PSEB Notes

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 4 Our Agriculture will help you in revision during exams.

Our Agriculture PSEB 8th Class SST Notes

→ Agriculture: It refers to the cultivation of the soil for growing crops and rearing livestock.

→ Crops: The plant species cultivated by human beings for their use.

→ Livestock: Animals and birds which are reared for human use.

→ Crop Specialization: One particular crop suitable for the region is selected by the farmer to be cultivated by him. This is mainly followed for selling the produce in the market.

→ Organic Farming: In this type of farming, organic manure and natural pesticides are used instead of chemicals.

→ Subsistence Agriculture: Farming in which the product is consumed by the farmer’s household.

→ Commercial Agriculture: Farming in which the produce is grown by the farmer for selling in the market.

→ Intensive Agriculture: The farmer produces more by working hard and using the same field over and over again making use of better agricultural means.

→ Extensive Agriculture: The agriculturist tries to get good output by bringing more and more areas under plough.

→ Mixed Farming: Farming in which animals are also used on the farm while growing crops.

→ Multiple Cropping: When two or more crops are grown at the same time on one and the same field.

→ Sericulture: Commercial rearing of silkworms.

→ Horticulture: Growing vegetables, flowers, and fruits for commercial use.

→ Pisciculture: Breeding of fish in specially constructed tanks and ponds.

→ Viticulture: Cultivation of grapes.

→ More than half of the world’s population is directly or indirectly engaged in agriculture.

→ Favourable topography of soil and climate is vital for agricultural activity.

→ Agriculture depends largely on the relief of land, climate conditions, fertility of the soil, and economic factors.

→ Soils not only support the plant but also act as a medium to supply moisture and nutrients.

→ In intensive agriculture, the aim is to get higher yields per unit area.

→ Extensive agriculture is done with machines in sparsely populated areas.

→ In commercial agriculture, most of the crops are produced for the market.

→ The production of fruit and flowers is called horticulture.

→ In a co-operative farm, all the members work and earn proportionately.

→ Crops and livestock are raised together on the same farm in mixed farming.

→ Shifting cultivation is known by different names in different parts of the world, i.e., Juming, Milpa, Ladang, etc.

हमारी कृषि PSEB 8th Class SST Notes

→ कृषि – कृषि का अर्थ है फ़सलें पैदा करना, पशु पालना और कृषि सम्बन्धी धन्धों को अपनाना। कृषि बहुत ही प्राचीन तथा महत्त्वपूर्ण व्यवसाय है।

→ कृषि को प्रभावित करने वाले तत्त्व-

• जलवायु
• धरातल
• मिट्टी
• सिंचाई सुविधा
• कृषि करने का ढंग
• मंडियों की सुविधा
• यातायात संसाधन, बैंक आदि की सुविधाएं।

→ कृषि के प्रकार-

• स्थाई कृषि
• अस्थाई या स्थानांतरी कृषि
• शुष्क कृषि
• नमी वाली कृषि
• सघन कृषि
• विशाल कृषि
• मिश्रित कृषि
• बाग़वानी कृषि
• कृषि
• सहकारी कृषि
• सांझी कृषि
• बागाती कृषि
• निर्भरता कृषि
• व्यापारिक कृषि

→ मुख्य फ़सलें- अन्न फ़सलें-चावल, गेहूं, मक्की, ज्वार, बाजरा, दालें, तेल निकालने के बीज।

→ रेशेदार फ़सलें-कपास, पटसन और सन।

→ पेय फ़सलें-चाय, कॉफी तथा कोको।

→ सब्जियां और फल-आलू, मटर, सेब, संगतरा, केला, आम, आड़ आदि।

→ कृषि का विकास – यू० एस० ए०-खेतों का बड़ा आकार, विशाल कृषि, मशीनों का प्रयोग, फ़सलों का उत्पादन व्यापारिक रूप में, प्रति एकड़ कम उत्पादन।

→ पंजाब-खेतों का छोटा आकार, सघन कृषि, मशीनों का कम प्रयोग, निर्वाह और मण्डी में बेचने के लिए कृषि, प्रति एकड़ अधिक उत्पादन।

ਸਾਡੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਖੇਤੀਬਾੜੀ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨਾ, ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਸੰਬੰਧੀ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣਾ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤੱਤ-

• ਜਲਵਾਯੂ
• ਧਰਾਤਲ
• ਮਿੱਟੀ
• ਸਿੰਚਾਈ ਸਹੂਲਤਾਂ
• ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ
• ਮੰਡੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ
• ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਬੈਂਕ ਆਦਿ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ।

→ ਖੇਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-

• ਸਥਾਈ ਖੇਤੀ
• ਅਸਥਾਈ ਖੇਤੀ
• ਖੁਸ਼ਕ ਖੇਤੀ
• ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਖੇਤੀ
• ਸੰਘਣੀ ਖੇਤੀ
• ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤੀ
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਖੇਤੀ
• ਬਾਗਬਾਨੀ ਖੇਤੀ
• ਨਿੱਜੀ ਖੇਤੀ
• ਸਹਿਕਾਰੀ ਖੇਤੀ
• ਸਾਂਝੀ ਖੇਤੀ
• ਬਾਗਾਤੀ ਖੇਤੀ
• ਗੁਜ਼ਾਰੇਵੰਦੀ ਖੇਤੀ
• ਵਪਾਰਿਕ ਖੇਤੀ ।

→ ਮੁੱਖ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਅੰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਚੌਲ, ਕਣਕ, ਮੱਕੀ, ਜਵਾਰ, ਬਾਜਰਾ, ਦਾਲਾਂ, ਤੇਲ ਕੱਢਣ ਦੇ ਬੀਜ ।

→ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਕਪਾਹ, ਪਟਸਨ ਅਤੇ ਸਣ ।

→ ਪੇਅ ਫ਼ਸਲਾਂ-ਚਾਹ, ਕੌਫ਼ੀ ਅਤੇ ਕੋਕੋ ।

→ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ-ਆਲੂ, ਮਟਰ, ਸੇਬ, ਸੰਗਤਰਾ, ਕੇਲਾ, ਅੰਬ, ਆਤੂ ਆਦਿ ।

→ ਖੇਤੀ ਵਿਕਾਸ-ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ.-ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਆਕਾਰ, ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤੀ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵਪਾਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ, ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਘੱਟ ਉਤਪਾਦਨ ।

→ ਪੰਜਾਬ-ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਛੋਟਾ ਆਕਾਰ, ਸੰਘਣੀ ਖੇਤੀ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ, ਆਤਮ-ਨਿਰਭਰਤਾ ਅਤੇ ਮੰਡੀ ਵਿਚ ਵੇਚਣ ਲਈ ਖੇਤੀ, ਪ੍ਰਤੀ ਏਕੜ ਉਤਪਾਦਨ ਵਧੇਰੇ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 3 Minerals and Energy Resources will help you in revision during exams.

Minerals and Energy Resources PSEB 8th Class SST Notes

→ Rock is a natural substance made up of one a more minerals.

→ Minerals: An inorganic substance which is found in the earth’s crust and it has a definite chemical composition.

→ Metallic minerals: Those minerals contain metals.

→ Minerals may be metallic or non-metallic.

→ Minerals can be ferrous and non-ferrous.

→ Mining: It is an economic activity of extracting valuable minerals from the earth.

→ Mine: It is an excavation in the ground for digging out minerals.

→ Recycling: It means using discarded materials once again.

→ Fossil fuels: They are fuels formed due to the decay of plants and animals millions of years ago.

→ Petroleum: It is derived from Latin words Petra meaning rock and oleum meaning oil. So, petroleum means rock oil.

→ Fossils: The decomposed creatures, minute plants, and animals buried and sedimented for millions of years.

→ Ore: Metals in their raw state as they are extracted from the earth.

→ Grid: Electricity from large power plants is transmitted through a network of power lines.

→ Minerals are extracted by mining, drilling, or quarrying.

→ Minerals can be conserved by recycling.

→ Mining is of four types:

• Opencast
• Shaft
• Quarrying
• Drilling

→ All rocks are composed of one or more minerals.

→ Copper was probably the first metal to be discovered and mined by man.

→ Mining is the extraction of minerals from the earth.

→ The distribution of mineral resources is uneven in India.

→ The main sources of power are coal, petroleum, and natural gas.

→ The non-conventional sources of power are sun, wind, tide, falling water, and geothermal sources.

→ Coal is the basis for all industrial development in the world.

→ About 65 percent of the mineral oil resources are found around the Persian Gulf.

→ Metallic minerals contain metal in raw form.

→ The Non-Metallic minerals do not contain metals.

→ Switzerland has no known mineral deposits in it.

→ A green diamond is the rarest diamond.

→ The oldest rocks in the world are in Western Australia.

→ Norway was the first country in the world to develop hydroelectricity.

