This PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ will help you in revision during exams.
PSEB 6th Class Science Notes Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ
→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰੋਤ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਬਣਾਉਟੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਸੁਰਜ, ਚੰਦਰਮਾ, ਤਾਰੇ, ਸੀ. ਐੱਫ. ਐੱਲ. ਮੋਮਬੱਤੀ ਅਤੇ ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. ॥
→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।
→ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
→ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
→ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੂਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਪਈਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਧੁੰਦਲੀਆਂ ਦਿੱਸਦੀਆਂ ਹਨ ।
→ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
→ ਚੰਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਰਜ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
→ ਖੁਰਦਰੀ ਸਤਾ ਜਿਵੇਂ ਕੱਪੜਾ, ਕਿਤਾਬ ਆਦਿ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਅਨਿਯਮਿਤ | ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਖਿੰਡਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
→ ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਨੂੰ ਸਧਾਰਨ ਸਮਾਨ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਲਟਾ, ਛੋਟਾ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
→ ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ-ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸਦੇ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ।
- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਣ ਵਸਤੂ-ਅਜਿਹੀ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਦੂਜੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਉਤਸਰਜਿਤ ਹੋ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
- ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਇਹ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਨੂੰ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੁ ਆਪ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸੂਰਜ, ਮੋਮਬੱਤੀ, ਸੀ.ਐੱਫ਼. ਐੱਲ. ਆਦਿ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸਰੋਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
- ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਸਾਫ਼ ਸਾਫ਼ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਕੱਚ ਆਦਿ ।
- ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ, ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਲੱਕੜ, ਧਾਤ, ਰਬੜ ਆਦਿ ।
- ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਅਰਥਾਤ ਅਲਪ-ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਧੁੰਦਲਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ, ਪਤਲਾ ਕੱਪੜਾ, ਤੇਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਆਦਿ ।
- ਪਰਛਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਧੱਬਾ ਜਾਂ ਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਵਸਤੁ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਨਾਲੋਂ ਵੱਡਾ ਜਾਂ ਛੋਟਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
- ਸੂਰਜ ਘੜੀ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਨਾਲ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿਨ ਵੇਲੇ ਸਮਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
- ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਣ ਕਿ ਚੰਨ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਤਾਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
- ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਚੰਨ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ, ਤਾਂ | ਚੰਨ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
- ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸਥਿਰ ਵਸਤੁ ਦਾ ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸੇ ਗੁਣ ’ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ (ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
- ਦਰਪਣ-ਕੋਈ ਵੀ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੜਾ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉਸ ਤੇ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, | ਦਰਪਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
- ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਚਮਕਦਾਰ ਜਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੜਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ :
- ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤਨ
- ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ।
- ਨਿਯਮਿਤ ਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਜਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਧਾਤੂ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਯਮਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
- ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਖੁਰਦਰੀ ਜਾਂ ਅਸਮਤਲ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਖਿੰਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਅਸੀਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।