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਉੱਤੇ ਹੀ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਬਚਾ ਕੇ ਵੀ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਚਮੜੇ ਦੀ ਥਾਂ ਪੱਲੀਵਿਨਾਇਲ ਕਲੋਰਾਈਡ (Polyvinyl Chloride) ਤੇ ਬਿਨਾਂਬੁਣੇ ਹੋਏ/ ਅਬੁਣੇ ਕੱਪੜੇ (Un-woven fabrics) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੁਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਦੀ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਤਿਆਗ ਕੇ ਬਿਜਲਈ ਦਾਹ-ਭੱਠੀ (Crematonium) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਇਕ ਤਾਂ ਲੱਕੜ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੂਸ਼ਿਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ CNG ਕੰਪਰੈਸਡ/ਨਿਪੀੜਤ ਨੈਚੁਰਲ ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦੀ ਥਾਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਦਾ ।

→ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਸੋਲਰ ਚੁੱਲ੍ਹਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।

→ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਦਾ ਹੱਲ ਵੀ ਹੈ-

1. ਅਲਕੋਹਲ ਰਹਿਤ ਪੇਅ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਡੱਬਿਆਂ (Cans) ਦੀ ਬਜਾਏ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਪੈਕ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਲੀਪੈਕਾਂ (Polypacks) ਦੀ ਥਾਂ ਕੱਚ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨੂੰ ਘਟਾਉਣ ਸੰਬੰਧੀ ਉਪਾਅ-

• ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨਜ਼ (CFCs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ।
• ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਅਤੇ ਬੀ. ਐੱਚ. ਸੀ, ਵਰਗੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਬਾਇਓ ਪੈਂਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂਕਿ ਡੀ. ਡੀ. ਟੀ. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿਚ ਦਾਖਿਲ ਹੋ ਕੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 15 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-2)

→ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੇਂ ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਜਾਤੀ (Species) ਵਲੋਂ ਬਣਾਈ ਗਈ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਲਾਰਕ (Clark)

→ ਮਨੁੱਖੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅੰਕੜਾ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਜਿਹੜਾ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ, ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੋਵੇ, ਉਸਨੂੰ ਜਨ-ਅੰਕੜਾ ਵਿਗਿਆਨ (Demography) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਸੰਨ 2011 ਦੀ ਮਰਦਮ-ਸ਼ੁਮਾਰੀ/ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਰਿਪੋਰਟ
(REPORT OF 2011 CENSUS)
ਇਕ ਰਿਪੋਰਟ ਵਿਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜੇ ਆਰਜ਼ੀ (Provisional) ਹਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੇਠਲੀ ਟਿੱਪਣੀਆਂ (Foot notes) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।
ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰਣੀਆਂ ਆਉਣ ਤੇ ਪੂਰੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