खनिज एवं ऊर्जा संसाधन PSEB 8th Class SST Notes

→ धातु – लौह धातु, अलौह धातु

→ अधातु – परमाणु खनिज पदार्थ

→ धातु खनिज पदार्थ – कच्चा लोहा, मैंगनीज़, करोमाइट, निक्कल, कोबाल्ट, सोना, तांबा, चांदी, बॉक्साइट आदि खनिज धातु खनिज कहलाते हैं।

→ अधातु खनिज पदार्थ – इनमें अभ्रक, चूना पत्थर, हीरा, जिप्सम आदि खनिज शामिल हैं।

→ परमाणु खनिज पदार्थ – यूरेनियम, थोरियम तथा बेरिलियम परमाणु खनिज कहलाते हैं। इनसे हमें परमाणु ऊर्जा प्राप्त होती है।

→ शक्ति संसाधन-

• प्राचीन-कोयला, पेट्रोलियम, प्राकृतिक गैस, विद्युत् आदि।
• नवीन-सौर ऊर्जा, पवन शक्ति, ज्वारभाटा, भू-तापी ऊर्जा आदि।

ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ

→ ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਕੱਚਾ ਲੋਹਾ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼, ਕਰੋਮਾਈਟ, ਨਿਕਲ, ਕੋਬਾਲਟ, ਸੋਨਾ, ਤਾਂਬਾ, ਚਾਂਦੀ, ਬਾਕਸਾਈਟ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ।

→ ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਇਸ ਵਿਚ ਅਬਰਕ, ਚੂਨਾ ਪੱਥਰ, ਹੀਰਾ, ਜਿਪਸਮ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

→ ਪਰਮਾਣੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ-ਯੂਰੇਨੀਅਮ, ਥੋਰੀਅਮ ਅਤੇ ਬੇਰੀਲੀਅਮ ਪਰਮਾਣੁ ਖਣਿਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

→ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ-

• ਪ੍ਰਾਚੀਨ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਬਿਜਲੀ ਆਦਿ।
• ਨਵੀਨ-ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ, ਪੌਣ ਸ਼ਕਤੀ, ਜਵਾਰਭਾਟਾ, ਭੂ-ਤਾਪੀ ਊਰਜਾ ਆਦਿ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 6 Fundamental Rights of Citizens under Constitution will help you in revision during exams.

Fundamental Rights of Citizens under Constitution PSEB 9th Class SST Notes

→ While living in society, people enjoy many facilities such as equality, expression of speech, to move anywhere, to adopt any occupation, to follow any religion, etc. Such facilities are called rights.

→ We can say that the rights are such genuine demands of an individual or group of individuals which are recognized by society and state.

→ To give citizens a happy life and to maintain the dignity of individuals, our Constitution has given us a few rights which are known as fundamental rights.

→ These are given in the 3rd part and under Articles 12-35 of the Constitution.

→ Our rights are quite lengthy and extensive, positive and negative, they are limited but justiceable and they cannot be violated.

→ Initially, the Indian citizens were given seven fundamental rights out of which the right to property was deleted in 1978 through the 44th constitutional amendment and was made a legal right Consequently this number came down to six.

→ In 2002, through the 86th constitutional amendment, children were given the Right to Education (RTE) and it was kept under Article 21A.

→ We are given six fundamental rights and these are:

• Right to Equality (Articles 14-18)
• Right to Freedom (Articles 19-22)
• Right against Exploitation (Articles 23-24)
• Right to Freedom of Religion (Articles 25-28)
• Cultural and Educational Right (Articles 29-30)
• Right to Constitutional Remedy (Articles 32)

→ In our country, many provisions are kept to maintain the security and independence of the judiciary.

→ This is done so that judiciary must give its decisions without any fear.

→ Our courts (Supreme Court and High Courts) are given the power of judicial review.

→ It means that the judiciary can check any law made by the legislature.

→ If it feels that the law made by the legislature is against the basic structure of the Constitution, it can declare that law illegal (null and void).

→ The power of judicial review is given so that the different organs of government must work according to their jurisdiction and according to the spirit of the Constitution.

→ Fundamental Rights are fundamental because they are very much necessary for the all-around development of an individual.

संविधान के अंतर्गत नागरिकों के मौलिक अधिकार PSEB 9th Class SST Notes

→ समाज में रहते हुए लोग कई प्रकार की सुविधाओं का प्रयोग करते हैं जैसे कि समानता, अभिव्यक्ति, कहीं भी आना जाना, कोई भी पेशा अपनाना, किसी भी धर्म को मानना इत्यादि। इन सभी सुविधाओं को अधिकार कहा जाता है।

→ अधिकार को हम व्यक्ति या व्यक्तियों के समूह की उस उचित मांग का नाम दे सकते हैं जिन्हें समाज तथा राज्य मान्यता देता है व जिसके बिना अच्छा जीवन जीना मुमकिन ही नहीं है।

→ हमारे देश के संविधान ने नागरिकों को अच्छा जीवन देने व उनका गौरव बरकरार रखने के लिए कुछ अधिकार दिए हैं जिन्हें मौलिक अधिकार कहा जाता है। यह संविधान के तीसरे भाग तथा अनुच्छेद 12 35 तक दर्ज हैं।

→ हमारे मौलिक अधिकार अत्यंत विस्तृत हैं, उनका नकारात्मक व सकारात्मक स्वरूप होता है, यह असीमित नहीं है परंतु न्यायसंगत है तथा इनकी उल्लंघना नहीं की जा सकती।

→ शुरुआत में नागरिकों को सात प्रकार के अधिकार दिए गए थे जिनमें से संपत्ति के अधिकार को 1978 में 44 वें संवैधानिक संशोधन से हटा कर इसे कानूनी अधिकार बना दिया गया था। इस कारण हमारे मौलिक अधिकारों की संख्या छः रह गई थी।

→ सन् 2002 में 86 वें संशोधन द्वारा बच्चों को शिक्षा का अधिकार दिया गया था परंतु इसे कोई नया नंबर न देकर अनुच्छेद 21A में डाल दिया गया था।

→ हमारे छ: मौलिक अधिकार इस प्रकार हैं-

• समानता का अधिकार (अनुच्छेद 14 से 18)
• स्वतंत्रता का अधिकार (अनुच्छेद 19 से 22)
• शोषण के विरुद्ध अधिकार (अनुच्छेद 23 से 24)
• धार्मिक स्वतंत्रता का अधिकार (अनुच्छेद 25 से 28)
• सांस्कृतिक एवं शिक्षा संबंधी अधिकार (अनुच्छेद 29 से 30)
• संवैधानिक उपचारों का अधिकार (अनुच्छेद 32)

→ हमारे देश में न्यायपालिका की सुरक्षा व स्वतंत्रता सुनिश्चित करने के कई प्रावधान किए गए हैं। यह सब इसलिए किया गया है ताकि न्यायपालिका निडर होकर अपना निर्णय दे सके।

→ हमारे न्यायालय (उच्चतम तथा उच्च) को न्यायिक पुनर्निरीक्षण का अधिकार दिया गया है जिसका अर्थ है कि न्यायपालिका विधानपालिका द्वारा बनाए कानून का निरीक्षण भी कर सकती है।

→ अगर उसे लगता है कि यह कानून संविधान में मूल सिद्धांतों के विरुद्ध है तो इसे निरस्त (Null and Void) भी किया जा सकता है।

→ उच्चतम न्यायालय को न्यायिक पुनर्निरीक्षण का अधिकार इसलिए दिया गया है ताकि सरकार के सभी अंग अपने अपने अधिकार क्षेत्र में रहकर कार्य करें तथा संविधान की आत्मा के अनुरूप कार्य करें।

→ मौलिक अधिकार इसलिए मौलिक हैं क्योंकि यह व्यक्ति के सर्वपक्षीय विकास के लिए आवश्यक हैं।

ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਧੀਨ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਦੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਲੋਕ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਮਾਨਤਾ, ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨਾ, ਕਿਤੇ ਵੀ ਆਉਣਾ-ਜਾਣਾ, ਕੋਈ ਵੀ ਪੇਸ਼ਾ ਅਪਨਾਉਣਾ, ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਉਸ ਉੱਚਿਤ ਮੰਗ ਦਾ ਨਾਮ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ਮਾਨਤਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਬਿਨਾਂ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਜਿਊਣਾ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਜੀਵਨ ਦੇਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਗੌਰਵ ਬਰਕਰਾਰ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੁਝ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਤੀਜੇ ਭਾਗ ਅਤੇ ਅਨੁਛੇਦ 12-35 ਤੱਕ ਦਰਜ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹਨ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸਰੂਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਅਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹਨ, ਪਰ ਨਿਆਂਸੰਗਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

→ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਤ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਨੂੰ 1978 ਵਿੱਚ 44ਵੇਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਨਾਲ ਹਟਾ ਕੇ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਧਿਕਾਰ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਾਡੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਛੇ ਰਹਿ ਗਈ ਸੀ ।

→ ਸੰਨ 2002 ਵਿੱਚ 86ਵੇਂ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਨੰਬਰ ਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਅਨੁਛੇਦ 21A ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸਾਡੇ ਛੇ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ-

• ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 14 ਤੋਂ 18)
• ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 19 ਤੋਂ 22)
• ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 23 ਤੋਂ 24)
• ਧਾਰਮਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 25 ਤੋਂ 28)
• ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 29 ਤੋਂ 30)
• ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (ਅਨੁਛੇਦ 32)

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਸੁਨਿਸਚਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਈ ਪ੍ਰਾਵਧਾਨ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਇਸ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨਿਡਰ ਹੋ ਕੇ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਦੇ ਸਕੇ ।

→ ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਸਰਵਉੱਚ ਅਤੇ ਉੱਚ) ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਨਿਆਂ ਪਾਲਿਕਾ ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਨਿਰੀਖਣ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ।

→ ਜੇਕਰ ਉਸ ਨੂੰ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਰੱਦ (Null and Void) ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਸੁਪਰੀਮ ਕੋਰਟ ਨੂੰ ਨਿਆਂਇਕ ਪੁਨਰ ਨਿਰੀਖਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਅੰਗ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਅਤੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਆਤਮਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕੰਮ ਕਰਨ।

→ ਮੌਲਿਕ ਅਧਿਕਾਰ ਇਸ ਲਈ ਮੌਲਿਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 2 Natural Resources will help you in revision during exams.

