Bhagya

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 10 ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 10 ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ

SST Guide for Class 6 PSEB ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਨਗਰ ਹੜੱਪਾ, ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ, ਲੋਥਲ, ਕਾਲੀਬੰਗਨ, ਬਨਵਾਲੀ ਆਦਿ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਵਿਕਸਿਤ ਸੀ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਹਿਲਾ ਵਰਗ ਅਮੀਰ ਲੋਕਾਂ, ਦੂਸਰਾ ਵਰਗ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪੇਸ਼ਾਵਰ ਲੋਕਾਂ ਅਤੇ ਤੀਸਰਾ ਵਰਗ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਅੱਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਦਾਰਥ ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਚਾਵਲ, ਦਾਲਾਂ, ਫਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਸਨ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਵੀ ਸਨ । ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਅਤੇ ਉਨੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਰਸ਼, ਦੋਵੇਂ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸੋਨੇ-ਚਾਂਦੀ ਤੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਜਦ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਹੱਡੀਆਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਮਣਕਿਆਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

ਲੋਕ ਖੇਡਾਂ ਦੇ ਸ਼ੁਕੀਨ ਸਨ । ਨੱਚਣਾ-ਗਾਉਣਾ, ਜੁਆ ਜਾਂ ਚੌਪੜ ਖੇਡਣਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਸਨ । ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖੇਡਣ ਲਈ ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਮੂਰਤੀਆਂ ਅਤੇ ਬੈਲ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਨਿੱਗਰ ਯੋਜਨਾ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਨਗਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਸੀ । ਨਗਰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ-ਉੱਚਾ ਭਾਗ ਅਤੇ ਹੇਠਲਾ ਭਾਗ । ਉੱਚੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸਰਵਜਨਕ ਭਵਨ ਸਨ । ਇੱਥੇ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਹੇਠਲੇ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਸਨ । ਨਗਰਾਂ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਸਮਕੋਣ ‘ਤੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸਨ । ਨਗਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਨਗਰ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਾਈ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ ।

ਪਸ਼ਨ 4.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 1500 ਈ: ਪੂ: ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ । ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਵੱਖਵੱਖ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਅਨੁਮਾਨ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਦੇ ਪਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ਹਨ ।

1. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਆਰੀਆ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਫਲਸਰੂਪ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਈ । ਪਰ ਇਸ ਵਿਚਾਰ ਨੂੰ ਅੱਜ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ।
2. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਹੜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਨਾਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ ।
3. ਕੁਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦਾ ਕਥਨ ਹੈ ਕਿ ਲਗਪਗ 1900 ਈ: ਪੂ: ਸਰਸਵਤੀ ਨਦੀ ਦੇ ਸੁੱਕ ਜਾਣ ਕਾਰਨ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿੱਚ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ ।
4. ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੂਚਾਲ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਾਰਨ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ਸੀ ।
5. ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਫੈਲ ਗਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੂਣ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ-ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ । ਇਸ ਲਈ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੇ ਲੋਕ ਹੋਰ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ । ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੋਕ ਕੁਝ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ ਵੀ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

• ਖੇਤੀਬਾੜੀ – ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਸੀ । ਸਿੰਜਾਈ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਕਣਕ, ਚਾਵਲ, ਜੌਂ ਅਤੇ ਕਪਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਹਲ ਅਤੇ ਬੈਲਾਂ ਨਾਲ ਜੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਲੋਕ ਤਿਲ ਅਤੇ ਸਰੋਂ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
• ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ – ਲੋਕ ਬਲਦ, ਮੱਝਾਂ, ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਉਠ, ਹਾਥੀ, ਘੋੜੇ ਅਤੇ ਕੁੱਤੇ ਪਾਲਦੇ ਸਨ ।
• ਵਪਾਰ – ਨਗਰ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਨ । ਗੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਲ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੁਦਰਾ ਦੀ ਘਾਟ ਕਾਰਨ ਵਪਾਰ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਪਾਰ ਦੇਸੀ ਅਤੇ ਵਿਦੇਸ਼ੀ, ਦੋਹਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ । ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵਪਾਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਇਰਾਨ ਅਤੇ ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
• ਹੋਰ ਉਦਯੋਗ-ਧੰਦੇ – ਪੱਥਰ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕਾਂ ਵਸਤਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਸ਼ਿਲਪਕਾਰ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਬਰਤਨ, ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਆਦਿ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਛਪਾਈ ਅਤੇ ਸੂਤ ਕੱਤਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਕੇਂਦਰਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਾਹਿਰਾਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਖੁਦਾਈ ਕਰਕੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ , ਕੇਂਦਰਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਹ ਕੇਂਦਰ ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖਾਨ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸੰਘੋਲ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ-

• ਸੰਘੋਲ – ਸੰਘੋਲ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਲੁਧਿਆਣਾਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 2000 ਈ: ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਹੈ ।
• ਰੋਹੀੜਾ – ਰੋਹੀੜਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਸੰਗਰੂਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਬਰਤਨ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ 1976-77 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਮਿਸਰ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲੋਂ ਲਗਪਗ …………………….. ਗੁਣਾਂ ਵੱਡੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੀਹ

(2) ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ …….,……..,……………….. ਅਤੇ …………………. ਵਿਚੋਂ ਇਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖ਼ਾਂ, ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ

(3) ਮਕਾਨ ……………………. ਅਤੇ ……………………. ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਲੱਕੜੀ

(4) ਇੱਕ ਵੱਡਾ ………………………….. ਭਵਨ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਤੰਭਾਂ ਵਾਲਾ

(5) ਮਰਦ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੋਵੇਂ …………………………………………. ਅਤੇ …………………………. ਦੇ ਸ਼ੌਕੀਨ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਹਿਣਿਆਂ, ਫੈਸ਼ਨ

(6) ਲੋਕ …………………………. ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਤ ਦੇਵੀ

(7) ਪਿੱਪਲ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਨੂੰ …………………………. ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਵਿੱਤਰ

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਪਸ਼ੂਪਤੀ	(ਉ) ਬੰਦਰਗਾਹ
(2) ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ	(ਅ) ਲਿਖਣ ਕਲਾ
(3) ਲੋਥਲ	(ੲ) ਦੇਵਤਾ
(4) ਚਿੱਤਰ-ਲਿਪੀ	(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਪਸ਼ੂਪਤੀ	(ੲ) ਦੇਵਤਾ
(2) ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ	(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ
(3) ਲੋਥਲ	(ਉ) ਬੰਦਰਗਾਹ
(4) ਚਿੱਤਰ-ਲਿਪੀ	(ਅ) ਲਿਖਣ ਕਲਾ

IV. ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਰੋਪੜ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
(2) ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਲੋਕ ਮਾਤਾ ਦੇਵੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।
(3) ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਖੰਡਰ ਨਹੀਂ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
(4) ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਕਲਾ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (×)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਇਕ ਹੜੱਪਾ ਸਥਾਨ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲੇ ਵਿਚ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਜਿਸਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਘੋਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਥਾਨ ਹਨ । ਦੱਸੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਤਮਾਨ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਨੱਚਣ ਵਾਲੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ-ਹੜੱਪਾ ਸਥਾਨ ਹਰਿਆਣਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ :
(ੳ) ਸੁਨੇਤ
(ਅ) ਬਨਵਾਲੀ
(ੲ) ਮਿਤਾਥਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੁਨੇਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਯੋਗੀ ਦੀ ਮੂਰਤੀ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਅੱਗੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਹੈ ?

(ਉ) ਗੁਪਤਕਾਲੀਨ ਸਭਿਅਤਾ
(ਅ) ਵੈਦਿਕ ਸਭਿਅਤਾ
(ੲ) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਦੇ ਕੁਝ ਸਿੱਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਚਿੱਤਰ ਲਿਪੀ ਵਿਚ ਲੇਖ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਕ ਸਿੱਕੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਨਿਪੁੰਨ ਸਨ ।
(ਅ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਨ ਕਲਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ।
(ੲ) ਉਹ ਮੂਰਤੀਆਂ ਉੱਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਤਾਰੀਕ ਲਿਖਦੇ ਸਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੇਖਨ ਕਲਾ ਦਾ ਗਿਆਨ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨੂੰ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕਈ ਸਥਾਨ ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸਹਾਇਕ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਵਸੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਸੇ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਸਿੰਧੁ ਘਾਟੀ ਸਭਿਅਤਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲਗਪਗ 7000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੀ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੀ ਨੂੰ ਸਮਕੋਣ ‘ਤੇ ਕੱਟਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਹ ਹਵਾ ਚੱਲਣ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਸਾਫ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਚਾਰ ਸਥਾਨ ਸੰਘੋਲ, ਰੋਹੀੜਾ, ਸੁਨੇਤ ਅਤੇ ਕੋਟਲਾ ਨਿਹੰਗ ਖਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਚੱਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ ।
2. ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਨਾਲੀ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਧੁਨਿਕ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਥਾਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਬਨਾਵਲੀ,
2. ਰਾਖੀਗੜੀ,
3. ਮਿਤਾਥਲ,
4. ਕੁਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੰਜਾਬ ਵਿੱਚ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਮਾਹਿਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਰ. ਡੀ. ਬੈਨਰਜੀ ਅਤੇ ਦਯਾ ਰਾਮ ਸਾਹਨੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ-

1. ਨਦੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਸਨ ।
2. ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਲੋੜੀਂਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।
3. ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਢੋਣ ਲਈ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਚਾਰ ਕੇਂਦਰ ਇਹ ਸਨ

1. ਨੀਲ ਨਦੀ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਮਿਸਰ),
2. ਦਜ਼ਲਾ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਤ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਮੈਸੋਪੋਟਾਮੀਆ),
3. ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਸਿੰਧ),
4. ਹਵਾਂਗਹੋ ਅਤੇ ਯੰਗਸੀ-ਕਿਆਂਗ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਘਾਟੀ (ਚੀਨ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮੀ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲਗਪਗ ਸਿੰਧ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਰਸਵਤੀ (ਆਧੁਨਿਕ ਘੱਗਰ ਨਦੀ) ਤੱਕ ਸੀ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵਰਤਮਾਨ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਪੰਜਾਬ, ਹਰਿਆਣਾ, ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਪੱਛਮੀ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਕੁਝ ਭਾਗ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮਕਾਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿੱਚ ਮਕਾਨ ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮਕਾਨ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਵੱਡੇ ਮਕਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਕਮਰੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਛੋਟੇ ਮਕਾਨ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਹਰੇਕ ਮਕਾਨ ਵਿੱਚ ਇਕ ਰਸੋਈ ਘਰ ਅਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਕਈ ਵੱਡੇ ਮਕਾਨ ਦੋ-ਮੰਜ਼ਲੇ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਹੜਾ ਤੇ ਖੂਹ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਮਕਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਬਾਹਰ ਗਲੀ ਦੀਆਂ ਭੂਮੀ ਹੇਠਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਵਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭਵਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਵਿਸ਼ਾਲ ਇਸ਼ਨਾਨ-ਘਰ – ਇਹ ਚੌਰਸ ਭਵਨ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਅਜਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਕੇ ‘ਤੇ ਲੋਕ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ।
2. ਅਨਾਜ ਦੇ ਗੋਦਾਮ – ਇਹ ਭਵਨ ਹੜੱਪਾ ਅਤੇ ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਮਿਲੇ ਹਨ ।
3. ਸਭਾ ਭਵਨ – ਮੋਹਿੰਜੋਦੜੋ ਵਿੱਚ ਖੰਭਿਆਂ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਭਵਨ ਮਿਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸਭਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਸਭਿਆ ਲੋਕਾਂ ਵਰਗਾ ਸੀ । ਉਹ ਕਣਕ, ਜੌ, ਚੌਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਕੁਝ ਲੋਕ ਮਾਸ ਅਤੇ ਮੱਛੀ ਵੀ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਕੱਪੜੇ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕ ਸੁਤੀ ਅਤੇ ਉਨੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ । ਖੁਦਾਈ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਦੀ ਇੱਕ ਮੂਰਤੀ ਮਿਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲੋਕ ਧੋਤੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਪੁਸ਼ਾਕ ਅਤੇ ਮੋਢਿਆਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਲ ਵਰਗੇ ਕੱਪੜੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵੀ ਕੁਝ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ ।

ਗਹਿਣੇ – ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੋਵੇਂ ਗਹਿਣੇ ਪਾਉਣ ਦੇ ਸ਼ਕੀਨ ਸਨ । ਗਹਿਣੇ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਮੁੱਖ ਗਹਿਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਾਰ, ਵਾਲਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣੇ, ਹੱਥ ਦੇ ਕੰਗਣ, ਅੰਗੁਠੀਆਂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ । ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਕੁਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗਹਿਣੇ ਰਾਗੜੀ, ਨੱਕ ਦੇ ਕਾਂਟੇ, ਬੁੰਦੇ ਅਤੇ ਪਾਜ਼ੇਬਾਂ ਆਦਿ ਸਨ । ਅਮੀਰ ਲੋਕ ਸੋਨੇ, ਚਾਂਦੀ, ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਅਤੇ ਕੀਮਤੀ ਮੋਤੀਆਂ ਦੇ ਬਣੇ ਗਹਿਣੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ਜਦ ਕਿ ਗ਼ਰੀਬ ਲੋਕ ਸਿੱਪੀਆਂ, ਹੱਡੀਆਂ, ਤਾਂਬੇ ਅਤੇ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ ਤੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ ? ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਸਥਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਪੰਜਾਬ ਵੀ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੇਂਦਰ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਮਿਲੇ ਹਨ-