FIGURES AT A GLANCE INDIA


→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਵਸੋਂ-ਇਸ ਵਜੋਂ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਇੱਕੋ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਜੀਵ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਬਹੁਤ ਜਾਤੀ ਵਾਲੀ ਜਾਂ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਵਸੋਂ (Multiple Population)-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਵਸੋਂ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ (Population Density) ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਇਕ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਸੋਂ ਘਣਤਾ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ (Curves) ਨੂੰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਦਾ ਵਕਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਵਕਰ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ (ਸਾਹਮਣੇ) ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਜਨਮ ਦਰ ਅਤੇ ਮੌਤ ਦਰ ਇਕ ਸਮਾਨ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਵਜੋਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਨਹੀਂ, ਹੁੰਦਾ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨੂੰ ਸਿਫ਼ਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧਾ (Zero Population Growth) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੇ ਕਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਕਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ “s ਰੂਪੀ” (Sigmoid) ਜਾਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਅੱਖਰ !
ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ J ਵਕਰ’ (J-Curve) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਵਾਲੀ J ਰੂਪੀ ਵਕਰ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਮ ਦਰ, ਮੌਤ ਦਰ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਆਬਾਦੀ ਵੱਧਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ s ਰੁਪੀ (Sigmoid) ਵਕਰ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਵਲੋਂ ਦਾ ਗ੍ਰਾਫ ਉੱਪਰ ਨੂੰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਜੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹੋਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦਿੰਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਵਸੋਂ ਦੀ ਦਰ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਸੋਂ ਦੀ ਵਕਰ ‘S’ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਕਰ ਨੂੰ
ਸਿਗਮਾਇਡ ਵਕਰ (Sigmoid Curve) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਕਾਨ ਉਸਾਰੀ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਖੇਤੀ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਘਟਣ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਬੇਰੋਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸੋਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਨਮ ਦਰ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਢੰਗ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋੜ ਪੈਣ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਮੁੜ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਰ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜਨ-ਮਾਧਿਅਮਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੈਲੀਵਿਜ਼ਨ, ਰੇਡੀਓ, ਸਿਨੇਮਾ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਰਸਾਲੇ, ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਇਸ਼ਤਿਹਾਰ ਆਦਿ ਰਾਹੀਂ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਨਮ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਲਈ ਮਕੈਨੀਕਲ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਹਨ । ਕੰਡੋਮਜ਼ (ਨਿਰੋਧ ਆਦਿ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਟੀ (Copper-T) ਅਤੇ ਲੁਪ/ਛੱਲਾ (Loop) ਵਰਗੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਗਰਭ ਰੋਕੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਰਭ ਰੋਕੂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਮੌਖਿਕ ਗੋਲੀਆਂ (Oral pills), ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਨਾਸ਼ਕ ਕਰੀਮਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਬੇਪੈਦ ਕਰਨਾ (Steilization), ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਗਰਭਪਾਤ ਵਰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਅਪਣਾਅ ਕੇ ਜਨਮ ਦਰ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਵਸੋਂ ਨੂੰ ਵਧਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੈਦਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸੰਭੋਗ ਲਈ ਸੰਜਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬਾਂਝ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਸਬੰਦੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਨਸਬੰਦੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਵਹਿਣੀਆਂ (Vasa deferentia) ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਅਤੇ ਮੋੜ ਕੇ ਸੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਰਦਾਂ ਨੂੰ ਬੇਪੈਦ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਰਾਹੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਤਾਲੂ (Testes) ਕੱਢ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਖੱਸੀ ਕਰਨਾ (Castration) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਬੇਦ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovaries) ਨੂੰ ਆਪ੍ਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਫੈਲੋਪੀਅਨ ਨਲੀਆਂ (Fallopian tubes) ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 14 ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਕਿਰਿਆ (ਭਾਗ-1)

→ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦੇ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਜ਼ਮੀਨ, ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ, ਪੀਣ ਵਾਸਤੇ ਪਾਣੀ, ਤਾਪ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵਣਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਿਆਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਫਜ਼ੂਲ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ, ਵਣ ਅਤੇ ਜੀਵ ਅਨੇਕਰੂਪਤਾ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕਦਮ ਉਠਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ, ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਅਤੇ ਮੁਰੰਮਤ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਚਰਬੀ, ਕਾਰਬਨੀ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਵਿਟਾਮਿਨਜ਼ ਅਤੇ ਐੱਨਜ਼ਾਈਮ ਸਾਡੀ ਖੁਰਾਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ ।

→ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕੁਪੋਸ਼ਣ (Malnutrition) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਣ ਗ਼ਰੀਬੀ, ਭੁੱਖ ਅਤੇ ਦੋਸ਼ ਪੂਰਣ (Faulty) ਖੁਰਾਕ ਹੈ । ਵਿਕਾਸਸ਼ੀਲ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਵਧਦੀ ਹੋਈ ਆਬਾਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੰਗ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਮਿਤੁ ਦਰ, ਮਾਤਰੀ ਮੌਤ ਦਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ, ਕਦਾਚਾਰੀ ਬੱਚੇ (Deliquent children) ਸਕੂਲ ਵਿੱਚ ਮਾੜਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ, ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹਨ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਭੋਜਨ ਸੰਮੇਲਨ (World Food Summit), 1996 ਸੰਨ ਵਿਚ ਆਯੋਜਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਵਿਸ਼ਵ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਬੈਠਕ ਨੇ ਇਹ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ, ਕਿ ਸੰਨ 2015 ਤਕ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ 50 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਕਮੀ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

→ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਜ਼ਾ ਗਰੀਬੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ, ਪਰ ਨਵਿਆਉਣ ਯੋਗ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ, ਤਾਜ਼ੇ (ਅਲੂਣੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਮੌਜੂਦ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਾਤਰਾ ਕੇਵਲ 3% ਹੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 97% ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀ ਪੀਣ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਮਾਫ਼ਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਬੜਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਸਿੱਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਕਿ ਬੀਜਾਂ ਦੇ ਪੁੰਗਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੀਣ, ਖਾਣਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨ, ਨਹਾਉਣ, ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਜਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਗਰ-ਅਗਰ (Agar-Agar) ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਧਾਰਨ ਨਮਕ (Common salt) ਸਮੁੰਦਰੀ ਨਦੀਨ (Sea-Weeds) ਅਤੇ ਮੋਤੀ (Pearls) ਆਦਿ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮੁੰਦਰ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਉੱਠਣ ਵਾਲੇ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਤੋਂ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਆਮ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਣ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਸਸਤੇ ਸਰੋਤ ਹਨ ।

→ ਵਣਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਉਰਜਾ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਸਰੋਤ ਖੋਜਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਸਾਨੂੰ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਅਤੇ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਵਰਗੇ ਗੈਰ
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਬਰਾਟ ਈਂਧਨ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

→ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਸੀਮਤ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਈਂਧਨ ਕਦੀ ਵੀ ਮੁੱਕ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਈਂਧਨਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਭਾਲ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਲਣ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹੋਰਨਾਂ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸਰੋਤਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕੋਲ-ਗੈਸ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੁਦਰਤੀ ਪੈਟਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ (ਆਕਸੀਜਨ) ਦੀ ਨਾਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜਿਹੜਾ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਕੋਕ (Coke) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕੋਕ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ 98% ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੋਲੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮਾਨ (Calorific value) ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਕ ਸ਼ੁੱਧ ਕਿਸਮ ਦਾ ਬਾਲਣ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਬਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਲਣ ਸਮੇਂ ਇਹ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਦਕਿ ਕੋਲੇ ਦੇ ਬਲਣ ਸਮੇਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਧੂਆਂ ਹਵਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 13 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-3)

→ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਨਰੋਆਪਨ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀ ਲਾਹੇਵੰਦੀ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਨਿਆਂਸੰਗਤੀ (Equity) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਟੀਚੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਰਲੀਆਂ-ਮਿਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਬੀਜਣਾ ਕੁਮਵਾਰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਦੀ ਵਿਧੀ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੋਹੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਖਾਦ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਿਰਸਾਣੀ ਲਾਹੇਵੰਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤੀ ਦੀ ਉਪਜ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ-ਨਿਰਬਾਹ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਇੱਕੋ ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਕੋ ਹੀ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਬੀਜਣ ਨੂੰ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਘੱਟ ਮੀਂਹ ਪੈਣ ਜਾਂ ਨਾ ਪੈਣ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪੁੱਜਣ ਦਾ ਖਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਕੁੱਝ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਵੀ ਉਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

→ ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ (Inter Cropping) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਸਮੇਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬੀਜੀਆਂ ਗਈਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਫ਼ਸਲ ਪ੍ਰਭਾਵੀ (Dominant) ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਦ ਕਿ ਦੂਸਰੀ ਕਤਾਰ ਵਾਲੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਤਰ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਖਾਦਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਲੋੜਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਭਾਂ ਦੀ ਸਮੁੱਚੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਫਰਕ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ । ਅਤੇ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਇਮ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੰਤਰ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਨਾਲ ਥਾਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮੇਂ ਦੀ ਬੱਚਤ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ (Crop rotation) ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਇਕ ਅਜਿਹੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਬੀਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕੋ ਹੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਫਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਹਰੀ ਖਾਦ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਬੀਜਾਈ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਬੜੀਆਂ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਹਿ ਕੇ ਰੁੜ ਕੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੀਵ ਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਇਕੱਤਰਣ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਘਣਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕਟ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਲਈ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਊਰਜਾ ਦੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਖਾਦ ਦੀ ਇਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅੰਦਾਜ਼ਨ ਪਥਰਾਟ ਈਂਧਨ ਦੀਆਂ ਦੋ ਇਕਾਈਆਂ (Units) ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ (Specific) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਟਾਕਤ੍ਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਬੇਸਮਝੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਕਈ ਵਾਰ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਦਲ-ਬਦਲ ਕੇ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਇਮ ਰਹੇ ।

* ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ (Manure) ਸੰਪੂਰਨ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਘਟਿਤ ਹੋਇਆ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ
ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਸਗੋਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਧੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰੂੜੀ ਖਾਦਾਂ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ
ਨੂੰ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ-

1. ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੀ ਖਾਦ (Farm Yard Manure)
2. ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost) ਅਤੇ
3. ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ਹਨ ।

→ ਜੀਵ-ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Biofertilizers) ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਮੰਨਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜਲਵਾਯੂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਹ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਸਸਤੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪੱਖੋਂ ਸੰਜਮੀ ਵੀ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਲਾਹੇਵੰਦ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕ (Pesticides) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼-ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਨਾਸ਼ਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹਨ-

1. ਜੀਵ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Bioher bicides) ਅਤੇ
2. ਜੀਵ ਕੀਟ ਨਾਸ਼ਕ (Bio-insecticides)

→ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ ਕੇਵਲ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਹੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੜੀ ਸੰਜਮੀ ਵੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ।