Natural Resources PSEB 8th Class SST Notes

→ Conservation: It means using the available resources carefully.

→ Land: The most important resource.

→ Land may be used for agriculture Construction of Roads, Industries, etc.

→ Soil is the uppermost layer of the earth’s crust.

→ Soil Erosion: The removal of soil, especially topsoil, either naturally or as a result of human activity.

→ Land Use: The use of land for different purposes like agriculture, roads, etc.

→ Terrace Farming: The growing of crops on terraces or steps that have been constructed on hillsides.

→ Topography: A detailed account of the features of a tract of country.

→ Strip Cropping: The growing of narrow strips of Cultivated lands, along the contour lines.

→ Shelterbelts: The planting of rows of trees to check the wind movement, to protect the soil.

→ Deforestation: Cutting down trees.

→ Pollution: Contamination of natural resources.

→ Weathering: The breaking up and decay of exposed rocks by temperature changes, plants, animals, etc.

→ Natural vegetation and wildlife are found in the Biosphere.

→ National Park: A natural area designated to protect the ecological integrity of one or more ecosystems for present and future generations.

→ Biosphere resources: Series of protected areas linked through a global network intended to demonstrate the relationship between conservation and development.

→ The land covers about 29 percent of the total surface area of the earth.

→ Land in India actually under cultivation is about 46 percent of the land.

→ The total land resources in our country are fixed.

→ The importance of soils lies in their fertility and capacity to produce crops.

→ Alluvial soils are mostly found in river valleys and floodplains.

→ About 71 percent of the total surface area of the earth is underwater.

→ Wells, tanks, and canals are different sources of irrigation in our country.

→ Natural vegetation can be broadly classified into forests, grasses, and shrubs.

→ Wildlife refers to plants, animals, birds, and other organisms, which live in their natural habitats.

→ Many countries have taken steps to develop ‘biosphere resources’ to protect wildlife.

→ Ninety percent of the world population occupies only thirty percent of the land area.

→ The remaining seventy percent of the land is either sparsely populated or uninhabited.

→ A dripping tap wastes 1200 liters in a year.

→ Soil formation is a very Slow Process. It takes hundreds of years to make just one centimetre of Soil.

→ The thin layer of grainy substance covering the surface of the earth is called soil.

→ In India, soils are of six types.

→ Water can neither be added nor subtracted from the earth.

→ An average urban Indian uses about 135 litres of water every day.

प्राकृतिक संसाधन PSEB 8th Class SST Notes

→ प्राकृतिक संसाधन – प्रकृति द्वारा प्रदान किये गये उपहारों को प्राकृतिक संसाधन कहा जाता है। ये संसाधन मानव को समृद्धि तथा विकास का आधार हैं।

→ मुख्य प्राकृतिक संसाधन – मिट्टी, भूमि, जल, प्राकृतिक वनस्पति, जंगली जीव तथा खनिज और ऊर्जा संसाधन मुख्य प्राकृतिक संसाधन हैं।

→ भूमि संसाधन – भूमि संसाधन कृषि और मानव क्रियाओं के लिए बहुत ही महत्त्वपूर्ण हैं।

→ भारत में भूमि प्रयोग-

• वनों के अधीन भूमि
• कृषि अधीन भूमि
• कृषि के अतिरिक्त भूमि
• कृषि के लिए खाली छोड़ी हुई भूमि
• कृषि योग्य परन्तु व्यर्थ भूमि।
• चरागाह तथा जंगलात भूमि।

→ मिट्टी संसाधन – मिट्टी फ़सलें और पौधे पैदा करने के लिए आवश्यक संसाधन हैं। इसलिए मिट्टी संसाधन में आने वाली समस्याओं का निदान तथा मिट्टी की सम्भाल बहुत ही आवश्यक है।

→ मिट्टी के प्रकार – जलौढ़ मिट्टी, काली मिट्टी, लाल मिट्टी, मरुस्थलीय मिट्टी, लेटराइट मिट्टी तथा वनीय एवं पर्वतीय मिट्टी।

→ जल संसाधन – जल एक बहुमूल्य संसाधन है। पीने तथा सिंचाई के अतिरिक्त यह धुलाई, खाना पकाना जैसे कई अन्य कार्यों में भी प्रयोग होता है।

→ जल के स्त्रोत – वर्षा, नहरें, नदियां, तालाब तथा भूमिगत जल।

→ प्राकृतिक वनस्पति – यह संसाधन जलवायु, मिट्टी के प्रकार, स्थान तथा समुद्र तल से ऊंचाई पर निर्भर करती है।

→ वनों के प्रकार – सदाबहार, पतझड़ी, मरुस्थलीय, पर्वतीय और डैल्टाई वनस्पति।

→ जंगली जीव – इन्हें बचाने के लिए सरकार ने राष्ट्रीय-पार्क तथा जीव सैंक्चुरियां स्थापित की हैं। हमारा भी कर्तव्य है कि हम इनकी रक्षा करें।

ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ-ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ ।

→ ਮੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ-ਮਿੱਟੀ, ਭੂਮੀ, ਪਾਣੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਸਾਧਨ ਮੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ-ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੂਮੀ यूजेग-

• ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭੂਮੀ
• ਖੇਤੀ ਅਧੀਨ ਭੂਮੀ
• ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭੂਮੀ
• ਖੇਤੀ ਲਈ ਖਾਲੀ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਭੂਮੀ
• ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਪਰ ਵਿਅਰਥ ਭੂਮੀ
• ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਅਧੀਨ ਭੂਮੀ।

→ ਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨ-ਮਿੱਟੀ ਫ਼ਸਲ ਅਤੇ ਪੌਦੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ, ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ, ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ, ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ, ਲੈਟਰਾਈਟ ਟੀ, ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ ।

→ ਜਲ (ਪਾਣੀ) ਸਾਧਨ-ਪਾਣੀ ਇਕ ਬਹੁਮੁੱਲਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਪੀਣ ਅਤੇ ਸਿੰਜਾਈ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਧੁਆਈ, ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣਾ ਵਰਗੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮੇ-ਵਰਖਾ, ਨਹਿਰਾਂ, ਨਦੀਆਂ, ਤਲਾਬ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ-ਇਹ ਸਾਧਨ ਜਲਵਾਯੂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਸਥਾਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਸਦਾਬਹਾਰ, ਪੱਤਝੜੀ, ਮਾਰੂਥਲੀ, ਪਰਬਤੀ ਅਤੇ ਡੈਲਟਾਈ ਬਨਸਪਤੀ ।

→ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਜੀਵ ਸੈਂਕਚੂਰੀਆਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ਹਨ ਸਾਡਾ ਵੀ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰੀਏ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 5 Democracy and Election Politics will help you in revision during exams.

Democracy and Election Politics PSEB 9th Class SST Notes

→ Our country is a democratic country and the most important feature of democracy is its electoral politics.

→ In a democracy, elections are held after a fixed period of time and a new government is elected.

→ To run the administration, few decisions are taken and the power to take decisions lies in the hands of those who are elected directly by the people.

→ People elect their representatives to solve their problems at the local level or they will have to run from pillar to post for the solution of their problems.

→ Presently, elections are quite important because it helps in changing the government and it restrict the government from becoming autocratic.

→ In our country, a concept of one adult-one vote-one value is implemented to bring equality in electoral politics.

→ In our country, direct elections are conducted for Lok Sabha, State Legislative Assemblies, and for local self-government.

→ To conduct all such elections, a voters’ list is prepared by the Election Commission.

→ In India, elections are conducted on the basis of adult franchise and those individuals who have attained the age of 18 years have the right to vote.

→ Voters of the country are given the right to secretly cast their vote so that no one should come to know that to whom one has given his valuable vote.

→ The responsibility of conducting elections in our countries is given to an independent and impartial Election Commission.

→ It consists of three members who are appointed by the President of India.

→ Election Commission performs many important functions such as preparing voters’ lists, directing the elections, framing election-related rules, implementing of code of conduct, allot election symbols, giving recognition to political parties, conducting elections, etc.

→ Independent and impartial elections are expected in a democracy.

→ That’s why the government and the election commission have made many changes in the process of elections.

→ The process of elections is quite lengthy which includes delimitation of constituencies, the announcement of election dates, filing of nomination and withdrawal, election campaigning, conducting elections, counting, and declaration of results.

→ Political parties play a very important role in democracy because, in their absence, elections cannot be conducted.

→ There is a multi-party system in India.

→ There are two types of parties in the country – National Parties and Regional Parties.

→ There are 7 national parties and many regional parties in the country.