• ਸੰਘੋਲ – ਇਹ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਪਿੰਡ ਹੈ ਜੋ ਲੁਧਿਆਣਾ-ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ‘ਉੱਚਾ ਪਿੰਡ’ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 2000 ਈ: ਪੂਰਵ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਕੁਝ ਮੂਰਤੀਆਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ, ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ ਹੈ ।
• ਰੋਹੀੜਾ – ਰੋਹੀੜਾ ਮੰਡੀ ਅਹਿਮਦਗੜ੍ਹ ਤੋਂ 6 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੂਰ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ ਤੋਂ ਬਰਤਨ, ਪੱਕੀਆਂ ਇੱਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇੱਥੇ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਅਤੇ ਰੋਹੀੜਾ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵੱਧਦੀਆਂ-ਫੁੱਲਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ।
• ਸੁਨੇਤ – ਸੁਨੇਤ ਲੁਧਿਆਣਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ 1800 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੋਂ 1400 ਈ: ਪੂਰਵ ਤੱਕ ਦੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
• ਰੋਪੜ – ਇੱਥੋਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਅਤੇ ਮਾਲਾ ਦੇ ਮਣਕੇ ਮਿਲੇ ਹਨ । ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨ ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਸੀ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 2 ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science Geography Chapter 2 ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ Textbook Questions, and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ
(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ/ਇਕ ਵਾਕ (1-15) ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿੰਨੇ ਖੋਲ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਹਨ- ਥਲ ਮੰਡਲ, ਮੈਂਟਲ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸਿਆਲ, ਸੀਮਾ ਅਤੇ ਨਾਈਫ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਅਰਾਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਤਲਛੱਟੀ ਜਾਂ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੈਂਟਲ ਭਾਗ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਮੈਂਟਲ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਔਸਤਨ ਮੋਟਾਈ 2900 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਿਆਲ ਪਰਤ ਨੂੰ ਇਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਿਆਲ ਪਰਤ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾਂ (Si) ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ (Al) ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪਰਤ ਨੂੰ ਸਿਆਲ (Si + Al = SIAL) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਨੂੰ ਕੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਨੂੰ “ਨਾਈਫ” ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਰਤ ਨਿੱਕਲ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਢੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾ ਕੇ,
2. ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਅਪਣਾ ਕੇ,
3. ਪਸ਼ੂ ਚਰਾਉਣਾ ਘਟਾ ਕੇ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 50-60 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ? ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਉਹ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਮੈਗਮਾ ਅਤੇ ਲਾਵੇ ਦੇ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ- ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ‘ ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੈਗਮਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਠੰਢਾ ਹੋ ਕੇ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਣੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਪਾਤਾਲੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮੱਧਵਰਤੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ।

1. ਪਾਤਾਲੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਜਦੋਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਮੈਗਮਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਡੂੰਘਾਈ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਪਾਤਾਲੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਨਾਈਟ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ।
2. ਮੱਧਵਰਤੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮੈਗਮਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਧ ਭਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਦਰਾੜਾਂ ਵਿਚ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜਿਹੜੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੱਧਵਰਤੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡਾਈਕ ਅਤੇ ਸਿਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਹਿਦਾਰ ਤਲਛੱਟੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਉਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਅਨਾਛਾਦਨ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦੀ ਜਮਾਂ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਜਮਾਉ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਵਰਖਾ, ਹਵਾ, ਗਰਮੀ, ਸਰਦੀ, ਨਦੀ ਅਤੇ ਹਿਮ ਨਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੱਟਾਨਾਂ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।ਨਦੀਆਂ-ਨਾਲੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਮਾਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੋੜ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ ਨਦੀਆਂ-ਨਾਲੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਡਿੱਗਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸਾਰਾ ਤਲਛੱਟ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਤਹਿ ਵਿਚ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ |ਹਵਾ ਵੀ ਚੱਟਾਨੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਉਡਾ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਸੁੱਟਦੀ ਹੈ ।

ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਇਸ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਤਲਛੱਟ ਜਾਂ ਤਹਿਦਾਰ (ਅਵਸਾਦ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਬੀਤਣ ਦੇਨਾਲ-ਨਾਲ ਨਦੀਆਂ ਤਲਛੱਟ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ‘ਤੇ ਪਰਤਾਂ ਵਿਛਾਉਂਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੱਖਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਲਛੱਟ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਕਠੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਤਲਛੱਟੀ ਜਾਂ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਲਛੱਟੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਅਜੈਵਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਤਾਪ ਅਤੇ ਦਬਾਓ ਜਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਗਨੀ ਅਤੇ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਰੰਗ, ਰੂਪ, ਬਨਾਵਟ, ਕਠੋਰਤਾ ਆਦਿ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੂਲ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਦਲ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਪੀ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ । ਤਾਪੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ-ਜਦੋਂ ਤਰੇੜਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਆਦਿ ਵਿਚ ਵਹਿੰਦਾ ਹੋਇਆ ਮੈਗਮਾ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਤਾਪੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਖੇਤਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ-ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਬਾਓ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਮੂਲ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜੋ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ-

ਮੂਲ ਚੱਟਾਨਾਂ	ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ
ਅਬਰਕ	ਸ਼ਿਸ਼ਟ
ਬਿਮੀਨਸ ਕੋਲਾ	ਐਂਥਰੇਸਾਈਟ ਕੋਲਾ
ਸ਼ੈਲ	ਸਲੇਟ
ਗੈਬਰੇ	ਸਰਪੈਨਟਾਈਨ
ਰੇਤ ਪੱਥਰ	ਕਵਾਰਟਜ਼ਾਇਟ
ਪੀਟ	ਕੋਲਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –

1. ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੁ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਟਿਨ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ ਹਨ ।
2. ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ; ਜਿਵੇਂ ਸਲਫਰ, (ਗੰਧਕ), ਅਬਰਕ, ਜਿਪਸਮ, ਫ਼ਾਸਫੇਟ, ਪੋਟਾਸ਼ ਆਦਿ ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ ਹਨ ।
3. ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਨਾਲ ਬਾਲਣ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ, ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਚਲਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ , ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਬਰਕ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਖਣਿਜ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਬਰਕ ਇਕ ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਲਾਭ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖਣਿਜ ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ।

• ਇਸ ਖਣਿਜ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸਾਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਲੈਂਪ ਦੀਆਂ ਚਿਮਨੀਆਂ, ਰੰਗ-ਰੋਗਨ, ਰਬੜ, ਕਾਗਜ਼, ਦਵਾਈਆਂ, ਮੋਟਰਾਂ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਚਾਦਰਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਅਬਰਕ ਦੀਆਂ ਪਤਲੀਆਂ ਸ਼ੀਟਾਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਮੋਟਰਾਂ ਅਤੇ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਵਿਚ ਤਾਪ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਅਤੇ ਕਰੰਟ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਤਰਲ ਸੋਨਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਸੋਨਾ ਖਣਿਜ ਤੇਲੇ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਇਕ ਖਣਿਜ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਜਾਂ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਖਣਿਜਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਸਨੂੰ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਨਾਂ ਇਸ ਕਰਕੇ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ-‘ਪੈਟਰੋ’ ਅਤੇ ‘ਉਲੀਅਮ` ਦੇ ਜੋੜ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੈਟਰੋ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਉਲੀਅਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਤੇਲ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਸ਼ਬਦੀ ਅਰਥ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਹ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਪਰਤਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੱਬੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲ ਖਿੱਚਦੀ ਰਹੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਇਸੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਮਨੁੱਖ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਧਰਤੀਆਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਊ ਨਦੀ-ਘਾਟੀਆਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਿੰਧ, ਨੀਲ, ਦਜਲਾ-ਫਰਾਤ, ਯੰਗਸੀ ਘਾਟੀਆਂ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਦਾਨ ਰਿਹਾ ਹੈ | ਅੱਜ ਵੀ ਉਪਜਾਉ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਤੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਸੰਘਣੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਆਪਣੀ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇੰਨੀ ਵੱਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਮਰੱਥ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ –

1. ਕੋਲਾ-ਦਮੋਦਰ ਘਾਟੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੋਲਾ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਲਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਲੋਹਾ-ਲੋਹੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਔਡੀਸ਼ਾ, ਝਾਰਖੰਡ, ਬੰਗਾਲ, ਕਰਨਾਟਕ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਹਨ ।
3. ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਸਾਮ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਆਦਿ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(ਈ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 125-130 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚੱਟਾਨ ਪੱਥਰ ਵਾਂਗ ਕਠੋਰ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰੇਤ ਵਾਂਗ ਨਰਮ ਵੀ । ਕੁੱਝ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਰ ਨਾਲ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨਰਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ 1 ਚੱਟਾਨਾਂ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਅਗਨੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਅੱਗ ਜਾਂ ਅਗਨੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ । ਇੱਥੇ ਅਗਨੀ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈਉੱਚਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਾਂ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਹੈ | ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪੈ ਗਿਆ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਗਰਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਸਭ ਪਦਾਰਥ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਮੈਗਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਮੈਗਮਾ ਨੂੰ ਲਾਵਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ‘ਤੇ ਗਰਮ ਲਾਵਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਠੰਢਾ ਹੋ ਕੇ ਠੋਸ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਕਾਰ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ –

ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਬਾਹਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ –
(i) ਅੰਤਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਪਾਤਾਲੀ ਅਤੇ ਮਧਵਰਤੀ ।
(a) ਪਾਤਾਲੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਕਈ ਵਾਰ ਲਾਵਾ ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਹੀ ਠੰਢਾ ਹੋ ਕੇ ਜੰਮ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬਣੀਆਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਤਾਲੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ।

(b) ਮਧਵਰਤੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲਾਵਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਨੂੰ ਪਾੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੁ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਹ ਧਰਾਤਲ ਤਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਅਤੇ ਧਰਾਤਲ ਦੀਆਂ ਤਰੇੜਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਠੰਡਾ ਹੋ ਕੇ ਕਠੋਰ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬਣੀਆਂ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਮਧਵਰਤੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਡਾਈਕ, ਸਿਲ, ਡੋਲੋਰਾਈਟ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਬਾਹਰਵੇਧੀ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਲਾਵਾ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਤਲਛੱਟੀ ਜਾਂ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਰਖਾ, ਹਵਾ, ਨਦੀ, ਹਿਮ ਨਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀਸਰਦੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਟੁੱਟਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿਮ ਨਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਰੋੜ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ |

ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਣਾਂ ਦੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਇਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਜਮਾਂ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀਆਂ ਹਨ | ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਤਹਿਆਂ ਕਠੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਤਹਿਆਂ ਤਲਛੱਟੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਤਹਿਦਾਰ ਜਾਂ ਪਰਤਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਸਿੰਧ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

3. ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਇਹ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਗਨੀ ਅਤੇ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਰੰਗ-ਰੂਪ, ਗੁਣ ਆਦਿ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਚੁਨੇ ਦਾ ਪੱਥਰ ਸੰਗਮਰਮਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ-ਤਾਪੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੁਆਰਾ ਅਤੇ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੁਆਰਾ ।

• ਤਾਪੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੁਆਰਾ-ਜਦੋਂ ਗਰਮ ਮੈਗਮਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੀਆਂ ਤਰੇੜਾਂ ਅਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪਕਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਤਾਪੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖੇਤਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੁਆਰਾ-ਕਦੇ-ਕਦੇ ਇਕ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉੱਪਰੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਕਾਰਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਰੂਪ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਤਰੀ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਵਿਚ ਮੂਲ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਗੁਣ ਜ਼ਰੂਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਤਹਿਦਾਰ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਬਣੀ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਵੀ ਤਹਿਦਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਬਣੀ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਗੁਣ ਮੂਲ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਮਿਲਦੇ-ਜੁਲਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ । ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲ਼ੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਪੁੱਟ ਕੇ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਣਿਜ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ-ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ –

1. ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਟਿਨ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
2. ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਲਫਰ, ਅਬਰਕ, ਜਿਪਸਮ, ਫਾਸਫੇਟ, ਪੋਟਾਸ਼ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
3. ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਤੋਂ ਬਾਲਣ ਸ਼ਕਤੀ, ਉਰਜਾ ਆਦਿ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਥਰਮਲ ਪਲਾਂਟ, ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ, ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਹਨ ।

ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਮੁੱਖ ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
1. ਲੋਹਾ-ਲੋਹੇ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਛੋਟੇ ਜਹੀ ਕਿੱਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਬੇੜੇ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਪੁਰੀ ਉਦਯੋਗਿਕ ਮਸ਼ੀਨਰੀ, ਮੋਟਰਕਾਰਾਂ, ਰੇਲਾਂ, ਖੇਤੀ ਲਈ ਮਸ਼ੀਨਰੀ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵੀ ਇਸੇ ਖਣਿਜ ‘ਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਇਸਪਾਤ ਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਲਿਆ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਲੋਹਾ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਮਹਾਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਉੜੀਸਾ, ਝਾਰਖੰਡ, ਬਿਹਾਰ, ਮੱਧਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਛਤੀਸਗੜ, ਕਰਨਾਟਕ ਅਤੇ ਗੋਆ ਲੋਹੇ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਰਾਜ ਹਨ ।

2. ਤਾਂਬਾ-ਤਾਂਬਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਖੋਜੀ ਗਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਧਾਤ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਲੋਹੇ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਤੁ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅੱਜ ਦੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋਰ ਵੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸਮਾਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਟੈਲੀਫੋਨ-ਕੇਬਲ ਤਾਰਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਇੰਜਨ, ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ ਘੜੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਚਿੱਲੀ (ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ) ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਂਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਨੰਬਰ ਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਜ ਅਮਰੀਕਾ (ਯੁ.ਐੱਸ.ਏ.) ਆਉਂਦਾ ਹੈ | ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਭਾਰਤ, ਜਪਾਨ, ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਵੀ ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਝਾਰਖੰਡ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਸੀਮਾਂਧਰ ਅਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂਬੇ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭੰਡਾਰ ਹਨ ।