→ ਨਦੀਨਾਂ ਤੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਤੇ ਉੱਲੀਆਂ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਗੋਲ ਕਰਮ (Nematodes) ਆਦਿ ਜੀਵਾਂ, ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਨਦੀਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਦਬਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਫ਼ਸਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ।

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੈਵਿਕ ਏਜੰਟ (Biological agent) ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਾਇਣ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਕੀਟਾਂ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਬਾਇਓ ਸਾਈਡਜ਼, ਨਰਮ ਤਣਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਨਾਂ (Herbs) ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਬਾਇਓ ਪੈਸਟੀਸਾਈਡਜ਼ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਾਇਓ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਥਾਨਕ ਉੱਲੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਜਲਕੁੰਭੀ (Water Hyacinth) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਏਵਿਡਜ਼/ਤੇਲਾ (Aphids) ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੇਇੰਗ ਮੈਂਟਸ (Prey Mantis) ਅਤੇ ਲੇਡੀ ਬੱਗਜ਼ (Lady bugs) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਫਲ ਨਤੀਜੇ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਅਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁਦਰਤੀ
ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਨਰ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਬੇਪੈਦ/ਨਪੁੰਸਕ (Sterilize) ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਵਿਕੀਰਣਾਂ (Irradiation) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਨਦੀਨ ਕੀਟ ਅਜਿਹੇ ਨਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਭੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ।

→ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵੱਲ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਸਾਊ (Secretions) ਨੂੰ ਫੇਰੋਮੋਨਜ਼ (Pheromones) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਕੇਵਲ ਨਨ ਕੀਟ ਹੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਨ ਨਰ ਕੀਟ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣ ਜਾਤੀ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹਨ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੀ ਪੈਦਾਇਸ਼ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਨਰ ਨੂੰ ਆਕਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਫੇਰੋਮੋਨਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਘੱਟ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਐਲਕੇਲਾਇਡ (Alkaloids) ਤੰਮਾਕੂ (ਇਕ ਕੁਦਰਤੀ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਹਨ) । ਨਿੰਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਦਾਰਥ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਅਪਕਰਸ਼ਿਤ (Repel) ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਵੀ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਾਇਮ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (Integrated Pest Management Programme) ਦਾ ਇਹ ਮੁੱਖ ਮੰਤਵ ਵੀ ਹੈ ।

→ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅੰਦਰ ਦਮਾ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਚਰਮ ਰੋਗ, ਜਿਗਰ ਦੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਗੁੰਝਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਜ਼ਰਾਇਤੀ ਉਪਜ ਵਧਾਉਣ ਦੇ ਮੰਤਵ ਨਾਲ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ DNA ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਦਾ ਜਣਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸੋਧ ਕਰਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਵਿਚ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਅਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਧਨ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਜਨਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸੁਧਾਰੇ ਗਏ ਸਜੀਵ (Genetically Modified Organism GMO’s) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਵੀ ਸਧਰੇ ਹੋਏ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ, ਉਸ ਦੀ ਆਮ ਵਜ਼ਾ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਹੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਟਾਕਰਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪੌਦੇ ਨਦੀਨਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਵੀ ਛੇਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹ ਪੌਦੇ ਔੜ ਦਾ ਵੀ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੁਸ਼ਕਲ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉੱਗ ਅਤੇ ਵੱਧ-ਫੁੱਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਭੋਜਨ ਆਦਿ) ਦੇ ਸੁਆਦ, ਸਰੂਪ (Appearance) ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਫਲਾਂ ਦੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲਿਆ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਫਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਪਕਾਉਣਾ ਵੀ ਬਾਇਓ ਤਕਨਾਲੋਜੀ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਹੈ । ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦਾ ਦੇਰੀ ਨਾਲ ਪੱਕਣਾ ਕਾਸ਼ਤਕਾਰਾਂ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦਾ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਪ੍ਰਬੰਧਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿਚ ਯੋਜਨਾ ਤਿਆਰ ਕਰਨੀਆਂ, ਉਤਪਾਦਨ, ਖਰੀਦ ਕਰਨਾ, ਪੋਸੈਸਿੰਗ, ਢੋਆ-ਢੁਆਈ ਅਤੇ ਵਿਤਰਣ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਭੰਡਾਰਨ ਸੋਮੇ ਚੂਹਿਆਂ, ਕੀਟਾਂ, ਪੰਛੀਆਂ ਦਾਣਾ ਛੇਦਕ (Grain bores) ਅਤੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੀ ਆਟਾ ਗੁੰਡੀ (Red coloured Flour beetle) ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ (Dehydration), ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਸੁਕਾਉਣਾ, ਨਮਕ ਅਤੇ ਖੰਡ ਦਾ ਮਿਲਾਉਣਾ, ਅਤਿ ਸ਼ੀਤਲਨ, ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਲਜੌਇਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਅਸਲ ਮਕਸਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਗੁਣਾਂ ਸਮੇਤ ਦੇਰ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣ ਤੋਂ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੁਕਾਉਣ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚਲੀ ਸਿੱਲ੍ਹ (Moisture) ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੂਖਮ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਵਾਧਾ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਹੁਤ ਥੋੜ੍ਹੇ ਹੀ ਘੱਟ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੱਚੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਟ-ਪੀਸ ਕੇ, ਧਾਨ ਦਾ ਛਿਲਕਾ ਉਤਾਰਨ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਚੌਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਕੇ ।

→ ਕੱਚੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ (Raw Food Material) ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਨੂੰ ਫੂਡ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ (Food processing) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਛਿਲਕਾ ਲਹਾਉਣਾ (Husking), ਕੁੱਟਣਾ (Thrashing), ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪੀਸਣਾ, ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਸੈਸਿੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਾਰਥਿਕ ਤਰੀਕੇ ਹਨ । ਖੰਡ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਤੇਲ, ਚਾਹ, ਕਾਫੀ, ਮੱਖਣ, ਘਿਉ, ਪ੍ਰੋਸੈਸ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 12 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-2)

→ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਸਿੰਜਣਾ (Irrigation)-ਭਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਲਾਉਣ ਦੀ ਬਨਾਉਟੀ ਵਿਧੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਉੱਥੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਰੁਕ-ਰੁਕ ਕੇ ਜਾਂ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਪੈਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਨਾਉਟੀ ਸਿੰਚਾਈ (Artificial Irrigation) ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਿੰਚਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਸਤੱਈ ਪਾਣੀ (Surface Water) ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦਾ ਹਰੇਕ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਧਾਨ (Paddy) ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪੌਦ ਅਥਵਾ ਪਨੀਰੀ (Seedlings) ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਪਾਣੀ (ਖਿੜਿਆ ਪਾਣੀ) ਕਣਕ ਜਾਂ ਕਪਾਹ ਦੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇਗਾ, ਤਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੇਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ ਕਿਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਰੇਤਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਉੱਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਦੀ ਲੋੜ ਅਕਸਰ ਅਤੇ ਛੇਤੀ-ਛੇਤੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਜਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਚੀਕਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੀ ਤੋਂ (Clayey Soil) ਵਿਚ ਉਗਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਜਲਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪਕੜੀ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੇਣ ਨਾਲ ਅਜਿਹੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਵਿਚ ਸੇਮ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਖੂਹ, ਤਾਲਾਬ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ)
(Various types of Irrigation Techniques are in Practice) :

1. ਖਾਲ ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ (Furrow Irrigation)
2. ਰੋੜ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਾਂ ਹੜ ਸਿੰਚਾਈ (Flood Irrigation)
3. ਚੈੱਕ ਬੇਸਿਨ (Check basin) ਕਿਸਮ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ।
4. ਫੁਹਾਰਾ ਸਿੰਚਾਈ (Sprinkle Irrigation) ।
5. ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਉਪਕਰਣ (Water Lifting Devices)
6. ਤੁਪਕਾ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਬੂੰਦ ਸਿੰਚਾਈ (Drip irrigation) ਆਦਿ ।

→ ਜਲ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੰਡਣਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਜੁਗਤਾਂ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸਿਆ/ਖਾਲ ਸਿੰਚਾਈ (Furrow Irrigation) – ਇੰਜਣ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ, ਪਾਣੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਖਾਲੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਲ ਉਭਾਰਾਂ (Ridges) ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਜਣ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਕਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਪਾਹ, ਗੰਨਾ ਅਤੇ ਆਲੂ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ।