लोकतंत्र एवं चुनाव राजनीति PSEB 9th Class SST Notes

→ हमारा देश एक लोकतांत्रिक देश है तथा लोकतंत्र की सबसे महत्त्वपूर्ण पहचान उसकी चुनावी राजनीति होती है।

→ लोकतंत्र में एक निश्चित समय के पश्चात् चुनाव करवाए जाते हैं तथा सरकार का चुनाव किया जाता है।

→ देश का प्रशासन चलाने के लिए कुछ निर्णय लिए जाते हैं तथा निर्णय लेने का अधिकार उन लोगों के पास होता है जिन्हें जनता वोट देकर चुनती है।

→ जनता अपने प्रतिनिधियों का चुनाव इसलिए करती है ताकि उनकी समस्याओं को उनके ही स्तर पर हल किया जा सके।

→ आज के समय में चुनाव का बहुत महत्त्व है क्योंकि इससे सरकार में परिवर्तन करना आसान है तथा इससे सरकारों को निरंकुश होने से रोका जा सकता है।

→ हमारे देश में एक वयस्क-एक वोट-एक मूल्य का सिद्धांत लागू किया गया है ताकि चुनावी राजनीति में समानता लाई जा सके।

→ हमारे देश में लोकसभा, राज्य विधान सभाओं तथा स्थानीय स्वै-संस्थाओं के लिए प्रत्यक्ष चुनाव करवाए जाते हैं तथा इन सब चुनावों के लिए इकहरी वोटर सूची तैयार की जाती है।

→ भारत में चुनाव वयस्क मताधिकार के आधार पर करवाए जाते हैं तथा जिस व्यक्ति की आयु 18 वर्ष से अधिक है वह वोट देने के योग्य हो जाता है।

→ देश में मतदाताओं को मत गुप्त रूप से प्रयोग करने का अधिकार दिया गया है ताकि किसी अन्य व्यक्ति को पता न चल सके कि हमने किसे वोट दिया है।

→ हमारे देश में चुनाव करवाने का उत्तरदायित्व स्वतंत्र तथा निष्पक्ष चुनाव आयोग को दिया गया है। इसके तीन सदस्य होते हैं जिनकी नियुक्ति राष्ट्रपति द्वारा की जाती है।

→ चुनाव आयोग कई महत्त्वपूर्ण कार्य करता है जैसे कि वोटर सूची तैयार करवाना, चुनाव का निर्देशन करना, चुनावों से संबंधित नियम बनाने, आचार संहिता लागू करना, चुनाव चिन्ह देना, राजनीतिक दलों को मान्यता देना, चुनाव करवाना इत्यादि।

→ लोकतंत्र में आशा की जाती है कि चुनाव स्वतंत्र व निष्पक्ष हो। इसके लिए सरकार तथा चुनाव आयोग ने चुनावी प्रक्रिया में बहुत से परिवर्तन किए हैं।

→ चुनावी प्रक्रिया काफी लंबी प्रक्रिया है जिसमें चुनावी क्षेत्रों का परिसीमन, चुनाव तिथियों की घोषणा, नामांकन पत्र भरना व वापिस लेना, चुनाव अभियान चलाना, मतदान करना, मतगणना करना तथा परिणाम घोषित करना शामिल है।

→ राजनीतिक दल लोकतंत्र में काफी महत्त्वपूर्ण स्थान रखते हैं क्योंकि इसके बिना चुनाव नहीं हो सकते। भारत में बहुदलीय व्यवस्था है।

→ देश में दो प्रकार के दल-राष्ट्रीय व क्षेत्रीय दल पाए जाते हैं। देश में 8 राष्ट्रीय राजनीतिक दल व 59 क्षेत्रीय – राजनीतिक दल हैं।

ਲੋਕਤੰਤਰ ਅਤੇ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਲੋਕਤੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਛਾਣ ਉਸਦੀ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚੋਣ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਵੋਟ ਦੇ ਕੇ ਚੁਣਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਨਤਾ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਇਸ ਲਈ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੱਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਆਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਹੋਣ ਤੋਂ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇੱਕ ਬਾਲਗ-ਇੱਕ ਵੋਟ-ਇੱਕ ਮੁੱਲ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਚੋਣ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ ਲਿਆਈ ਜਾ ਸਕੇ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਲੋਕ ਸਭਾ, ਰਾਜ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਅਤੇ ਸਵੈ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੱਖ ਚੋਣਾਂ ਕਰਵਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਭ ਚੋਣਾਂ ਲਈ ਇੱਕ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਚੁਨਾਵ ਬਾਲਗ ਮੁਤਾਧਿਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ਉਹ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੋਟਰਾਂ ਨੂੰ ਗੁਪਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪਤਾ ਨਾ ਚਲ ਸਕੇ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚੋਣ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਤਿੰਨ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਚੋਣ ਕਮਿਸ਼ਨ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵੋਟਰ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਨਿਰਦੇਸ਼ਨ ਕਰਨਾ, ਚੋਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਣਾ, ਆਚਾਰ ਸੰਹਿਤਾ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ, ਚੁਨਾਵ ਚਿੰਨ੍ਹ ਦੇਣਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਦੇਣਾ, ਚੁਨਾਵ ਕਰਵਾਉਣਾ ਆਦਿ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਚੋਣਾਂ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਹੋਣ । ਇਸ ਲਈ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਚੋਣ । ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ।

→ ਚੋਣਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਕਾਫ਼ੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ ਦਾ ਪਰੀਸੀਮਨ, ਚੋਣ ਦੀਆਂ ਤਰੀਕਾਂ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ, ਨਾਮਜ਼ਦਗੀ ਪੱਤਰ ਭਰਨਾ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਲੈਣਾ, ਚੋਣਾਂ ਦਾ ਅਭਿਆਨ ਚਲਾਉਣਾ, ਵੋਟਾਂ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਗਿਣਤੀ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਤੀਜੇ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰਨਾ ਸ਼ਾਮਲ ਹੈ ।

→ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਚੋਣਾਂ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਦਲੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਲ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਦਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੱਠ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਅਤੇ 58 ਖੇਤਰੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 1 Resources – Types and Conservation will help you in revision during exams.

Resources – Types and Conservation PSEB 8th Class SST Notes

→ Resources: The base for economic strength and prosperity.

→ Types:

• Natural
• Human-made
• Human

→ Utility: What makes an object or substance a resource.

→ Value: It means worth.

→ The stock of Resources: Amount of resources available for use.

→ Patent: It means the exclusive right over any idea or invention.

→ Resources: They are the means which help in attaining given ends or satisfying human wants.

→ Actual or Potential Resources: On the basis of development natural resources may be actual or potential. We know the usage and quantity of the actual resource like coal deposits. A potential resource is not being used.

→ Natural Resources: The gifts of nature, such as land, rivers, plants, animals, etc. They are used by all living things.

→ Human Resources: The human beings living in a particular area or country. It also refers to the ability of humans to use natural resources usefully:

→ Renewable Resources: Those resources which can be obtained continuously for human needs, such as water, plants, etc. They can regenerate themselves.

→ Non-Renewable Resources: Those resources which have a limited or fixed source of supply. Once used they cannot be regenerated easily again.

→ Technology: It is the knowledge to do or make things. It is a human-made resource.

→ Conservation: It is planned and careful use of natural resources so that these resources can be used for a longer period of time.

→ Abiotic or Biotic Resources: On the basis of origin a resource may be: abiotic or non-living-like soil, rocks or biotic-living-like plants, or animals.

→ Renewable and Non-renewable Resources: Natural resources may also be classified as renewable-that exist in unlimited quantities like sunlight or non-renewable that are in limited quantity like petroleum.

→ On the basis of distribution, a resource may be ubiquitous like air-found everywhere or localized-found in certain parts only like minerals.

→ Humans have used their intelligence to create certain resources like; vehicles, buildings, roads, etc.

→ Humans themselves are a resource like farmers, labourers, teachers, doctors, etc. Human resource development is essential for further development.

→ We need to conserve resources to fulfilling present and future needs. This is known as sustainable development.

→ Early man was fully dependent upon the environment.

→ Human needs depend upon the natural environment and level of social, cultural, and technological development.

→ All biotic resources can reproduce and regenerate and thus are renewable.

→ The utility of resources largely depends on their location.

→ Anything that can be used to satisfy a need is called a resource.

→ Time and technology are two important factors that can change substances into resources.

संसाधन-प्रकार और संभाल PSEB 8th Class SST Notes

→ संसाधन – संसाधन प्रकृति या मनुष्य द्वारा बनाये गये वे उपयोगी पदार्थ हैं जो मनुष्य की मूल (रोटी, कपड़ा, मकान) तथा अन्य आवश्यकताओं की पूर्ति करते हैं।

→ संसाधनों का महत्त्व।

• संसाधन मनुष्य की ज़रूरतों को पूरा करते हैं और उसके जीवन को सुखी तथा समृद्ध बनाते हैं।
• संसाधन विकास के लिए ज़रूरी हैं।

→ संसाधनों के प्रकार-

• सजीव तथा निर्जीव
• विकसित तथा संभावित
• समाप्त होने वाले तथा न समाप्त होने वाले
• मिट्टी और भूमि
• समुद्री और खनिज
• मानवीय साधन।

→ संसाधनों की संभाल – कोयला, पेट्रोलियम जैसे कई संसाधन जल्दी समाप्त होने वाले होते हैं। अतः इनका प्रयोग सही और लम्बे समय तक होना चाहिये। ताकि हम इनसे वंचित न हो जाएं।

→ फिर से प्रयोग होने वाले पदार्थों का दोबारा प्रयोग किया जाये। उदाहरण के लिए लोहे को गला कर इसका बार-बार प्रयोग किया जा सकता है।

→ संसाधनों का ठीक प्रयोग करने के लिए आवश्यक नियम बनाये जायें।

→ लोगों के ज्ञान तथा शैक्षणिक एवं तकनीकी शिक्षा का स्तर ऊंचा किया जाये।

ਸਾਧਨ- ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸਾਧਨ-ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਹ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ (ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-

• ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਾਧਨ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ-

• ਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ
• ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ
• ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ
• ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ
• ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ
• ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਵਰਗੇ ਕਈ ਸਾਧਨ ਜਲਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਤਾਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਾਂਝੇ ਨਾ ਹੋ ਜਾਈਏ।

→ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਦਾਹਰਣ ਲਈ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਗਾਲ ਕੇ ਉਸਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਠੀਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੇ ਨਿਯਮ ਬਣਾਏ ਜਾਣ।

→ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਅਤ ਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 4 India’s Parliamentary Democracy will help you in revision during exams.