3. ਬਾਕਸਾਈਟ-ਆਕਸਾਈਟ ਤੋਂ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਹਲਕੇ ਭਾਰ ਵਾਲੀ ਧਾਤ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਪਯੋਗ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰੇਲ ਗੱਡੀਆਂ, ਮੋਟਰਾਂ, ਬੱਸਾਂ, ਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਰਤਨ ਵੀ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਵਸਤਾਂ ਬਹੁਤ ਦੇਰ ਤਕੂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਾਕਸਾਈਟ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਵਿਚ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਕਸਾਈਟ, ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਛਤੀਸਗੜ੍ਹ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਮੈਂਗਨੀਜ਼-ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਵੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਵਧੇਰੇ ਉਪਯੋਗ ਕੱਚੇ ਲੋਹੇ ਜੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ) ਤੋਂ ਸਟੀਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਲੀਚਿੰਗ ਪਾਉਡਰ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਦਵਾਈਆਂ, ਰੰਗ-ਰੋਗਨ ਤੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਉਪਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰੂਸ, ਜਾਰਜੀਆ, ਯੂਕਰੇਨ, ਕਜ਼ਾਖਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਦੇ ਕਾਫ਼ੀ ਭੰਡਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ, ਬ੍ਰਾਜ਼ੀਲ (ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ) ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵੀ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਮੁੱਖ ਉਤਪਾਦਕ ਦੇਸ਼ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇਲੰਗਾਨਾ, ਸੀਮਾਂਧਰ, ਕਰਨਾਟਕ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ਵਿਚ ਵੀ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਕਿਸੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਖਣਿਜ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ, ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ ਆਦਿ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਬਲਣ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਕੋਇਲਾ, ਖਣਿਜ ਤੇਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਆਦਿ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਇਲੇ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
1. ਕੋਇਲਾ-ਕੋਇਲਾ ਇਕ ਮੁੱਖ ਸ਼ਕਤੀ ਖਣਿਜ ਹੈ । ਹੁਣ ਕੋਇਲੇ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਘੱਟ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲੱਗੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਲਈ ਉਪਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਕੋਇਲੇ ਪੱਥਰੀ ਕੋਇਲਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਇਲਾ ਹਜਾਰਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਡੂੰਘੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਰਹਿਣ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਤਹਿਆਂ ਦੇ ਦਬਾਅ ਕਰਕੇ ਬਣਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਗਏ ।

ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕੋਇਲੇ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭੰਡਾਰ 350 ਤੋਂ 650 ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਸੰਸਾਰ ਦੇ 90% ਕੋਇਲੇ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਚੀਨ, ਯੂ. ਐੱਸ.ਏ., ਰੂਸ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੱਖਣੀ ਅਮਰੀਕਾ, ਅਫਰੀਕਾ, ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਅਤੇ ਏਸ਼ੀਆ ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਇਲਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭੰਡਾਰ ਹਨ । ਜਾਪਾਨ ਅਤੇ ਥਾਈਲੈਂਡ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਇਲਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਸੰਸਾਰ ਦਾ 5% ਕੋਇਲਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦਮੋਦਰ ਘਾਟੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕੋਇਲਾ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਕੋਇਲਾ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

2. ਖਣਿਜ ਤੇਲ-ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਨੂੰ ਤਰਲ ਸੋਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਇਹ ਨਾਂ ਇਸਦੇ ਵਧਦੇ ਹੋਏ ਉਪਯੋਗ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਖਣਿਜਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਇਸ ਨੂੰ ਵੀ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਨਾਂ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੋ ਸ਼ਬਦਾਂ- ‘ਪੈਟਰੋ’ ਅਤੇ ‘ਉਲੀਅਮ” ਦੇ ਜੋੜ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਲਾਤੀਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪੈਟਰਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਉਲੀਅਮ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ-ਤੇਲ ।

ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਹੈ –
1. ਇਹ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਪਰਤਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੱਬ ਜਾਣ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਜਿਹੜਾ ਪੈਟਰੋਲ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਅਸ਼ੁੱਧ ਅਤੇ ਅਣਸੋਧਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਤੇਲ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਡੀਜ਼ਲ, ਪੈਟਰੋਲ, ਗੈਸ, ਚਿਕਨਾਹਟ ਵਾਲੇ ਤੇਲ, ਗੀਸ, ਮੋਮ, ਵੈਸਲੀਨ ਆਦਿ । ਦੱਖਣਪੱਛਮੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਤੇਲ-ਭੰਡਾਰ ਹਨ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਾਊਦੀ ਅਰਬ, ਈਰਾਨ, ਇਰਾਕ, ਕੁਵੈਤ ਅਤੇ ਯੂ.ਏ.ਈ. ਯੂਨਾਈਟਿਡ ਅਰਬ ਅਮੀਰੇਟਸ) ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਨੋਟ-ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦੋਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਇਕ ਲਿਖਣ – ਉੱਤਰ-ਮਿੱਟੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਖੇਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –
1. ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ-ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਨਦੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਤਲਛੱਟ ਦੇ ਜੰਮਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਸਭ ਤੋਂ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਸਤਲੁਜ-ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਹਾਂਨਦੀ, ਗੋਦਾਵਰੀ, ਕਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਦੇ ਡੈਲਟਿਆਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਉਪਜਾਊ ਦਾ ਹਰੇਕ ਸਾਲ ਨਵੀਨੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਨਦੀਆਂ ਹਰ ਸਾਲ ਨਵੀਂ ਮਿੱਟੀ ਲਿਆ ਕੇ ਵਿਛਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਨਵੀਂ ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖਾਦਰ ਅਤੇ ਪੁਰਾਣੀ ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਾਂਗਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਪੋਟਾਸ਼ ਅਤੇ – ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਬਹੁਤ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹਾ, ਚੂਨਾ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਅੰਸ਼ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨਮੀ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਉਪਜ ਲਈ ਬਹੁਤ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਉੱਤਰੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਗੁਜਰਾਤ, ਪੱਛਮੀ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ-ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸਦਾ ਰੰਗ ਲਾਲ ਜਾਂ ਪੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਧੇਰੇ ਉਪਜਾਊ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਰੰਤੁ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਪੈਦਾਵਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਦੇ ਦੱਖਣ ਅਤੇ ਪੁਰਬ ਦੇ ਗਰਮ-ਖੁਸ਼ਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

4. ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ-ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਗਰਮ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਭਾਰੀ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਘੁਲ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਲਾਚਿੰਗ (Leaching) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ, ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਹੋਈ ਹੈ ।

Based upon Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles from the appropriate baseline.

5. ਖੁਸ਼ਕ ਰੇਤਲੀ ਜਾਂ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ-ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿਚ ਹਿਊਮਸ ‘ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਉਪਜਾਊ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਮਾਰੂਥਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

6. ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ-ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟ ਡੂੰਘੀ ਅਤੇ ਪਤਲੀ ਤਹਿ ਵਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਲੋਹੇ ਦਾ ਅੰਸ਼ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਲੋੜੀਂਦੀ ਵਰਖਾ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਚਾਹ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਹਿਮਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਪਰਬਤ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਸਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਪਰਬਤ ਧਰਾਤਲ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਲਾਵੇ ਦੇ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਫਿਊਜੀਜਾਮਾ ਪਰਬਤ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਉੱਤਮ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁਸਾਮਦਾਰ (Porous) ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਮੁਸਾਮਦਾਰ (Non-Porous) ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗੈਰ-ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਚੀਨੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਾਣੀ ਸਮਾ ਸਕਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਸਮਾ ਸਕਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਪਾਰਗਾਮੀ ਪਾਰਗੰਮ ਅਤੇ ਅਪਾਰਗਾਮੀ (ਅਪਾਰ-ਗੰਮ) । ਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਪਾਉਂਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਖਾਰੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ
2. ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਜਾਂ ਅਮਲੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੈਗਮਾ ਅਤੇ ਲਾਵਾ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਿਘਲਿਆ ਹੋਇਆ ਪਦਾਰਥ ਮੈਗਮਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਇਹ ਮੈਗਮਾ ਦਰਾਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਲਾਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਚੱਟਾਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਸੀ ।
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਰਵੇਦਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਤਹਿਆਂ ਜਾਂ ਪਰਤਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿੱਟੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਧਰਾਤਲ ਦਾ ਉੱਪਰਲਾ ਉਹ ਭਾਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਟੁੱਟ-ਭੱਜ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਣ ਬਹੁਤੇ ਬਾਰੀਕ, ਨਰਮ ਅਤੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤੱਤ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ । ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਇਸ ਨੂੰ ਮੂਲ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਈ ਕਾਰਕ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਮੂਲ ਚੱਟਾਨ-ਮੂਲ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਉਸ ਚੱਟਾਨ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਸ ਚੱਟਾਨ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਚੱਟਾਨ (Shale) ਤੋਂ ਚੀਕਾ ਮਿੱਟੀ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਰੇਤ ਪੱਥਰ ਤੋਂ ਰੇਤ ਦੇ ਕਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਜਲਵਾਯੂ-ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਤਾਪਮਾਨ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਅਤੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਭੂਮੀ-ਕਟਾਓ ਦੀ ਦਰ ਵਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਥਲ-ਆਕ੍ਰਿਤੀ-ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੀ ਥਲ-ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਉਸਦੇ ਅਪਵਾਹ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਤਿੱਖੀ ਢਾਲ ‘ਤੇ ਟੁੱਟੀਆਂਭੱਜੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਕਣ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਤੇ ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨਾਲ ਇਹ ਕਣ ਢਾਲ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਖਿਸਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਮੈਦਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘੱਟ ਢਾਲਾਂ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਰੁਕਾਵਟ ਤੋਂ ਟਿਕੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਮ੍ਰਿਤ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ-ਮ੍ਰਿਤ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਹਿਊਮਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਿਊਮਸ ਵਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਸਮਾਂ-ਮਿੱਟੀ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਕਾਰਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਮਾਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਜਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਵਧੇਰੇ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਉੱਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮੋਟੀ ਉਸ ਦੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਜਾਂ ਭੂਮੀ-ਕਟਾਓ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਅਤੇ ਵਗਦਾ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸੜਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਹਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਅਪਰਦਨ ਜਾਂ ਕਟਾਓ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਢਾਲ ਬਹੁਤ ਤਿੱਖੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿੱਥੇ ਵਰਖਾ ਤੇਜ਼ ਵਾਛੜ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੂਮੀ-ਕਟਾਓ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਬਨਸਪਤੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇ, ਜਿਵੇਂ ਮਾਰੂਥਲੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਿਸ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਜਾਂ ਰੇਗੜ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪੋਟਾਸ਼, ਫਾਸਫੋਰਿਕ, ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਚੂਨਾ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਲੀ ਜਾਂ ਰੇਗੜ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਲਾਵੇ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ ਘੱਟ ਉਪਜਾਉ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਘਾਹ ਅਤੇ ਝਾੜੀਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਜੁਟਾ ਕੇ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੱਜ ਤੱਕ ਵਿਸ਼ਵ ਇੱਕ ਗਲੋਬਲ ਪਿੰਡ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੀਵਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਧਰਤੀ ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਜਲਵਾਯੂ ਉੱਪਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੁੱਧ ਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਅ) ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

1. ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	(i) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ
2. ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	(ii) ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ
3. ਰੇਤਲੀ ਮਿੱਟੀ	(iii) ਪੋਟਾਸ਼, ਫਾਸਫੇਟ
4. ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ	(iv) ਹਿਊਮਸ ਦੀ ਕਮੀ ॥

ਉੱਤਰ-

1. ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	(ii) ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ,
2. ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	(iii) ਪੋਟਾਸ਼, ਫਾਸਫੇਟ
3. ਰੇਤਲੀ ਮਿੱਟੀ	(iv) ਹਿਉਮਸ ਦੀ ਕਮੀ
4. ਜਲੋੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ	(i) ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ

(ਈ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਰੂਪ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਫਿਊਜੀਜਾਮਾ ਪਰਬਤ ਲਾਵੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਲਾਵਾ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਉੱਚੇ ਪਰਬਤਾਂ ਤੋਂ
(ii) ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਤੋਂ
(iii) ਪਰਤਦਾਰ ਜਾਂ ਤਲਛੱਟੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਜੰਮਣ ਨਾਲ
(iv) ਲਾਵਾ
ਉੱਤਰ-
(iv) ਲਾਵਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਗੰਗਾ, ਸਤਲੁਜ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੱਗਰੀ ਦਾ ਜਮਾਵ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(i) ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ
(ii) ਹਿਮ ਨਦੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂ ਦੁਆਰਾ
(iii) ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੇ ਦੁਆਰਾ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਦੇ ਦੁਆਰਾ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 9 ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 9 ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

SST Guide for Class 6 PSEB ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਉਸ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਹਿਕ ਸੀ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਕੁਦਰਤੀ ਵਸਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਅੱਗ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜੰਗਲੀ ਕੰਦ-ਮੂਲ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਕੱਚਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਉਹ ਝੰਡ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।ਉਹ ਰਾਤ ਨੂੰ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ, ਪਰ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕ ਲੈਂਦਾ ਸੀ । ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਲਈ ਉਹ ਪੱਥਰ ਦੇ ਬਣੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਜਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਤੀਸਰੇ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ‘ਨਵਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ । ਹੈ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਦੇ ਪੰਜ ਮਹੱਤਵਪੁਰਨ ਲੱਛਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਨ-

1. ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਅਨਾਜ ਉਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
2. ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਪਹਿਲਾਂ ਨਾਲੋਂ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੱਧ ਗਈ ਸੀ ।
3. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣ ਅਤੇ ਰੱਖਣ ਲਈ ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸਿੱਖ ਲਏ ਸਨ ।
4. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਲਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
5. ਮਨੁੱਖ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਆਦਿ ਦੇ ਮਣਕੇ ਬਣਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ । ਉਸਨੇ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਿੱਖੀਆਂ । ਉਸਨੇ ਟੁੱਟੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਦੀ ਥਾਂ ਨੁਕੀਲੇ ਅਤੇ ਘੜੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਹਥਿਆਰ ਜਿਵੇਂ ਕੁਹਾੜੀ, ਭਾਲੇ, ਗੰਡਾਸੇ ਆਦਿ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਲੰਬੀ ਸੋਟੀ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਲੱਗਾ | ਉਸਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਲੱਗ ਗਿਆ ਕਿ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਅਨਾਜ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਹ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਲੱਕੜੀ, ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵੀ ਬਣਾਉਣ ਲੱਗਾ ਸੀ । ਫਲਸਰੂਪ ਮਨੁੱਖ ਪਿੰਡ ਬਣਾ ਕੇ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਲੱਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਬੜੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਆਸਾਨ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

1. ਪਹੀਏ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਗੱਡੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਲੱਗੀ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਯਾਤਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸਾਮਾਨ ਢੋਣਾ ਆਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ।
2. ਪਹੀਏ ਨੇ ਪਾਣੀ ਖਿੱਚਣ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ।
3. ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਪਹੀਏ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਨੁਕੀਲੇ ਪੱਥਰਾਂ ਅਤੇ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਉਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੇਖਾ-ਚਿੱਤਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਕਈ ਵਾਰ ਉਹ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗ ਵੀ ਭਰਦਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਚਿੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਅਨੇਕਾਂ ਭਾਗਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਏ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਭੁਪਾਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ‘ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ’ ਦੇ ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰ ਦੇਖਣ ਯੋਗ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨੱਚਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਨਾਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਸੀ ਅਤੇ ਲੋਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨੱਚਦੇ-ਗਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਪੁਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ	(ਉ) ਗੁਫਾ ਮਾਨਵ
(2) ਮੈਸੋਲਿਥਿਕ ਪੀਰਿਅਡ	(ਅ) ਗੁਫਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ
(3) ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ	(ੲ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ
(4) ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਖਾਧ ਸੰਹਿਕ	(ਸ) ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਪੁਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ	(ਉ) ਗੁਫਾ ਮਾਨਵ
(2) ਮੈਸੋਲਿਥਿਕ ਪੀਰਿਅਡ	(ਸ) ਮੱਧ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ
(3) ਭੀਮ ਬੈਠਕਾ	(ਅ) ਗੁਫਾ ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ
(4) ਸ਼ਿਕਾਰੀ ਖਾਧ ਸੰਹਿਕ	(ਸ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਪੂਰਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹਲ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ ।
(2) ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਕੀਤੀ ।
(3) ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਗੁਫ਼ਾ-ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੈ ।
(4) ਨਵ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਅਰਥ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (×)
(2) (×)
(3) (√)
(4) (×)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ : ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਯੁੱਗ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਾਨਵ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕੱਚਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਾਨਵ ਨੇ ਮਣਕੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਉਹ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ?

(ਉ) ਚਾਕ ਜਾਂ ਪਹੀਆ
(ਅ) ਨੁਕੀਲੇ ਪੱਥਰ
(ੲ) ਤਾਂਬੇ ਦਾ ਸਾਂਚਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚਾਕ ਜਾਂ ਪਹੀਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਨੇ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਲਈ ਕੀਤੀ ?
(ਉ) ਧਾਤੁ ਪਿਘਲਾਉਣ
(ਅ) ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣ
(ੲ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਰਤਨ ਪਕਾਉਣ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਧਾਤੂ ਪਿਘਲਾਉਣ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਨੂੰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਿੱਚ ‘ਪੇਲੀਓਲਿਥਿਕ ਪੀਰੀਅਡ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਯੂਨਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ‘ਪੁਰਾਣਾ ਪੱਥਰ’ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ ? ਮਨੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਲਈ ਕਰਦਾ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਕੁਹਾੜੀਆਂ, ਭਾਲੇ ਅਤੇ ਗੰਡਾਸੇ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰ ਸਨ । ਮਨੁੱਖ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਕਿਉਂ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰ ਦੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਪੱਥਰ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਨਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਪਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਲਗਪਗ 5 ਲੱਖ ਸਾਲ ਤੋਂ ਢਾਈ ਲੱਖ ਸਾਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੁੱਧੀਧਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੁੱਧੀਧਾਰੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜਨਮ ਪੁਰਾਤਨ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਖ਼ਰੀ ਪੜਾਅ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਉਹ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਖੇੜੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਕੰਦ-ਮੂਲ, ਫਲ ਆਦਿ ਇਕੱਠੇ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਲਗਪਗ 10,000 ਸਾਲ ਤੋਂ 12,000 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਕਿਹੜੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੀ ਮੁੱਖ ਖੋਜ ਪਹੀਆ ਸੀ । ਇਸ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਦੋ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਹੀਏ ਦੀ ਖੋਜ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡੇ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ । ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਅੱਗ ਬਾਲ ਕੇ ਭੋਜਨ ਪਕਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਰੱਖਣ, ਆਪਣੀਆਂ ਗੁਫ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਰਾਮ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਨੂੰ ਰੌਸ਼ਨੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਅੱਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੂਰਵ ਇਤਿਹਾਸਕ ਕਾਲ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖੁਦਾਈਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਪੁਰਾਤਨ ਵਸਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ, ਪੁਰਾਣੇ ਔਜ਼ਾਰ, ਹਥਿਆਰ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਅਨਾਜ ਦੇ ਜੋ ਦਾਣੇ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਸੁੱਟ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉੱਗ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਅਨਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ
ਨੇ ਇਹ ਸਿੱਖਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਕਿ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪੈਦਾਵਾਰ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਕਦੋਂ ਬੀਜਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ’ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ । ਹੁਣ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਇਧਰ-ਉਧਰ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਰਹੀ । ਉਸਦਾ ਖ਼ਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਟਿਕ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਅਤੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸਰਦੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਖੱਲਾਂ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਛਾਲ ਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਸਰੀਰ ਢੱਕਦਾ ਸੀ । ਪੁਰਸ਼ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ, ਦੋਵੇਂ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਗਹਿਣੇ ਕੀਮਤੀ ਪੱਥਰਾਂ, ਪੱਕੀ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਹਾਥੀ ਦੰਦ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣੇ ਮਣਕੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਗਹਿਣੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-
1. ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਜੀਵਨ – ਉਹ ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਸੀ ਅਤੇ ਨੰਗਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ।

2. ਭੋਜਨ – ਆਪਣੀ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੰਦ ਮੂਲ, ਫਲ ਜਾਂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਮਾਸ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਫਲ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸ ਥਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।ਉਸਨੂੰ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦਾ ਕੋਈ ਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਸੀ । ਉਹ ਅੱਗ ਬਾਲਣਾ ਵੀ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਮਾਸ ਨੂੰ ਕੱਚਾ ਹੀ ਖਾਂਦਾ ਸੀ । ਆਪਣੀ ਪਿਆਸ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਉਹ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਗਿਆ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ, ਮਨੁੱਖ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਕਰਨਾ ਸਿੱਖ ਗਿਆ ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਆਸਾਨ ਅਤੇ ਸਭਿਆ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਅਨਾਜ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਫਲ ਪੈਦਾ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕੀਤੇ । ਸਿੰਜਾਈ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਉਸਨੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਕੰਢੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ।ਉਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਕਣਕ, ਚੌਲ ਅਤੇ ਜੋਂ ਉਗਾਉਂਦਾ ਸੀ ।

ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਉਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਯੋਗਦਾਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਵਾਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਗਏ | ਅੱਗ ਦੀ ਖੋਜ, ਨਵੇਂ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਆਰੰਭ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਜੀਵਨ ਸਭਿਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

• ਸਥਿਰ ਜੀਵਨ – ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰ ਦਿੱਤੀ । ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਮਨੁੱਖ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਅੱਗੇ ਵਧਿਆ । ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨੇ ਉਸਦੀ ਭੋਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਹੁਣ ਉਸਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੀ ਖੋਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਘੁੰਮਣਾ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਦੇ ਧੰਦੇ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਰਸਤੇ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਪਿਆ ।
• ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ – ਨਵੇਂ ਪੱਥਰ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਉਹ ਕਿਸਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਸਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣੀਆਂ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਰਖਾਣਾਂ ਅਤੇ ਘੁਮਿਆਰਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
• ਕਿਰਤ – ਵੰਡ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧੰਦੇ ਅਪਣਾਉਣ ਨਾਲ ਕਿਰਤ ਦੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਅਤੇ ਹੌਲੀਹੌਲੀ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਪੁੰਨਤਾ ਵੀ ਆ ਗਈ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਵਿਵਸਥਿਤ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Maths Book Solutions Chapter 10 Vector Algebra Ex 10.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Maths Chapter 10 Vector Algebra Ex 10.2

Question 1.
Compute the magnitude of the following vectors
\(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}=\hat{\boldsymbol{i}}+\hat{\boldsymbol{j}}+\hat{\boldsymbol{k}}\); \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}=\mathbf{2} \hat{\boldsymbol{i}}-\mathbf{7} \hat{j}-\mathbf{3} \hat{\boldsymbol{k}}\); \(\vec{c}=\frac{1}{\sqrt{3}} \hat{i}+\frac{1}{\sqrt{3}} \hat{j}-\frac{1}{\sqrt{3}} \hat{k}\)
Solution.
The given vectors are

Question 2.
Write two different vectors having same magnitude.
Solution.
Consider the vectors \(\vec{a}=\hat{i}+2 \hat{j}+\hat{k}\) and \(\vec{b}=\hat{i}+\hat{j}+2 \hat{k}\)
\(|\vec{a}|=\sqrt{1^{2}+2^{2}+1^{2}}=\sqrt{6}\),
\([|\vec{b}|=\sqrt{1^{2}+1^{2}+2^{2}}=\sqrt{6}/latex]
Thus, vectors [latex]\vec{a}\) and \(\vec{a}\) have the same magnitude.

Question 3.
Write two different vectors having same direction.
Solution.

The direction cosines of \(\vec{p}\) and \(\vec{q}\) are the same.
Hence, the two vectors have the same direction.

Question 4.
Find the values of x and y so that the vectors \(2 \hat{i}+\mathbf{3} \hat{j}\) and \(x \hat{i}+y \hat{j}\) are equal.
Solution.
The two vectors \(2 \hat{i}+\mathbf{3} \hat{j}\) and \(x \hat{i}+y \hat{j}\) will be equal if their corresponding components are equal.
Hence, the required values of x and y are 2 and 3 respectively.

Question 5.
Find the scalar and vector components of the vector with initial point (2, 1) and terminal point (- 5, 7).
Solution.
The vector with the initial point P(2,1) and terminal point Q(- 5, 7) can be given by,
\(\overline{P Q}=(-5-2) \hat{i}+(7-1) \hat{j}\)

⇒ \(\overline{P Q}=7 \hat{i}+6 \hat{j}\)
Hence, the required scalar components are -7 and 6 while the vector components are – 7î and 6ĵ.

Question 6.
Find the sum of the vectors a = î – 2ĵ + k̂, b = – 2î + 4ĵ + 5k̂ and c = î – 6ĵ – 7k̂.
Solution.
The given vectors are a = î – 2ĵ + k̂, b = – 2î + 4ĵ + 5k̂ and c = î – 6ĵ – 7k̂.
∴ \(\vec{a}+\vec{b}+\vec{c}\) = (1 – 2 + 1) î + (- 2 + 4 – 6) ĵ + (1 + 5 – 7) k̂.
0 . î – 4 ĵ – 1 . k̂ = – 4 ĵ – k̂ .

Question 7.
Find the unit vector in the direction of the vector \(\vec{a}\) = î + ĵ + 2k̂.
Solution.
The unit vector â in the direction of vector \(\vec{a}\) = î + ĵ + 2k̂ is given by

Question 8.
Find the unit vector in the direction of vector \(\overrightarrow{P Q}\), where P and Q are the points (1, 2, 3) and (4, 5, 6), respectively.
Solution.
The given points are P (1, 2, 3) and Q (4, 5 6).

Question 9.
For given vectors, \(\vec{a}\) = 2i – j + 2 k and \(\vec{b}\) = – i + j k, find the unit vector in the direction of the vector \(\vec{a}\) + \(\vec{b}\).
Solution.
The given vectors are \(\vec{a}\) = 2 î – ĵ + 2 k̂ and \(\vec{b}\) = – î + ĵ – k̂
\(\vec{a}\) = 2 î – ĵ + 2 k̂
\(\vec{b}\) = – î + ĵ – k̂
.-. \(\vec{a}\) + \(\vec{a}\) = (2 – 1) î +(- 1 + 1) ĵ + (2 – 1) k̂
= 1 î + 0 ĵ + 1 k̂
|\(\vec{a}\) + \(\vec{b}\)| = \(\sqrt{1^{2}+1^{2}}=\sqrt{2}\)
Hence, the unit vector in the direction of (\(\vec{a}\) + \(\vec{b}\)) is \(\frac{(\vec{a}+\vec{b})}{|\vec{a}-\vec{b}|}=\frac{\hat{i}+\hat{k}}{\sqrt{2}}=\frac{1}{\sqrt{2}} \hat{i}+\frac{1}{\sqrt{2}} \hat{k}\).