→ ਰੋੜ ਸਿੰਚਾਈ ਜਾਂ ਹੜ ਸਿੰਚਾਈ (lood Irrigation) – ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਇਹ ਤਰੀਕਾ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪੱਧਰੀ ਅਤੇ ਖੁੱਲੀ ਜ਼ਮੀਨ ਲਈ ਅਪਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉੱਚੀਆਂ ਥਾਵਾਂ ਤੇ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਿੰਜਣ ਵਾਲੇ ਪੰਪਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਖੇਤ ਵਿਚ ਉੱਗ ਰਹੀ ਸਾਰੀ ਦੀ ਸਾਰੀ ਫ਼ਸਲ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਛਿੜਕਾਅ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Sprinkle Irrigation System) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਦਬਾਉ (Water Pressure) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ, ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਮੂਲੀ ਜਿਹੀ ਫੁਹਾਰ ਜਾਂ ਛਿੜਕਾਓ ਤੋਂ ਦੇ ਤਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਂ ਫ਼ਸਲ ਦੇ ਉੱਪਰੋਂ ਦੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਿੰਚਾਈ ਬਨਾਉਟੀ ਬਾਰਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੋਕੜ ਫ਼ਸਲਾਂ (Cash Crops) ਜਾਂ ਬਾਗਾਂ (Orchards) ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਚੁੱਕ ਜੁਗਤਾਂ (Water Lifting Devices) – ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨੀਵੇਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਉੱਚਿਆਂ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖੂਹਾਂ, ਝੀਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਤੁਪਕਾ ਜਾਂ ਤ੍ਰਿਪਕਣ ਸਿੰਚਾਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Drip Irrigation System) – ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਪਤਲੀ ਧਾਰਾ ਵਾਲੀ ਸਿੰਚਾਈ (Trickle Irrigation) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਤੁਪਕਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ, ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਾਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਘੋਲ (Solution) ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਘੋਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਸੋਖ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦੇਸੀ ਖਾਦ/ਰੂੜੀ ਖਾਦ (Manure) – ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ’ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ) ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਖਾਦ (ਰੁੜੀ) ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਮਾਂ ਕਰਕੇ ਭੋ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆਂ ਜੋੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸੇ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਰੂੜੀ ਕੋਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਹੋ ਹੀ ਵਜ਼ਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਖਾਦ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ (Specific)
ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਭਰਪਾਈ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਰੂੜੀ ਦਾ ਪੁਨਰ ਚੱਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖਾਦਾਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ।

→ ਰੂੜੀ (ਖਾਦ) ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਕੇ, ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਕੜਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਰੂੜੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਾਯੂ ਸੰਚਾਰਨ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਦੀ ਰੂੜੀ (Farm Yard Manure),
2. ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost)
3. ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) ।

→ ਡੰਗਰਾਂ ਦੇ ਵਾੜੇ ਵਾਲੀ ਰੂੜੀ (Farm Yard Manure) – ਇਹ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਮੁਵੇਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਗੋਹੇ, ਪੇਸ਼ਾਬ (ਮੂਤਰ) ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਵਾੜੇ ਵਿਚਲੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਟੋਏ ਵਿਚ ਪਾ ਕੇ, ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਛਿੱਟੇ ਦੇ ਕੇ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਸਿੱਲ੍ਹਾ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖਮ-ਜੀਵ ਇਸ ਦਾ ਵਿਘਟਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਰੂੜੀ ਖਾਦ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ (Compost) – ਬਨਸਪਤੀ ਖਾਦ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਭੂਸਾ (Straw), ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ (Peels) ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਲ (Refuse) ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਦੇ ਲਈ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਣ ਵਿਚ ਆਕਸੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (Aerobes) ਅਤੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (An-Aerobes) ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੀ ਖਾਦ (Green Manure) – ਹਰੀ ਖਾਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਹਲ ਚਲਾ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਲੀਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ (Nodules) ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਯੋਗਕੀਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਾਯੂ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਯੋਗਕੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰੀ ਖਾਦ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦੇ ਦੀ ਵੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਖਾਦ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਇਕ ਸੁਰੱਖਿਆਈ ਪਰਤ ਵੀ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਮਿੱਟੀ ਖੋਰੇ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਖੋਰਣ ਨੂੰ ਵੀ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Fertilizers) ਅਕਾਰਬਨੀ ਜਾਂ ਕਾਰਬਨੀ ਯੋਗਿਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਬੜੀ ਜਲਦੀ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਪੌਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੜੀ ਛੇਤੀ ਜਜ਼ਬ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਸੋਖ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਪੱਖੋਂ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਬਾਇਓਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ (Biofertilizers) – ਜੀਵ ਖਾਦਾਂ ਜਾਂ ਬਾਇਓਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਨੀਲੀ-ਹਰੀ, ਐਲਗੀ ਅਤੇ ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ਜਾਂ ਜੈਵਿਕ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ (Biological active) ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਫਰਟੇਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੇਟਸ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ
ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨੀ ਖਾਦਾਂ (Nitrogenous fertilizers)
2. ਫਾਸਫੇਟੀ ਖਾਦਾਂ (Phosphatic fertilizers) ਅਤੇ
3. ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਖਾਦਾਂ (Potassium fertilizers) ।