India’s Parliamentary Democracy PSEB 9th Class SST Notes

→ There are three organs of government-legislature, executive, and judiciary.

→ The major function of the legislature is to make laws, the executive is to implement the laws and the judiciary is to use the laws.

→ Our country has the parliamentary form of government which means that the members of the council of ministers must be the members of Parliament.

→ Any minister can remain on his post until he enjoys a majority in Legislature.

→ In the parliamentary form of government, there is a constitutional Head of the country who is given enormous powers.

→ But practically he cannot use his powers. In his name, his powers are used by the Council of Ministers.

→ In this system, the administration of the country is run by the political party, for a fixed period of time which enjoys a majority in the Parliament (Lok Sabha).

→ In the Parliamentary form of government, Prime Minister is the leader of the Council of Ministers and the leader of the majority party. He uses all the powers assigned to the President.

→ Article 79 of the Indian Constitution has made arrangements for the Parliament which consists of Lok Sabha and Rajya Sabha and the President.

→ Lok Sabha is elected by the whole public on the basis of Universal Adult Franchise and it represents the people.

→ Rajya Sabha represents the states and its members are elected indirectly by the members of State Legislative Assemblies.

→ The Constitutional Head of the country is the President who is elected by the elected members of an electoral college.

→ The whole of the country’s administration is run in the name of the President.

→ The Constitution has given many powers to the President but an arrangement has been made that he will use all of his powers on the advice of the council of ministers.

→ He is given many legislative, executive, financial, judicial, emergency powers, etc.

→ To aid Prime Minister, a council of ministers is appointed which consists of three types of ministers-Cabinet Minister, Minister of State, and Deputy Minister.

→ In the Parliamentary form of government, actual power lies in the hands of the Prime Minister.

→ Whichever political party gets a clear-cut majority after the Lok Sabha elections, elects its leader who is appointed as the Prime Minister by the President.

→ After looking at the powers of the Prime Minister, it seems that he is above all but it’s not that.

→ His powers are limited to an extent and he cannot oppose public opinion.

भारतीय संसदीय लोकतंत्र PSEB 9th Class SST Notes

→ सरकार के तीन अंग होते हैं-विधानपालिका, कार्यपालिका तथा न्यायपालिका। विधानपालिका का कार्य है-कानून बनाना, कार्यपालिका का कार्य है-कानूनों को लागू करना तथा न्यायपालिका का कार्य है कानूनों को लागू करना।

→ हमारे देश में संसदीय कार्यप्रणाली है अर्थात् मंत्रिमंडल के सदस्यों के लिए संसद् का सदस्य होना आवश्यक है। मंत्री उस समय तक अपने पद पर बने रह सकते हैं जब तक उन्हें विधानपालिका में बहुमत प्राप्त होता है।

→ संसदीय कार्यप्रणाली में देश का एक संवैधानिक मुखिया होता है जिसके पास बहुत-सी शक्तियां होती हैं। परंतु वह व्यावहारिक रूप से इन शक्तियों का प्रयोग नहीं कर सकता। ये शक्तियां मंत्रिमंडल उसके नाम पर प्रयोग करता है।

→ इस व्यवस्था में देश का शासन उस राजनीतिक दल द्वारा निश्चित समय के लिए चलाया जाता है जिसके पास संसद् (लोक सभा) में बहुमत होता है।

→ संसदीय शासन प्रणाली में प्रधानमंत्री मंत्रिमंडल का नेतृत्व करता है तथा वह बहुमत दल का नेता होता है। राष्ट्रपति की सभी शक्तियों का प्रयोग भी वह ही करता है।

→ भारत के संविधान के अनुच्छेद 79 के अंतर्गत भारत में संसद् की व्यवस्था की गई है जिसमें लोक सभा, राज्य सभा व राष्ट्रपति शामिल है।

→ लोकसभा को संपूर्ण जनता द्वारा सार्वभौमिक वयस्क मताधिकार द्वारा चुना जाता है तथा यह जनता का प्रतिनिधित्व करती है।

→ राज्यसभा राज्यों का प्रतिनिधित्व करती है तथा इसके सदस्यों का चुनाव राज्यों की विधानसभाओं द्वारा किया जाता है।

→ देश के संवैधानिक मुखिया को राष्ट्रपति कहते हैं जिसे निर्वाचक मंडल के चुने हुए सदस्यों द्वारा चुना जाता है। देश का संपूर्ण शासन राष्ट्रपति के नाम पर चलता है।

→ राष्ट्रपति को संविधान ने बहुत-सी शक्तियां दी हैं परंतु यह व्यवस्था भी की गई है कि वह अपनी शक्तियों का प्रयोग मंत्रिमंडल की सलाह पर ही करेगा। उसे कई प्रकार की वैधानिक कार्यकारी, वित्तीय, न्यायिक आपातकालीन शक्तियां दी गई हैं।

→ प्रधानमंत्री की सहायता के लिए एक मंत्रिमंडल नियुक्त किया जाता है जिसमें तीन प्रकार के मंत्री होते हैं तथा वह हैं-कैबिनेट मंत्री, राज्यमंत्री तथा उपमंत्री। इन मंत्रियों को प्रधानमंत्री की सलाह पर राष्ट्रपति नियुक्त करता है।

→ संसदीय सरकार में वास्तविक शासन प्रधानमंत्री ही चलाता है। जिस दल को लोकसभा के चुनाव में बहुमत प्राप्त होता है वह अपने एक नेता का चुनाव करता है जिसे राष्ट्रपति प्रधानमंत्री नियुक्त कर देता है।

→ चाहे प्रधानमंत्री की शक्तियों को देखकर ऐसा प्रतीत होता है कि वह देश का सर्वोसर्वा होता है परंतु ऐसा नहीं है। उसकी शक्तियां भी एक दायरे में बँधी होती हैं तथा वह भी जनादेश का विरोध नहीं कर सकता।

ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜ ਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ । ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਨਾਉਣਾ, ਕਾਰਜ ਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂ ਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਹੈ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸੰਸਦ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਮੰਤਰੀ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਆਪਣੀ ਕੁਰਸੀ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਪਾਲਿਕਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਮੁਖੀਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪਰ ਉਹ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਰੂਪ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਉਸਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਉਸ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਵਲੋਂ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਚਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਸੰਸਦ (ਲੋਕ ਸਭਾ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਬਹੁਮਤ ਦਲ ਦਾ ਨੇਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵੀ ਉਹ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 79 ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਸਦ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ | ਲੋਕ ਸਭਾ, ਰਾਜ ਸਭਾ ਅਤੇ· ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਲੋਕ ਸਭਾ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਜਨਤਾ ਵਲੋਂ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਜਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤੱਵ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਸਭਾ ਰਾਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤੱਵ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾਵਾਂ ਵਲੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਮੁਖੀ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਨਿਰਵਾਚਕ ਮੰਡਲ (Electoral College) ਦੇ ਚੁਣੇ ਗਏ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵੱਲੋਂ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦਾ ਪੂਰਾ ਸ਼ਾਸਨ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਕਰੇਗਾ ।

→ ਉਸਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਧਾਨਿਕ, ਕਾਰਜਕਾਰੀ, ਵਿੱਤੀ, ਨਿਆਂਇਕ, ਐਮਰਜੈਂਸੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਮਦਦ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੰਤਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਕੈਬਿਨੇਟ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਜ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਪ ਮੰਤਰੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਅਸਲੀ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਹੀ ਚਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਨੂੰ ਲੋਕ ਸਭਾ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਮਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਆਪਣੇ ਇੱਕ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਦੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ।

→ ਚਾਹੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਉਸਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਇੱਕ ਦਾਇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੰਨ੍ਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਜਨਾਦੇਸ਼ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 3 Establishment of Indian Democracy and its Nature will help you in revision during exams.

Establishment of Indian Democracy and its Nature PSEB 9th Class SST Notes

→ Man is a social animal and while living in society, he is required to follow certain rules.

→ It helps not only in one’s personality development but also helps in the smooth functioning of society.

→ To run society smoothly, the state forms certain rules which are formed according to the constitution of the country.

→ The Constitution is a legal document or a book of rules and regulations according to which a country is governed.

→ The process of the making of the Indian Constitution was initiated even before the Indian independence.