Question 10.
Find a vector in the direction of vector 5î – ĵ + 2k̂ which has magnitude 8 units.
Solution.
Let \(\vec{a}\) = – 5î – ĵ + 2k̂
∴ |\(\vec{a}\)| = \(\sqrt{5^{2}+(-1)^{2}+2^{2}}=\sqrt{25+1+4}=\sqrt{30}\)

⇒ \(\hat{a}=\frac{\vec{a}}{|\vec{a}|}=\frac{5 \hat{i}-\hat{j}+2 \hat{k}}{\sqrt{30}}\)

Hence, the vector in the direction of vector 5î – ĵ + 2k̂ which has magnitude 8 units is given by,

Question 11.
Show that the vectors 2î – 3ĵ + 4k̂ and – 4î + 6ĵ – 8k̂ are collinear.
Solution.
Let \(\vec{a}\) = 2î – 3ĵ + 4k̂ and \(\vec{b}\) = – 4î + 6ĵ – 8k̂.

It is observed that \(\vec{b}\) = – 4î + 6ĵ – 8k̂
= -2 (2î – 3ĵ + 4k̂) = – 2 \(\vec{a}\)
\(\vec{b}\) = λ \(\vec{a}\), where λ = – 2.
Hence, the given vectors are collinear.

Question 12.
Find the direction cosines of the vector î + 2 ĵ + 3 k̂.
Solution.
Let |\(\vec{a}\)| = î + 2 ĵ + 3 k̂
|\(\vec{a}\)| = \(\sqrt{1^{2}+2^{2}+3^{2}}=\sqrt{1+4+9}=\sqrt{14}\)
Hence the direction cosines of \(\vec{a}\) are \(\left(\frac{1}{\sqrt{14}}, \frac{2}{\sqrt{14}}, \frac{3}{\sqrt{14}}\right)\).

Question 13.
Find the direction cosines of the vector, joining the points A(1, 2,- 3) and B(- 1, – 2, 1) directed from A to B.
Solution.
The given points are A(1, 2, – 3) and B(- 1, – 2, 1).

Question 14.
Show that the vector î + ĵ + k̂ is equally inclined to the axes OX, OY and OZ.
Solution.
Let \(\vec{a}\) = î + ĵ + k̂
Then, |\(\vec{a}\)| = \(\sqrt{1^{2}+1^{2}+1^{2}}=\sqrt{3}\)

Therefore, the direction cosines of \(\vec{a}\) are \(\left(\frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}, \frac{1}{\sqrt{3}}\right)\).
Now, let α, β and γ be the angles formed by \(\vec{a}\) with the positive directions of x, y and z axes.

Then, we have cos α = \(\frac{1}{\sqrt{3}}\), cos β = \(\frac{1}{\sqrt{3}}\), cos γ = \(\frac{1}{\sqrt{3}}\).

Hence, the given vector is equally inclined to axes OX, OY and OZ.

Question 15.
Find the position vector of a point R which divides the line joining two points P and Q whose position vectors are î + 2ĵ – k̂ and – î + ĵ + k̂ respectively, in the ratio 2 : 1
(i) internally
(ii) externally
Solution.
The position vector of point R dividing the line segment joining two points P and Q in the ratio m : n is given by
Case I:
Internally \(\frac{m \vec{b}+n \vec{a}}{m+n}\)

Case II:
Externally \(\frac{m \vec{b}-n \vec{a}}{m-n}\)
Position vectors of P and Q are given as \(\overrightarrow{O P}\) = î + 2 ĵ – k̂ and \(\overrightarrow{O Q}\) = – î + ĵ + k̂

(i) The position vector of point R which divides the line joining two points P and Q internally in the ratio 2 : 1 is given by
\(\overrightarrow{O R}\) = \(\frac{2(-\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})+1(\hat{i}+2 \hat{j}-\hat{k})}{2+1}=\frac{(-2 \hat{i}+2 \hat{j}+2 \hat{k})+(\hat{i}+\hat{j}-\hat{k})}{3}\)

= \(\frac{-\hat{i}+4 \hat{j}+\hat{k}}{3}=-\frac{1}{3} \hat{i}+\frac{4}{3} \hat{j}+\frac{1}{3} \hat{k}\)

The position vector of point R which divides the line joining two points P and Q externally in the ratio 2 : 1 is given by
\(\overrightarrow{O R}\) = \(\frac{2(-\hat{i}+\hat{j}+\hat{k})-1(\hat{i}+2 \hat{j}-\hat{k})}{2-1}\)
= (- 2î + 2ĵ + 2k̂) – (î + 2 ĵ – k̂)
= – 3 î + 3 k̂.

Question 16.
Find the position vector of the mid point of the vector joining the points P( 2, 3, 4) and Q( 4, 1, – 2).
Solution.
The position vector of mid-point R of the vector joining points P(2, 3, 4) and Q(4, 1, – 2) given by
\(\overrightarrow{O R}\) = \(\frac{(2 \hat{i}+3 \hat{j}+4 \hat{k})+(4 \hat{i}+\hat{j}-2 \hat{k})}{2}\)

= \(\frac{(2+4) \hat{i}+(3+1) \hat{j}+(4-2) \hat{k}}{2}\)

= \(\frac{6 \hat{i}+4 \hat{j}+2 \hat{k}}{2}\)

= 3î + 3ĵ + k̂

Question 17.
Show that the points A, B and C with position vectors, a = 3î – 4ĵ – 4k̂, b = 2î – j + k̂ and c = î – 3ĵ – 5k̂, respectively form the vertices of a right angled triangle.
Solution.
Position vectors of points A,B and C are respectively given as

Hence, ABC is a right angled triangle.

Question 18.
In triangle ABC which of the following is not true

(A) \(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}+\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\)
(B) \(\overrightarrow{\boldsymbol{A B}}+\overrightarrow{\boldsymbol{B C}}-\overrightarrow{\boldsymbol{A C}}=\overrightarrow{\mathbf{0}}\)
(C) \(\overrightarrow{\boldsymbol{A B}}+\overrightarrow{B C}-\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\)
(D) \(\overrightarrow{\mathbf{A B}}-\overrightarrow{C B}+\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\)
Solution.
On applying the triangle law of addition in the given triangle, we have
\(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}=\overrightarrow{A C}\) ………….(i)

⇒ \(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}=-\overrightarrow{C A}\)

⇒ \(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}+\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\) …………(ii)

∴ The equation given in alternative A is true.
\(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}=\overrightarrow{A C}\)

⇒ \(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}-\overrightarrow{A C}=\overrightarrow{0}\)
∴ The equation given in alternative B is true.
From equation (ii), we have
\(\overrightarrow{A B}-\overrightarrow{C B}+\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\)
∴ The equation given in alternative D is true.
Now, consider the equation given in alternative C.
\(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}-\overrightarrow{C A}=\overrightarrow{0}\)

⇒ \(\overrightarrow{A B}+\overrightarrow{B C}=\overrightarrow{C A}\)………………..(iii)
From equations (i) and (iii), we have AC – CA
⇒ \(\overrightarrow{A C}=\overrightarrow{C A}\)

⇒ \(\overrightarrow{A C}=-\overrightarrow{A C}\)

⇒ \(\overrightarrow{A C}+\overrightarrow{A C}=\overrightarrow{0}\)

⇒ \(2 \overrightarrow{A C}=\overrightarrow{0}\)

⇒ \(\overrightarrow{A C}=\overrightarrow{0}\) which is not true.
Hence, the equation given in alternative C is incorrect.
The correct answer is (C).

Question 19.
If a and B are two collinear vectors, then which of the following are incorrect
(A) \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}\) = X \(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}\), for some scalar X
(B) \(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}\) = ± \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}\)
(C) The respective components of a and B are proportional
(D) Both the vectors \(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}\) and \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}\) have same direction, but different magnitudes.
Solution.

Thus, the respective components of \(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}\) and \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}\) are proportional.
However, vector \(\overrightarrow{\boldsymbol{a}}\) and \(\overrightarrow{\boldsymbol{b}}\) can have different directions.
Hence, the statement given in D is incorrect.
The correct answer is (D).

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science Geography Chapter 1 ਵਾਤਾਵਰਨ

Social Science Guide for Class 7 PSEB ਵਾਤਾਵਰਨ Textbook Questions, and Answers

(ੳ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਇਕ ਸ਼ਬਦ/ਇਕ ਵਾਕ (1-15) ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਤੱਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਕਿੰਨੇ ਮੰਡਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤਿੰਨਾਂ ਮੰਡਲਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਮੰਡਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨਾਂ ਮੰਡਲਾਂ ਦੇ ਸੁਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਮੰਡਲ ਨੂੰ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ, ਥਲ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਜਲ ਮੰਡਲ ਦੇ ਆਪਸੀ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮੰਡਲ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਮੰਡਲ ਹਨ

1. ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ
2. ਥਲ ਮੰਡਲ
3. ਜਲ ਮੰਡਲ
4. ਇਸ ਦੇ ਇਲਾਵਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵੀ ਮੰਡਲ ਹੈ । ਉਸਨੂੰ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਦਲਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਪਰਿਵਰਤਨ) ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੌਲੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਤੇਜ਼ ਵੀ । ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਅਪਰਦਨ ਦੇ ਕਾਰਕਾਂ (ਨਦੀਆਂ, ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ, ਹਵਾ ਆਦਿ) ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਤੇਜ਼ ਪਰਿਵਰਤਨ ਥਲ ਦੇ ਉੱਚਾ-ਨੀਵਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ, ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ਕਈ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ

• ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਅਤੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜ਼ਮੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ।
• ਨਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਹਿਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖੁਸ਼ਕ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਵਿਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ।
• ਖਣਿਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਖਾਣਾਂ ਪੁੱਟ ਕੇ ।
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਹਨ-

1. ਸਿਆਲ
2. ਸੀਮਾ
3. ਨਾਇਫ ॥

(ਅ) ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ –

(1) ਵਾਤਾਵਰਨ ਨੂੰ ……………… ਮੰਡਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ

(2) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਿਆਲ ਪਰਤ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਚਟਾਨਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿਚ …… ਅਤੇ …… ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿਲੀਕਾਨ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ

(3) ਧਰਤੀ ਦੀ ਨਾਈਫ ਪਰਤ ਵਿਚ ……….. ਅਤੇ …………. ਤੱਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਿਕਲ, ਲੋਹਾ

(4) ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਦੇ ਅਨੇਕ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ………………… ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ-ਜਗਤ

(5) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦਾ …………… ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਨੇ ਘੇਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
71 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ 1

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਦੀਪਾਂ ‘ਤੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਖੇਤੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਸਦੇ ਲੋਕ ਜਾਂ ਟਾਪੂਆਂ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਵਾਸ (HABITAT) ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਵਾਂਗ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵੀ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਅਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ (Ecology) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਮੇਲ ਨੂੰ ਪਰਿਸਥਿਤਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਮੰਡਲ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆਏ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿਚ ਗੈਸੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸੀ । ਫਿਰ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਈ | ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਇਹ ਠੰਢੀ ਹੋਈ ਅਤੇ ਠੋਸ ਹੋ ਗਈ ।ਇਸ ਦੇ ਗੈਸੀ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ, ਜਲੀ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਜਲ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਠੋਸ ਤੱਤਾਂ ਨੇ ਥਲ ਮੰਡਲ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਸੈਂਕੜੇ ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਹਵਾ ਦਾ ਇਕ ਘੇਰਾ ਜਾਂ ਗਿਲਾਫ਼ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਘੇਰੇ ਨੂੰ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਉੱਚਾਈ 1600 ਕਿ.ਮੀ. ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਦੀ 99% ਹਵਾ ਸਿਰਫ਼ 32 ਕਿ. ਮੀ. ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਹੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਹਵਾ ਘੱਟ ਵਿਰਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੌਤਿਕ ਅੰਸ਼ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੌਤਿਕ ਅੰਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਵਾਯੂਦਾਬ ਆਦਿ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਕਿਸ ਅੰਸ਼ (ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜਲ ਅਤੇ ਥਲ ਦੀ ਵੰਡ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਧਰਾਤਲ ਜਲ ਅਤੇ ਥਲ ਦੋਹਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸਦਾ 71% ਭਾਗ ਜਲ ਹੈ ਅਤੇ ਬਾਕੀ 29 ਭਾਗ ਬਲ ਹੈ | ਬਲ ਦਾ 2/3 ਭਾਗ ਉੱਤਰੀ ਗੋਲਾਰਧ ਵਿਚ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਥਲ ਮੰਡਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਾਤਲ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਠੋਸ ਭਾਗ ਨੂੰ ਥਲ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ

1. ਥਲ ਮੰਡਲ ਦੀ ਮੋਟਾਈ 80 ਤੋਂ 100 ਕਿ. ਮੀ. ਤਕ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਮੋਟਾਈ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਘੱਟ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਠੋਸ ਪਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗਾਂ ਤਕ ਪਿਥਵੀ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਠੋਸ ਪਰਤ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਭੂ-ਤਲ, ਮੱਧ ਭਾਗ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ ।

• ਭੂ-ਤਲ-ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਿਆਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਸਿਲੀਕਾਂਨ (Si) ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ (Al) ਹਨ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਨਾਂ ਸਿਆਲ (Si+AL) ਪਿਆ ਹੈ ।
• ਮੈਂਟਲ ਜਾਂ ਮੱਧ ਭਾਗ-ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੀਮਾ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਸਿਲੀਕਾਂ (Si) ਅਤੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ (Mg) ਹਨ ।

• ਕੇਂਦਰੀ ਭਾਗ-ਇਹ ਧਰਤੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਾਇਫ (Nife) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ · ਵਿਚ ਨਿਕਲ (Ni) ਅਤੇ ਲੋਹੇ (Fe) ਦੀ ਬਹੁਤਾਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜਲ-ਹਿ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ (71%) ਭਾਗ ਪਾਣੀ (ਜਲ) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਜਲ-ਹਿ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਲ ਮੰਡਲ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜਲ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ, ਖਾੜੀਆਂ, ਨਦੀਆਂ, ਝੀਲਾਂ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ (ਸਮੁੰਦਰਾਂ) ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਕਿਉਂ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ) ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ –

1. ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ (ਸਮੁੰਦਰਾਂ) ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਧਰਤੀ ਦੇ ਜਲਵਾਯੂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਹਨ, ਜੋ ਗਰਮ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਬੱਦਲ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਰਖਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
2. ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਵਾਵਾਂ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਨਮੀ ਵਾਲਾ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਸਮੁੰਦਰੀ ਧਾਰਾਵਾਂ ਜਵਾਰਭਾਟਾ ਨਾਲ ਲਗਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ‘ਤੇ ਡੂੰਘਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮੁੰਦਰੀ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਸਹੀ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✓) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਵਾਕਾਂ ਤੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਪਰ ਵਾਤਾਵਰਨ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਉੱਪਰ ਜਲ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲੋਂ ਥਲ ਵਧੇਰੇ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੀਵ ਮੰਡਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਅੰਗ (ਹਿੱਸਾ) ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਥਲਮੰਡਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਬਦੀਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

(ਅ) ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

1. ਨਮੀ ਅਤੇ ਦਬਾਓ	(i) ਪਰਦਨ ਦੇ ਕਾਰਨ
2. ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਅਤੇ ਦਰਿਆ	(ii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ
3. ਨਾਇਕ	(iii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹਿ
4. ਸਿਆਲ ।	(iv) ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਅੰਸ਼ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਨਮੀ ਅਤੇ ਦਬਾਓ	(iv) ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੇ ਅੰਸ਼ :
2. ਗਲੇਸ਼ੀਅਰ ਅਤੇ ਦਰਿਆ	(i) ਅਪਰਦਨ ਦੇ ਕਾਰਨ
3. ਨਾਇਫ	(ii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸਾ
4. ਸਿਆਲ	(iii) ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹਿ ।

(ਇ) ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਧਰਤੀ ਦਾ ਧਰਾਤਲ (ਸਤਹਿ) ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੋ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ?