→ ਕੋਈ ਵੀ ਏਜੈਂਟ ਜਿਹੜਾ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਗਜਨਕ (Pathogen) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਗਜਨਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਉੱਲੀ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਅਰਥਾਤ
ਵਾਇਰਸ (Virus) ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਣਕ ਦਾ ਕੁੰਗੀ ਰੋਗ (Wheat Rust) ਦਾ ਰੋਗਜਨਕ ਪਕਸੀਨੀਆ ਗੈਮਿਨਿਸ (Puccinia gramminis tritici) ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਕਾਂਗਿਆਰੀ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਰੋਗਜਨਕ ਅਸਟੀਲੈਗੋ ਟੀਸਈ (Ustilago Tritici) ਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਉੱਲੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਬਲਾਸਟ ਰੋਗ (Blast of Rice) ਅਤੇ ਚੌਲਾਂ ਦਾ ਭੂਰਾ ਧੱਬਾ ਰੋਗ (Brown Spot of Rice) ਚੌਲਾਂ ਦੀਆਂ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਹਨ । ਭੂਰਾ ਧੱਬਾ ਰੋਗ ਦੇ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਚੀਰ (Lesions) ਜਾਂ ਜ਼ਖ਼ਮ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਗੰਨੇ ਦਾ ਲਾਲ ਵਿਗਲਣ ਰੋਗ (Red rot of Sugarcane) – ਇਸ ਬੀਮਾਰੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਗੰਨੇ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਧੱਬਿਆਂ ਦੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੰਨੇ ਦੀ ਪਿੱਥ (Pith) ਦੀ ਰੰਗਤ ਲਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ | ਗੰਨੇ ਦੇ ਤਣੇ ਉੱਤੇ ਲਾਲ ਧਾਰੀਆਂ ਵਰਗੇ ਚੀਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਲੂ ਦਾ ਪਛੇਤਾ ਝੁਲਸ ਰੋਗ (Late Blight of Potato) – ਇਹ ਉੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਉਪਜਿਤ ਰੋਗ ਹੈ । ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮ
(Lesion) ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਰੰਗਤ ਕਾਲੀ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਫ਼ਸਲਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਲੈਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਐਗੋ ਕੈਮੀਕਲਜ਼ (Agro Chemicals) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰਸਾਇਣਾਂ ਵਿਚ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਪੈਂਸਟੀਸਾਈਡਜ਼, ਨਦੀਨਨਾਸ਼ਕ (Herbicides) ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

This PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1) will help you in revision during exams.

PSEB 12th Class Environmental Education Notes Chapter 11 ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ / ਝੱਲਣਯੋਗ / ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ (ਭਾਗ-1)

→ ਐਗਰੀਕਲਚਰ (Agriculture) ਜਾਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ (Latin) ਦੇ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ ਐਗਰ (Agre) ਜਿਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ “ਖੇਤ’ (Fields) ਅਤੇ ਕਲਚਰ (Culture) ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨਾ (Cultivation), ਖੇਤੀ ਬਾੜੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਉਗਾਉਣ ਅਤੇ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਾਇੰਸ ਹੈ ।

→ ਜਿਸ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਬੀਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤ (Field) ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਉਗਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਫ਼ਸਲੀ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਫਸਲਾਂ (Crop Plants) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਖੇਤ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲ ਦੀ ਕਾਮਯਾਬ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨ ਲਈ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪ੍ਰਚਲਨ (Agricultural Practices) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਤਿਆਰੀ, ਬਿਜਾਈ, ਰੂੜੀ (ਦੇਸੀ ਖਾਦ) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਸਿੰਚਾਈ, ਨਦੀਨ ਕੰਟਰੋਲ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ, ਕਟਾਈ, ਗਹਾਈ (Thrashing), ਉਡਾਈ (Winnowing), ਭੰਡਾਰਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਸੁਧਾਰ, ਫ਼ਸਲੀ ਗੇੜ, ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਅਤੇ ਭਾਂਤ-ਭਾਂਤ ਦੀ ਖੇਤੀ, ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਉੱਪਰ ਦੱਸੀਆਂ ਗਈਆਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ, ਪ੍ਰਬੰਧਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਸੋਧ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਜੇਕਰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਰੋਈ, ਵਿਹਾਰਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਠੀਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਪੱਖ ਤੋਂ ਢੁੱਕਵੀਂ ਅਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਪਹੁੰਚ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਤ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਜਾਂ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਟਿਕਾਉ ਜ਼ਰਾਇਤ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ/ਬੁੱਲਣਯੋਗ/ਟਿਕਾਊ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਕਤਾ ਵਿਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਿਵੇਸ਼ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ, ਭੋਂ-ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੀਆਂ ਲੜੀਆਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕ੍ਰਿਤ ਵਿਨਾਸ਼ ਅਤੇ ਪ੍ਰਬੰਧਣ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ, ਜੁਤਾਈ (Tillage). ਅਤੇ ਤੋਂ ਖੁਰਨ ਨੂੰ ਨਿਊਨਤਮ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਅਤੇ ਨਦੀਨਾਂ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਨਾ ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਯੋਗ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
(IPM-Integrated Pest Management)