→ According to the clauses of the Cabinet Mission 1946, indirect elections for the Constituent Assembly were held.

→ The Constituent Assembly had 389 members which remained 299 after the Indian Independence as a separate Constituent Assembly was formed for Pakistan.

→ Many individuals gave great contributions to the making of the Indian Constitution and some of them were Dr. Rajendra Prasad, Jawahar Lal Nehru, Dr. B.R. Ambedkar, and Sardar Vallabh Bhai Patel, J.B. kriplani, Maulana Abul Kalam Azad, T.T. Kishnamachari, etc.

→ On 26th November 1949 rough sketch of the Indian Constitution was passed by the Constituent Assembly but it come into force on 26th January 1950. With this, India became a Republic country.

→ The Constitution starts with the Preamble which can also be called as the essence of the Constitution.

→ All the basic principles of the constitution are given in the Preamble.

→ Our Constitution is a written constitution in which all the rules of running the administration are given.

→ That’s why it is the lengthiest among all the constitutions of the world.

→ Many sources were used in the making of our constitution.

→ The constitution of Britain, U.S.A. Canada, Australia, Ireland, Germany, erstwhile U.S.S.R., South Africa, Japan, etc. were consulted.

→ The laws made by the British Parliament before 1947 also became its important parts.

→ Our constitution has given India the status of a Sovereign, Democratic, Republic, Socialist, and Secular State.

→ Indian Constitution has given us a federal structure which means powers will be divided among Central and State governments.

→ Along with this, a few unitary features are also given according to which the Central government is more powerful.

→ Democratic setup has been established in India which gives all the citizens the right to elect their government. It is known as Universal Adult Franchise.

→ Our Constitution can be amended but for this, consent of the Parliament as well as of the states is required.

→ First Constitutional Amendment was made in 1951 and till today, 103 amendments have been made.

भारतीय लोकतंत्र की स्थापना एवं स्वरूप PSEB 9th Class SST Notes

→ मनुष्य एक सामाजिक प्राणी है। समाज में रहते हुए उसे कुछ नियमों का पालन करना पड़ता है जिससे उसके व्यक्तित्व का भी विकास हो जाता है तथा समाज भी सुचारु रूप से चलता रहता है।

→ समाज को सुचारु रूप से चलाने के लिए राज्य कुछ नियम बनाता है तथा यह नियम देश के संविधान के अनुसार बनाए जाते हैं।

→ संविधान नियमों का एक दस्तावेज होता है जिसमें देश के शासन प्रबंध को चलाने के सभी नियम दिए जाते हैं।

→ भारतीय संविधान को बनाने का कार्य स्वतंत्रता से पहले ही शुरू हो गया था। 1946 के कैबिनेट मिशन की सिफारिशों अनुसार संविधान सभा का निर्माण अप्रत्यक्ष चुनाव पद्धति से किया गया जिसके कुल 389 सदस्य थे।

→ देश में विभाजन के पश्चात् यह संख्या 299 रह गई क्योंकि पाकिस्तान की संविधान सभा अलग से बना दी गई थी तथा कुछ सदस्य पाकिस्तान चले गए थे।

→ संविधान निर्माण में कुछ लोगों का बहुत ही महत्त्वपूर्ण योगदान था जिनमें डॉ. राजेंद्र प्रसाद, जवाहर लाल नेहरू, डॉ०बी०आर० अंबेदकर, सरदार वल्लभ भाई पटेल, मौलाना अबुल कलाम आज़ाद, जे०पी० कृपलानी, टी०टी० कृष्णामचारी प्रमुख थे।

→ 26 नवंबर, 1949 को संविधान सभा ने संविधान को पास कर दिया था परंतु इसे लागू 26 जनवरी, 1950 को किया गया। इससे हमारा देश गणराज्य बन गया।

→ संविधान की शुरुआत प्रस्तावना से होती है तथा इसे हम संविधान का निचोड़ भी कह सकते हैं। संविधान के सभी मूल सिद्धांत प्रस्तावना में दिए गए हैं।

→ हमारा संविधान एक लिखित संविधान है जिसमें शासन चलाने के सभी नियम दिए गए हैं। इस कारण यह विश्व में सबसे लंबा संविधान है।

→ हमारे संविधान का निर्माण करने में कई स्रोतों का सहारा लिया गया था जिनमें ब्रिटेन, अमेरिका, कैनेडा, आयरलैंड, जर्मनी, भूतपूर्व सोवियत संघ, आस्ट्रेलिया, दक्षिण अफ्रीका इत्यादि के संविधान प्रमुख थे।

→ 1947 से पहले जो कानून ब्रिटिश संसद् ने भारत के लिए बनाए थे वह भी इसका महत्त्वपूर्ण भाग बने।

→ संविधान ने भारत को एक प्रभुता संपन्न, लोकतांत्रिक गणराज्य, धर्मनिरपेक्ष राष्ट्र का दर्जा दिया है।

→ भारत के संविधान ने भारत में संघात्मक ढांचा दिया है जिसका अर्थ है कि शक्तियां केंद्र तथा राज्य सरकारों में विभाजित होंगी।

→ परंतु इसके साथ ही देश में एकात्मकता के लक्षण भी दिए है जिसके अनुसार केंद्र सरकार अधिक शक्तिशाली है।

→ देश के संविधान ने देश में लोकतंत्र की स्थापना की है तथा देश के सभी वयस्क नागरिकों को सरकार चुनने का अधिकार दिया है जिसे सर्वव्यापक वयस्क मताधिकार कहते हैं।

→ हमारे संविधान में परिवर्तन अथवा संशोधन किया जा सकता है परंतु इसके लिए संसद के 2/3 बहुमत तथा आधे से अधिक राज्यों की सहमति की आवश्यकता है। पहला संवैधानिक संशोधन 1951 में किया गया था। अब तक इसमें 103 संशोधन हो चुके हैं।

ਭਾਰਤੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਸਰੂਪ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਉਸਨੂੰ ਕੁਝ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਵਿਅਕਤੀਤੱਵ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵੀ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਰਾਜ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਯਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਦਸਤਾਵੇਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ । 1946 ਵਿੱਚ ਕੈਬਿਨੇਟ ਮਿਸ਼ਨ ਦੀਆਂ ਸਿਫ਼ਾਰਿਸ਼ਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਚੁਨਾਵ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਕੁੱਲ 389 ਮੈਂਬਰ ਸਨ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸੰਖਿਆ 299 ਰਹਿ ਗਈ ਕਿਉਂਕਿ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੀ ਵੱਖ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਚਲੇ ਗਏ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡਾ. ਰਾਜਿੰਦਰ ਪ੍ਰਸ਼ਾਦ, ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਡਾ. ਬੀ. ਆਰ. ਅੰਬੇਦਕਰ, ਸਰਦਾਰ ਵੱਲਭ ਭਾਈ ਪਟੇਲ, ਮੌਲਾਨਾ ਅਬੁਲ ਕਲਾਮ ਆਜ਼ਾਦ, ਜੇ. ਵੀ ਕ੍ਰਿਪਲਾਨੀ, ਟੀ. ਟੀ. ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾਮਚਾਰੀ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ ।

→ 26 ਨਵੰਬਰ 1949 ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਪਾਸ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਲਾਗੂ 26 ਜਨਵਰੀ, 1950 ਨੂੰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਗਣਰਾਜ ਬਣ ਗਿਆ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਚੋੜ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁਲ ਸਿਧਾਂਤ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਸਾਡਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਇੱਕ ਲਿਖਿਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸੰਵਿਧਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਲਈ ਗਈ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟੇਨ, ਅਮਰੀਕਾ, ਕੇਨੈਡਾ, ਆਇਰਲੈਂਡ, ਜਰਮਨੀ, ਸੋਵੀਅਤ ਸੰਘ, ਆਸਟਰੇਲੀਆਂ, ਦੱਖਣੀ ਅਫਰੀਕਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ । 1947 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜਿਹੜੇ ਕਾਨੂੰਨ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਸੰਸਦ ਨੇ ਭਾਰਤ ਲਈ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਉਹ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਬਣੇ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੁੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਲੋਕਤੰਤਰੀ, ਗਣਰਾਜ, ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਸੰਘਾਤਮਕ ਢਾਂਚਾ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਣਗੀਆਂ । ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਏਕਾਤਮਕ ਲੱਛਣ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰ ਸਰਕਾਰ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੈ ।

→ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬਾਲਗ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਚੁਣਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਸਦੇ ਲਈ ਸੰਸਦ ਦੇ 13 ਬਹੁਮਤ ਅਤੇ ਅੱਧੇ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਜਾਂ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਪਹਿਲਾ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੰਸ਼ੋਧਨ 1951 ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਹੁਣ ਤੱਕ ਇਸ ਵਿੱਚ 103 ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 2 Democracy: Meaning and Importance will help you in revision during exams.

Democracy: Meaning and Importance PSEB 9th Class SST Notes

→ Democracy is a type of government elected by the people for a fixed period of time through a universal adult franchise.

→ Democracy is an English word that is made up of two Greek words Demos and Croatia.

→ The meaning of Demos is people and Kratia means ‘Rule’.

→ So the meaning of Democracy is the ‘rule of people’.

→ Democracy is an organisation system in which free and fair participation of the people is ensured to achieve political power.