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 1960 ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2005 ਤਕ ਅਨਾਜ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ‘ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਹਰਾ ਇਨਕਲਾਬ ਜਾਂ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (Green
Revolution) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬੀਜਾਂ ਦੀਆਂ ਵਧੀਆ ਅਤੇ ਸੁਧਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਸਿੰਜਣ ਦੇ ਉੱਨਤ ਤਰੀਕੇ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕੀਟਾਂ ਦੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਲਈ ਜੀਵਨਾਸ਼ਕਾਂ ਅਤੇ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰ ਦੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਦੇ ਸੁਚੱਜੇ ਢੰਗ-ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੀ ਹੈ ।

→ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ (ਹਰਾ ਇਨਕਲਾਬ) ਦਾ ਅਸਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਇਆ, ਭਾਵੇਂ ਕਿ ਐੱਨ. ਪੀ. ਕੇ. (ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ-ਫਾਸਫੋਰਸ) ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ (Fertilizers) ਦੀ ਲੋੜ ਨਾਲੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ‘ਤੇ ਮਾੜੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਏ ਹਨ । ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਐੱਨ. ਪੀ. ਕੇ. ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਮਾਈਕ੍ਰੋਨਿਉਟੀਐਂਟ (Micronutrients) ਜਾਂ ਲਘੂ ਪੌਸ਼ਟਿਕ-ਆਹਾਰ ਦੀ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਮਾਲੀਬਡੀਨਮ ਅਤੇ ਬੋਰਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਵੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਸੂਖ਼ਮ ਪੌਸ਼ਟਿਕ-ਆਹਾਰ ਵਜੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘਾਟ ਹੈ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਕਣਕ ਅਤੇ ਧਾਨ ਦੀ ਇਕ ਫ਼ਸਲੀ ਖੇਤੀ ਲੈ ਆਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆਉਣੀਆਂ (Depleting) ਫ਼ਸਲਾਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੇ ਮੱਕੀ, ਬਾਜਰਾ, ਦਾਲਾਂ ਅਤੇ ਤੇਲ-ਬੀਜਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰਵਾਇਤੀ ਮਿਸ਼ਰਤ ਫ਼ਸਲੀ ਚੱਕਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈ ਲਈ ਹੈ। ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਫਲਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਘੱਟ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ | ਕਣਕ ਅਤੇ ਧਾਨ ਦੀ ਮੁੜ-ਮੁੜ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਭਾਰੀ ਕਮੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ । ਕਣਕ-ਧਾਨ ਕਰਕੇ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਆਈ ਘਾਟ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬੰਜਰ ਤੋਂ (Waste land) ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਲੋੜ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਿੰਚਾਈ (Intensive Irrigation) ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਵੱਡਾ ਅੰਸ਼ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੀ ਇਸ ਮੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਭਾਰੀ ਭਾਰ ਪੈ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਹਰੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਭਾਵ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗਰੀਬ ਕਿਸਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਪਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਥੋੜੀ ਜ਼ਮੀਨ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਡੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਕੋਲ ਫਰਟੀਲਾਈਜ਼ਰਜ਼, ਬੀਜ ਅਤੇ ਸੰਦ ਆਦਿ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਕਰਨ ਦੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਅਮੀਰ ਕਿਸਾਨ ਹੋਰ ਅਮੀਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗ਼ਰੀਬ ਕਿਸਾਨ ਹੋਰ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ-ਪੇਪੜੀ (Crust) ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ (Soil) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਇਸ ਪਰਤ ਵਿਚ ਮੱਲ੍ਹੜ (Humus) ਵੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਮੱਲੜ ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਹੈ) ਮਿੱਟੀ ਕਾਰਬਨੀ, ਅਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੰਪੂਰਨ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਝਾੜ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ (Fauna) ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮੂਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਤੋੜਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਤੋਂ ਸੰਘਟਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਾਯੁ ਸੰਚਾਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੀ ਕਾਸ਼ਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵਾਸਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਆਪਣੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਚੰਗੀ ਗੁਣਵਤਾ ਵਾਲੀ ਤੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਚੰਗੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਕਾਰਬਨੀ ਮਾਦਾ ਅਤੇ ਹਵਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-

1. ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ (Mineral matter) = 50-60%
2. ਕਾਰਬਨੀ ਪਦਾਰਥ (Organic matter) = 7-10%
3. ਤੋਂ ਪਾਣੀ (Soil Water) = 25-35%
4. ਤੋਂ ਹਵਾ (Soil Air) = 15-25%.