→ The best definition of Democracy was given by the 16th President of the U.S.A. Abraham Lincoln says that “Democracy is a type of government elected of the people, by the people, and for the people”.

→ The basic concept of democracy is that it gives freedom to everyone to express his/her ideas and to criticize any one.

→ Presently, democracy is of great importance because it is the protector of individual freedom, a symbol of peace and progress, represents the whole public, etc.

→ In the present age, many obstacles are coming in the way of democracy such as casteism, communalism, regionalism, poverty, indifferent attitude towards social development, etc.

→ There are few prerequisites for the success of democracy such as there should be political freedom, there must be economic and social equality, people must be educated and conscious, their moral character should be of high quality, etc.

→ There are many countries where people are deceived in the name of democracy such as Pakistan, China, Fiji, Mexico, etc.

→ In Pakistan, the army always controls democracy.

→ In China, there is only one political party.

→ In Fiji there is a difference in the value of a vote and in Mexico, the government uses unfair means to win elections.

→ Democracy is of two types-direct and indirect.

→ Indirect democracy is also known as the representative democracy in which people directly elect their leaders.

→ Presently, with the increase in population, direct democracy is not possible.

→ It was possible in the republic states of Greece where the population was only thousands.

लोकतंत्र का अर्थ एवं महत्त्व PSEB 9th Class SST Notes

→ लोकतंत्र एक प्रकार की सरकार है जिसे जनता द्वारा एक निश्चित समय के लिए सार्वभौमिक वयस्क मताधिकार से चुना जाता है।

→ लोकतंत्र अंग्रेजी के शब्द Democracy का हिंदी अनुवाद है। (Democracy) Damos तथा cratia दो यूनानी शब्दों से बना है।

→ (Demos) का अर्थ है, जनता तथा Cratia का अर्थ है, शासन। इस प्रकार Democracy का अर्थ है, जनता का शासन।

→ लोकतंत्र एक ऐसी संगठनात्मक व्यवस्था है जिसमें राजनीतिक शक्ति प्राप्त करने के लिए लोगों की स्वतंत्र प्रतिभागिता को विश्वसनीय बनाया जाता है।

→ लोकतंत्र की सबसे उपयुक्त परिभाषा अमेरिका के 16वें राष्ट्रपति अब्राहम लिंकन ने दी थी। उनके अनुसार लोकतंत्र जनता की, जनता के लिए तथा जनता द्वारा निर्वाचित सरकार है।

→ लोकतंत्र का सबसे प्रथम आधारभूत सिद्धांत यह है कि इसमें सभी को अपने विचार प्रकट करने तथा आलोचना करने की स्वतंत्रता होती है।

→ लोकतंत्र का आजकल के समय में काफी अंतर है क्योंकि यह व्यक्तिगत स्वतंत्रता का लक्ष्य है, यह शक्ति व प्रगति का सूचक है, यह संपूर्ण जनता का प्रतिनिधित्व करती है इत्यादि।

→ आजकल के समय में लोकतंत्र के रास्ते में कई बाधाएं आ रही हैं जैसे कि जातिवाद, सांप्रदायिकता, क्षेत्रवाद निर्धनता, समाज के विकास के प्रति उदासीनता इत्यादि।

→ लोकतंत्र की स्वतंत्रता के लिए कुछेक आवश्यक शर्ते हैं जैसे कि इसमें राजनीतिक स्वतंत्रता होनी चाहिए, आर्थिक तथा सामाजिक समानता होनी चाहिए, लोग साक्षर तथा चेतन होने चाहिए, उनका नैतिक व्यवहार उच्च कोटि का होना चाहिए इत्यादि।

→ बहुत से देश ऐसे हैं जहां पर लोकतंत्र के नाम पर जनता से धोखा होता है। उदाहरण के लिए पाकिस्तान, चीन, फिजी, मैक्सिको इत्यादि।

→ पाकिस्तान में लोकतंत्र पर हमेशा सेना का पहरा होता है। चीन में केवल एक ही राजनीतिक दल है, फिजी में वोट की शक्ति का अंतर है तथा मैक्सिकों में सरकार चुनाव जीतने के लिए गलत हथकंडे अपनाती है।

→ लोकतंत्र दो प्रकार का होता है-प्रत्यक्ष तथा अप्रत्यक्ष। अप्रत्यक्ष लोकतंत्र को प्रतिनिधि लोकतंत्र भी कहा जाता है जिसमें जनता प्रत्यक्ष रूप से अपने प्रतिनिधि चुनती है।

→ आजकल के समय में जनसंख्या के काफी बढ़ने के कारण प्रत्यक्ष लोकतंत्र मुमकिन नहीं है। यह तो प्राचीन समय के यूनान जैसे नगर राज्यों में होता था जहां पर जनसंख्या हजारों में होती थी।

ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਅਰਥ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਜਨਤਾ ਵੱਲੋਂ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲਈ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਬਾਲਗ ਮਤਾਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਚੁਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Democracy ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਅਨੁਵਾਦ ਹੈ । Democracy, Demos ਅਤੇ Cratia ਦੇ ਯੂਨਾਨੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

→ Demos ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਨਤਾ ਅਤੇ Cratia ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸ਼ਾਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ Democracy ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਗਠਨਾਤਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ 16ਵੇਂ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਬਰਾਹਮ ਲਿੰਕਨ ਨੇ ਦਿੱਤੀ ਸੀ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਜਨਤਾ ਦੀ, ਜਨਤਾ ਦੇ ਲਈ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਵਲੋਂ ਚੁਣੀ ਹੋਈ ਸਰਕਾਰ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਮੂਲ ਸਿਧਾਂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਲੋਚਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਰਖਵਾਲਾ ਹੈ, ਇਹ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ, ਇਹ ਸਾਰੀ ਜਨਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਤਵ ਕਰਦਾ ਹੈ ਆਦਿ ।

→ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਜਾਤੀਵਾਦ, ਸੰਪਰਦਾਇਕਤਾ, ਖੇਤਰਵਾਦ, ਗ਼ਰੀਬੀ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਦਾਸੀਨਤਾ ਆਦਿ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਫਲਤਾ ਦੇ ਲਈ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ, ਲੋਕ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਅਤੇ ਚੇਤਨ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਆਚਰਣ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਆਦਿ ।

→ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਦੇਸ਼ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਨਾਮ ਉੱਤੇ ਜਨਤਾ ਨਾਲ ਧੋਖਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ, ਫਿਜ਼ੀ, ਮੈਕਸੀਕੋ ਆਦਿ।

→ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਉੱਤੇ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸੈਨਾ ਹਾਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਚੀਨ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਹੈ, ਫਿਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੋਟ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅੰਤਰ ਹੈ ਅਤੇ ਮੈਕਸੀਕੋ ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤਣ ਲਈ ਗਲਤ ਤਰੀਕੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਚੁਣਦੀ ਹੈ।

→ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤੱਖ ਲੋਕਤੰਤਰ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਂ ਪ੍ਰਚੀਨ ਸਮੇਂ ਦੇ ਯੂਨਾਨ ਵਰਗੇ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿੱਥੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ।

This PSEB 9th Class Social Science Notes Civics Chapter 1 History, Development and Expansion of the Modern Democracy will help you in revision during exams.

History, Development and Expansion of the Modern Democracy PSEB 9th Class SST Notes

→ Since ancient times, there have been many types of administrative systems in the whole world such as Monarchy, Dictatorship, Authoritarianism, Totalitarianism but democracy is most prevalent in the modern world.

→ Democracy in the whole world started in the republics of Greece and Rome where direct democracy was available.

→ Here citizens of the state directly participated in the decision-making process of administration.

→ During ancient times in India, many states adopted the republican system.

→ During the times of Chola Kings, there had been some sort of democracy at the grass-root level.

→ The medieval period is also known as the feudal period when feudal lords were of great importance.

→ Consequently, democracy did not have a chance to come forward.

→ During modern times, the autocratic systems of kings were challenged and their powers were either removed or restricted by the Parliament.

→ The 20th century is known as the golden era for democracy when after the end of imperialism, many countries established democracy as the alternate system to imperialism.

→ After the second world war, many countries got freedom from the imperialist powers and they established democracy. India was one such country.

→ In Chile, Salvador Allende established democracy and did many works of social welfare.

→ But rich people didn’t like his works and with the help of army general Augusto Pinochet, overthrew Allende’s government and established military rule over there.

→ After 17 years of his rule, Pinochet decided to have a referendum from the public which they opposed and he was forced to relinquish the power.

→ Poland was a communist country where workers did a strike that spread on a large scale.

→ The government accepted their demands and workers formed a trade union called ‘Solidarity’.

→ In 1989, independent elections were held in Poland in which solidarity won a complete majority.

→ In this way, democracy was established in Poland.

→ Many Asian and African countries were the victims of Colonialism and European countries made them their colonies.

→ After the second world war, when their power was reduced, colonial countries started giving freedom to their colonies. India was one such country.

→ Ghana in Africa was the first country that gained independence from the British in, 1957 A.D.

→ At the international level, there is an institution called United Nations Organisation where all the decisions are taken in a democratic way. Each country is having equal voting right. It has 193 members.

→ There is one of the six organs of the United Nations Organisation which tries to solve the disputes between the countries.

→ Security Council has 15 members out of which 5 members (U.S.A., U.K., France, Russia, and China) are the permanent members and 10 are temporary members elected for a term of two years.

→ There is another organization at an international level called the International Monetary Fund with 188 members.

→ All these countries have voting rights in it but their power of voting is fixed according to their financial contribution to the organisation.

→ After looking at the functioning of the International Organisations although it seems that they work for the establishment of democracy but they don’t have democracy in their normal functioning.

वर्तमान लोकतंत्र का इतिहास, विकास एवं विस्तार PSEB 9th Class SST Notes

→ प्राचीन काल से लेकर वर्तमान समय तक संसार में कई प्रकार की शासन व्यवस्थाएं प्रचलित रही हैं, जिनमें राजतंत्र, तानाशाही, सत्तावादी, सर्वसत्तावादी, सैनिक तानाशाही इत्यादि प्रमुख हैं।

→ संसार में लोकतंत्र की शुरुआत यूनान तथा रोमन गणराज्यों से हुई जहां नगर, राज्यों में प्रत्यक्ष व सीधा लोकतंत्र प्रचलित था। यहां राज्य के नागरिक प्रत्यक्ष रूप से प्रशासनिक नीति से संबंधित निर्णय लेते थे।

→ प्राचीनकालीन भारत के कुछ राज्यों में भी गणतंत्र को स्वीकार किया गया था। चोलवंश के काल में निम्न स्तर पर लोकतंत्र के कुछ उदाहरण मौजूद हैं।

→ मध्यकाल को सामंतवाद का युग भी कहा जाता है जब सामंतों का बोलबाला था। इस कारण इस समय में लोकतंत्र उभर कर सामने नहीं आ पाया।

→ आधुनिक काल में शासकों की निरंकुश व्यवस्थाओं को चुनौती मिली तथा राजाओं की शक्तियों को या तो खत्म कर दिया गया या फिर उन्हें सीमित कर दिया गया।

→ 20वीं शताब्दी को लोकतंत्र का स्वर्णिम युग कहा जाता है जब साम्राज्यवाद की समाप्ति के पश्चात् बहुत से देशों में लोकतंत्र को स्थापित किया गया।

→ द्वितीय विश्वयुद्ध के पश्चात् बहुत से देशों को साम्राज्यवादी देशों से स्वतंत्रता मिली तथा उन्होंने अपने देशों में लोकतंत्र स्थापित किया। भारत भी उन देशों में से था।

→ चिल्ली में साल्वाडोर एलेंडे ने लोकतंत्र स्थापित किया तथा जनता के कल्याण के कार्य किए। परंतु अमीर लोगों को यह पसंद नहीं आया तथा उन्होंने सैनिक जनरल पिनोशे के साथ मिलकर एलेंड़े की सरकार को खत्म करके वहां सैनिक शासन स्थापित किया।

→ 17 वर्षों पश्चात् पिनोशे ने जनमत संग्रह करवाया जिसमें जनता ने उसका विरोध किया तथा उसे सत्ता छोड़नी पड़ी।

→ पोलैंड एक साम्यवादी देश था जहां मजदूरों ने हड़ताल कर दी जो व्यापक स्तर पर फैल गई। सरकार को उनके आगे झुकना पड़ा तथा मज़दूरों ने ‘सोलिडेरिटी’ नामक व्यापार संघ की स्थापना की।

→ 1990 में देश में स्वतंत्र चुनाव हुए तथा सोलिडेरिटी संघ को विजय प्राप्त हुई। इस प्रकार वहां पर भी लोकतंत्र स्थापित हुआ।

→ अफ्रीका तथा एशिया के बहुत से देश साम्राज्यवाद का शिकार थे तथा यूरोप के देशों ने उन्हें अपना गुलाम बनाया हुआ था।

→ द्वितीय विश्व युद्ध के पश्चात् जब साम्राज्यवादी देशों की अपनी शक्ति खत्म हो गई तो इन्होंने अपने उपनिवेशों को स्वतंत्र करना शुरू कर दिया।

→ भारत भी उनमें से था। अफ्रीका में घाना पहला देश था जिसे 1957 में अंग्रेजों से स्वतंत्रता प्राप्त हुई।

→ अंतर्राष्ट्रीय स्तर पर संयुक्त राष्ट्र संघ नामक एक संस्था है जहां पर लोकतांत्रिक ढंग से निर्णय लिए जाते हैं तथा प्रत्येक देश को एक समान मताधिकार प्राप्त हैं। इसके 193 राष्ट्र सदस्य हैं।

→ संयुक्त राष्ट्र संघ की एक सुरक्षा परिषद् है जो विश्व के अलग अलग देशों में झगड़े निपटाने का कार्य करती है।

→ सुरक्षा परिषद् के 15 सदस्य हैं जिनमें 5 स्थायी सदस्य (अमेरिका, ब्रिटेन, फ्रांस, रूस तथा चीन) हैं तथा 10 अस्थायी देश हैं जो 2 वर्षों के लिए चुने जाते हैं।

→ अंतर्राष्ट्रीय स्तर की एक अन्य संस्था अंतर्राष्ट्रीय मुद्रा कोष (I.M.F.) भी है जिसमें 188 राष्ट्र सदस्य हैं। इन सभी देशों के पास मत देने का अधिकार है परंतु उसके मत की शक्ति उस देश द्वारा संस्था को दी गई राशि के अनुसार निश्चित होती है।

→ अंतर्राष्ट्रीय संस्थाओं की कार्य प्रणाली देख कर तो ऐसा लगता है कि ये संस्थाएं लोकतंत्र की स्थापना के लिए कार्य करती हैं परंतु इनकी स्वयं की कार्य प्रणाली ही लोकतांत्रिक नहीं है।

ਵਰਤਮਾਨ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ-ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਰ PSEB 9th Class SST Notes

→ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਹੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਤੰਤਰ, ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ, ਸੱਤਾਵਾਦੀ, ਸਰਵਸੱਤਾਵਾਦੀ, ਸੈਨਿਕ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਆਦਿ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ ।

→ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਯੂਨਾਨ ਅਤੇ ਰੋਮ ਗਣਰਾਜਾਂ ਤੋਂ ਹੋਈ ਜਿੱਥੇ ਨਗਰ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਲੋਕਤੰਤਰ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਰਾਜ ਦੇ ਨਾਗਰਿਕ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨਿਕ ਨੀਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲੈਂਦੇ ਸਨ ।

→ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਗਣਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਣ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ।

→ ਮੱਧਕਾਲ ਨੂੰ ਸਾਮੰਤਵਾਦ ਦਾ ਯੁੱਗ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਸਾਮੰਤਾਂ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਉੱਭਰ ਕੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਿਆ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੀਆਂ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

→ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਸੁਨਿਹਰੀ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦੇ ਖਾਤਮੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ | ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ-ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਮਿਲੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਭਾਰਤ ਵੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸੀ ।

→ ਚਿਲੀ ਵਿਚ ਸਾਲਵਾਡੋਰ ਅਲੈਂਡੇ ਨੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ । ਪਰ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੈਨਿਕ ਜਨਰਲ ਪਿਨੋਸ਼ੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਅਲੈਂਡੇ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਸੈਨਿਕ ਸ਼ਾਸਨ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ।

→ 17 ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪਿਨੋਸ਼ੇ ਨੇ ਜਨਮਤ ਸੰਨ੍ਹ ਕਰਵਾਇਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਨੇ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸੱਤਾ ਛੱਡਣੀ ਪਈ ।

→ ਪੋਲੈਂਡ ਇੱਕ ਸਾਮਵਾਦੀ ਦੇਸ਼ ਸੀ, ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਹੜਤਾਲ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਜੋ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਫੈਲ ਗਈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਅੱਗੇ ਝੁਕਣਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੇ ਸੋਲੀਡੈਰਟੀ (Solidarity) ਨਾਮਕ ਵਪਾਰਕ ਸੰਘ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ 1990 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਚੁਨਾਵ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੋਲੀਡੈਰਟੀ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ ।

→ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਸਾਮਰਾਜਵਾਦ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਸਨ ਅਤੇ ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਲਾਮ ਬਣਾਇਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਇਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤਾਕਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਉਪਨਿਵੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦੇਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਭਾਰਤ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਸੀ । ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਘਾਨਾ ਪਹਿਲਾ ਦੇਸ਼ ਸੀ ਜਿਸਨੂੰ 1957 ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ।

→ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਸੰਘ ਨਾਮ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਫ਼ੈਸਲੇ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਬਰਾਬਰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਇਸਦੇ 193 ਦੇਸ਼ ਮੈਂਬਰ ਹਨ ।

→ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ 15 ਮੈਂਬਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ 5 ਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਅਮਰੀਕਾ, ਇੰਗਲੈਂਡ, ਫ਼ਰਾਂਸ, ਰੂਸ ਅਤੇ ਚੀਨ ਹਨ ਅਤੇ 10 ਅਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ 2 ਸਾਲਾਂ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਥਾਈ ਮੈਂਬਰਾਂ ਕੋਲ ਵੀਟੋ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ।

→ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਦੀ ਇੱਕ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਮੁਦਰਾ ਕੋਸ਼ (I.M.F.) ਵੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ 188 ਮੈਂਬਰ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਕੋਲ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੈ, ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੋਟ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵੱਲੋਂ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਪੈਸੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇਖ ਕੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੀ ਲੋਕਤੰਤਰੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।