(i) ਜਲ ਅਤੇ ਵਾਯੂ.
(ii) ਜਲ ਅਤੇ ਧਰਤੀ
(iii) ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਵਾਯੂ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਜਲ ਅਤੇ ਧਰਤੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿਚ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੇ ਕਿਸ ਅੰਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(i) ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ
(ii) ਜਲ ਮੰਡਲ
(iii) ਥਲ ਮੰਡਲ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਇਕ ਅਜਿਹਾ ਮੰਡਲ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕੁਦਰਤੀ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਮੰਡਲ ਕੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(i) ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ
(ii) ਜਲ ਮੰਡਲ
(iii) ਜੈਵ ਮੰਡਲ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਜੈਵ ਮੰਡਲ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions History Chapter 8 ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science History Chapter 8 ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ

SST Guide for Class 6 PSEB ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ-ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਜਿਸ ਕਾਲ ਦਾ ਕੋਈ ਲਿਖਤੀ ਵੇਰਵਾ । ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪੂਰਵ-ਇਤਿਹਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਤਿਹਾਸ-ਇਤਿਹਾਸ ਤੋਂ ਭਾਵ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਉਸ ਕਾਲ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਲਿਖਤੀ ਵੇਰਵਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਇਹ ਗੰਥ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-

1. ਵੇਦ,
2. ਬਾਹਮਣ ਗੰਥ,
3. ਆਰਣਯਕ,
4. ਉਪਨਿਸ਼ਦ,
5. ਸੂਰ,
6. ਮਹਾਂਕਾਵਿ (ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ),
7. ਪੁਰਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਚੱਟਾਨਾਂ, ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੰਕੇਤਾਂ ਜਾਂ ਅੱਖਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖਦੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਣਨ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਉਸਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਸਮੁਦਰ ਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸਕੰਦ ਗੁਪਤ ਦੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ-ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ-ਦਾਨ ਕਰਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਾਤਨ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਬਰਤਨਾਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਸਿੱਕਿਆਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਭਿਲੇਖਾਂ ਨੂੰ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਨਾਮਕ ਦੋ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਇਹਨਾਂ ਮਹਾਂਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਰੀਆਂ ਦੇ ਆਗਮਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਆਦਿ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਦ, ਬਾਹਮਣ ਗੰਥ, ਆਰਣਯਕ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ, ਸੂਤਰ, ਮਹਾਂਕਾਵਿ, ਪੁਰਾਣ, ਬੋਧੀ ਤੇ ਜੈਨ ਗੰਥ, ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਗੰਥ ਸਾਨੂੰ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਦੀ ਵੀ ਰਚਨਾ ਹੋਈ । ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮੁੱਖ ਹੈ । ਕੌਟਲਿਆ ਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਾਰੇ ‘ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ’ ਨਾਮਕ ਗੰਥ ਲਿਖਿਆ । ਭਾਸ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ ਆਦਿ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਾਟਕ ਲਿਖੇ ਗਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਵੀ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ
ਲਿਖੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਕੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸੌ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਬਣੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਕਿਲ੍ਹਿਆਂ ਅਤੇ ਮਹੱਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਮਾਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਜੀਵਨ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਸੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਇਤਿਹਾਸ …………………………. ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।
(2) ਇਤਿਹਾਸ ………………………. ਲਈ ਅਤੀਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਹੈ ।
(3) ਕੌਟੱਲਿਆ ਦੁਆਰਾ ……………………….. ਨਾਂ ਦੀ ਪੁਸਤਕ ਲਿਖੀ ਗਈ ।
(4) ਪੁਸਤਕਾਂ, ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਵਸਤਾਂ ……………………. ਸ੍ਰੋਤ ਅਖਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਅਤੀਤ
(2) ਭਵਿੱਖ
(3) ਅਰਥ-ਸ਼ਾਸਤਰ
(4) ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

(1) ਆਰੀਆ ਭੱਟ	(ਉ) ਮਹਾਂਕਾਵਿ
(2) ਰਮਾਇਣ	(ਅ) ਵੇਦ
(3) ਸਾਮਵੇਦ	(ੲ) ਕੌਟੱਲਿਆ
(4) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ	(ਸ) ਵਿਗਿਆਨੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ਜੋੜੇ-

(1) ਆਰੀਆ ਭੱਟ	(ਸ) ਵਿਗਿਆਨੀ
(2) ਰਮਾਇਣ	(ੳ) ਮਹਾਂਕਾਵਿ
(3) ਸਾਮਵੇਦ	(ਅ) ਵੇਦ
(4) ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ	(ੲ) ਕੌਟੱਲਿਆ

IV. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਹੀ (√) ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਓ :

(1) ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ।
(2) ਆਰਣਯਕ ਵੈਦਿਕ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(3) ਸਿੱਕੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਸੋਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
(4) ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
(1) (√)
(2) (×)
(3) (×)
(4) (√)

PSEB 6th Class Social Science Guide ਪਾਚੀਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਅਧਿਐਨ-ਸੋਤ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਤੋਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਸਤੰਭ, ਨਾਲੰਦਾ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਦਿਆਲਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
“ਇਪਿਗਾਫ਼ੀ” ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਭਿਲੇਖਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨੂੰ ਇਮਿਗ੍ਰਾਫੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋੜਾਂ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਿੱਕੇ
(ਅ) ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ
(ੲ) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਧਾਰਮਿਕ ਪੁਸਤਕਾਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਾ ਚਿੱਤਰ ‘ਸਾਂਚੀ ਦਾ ਸਤੂਪ’ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਾਹਿਤਕ
(ਅ) ਸਮਾਜਿਕ
(ੲ) ਪੁਰਾਤੱਤਵਿਕ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੁਰਾਤੱਤਵਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਜੋ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ੳ) ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ
(ਅ) ਕੌਟਲਿਆ ਅਤੇ ਕਾਲੀਦਾਸ
(ੲ) ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ ਅਤੇ ਸਕੰਦਗੁਪਤ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜੇ ਦਾ ਉਸਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਅਭਿਲੇਖ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਸਮੁਦਰਗੁਪਤ
(ਅ) ਅਸ਼ੋਕ
(ੲ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਵੇਂ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਚਾਰ ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੇਦ,
2. ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਗ੍ਰੰਥ,
3. ਉਪਨਿਸ਼ਦ,
4. ਮਹਾਂਕਾਵਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੂੰ ਸਮ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਸ਼ਾਸਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਹਾਣੀ ਲਿਖਣ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਰੀਆ ਭੱਟ ਅਤੇ ਵਰਾਹਮਿਹਿਰ ਆਦਿ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੀਆਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਗਣਿਤ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਅੱਗੇ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਮਾਇਣ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕ ਜੀ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਰ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋਤ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਮਾਰਤਾਂ,
2. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ,
3. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕੇ,
4. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਵਸਤਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਖ਼ਰੀਦ-ਵੇਚ ਅਤੇ ਭੂਮੀਦਾਨ ਦੇ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਮੌਰੀਆ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਆਰੰਭ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦਾ ਸਾਡੇ ਭਵਿੱਖ ਨਾਲ ਕੀ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਭਵਿੱਖ ਲਈ ਅਤੀਤ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਜ਼ਬੂਤ ਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਲਈ ਇਹ ਜਾਣਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਵਰਤਮਾਨ ਸਥਿਤੀ ਤੱਕ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਸਭ ਦਾ ਗਿਆਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਤੋਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮਾਇਣ ਅਤੇ ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਹਾਂਕਾਵਿ ਹਨ ਜੋ ਮੁੱਢਲੇ ਵੈਦਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ । ਰਮਾਇਣ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਬਾਲਮੀਕ ਜੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ 24000 ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ ਕਈ ਸਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੇਖਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸਤਾਰ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਪਰ ਆਮ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇ ਲੇਖਕ ਮਹਾਂਰਿਸ਼ੀ ਵੇਦ ਵਿਆਸ ਜੀ ਹਨ । ਮਹਾਂਭਾਰਤ 18 ਪੁਸਤਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਲੱਖ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸ਼ਲੋਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਕਲੀ, ਤਾਂਬੇ, ਕਾਂਸੇ, ਚਾਂਦੀ ਅਤੇ ਸੋਨੇ ਆਦਿ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ‘ਤੇ ਰਾਜਿਆਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ, ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ, ਧਾਰਮਿਕ ਚਿੰਨ, ਸਿੱਕੇ ਜਾਰੀ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰੀਖਾਂ ਆਦਿ ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਰਾਜਿਆਂ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ਾਂ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਰਾਟ ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਉਸਨੂੰ ਪੜ ਸਕਣ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਸਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਸੁਣਾਇਆ ਵੀ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਸੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਪੱਥਰਾਂ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ, ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਲਿਖੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਇਹ ਲਿਖੇ ਗਏ ਸਨ ।

1. ਅਸ਼ੋਕ ਨੇ ਮਨੁੱਖਤਾ ਦੀ ਭਲਾਈ ਲਈ ਆਪਣਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਪੱਥਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾ ਕੇ ਪੂਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤਾ, ਤਾਂ ਜੋ ਲੋਕ ਉਸਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਚੱਲ ਸਕਣ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਅਸ਼ੋਕ ਦੇ ਧਰਮ ਅਤੇ ਰਾਜਵਿਸਤਾਰ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।
2. ਹੋਰ ਕਈ ਰਾਜਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਅਤੇ ਜਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪੱਥਰ ਦੇ ਸਤੰਭਾਂ ‘ਤੇ ਖੁਦਵਾਇਆ । ਸਮੁਦਰ ਗੁਪਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਉਸਦੇ ਰਾਜ-ਕਵੀ ਹਰੀਸ਼ੇਨ ਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਸਤੰਭ-ਲੇਖ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਹੈ ।
3. ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਲੋਹੇ ਦੇ ਸਤੰਭ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ ਵਿੱਚ ਚੰਦਰਗੁਪਤ ਵਿਕਰਮਾਦਿੱਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ਰੀਦਣ-ਵੇਚਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਾਂਬੇ ਦੀਆਂ ਪਲੇਟਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਾਮਰ-ਪੱਤਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਹਨ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਤਖਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਲਿਖੇ ਸ਼ਿਲਾਲੇਖਾਂ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Social Science Book Solutions History Chapter 17 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Social Science History Chapter 17 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ

Social Science Guide for Class 7 PSEB 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਭਾਰਤ Textbook Questions, and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ਉ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਦਿਓ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਈਆਂ ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਖੇਤਰੀ ਤਾਕਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ-ਮਰਾਠੇ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮ ਅਤੇ ਮੈਸੂਰ ਵਿਚ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ । ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਤਾਕਤਾਂ-ਬੰਗਾਲ, ਅਵਧ, ਬੁੰਦੇਲਖੰਡ, ਮਥੁਰਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਠ ਵਿਚਲੇ ਉੱਤਰਕਾਲੀਨ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ।
ਉੱਤਰ-
ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ, ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ, ਫ਼ਰੁਖਸੀਅਰ, ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅਵਧ ਦੇ ਉੱਥਾਨ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਆਦਤ ਖਾਂ-ਅਵਧ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ਼ਆਦਤ ਸੀ । ਉਹ 1722 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਦੇ ਅਧੀਨ ਅਵਧ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਿਆ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ਉਸਨੇ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਵਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ । 1739 ਈ: ਵਿਚ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਸਫ਼ਦਰ ਜੰਗ-ਸ਼ਿਆਦਤ ਸ਼ਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਫ਼ਦਰ ਜੰਗ ਅਵਧ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ । ਉਸਨੇ 1754 ਈ: ਵਿਚ ਰੁਹੇਲਖੰਡ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਜਿੱਤ ਲਏ ।
1775 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । | ਸ਼ੁਜਾਉਦੌਲਾ ਅਤੇ ਆਸਫ਼ਉਦੌਲਾ-ਸਫ਼ਦਰ ਜੰਗ ਦੇ ਬਾਅਦ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਸ਼ੁਜਾਉਦੌਲਾ ਅਤੇ ਆਸਫ਼ਉਦੌਲਾ ਅਵਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣੇ । ਅੰਗਰੇਜ਼ ਗਵਰਨਰ-ਜਨਰਲ ਵਾਰਨ ਹੇਸਟਿੰਗਜ਼ ਨੇ ਆਸਫ਼ਦੌਲਾ ਨੂੰ ਫੈਜ਼ਾਬਾਦ ਦੀ ਸੰਧੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਨੇ ਆਸਫ਼ਉਦੌਲਾ ਨੂੰ ਅਵਧ ਵਿਚ ਰੱਖੀ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਾ ਦੇ ਬਦਲੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਧਨ ਰਾਸ਼ੀ ਵਧਾਉਣ ਲਈ ਵੀ ਮਜਬੂਰ ਕੀਤਾ । 1797 ਈ: ਵਿਚ ਆਸਫ਼ਉਦੌਲਾ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣੇ ?
ਉੱਤਰ-
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਇਕ ਲੰਬਾ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ । ਇਸੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ਸੀ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖ-ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ਸਨ । ਮੁਗ਼ਲ ਅੱਤਿਆਚਾਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨ ਲਈ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1699 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਗਲਾਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕਈ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਆਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ, ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਖਿਦਰਾਣਾ ਦੀ ਲੜਾਈ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਨ | ਚਮਕੌਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਦੋ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਅਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਜੁਝਾਰ ਸਿੰਘ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ 1706 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਖਿਦਰਾਣਾ ਜਾਂ ਮੁਕਤਸਰ ਦੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ | 1708 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਜੋਤੀ-ਜੋਤ ਸਮਾ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੂੰ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ ਸੀ ।

ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਅਧੀਨ ਸਿੱਖ-ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ 1709 ਈ: ਵਿਚ ਕੈਥਲ ਤੋਂ ਆਪਣੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਕੀਤੀ । ਇਸਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਨੇ ਸਮਾਨਾ, ਕਪੁਰੀ ਅਤੇ ਸਢੌਰਾ ‘ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ | ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਸੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਾ ਬਦਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਜਲਾਲਾਬਾਦ, ਕਰਨਾਲ, ਪਾਨੀਪਤ, ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ, ਕਲਾਨੌਰ ਅਤੇ ਪਠਾਨਕੋਟ ’ਤੇ ਜਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।ਉਸਨੇ ਲੋਹਗੜ੍ਹ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ । 1715 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੇ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਾਥੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਲੀ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ, ਜਿੱਥੇ 9 ਜੂਨ, 1716 ਈ: ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।

ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗਵਰਨਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰ-

1. ਮੁਗਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫਰੁਖਸੀਅਰ ਨੇ 1716 ਈ: ਵਿਚ ਅਬਦੁਸਸਮਦ ਖਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਅਣਗਿਣਤ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕੀਤਾ | ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਫਰੁਖਸੀਅਰ ਨੇ ਉਸਨੂੰ ਰਾਜ ਦੀ ਤਲਵਾਰ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਦਿੱਤੀ ।
2. 1726 ਈ: ਵਿਚ ਅਬਦੁਸਸਮਦ ਖ਼ਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਉਸਨੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਠੋਰ ਨੀਤੀ ਅਪਣਾਈ ।ਉਸਨੇ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਦਿੱਤਾ । ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਈ ਮਨੀ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਮਹਿਤਾਬ ਸਿੰਘ, ਭਾਈ ਤਾਰੂ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਭਾਈ ਹਕੀਕਤ ਰਾਏ ਵਰਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੇ ਸ਼ਹੀਦੀ ਦਿੱਤੀ । ਪਰ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਦਮਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਫਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕਿਆ ।
3. 1745 ਈ: ਵਿਚ ਜ਼ਕਰੀਆ ਖ਼ਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਯਾਹੀਆ ਖ਼ਾਂ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਿਆ । ਉਸਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਦਮਨਕਾਰੀ ਨੀਤੀ ਜਾਰੀ ਰੱਖੀ । ਉਸਨੇ ਕਾਹਨੂੰਵਾਲ (ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ) ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਅਚਾਨਕ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਹਮਲੇ ਦੌਰਾਨ 700 ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਅਤੇ 3000 ਸਿੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਛੋਟਾ ਘੱਲੂਘਾਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. 1748 ਈ: ਵਿਚ ਮੀਰ ਮੰਨੂੰ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਨਵਾਂ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਿਆ । ਉਸਨੇ ਵੀ ਵੱਡੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰਵਾਇਆ | ਪਰ ਉਹ ਸਿੱਖਾਂ ਵਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਨਾ ਦੇ ਸਕਿਆ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰ ਲਿਆ । ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੇ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪੰਜਾਬ ‘ਤੇ ਅੱਠ ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ । 1765 ਈ: ਵਿਚ ਸਿੱਖਾਂ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਐਲਾਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ |

ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਨੇਤਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਜੱਥਿਆਂ (ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੱਥਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ 12 ਸਨ | ਹਰੇਕ ਮਿਸਲ ਦਾ ਇਕ ਸਰਦਾਰ ਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਮਿਸਲ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦਾ ਸੀ । 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਵਿਚ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸਾਰੀਆਂ ਮਿਸਲਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਮੈਸੂਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਇਕ ਤਾਕਤਵਰ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਟੱਕਰ ਲਈ । ਹੈਦਰ ਅਲੀ-ਹੈਦਰ ਅਲੀ 1761 ਈ: ਵਿਚ ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਾਸਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਕੁਸ਼ਲ ਬਣਾਇਆ । ਉਹ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿੱਤ ਕੇ ਮੈਸੂਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਬਣਾਇਆ । ਉਸਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਨਿਜ਼ਾਮ, ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਅਨੇਕ ਲੜਾਈਆਂ ਲੜੀਆਂ ।

ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਲੜਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਐਂਗਲੋ-ਮੈਸੂਰ ਯੁੱਧ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਐਂਗਲੋ ਮੈਸੂਰ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਰਾਇਆ 1780 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੂਜਾ ਯੁੱਧ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਯੁੱਧ ਅਜੇ ਚੱਲ ਹੀ ਰਿਹਾ ਸੀ ਕਿ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ-ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਪੁੱਤਰ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ । ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਵੀ ਇਕ ਯੋਗ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ।

ਉਸਨੂੰ “ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਟਾਈਗਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸੀ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸੈਨਾ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਚੰਗੇ ਹਥਿਆਰਾਂ ਨਾਲ ਲੈਸ ਕੀਤਾ । ਉਸਨੇ ਰਾਜ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਨੂੰ ਵੀ ਉੱਨਤ ਕੀਤਾ | 1799 ਈ: ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਚੌਥੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਨੇ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨ ਵਿਚ ਕੀ ਰੋਲ ਅਦਾ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਇਕ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ ਭਗਤ ਸਨ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗਲਾਂ ਦੇ ਅੱਤਿਆਚਾਰੀ ਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਹਿੰਦੁ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਜਿੱਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੁਤੰਤਰ ਮਰਾਠਾ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਆਰੰਭਿਕ ਜਿੱਤਾਂ-

1. ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜਿੱਤ ਤੋਰਨ ਕਿਲੇ (1646 ਈ:) ‘ਤੇ ਸੀ 1648 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਿੰਘਗੜ੍ਹ, ਪੁਰੰਧਰ ਅਤੇ ਕੋਂਕਣ ਦੇ ਕਿਲ੍ਹੇ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜਮਾ ਲਿਆ ।
2. ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਾਲਵੀ ਦੇ ਸਰਦਾਰ ਚੰਦਰਰਾਓ ਨੂੰ ਮਰਵਾ ਕੇ ਜਾਲਵੀ ਨੂੰ ਵੀ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵਿਚ ਲੈ ਲਿਆ ।
3. ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦਾ ਸੁਲਤਾਨ ਚਿੰਤਾ ਵਿਚ ਪੈ ਗਿਆ । ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖਾਨ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ । ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖ਼ਾਨ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਮਾਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ । ਪਰ ਇਸ ਯਤਨ ਵਿਚ ਉਹ ਆਪ ਮਾਰਿਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਅਤੇ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਵਿਚਾਲੇ ਸੰਧੀ ਹੋ ਗਈ । ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਟੱਕਰ-ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਹੁਣ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਆਪਣੇ ਮਾਮੇ ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖ਼ਾਨ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ, ਪਰੰਤੁ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਪੁਨੇ ਤੋਂ ਮਾਰ ਭਜਾਇਆ । ਹੁਣ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਾਜਕੁਮਾਰ ਮੁਅੱਜ਼ਮ ਨੂੰ ਭੇਜਿਆ | ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਤੋਂ ਕਈ ਕਿਲ੍ਹੇ ਖੋਹ ਲਏ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਧੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਆਗਰੇ ਪੁੱਜੇ ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੈਦ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਮੌਕਾ ਪਾ ਕੇ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਆਗਰੇ ਤੋਂ ਭੱਜ ਨਿਕਲੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਪਹੁੰਚਣ ਵਿਚ ਸਫਲ ਹੋ ਗਏ । 1674 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੱਤਰਪਤੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਯੁੱਧ ਜਾਰੀ ਰੱਖੇ । ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਿੰਜੀ, ਵੈਲੂਰ ਅਤੇ ਕਨਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜਿੱਤ ਲਏ । 1680 ਈ: ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਨੇ …………… ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
1719 ਤੋਂ 1748,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾ …………….. ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੰਗਾਲ ਤੇ ਉੜੀਸਾ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੈਦਰ ਅਲੀ ……….. ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਸੂਰ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਆਦਤ ਖਾਂ …………… ਈ: ਵਿਚ ਅਵਧ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਬਣਿਆ |
ਉੱਤਰ-
1722,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸ਼ਿਵਾਜੀ …………… ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠਾ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੋਕੁਲ …………… ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਾਟਾਂ,

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਨਾਂ ……… ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਛਮਣ ਦਾਸ |

(ਬ) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੀ (✓) ਆ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (✗) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਗਾਓ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਫਰੁਖਸੀਅਰ ਦਿੱਲੀ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾਨ ਅਵਧ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਿਆਸਤ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜਾ ਰਾਮ ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਬਣਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
1740 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਲਾਜੀ ਰਾਓ ਤੀਜਾ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਣਿਆ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਦਨ ਸਿੰਘ ਗੋਕੁਲ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✗)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(✓)

(ਸ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ

ਕਾਲਮ ਉ	ਕਾਲਮ ਅ
1. ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ	1. 1739 ਈ: ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
2. ਸ਼ੁਜਾਉਦੀਨ ਦੀ	2. 20 ਅਪਰੈਲ, 1627 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ |
3. ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੀ	3. 1712 ਈ: ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
4. ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ	4. ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਟਾਈਗਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
5. ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	5. 1782 ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
6. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ	6. 27 ਅਕਤੂਬਰ, 1670 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
7. ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਜਨਮ	7. 1699 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ।

ਉੱਤਰ –

1. ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਦੀ	1. 1712 ਈ: ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
2. ਸ਼ੁਜਾਉਦੀਨ ਦੀ	2. 1739 ਈ: ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
3. ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੀ	3. 1782 ਈ: ਵਿਚ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ।
4. ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਨੂੰ	4. ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਟਾਈਗਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
5. ਸ਼ਿਵਾਜੀ ਦਾ ਜਨਮ	5. 20 ਅਪਰੈਲ, 1627 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।
6. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ ਨੇ	6. 1699 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਾਲਸਾ ਪੰਥ ਦੀ ਸਿਰਜਣਾ ਕੀਤੀ ।
7. ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦਾ ਜਨਮ	7. 27 ਅਕਤੂਬਰ, 1670 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।

ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰਕਾਲੀਨ ਮੁਗ਼ਲ ਕੌਣ ਸਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਿਹੜੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰਕਾਲੀਨ ਮੁਗ਼ਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਇੰਨੇ ਸ਼ਕਤੀਹੀਣ ਅਤੇ ਅਯੋਗ ਸਨ ਕਿ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਦੂਰ ਦੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਨਾ ਰੱਖ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਉਣ ਦਾ ਇਕ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1707 ਈ: ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸ਼ਾਸਕ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨਕਾਲ ਵਿਚ ਅਨੇਕਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਸਥਾਪਤ ਕਰ ਲਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਧਾਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਲਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦੋ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਦੇ ਦੋ ਸਫਲ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸ਼ਜਾਉਦੀਨ ਅਤੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਲੀਵਰਦੀ ਮਾਂ ਕਿੱਥੋਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ ? ਉਸ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਸਮੇਂ ਤਕ , ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਂ ਬੰਗਾਲ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1740 ਤੋਂ 1756 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਿਸ ਨੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਨਿਜ਼ਾਮੁਲ ਮੁਲਕ ਆਸਫ਼ਜਾਹ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਉਸ ਨੇ ਇਸ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1724 ਈ: ਵਿਚ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਨਿਜ਼ਾਮੁਲ ਮੁਲਕ ਆਸਫ਼ਜਾਹ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਸ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੁਧਾਰ ਕੀਤੇ ।
2. ਉਸ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਵਰਤਾਓ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
1748 ਈ: ਵਿਚ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਦੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਆਸਫ਼ਜਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਉਸਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਅਯੋਗ ਨਿਕਲੇ । ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਵਧ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਧ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸਿਆਦਤ ਅਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਬੁਰਹਾਨਉਲ ਮੁਲਕ ਦੀ ਪਦਵੀ ਮਿਲੀ ਹੋਈ ਸੀ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਵਧ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਕ ਸਿਆਦਤ ਮਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਵਧ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਸ਼ਿਆਦਤ ਸ਼ਾਂ ਨੇ ਨਵੀਂ ਭੂਮੀ-ਨੀਤੀ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸੁਧਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸ਼ਆਦਤ ਅਵਧ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਆਦਤ ਮਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਅਤੇ ਦਮਾਦ ਸਫ਼ਦਰਜੰਗ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਇਲਾਹਾਬਾਦ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ-ਕਦੋਂ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਠਾਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਹਮਲਾਵਰ ਸਨ-ਨਾਦਿਰਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ । ਨਾਦਿਰ ਸ਼ਾਹ ਨੇ 1739 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਉੱਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ | ਅਹਿਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਨੇ 1748 ਈ: ਤੋਂ 1758 ਈ: ਤਕ ਪੰਜ ਵਾਰ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
“ਮਿਸਲ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਸਿੱਖ ਸਰਦਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸੁਤੰਤਰ ਜੱਥੇ ਬਣਾ ਲਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਿਸਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ 12 ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਕਿਸ ਸ਼ਾਸਕ ਨੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕੀਤਾ ? ਉਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਰਣਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਮਿਸਲਾਂ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰਕੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ । ਉਹ ਸ਼ੁਕਰਚੱਕੀਆ ਮਿਸਲ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦੇ ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦੇ ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਕ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪੇਸ਼ਵਾ ਕੌਣ ਸੀ ? ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੇਸ਼ਵਾ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਸ਼ਾਹ ਜੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਪੇਸ਼ਵਾ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ਦੇ ਅਸਲੀ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣ ਗਏ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਲਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਬਾਲਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਪੇਸ਼ਵਾ ਕਦੋਂ ਬਣਿਆ ? ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਕੰਮ ਲਿਖੋ । . .
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ 1713 ਈ: ਵਿਚ ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਣਿਆ । ਉਸਨੇ ਸ਼ਾਹੂਜੀ ਦੀ ਮਾਤਾ ਨੂੰ ਮੁਗ਼ਲ ਕੈਦ ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਕਰਵਾਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਬਾਲਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਦੋ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲਾਜੀ ਵਿਸ਼ਵਨਾਥ ਦੇ ਦੋ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਸਨਬਾਜੀਰਾਓ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਬਾਲਾਜੀ ਬਾਜੀਰਾਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀਰਾਓ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਜੀਰਾਓ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤੇ । ਉਸ ਨੇ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਦਿੱਲੀ ਤੱਕ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸੇ ਇਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠਾ ਸਰਦਾਰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਈਰਖਾ ਅਤੇ ਨਫ਼ਰਤ ਦੇ ਭਾਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਜਾਟਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਜਾਟ ਨੇਤਾ ਗੋਕੁਲ, ਰਾਜਾਰਾਮ ਅਤੇ ਚੂੜਾਮਣੀ ਚੂੜਾਮਨ) ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 1627. ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖ਼ਾਨ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖ਼ਾਨ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦਾ ਮਾਮਾ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਯੋਗ ਸੈਨਾਪਤੀ ਸੀ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦਾ ਗਵਰਨਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪੁਰੰਧਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰੰਧਰ ਦੀ ਸੰਧੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਿਰਜ਼ਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਸੰਧੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੀ ਅਧੀਨਤਾ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲਈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ 23 ਕਿਲ੍ਹੇ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਨੂੰ ਦੇਣੇ ਪਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭੇਜੇ ਗਏ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਭੇਜੇ ਗਏ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਅਫ਼ਸਰ ਦਾ ਨਾਂ ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖ਼ਾਨ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਬੀਜਾਪੁਰ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨੇ ਭੇਜਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਕਦੋਂ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ 1674 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਛੱਤਰਪਤੀ ਦੀ ਉਪਾਧੀ ਧਾਰਨ ਕੀਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 27.
ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਕੌਣ ਸੀ ? ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਕਿਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਰਹਿੰਦ ਦਾ ਫ਼ੌਜਦਾਰ ਵਜ਼ੀਰ ਖਾਨ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਬੰਦਾ ਬਹਾਦਰ ਨੇ ਚੱਪੜਚਿੜੀ ਦੇ ਯੁੱਧ ਵਿਚ ਮਾਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 28.
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖਾਨ ਦਾ ਕਤਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖਾਨ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਮਾਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੂੰ ਇਕੱਲੇ ਮਿਲਣ ਲਈ ਕਿਹਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਧੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ, ਪਰੰਤੁ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਉਸ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਤਾੜ ਗਏ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਕਵਚ ਪਹਿਨ ਲਿਆ ਅਤੇ ਬਿਛੁਆ ਲੁਕਾ ਕੇ ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖਾਨ ਨੂੰ ਮਿਲਣ ਲਈ ਪਹੁੰਚ ਗਏ । ਦੋਵੇਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਗਲੇ ਮਿਲੇ | ਅਫ਼ਜ਼ਲ ਖਾਨ ਨੇ ਧੋਖੇ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਛੁਰਾ ਖੋਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਪਰੰਤੂ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਛੇਤੀ ਨਾਲ ਆਪਣਾ ਬਿਛੁਆ ਉਸ ਦੇ ਪੇਟ ਵਿਚ ਖੋਭ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 29.
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖਾਨ ਨਾਲ ਟੱਕਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਦਮਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਮਾਮਾ ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ | ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਨੇ ਦੋ ਤਿੰਨ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੇ ਕਈ ਕਿਲੇ ਜਿੱਤ ਲਏ ਅਤੇ ਪੁਨਾ ‘ਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ |ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖਾਨ ਨੂੰ ਵਰਖਾ ਕਾਰਨ ਕੁੱਝ ਸਮਾਂ ਪੂਨਾ ਵਿਚ  ਬਤੀਤ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਮੌਕੇ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ 400 ਸੈਨਿਕਾਂ ਸਹਿਤ ਇਕ ਬਾਰਾਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਨਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕੀਤਾ | ਅੱਧੀ ਰਾਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸ਼ਾਇਸਤਾ ਖਾਨ ਦੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਇਸ ਹਮਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਈਸਤਾ ਖਾਨ ਦਾ ਬੇਟਾ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ 40 ਸੈਨਿਕ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਸ ਜਿੱਤ ਨਾਲ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਦੇ ਸਨਮਾਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 30.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਲੜਾਈ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਲੜਾਈ 1761 ਈ: ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਅਤੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਈ । ਇਸ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 31.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਤਕ ਆਪਣਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਸੀ | ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਾ ਸ਼ਾਸਕ ਅਹਿਮਦਸ਼ਾਹ ਅਬਦਾਲੀ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਗ ਮੰਨਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਦੇਣ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਪਾਨੀਪਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਲੜਾਈ ਲੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 32.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਸਰੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਇਕ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਸੈਨਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ | ਅਬਦਾਲੀ ਦੀ ਚਲਾਕੀ ਕਰਕੇ ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਕੋਈ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾ ਮਿਲ ਸਕੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਹਾਰ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 33.
ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਦਾ ਇਕ ਸਿੱਟਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਲੜਾਈ ਨਾਲ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੇਕ ਵੀਰ ਸੈਨਿਕ ਅਤੇ ਸੈਨਾਪਤੀ ਮਾਰੇ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 34.
ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਲਾਜੀ ਬਾਜੀਰਾਓ ਦੀ ਮੌਤ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ? ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ਵਾ ਬਾਲਾਜੀ ਬਾਜੀਰਾਓ ਦੀ ਮੌਤ 1761 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਈ । ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਤੀਜੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਹਾਰ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 35.
ਉੱਤਰਕਾਲੀਨ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੇ ਅਯੋਗ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਉੱਤਰਕਾਲੀਨ ਮੁਗ਼ਲ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ| ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲਾ (1707-1712 ਈ:-ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਨੇ ਛੇ ਸਾਲ ਤਕ ਰਾਜ ਕੀਤਾ | ਪਰੰਤੁ ਇਹ ਮਰਾਠਿਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਕਾਬੂ ਨਾ ਪਾ ਸਕਿਆ 1712 ਈ: ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ । ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ-ਬਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ ਪਹਿਲੇ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ । ਉਸਨੇ ਕੁੱਝ ਹੀ ਮਹੀਨੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੁਸੈਨ ਅਲੀ ਅਤੇ ਅਬਦੁੱਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਏ ਸਨ । ਉਹ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੱਥਾਂ ਦੀ ਕਠਪੁਤਲੀ ਬਣਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ | ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਫ਼ਲ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ । ਅੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜਹਾਂਦਾਰ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਫਰੁਖ਼ਸੀਅਰ (171-1719 ਈ:ਜਹਾਂਦਾਰ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦਾ ਭਤੀਜਾ ਫਰੁਖ਼ਸੀਅਰ ਸ਼ਾਸਕ ਬਣਿਆ । ਉਹ ਕੇਵਲ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਦਾ ਹੀ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਰਾਜ ਦਾ ਅਸਲੀ ਸ਼ਾਸਨ ਹੁਸੈਨ ਅਲੀ ਅਤੇ ਅਬਦੁੱਲ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੀ ਸੀ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੱਯਦ ਭਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ : 1719 ਈ: ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਵੀ ਕਤਲ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । | ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ-ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ਅਗਲਾ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1719 ਤੋਂ 1748 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਸਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਸੱਯਦ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਿਆ | ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਨੇ ਸਾਮਰਾਜ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਲਈ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਗਵਰਨਰਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਏ । ਬਹਾਦਰਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ-ਬਹਾਦਰਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ਆਖ਼ਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ 1858 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਗੱਦੀ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਕੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 36.
ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਉੱਥਾਨ ਅਤੇ ਪਤਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੰਗਾਲ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਇਕ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਪ੍ਰਾਂਤ ਸੀ । ਇੱਥੋਂ ਦਾ ਸੂਬੇਦਾਰ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਸੀ । ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੰਗਾਲ ‘ਤੇ ਮੁਗਲਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਮਜ਼ੋਰ ਪੈ ਗਿਆ | ਮੌਕੇ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲਿਆ | ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ –

• ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾਂ-ਮੁਰਸ਼ਦ ਕੁਲੀ ਮਾਂ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ 1714 ਤੋਂ 1718 ਈ: ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਆਪਣੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧਾ ਲਈ ।
• ਹੋਰ ਸ਼ਾਸਕ-ਬੰਗਾਲ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਸੁਜਾਉਦੀਨ (1727-39), ਸਰਫਰਾਜ (1739) ਅਤੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਅਾ (1740-56 ਈ:) ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਭ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਕਾਫ਼ੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 40.
ਮਰਾਠਿਆਂ (ਸ਼ਿਵਾਜੀ) ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ-ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਇਕ ਸੁਤੰਤਰ ਮਰਾਠਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਵਿਚ ਇਕ ਕੁਸ਼ਲ ਸ਼ਾਸਨਪ੍ਰਬੰਧ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅੱਗੇ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ

1. ਰਾਜਾ-ਸਾਰੇ ਸ਼ਾਸਨ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਰਾਜਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ‘ਛਤਰਪਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਰਾਜਾ ਦੇ ਅਨੇਕ ਅਧਿਕਾਰ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਕੋਈ ਵੀ ਸ਼ਾਸਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅਸ਼ਟ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਨਾਂ ਦੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸੀ ।
2. ਅਸ਼ਟ-ਪ੍ਰਧਾਨ-ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਅੱਠ ਮੰਤਰੀ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਤਰੀਆਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਅਸ਼ਟ-ਪ੍ਰਧਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਮੰਤਰੀ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ਵਾ ਕਹਿੰਦੇ ਸਨ ।
3. ਭੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਸੈਨਿਕਾਂ ਦੀ ਤਨਖ਼ਾਹ ਅਤੇ ਹੋਰ ਖ਼ਰਚਿਆਂ ਲਈ ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਨੇ ਨਵੇਂ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਭੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸਾਰੀ ਭੂਮੀ ਦਾ ਦੁਬਾਰਾ ਮਾਪ ਕਰਵਾਇਆ ਅਤੇ ਉਪਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭੁਮੀ ਕਰ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ । ਮਰਾਠਿਆਂ ਦੀ ਕਰ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਚੌਥ ਅਤੇ ਸਰਦੇਸ਼ਮੁਖੀ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਰ ਸਨ । ਚੌਥ ਨਾਂ ਦਾ ਕਰ ਮੁਗਲ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਬਦਲੇ ਵਸੂਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
4. ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਸ਼ਿਵਾ ਜੀ ਬਹੁਤ ਨਿਆਂ ਪਸੰਦ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਨਿਆਂ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀਤਾ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate baseline. The external boundaries and coastlines of India agree with the Record Master copy certified by the Survey of India.

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਹੈਦਰਅਲੀ ਦੇ ਉਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਨੂੰ “ਮੈਸੂਰ ਦਾ ਟਾਈਗਰ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ।
(i) ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ,
(ii) ਸੁਜਾਉਦੌਲਾ
(iii) ਸਫ਼ਦਰਜੰਗ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਾਸਕ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤਾ ?

(i) ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ
(ii) ਹੈਦਰਅਲੀ ਨੇ
(iii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਬਾਈ ਰਾਜਾ ਜੈ ਸਿੰਘ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਬਣਵਾਇਆ ?
(i) ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ
(ii) ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੰਦਿਰ
(iii) ਸੁੰਦਰ ਰਾਜ ਦਰਬਾਰ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜੰਤਰ-ਮੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਹਮਣੇ ਆਖ਼ਰੀ ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਸਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਸੀ ?

(i) ਜਹਾਦਰ ਸ਼ਾਹ
(ii) ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ
(iii) ਮੁਹੰਮਦ ਸ਼ਾਹ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਬਹਾਦੁਰ ਸ਼ਾਹ ਜ਼ਫ਼ਰ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 6 ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Social Science Geography Chapter 6 ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ

SST Guide for Class 6 PSEB ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਰੇਖਾ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਰਕ ਰੇਖਾ ਦੋ ਬਰਾਬਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੀ ਹੈ । ਉੱਤਰੀ ਨੂੰ ਨੂੰ ਉਪ-ਊਸ਼ਣਖੰਡੀ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਊਸ਼ਣਖੰਡੀ ਭਾਰਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵਾਂ 7 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਛੂੰਹਦੀਆਂ ਹਨ ।ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਉੱ ਵਿੱਚ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ ਅਤੇ ਨੇਪਾਲ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਹਨੇਂ Tਭੂਟ ਮਯਨਮਾਰ ਅਤੇ ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਦੱਖਣ f ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢੀ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਮਾਲਦੀਵ ਹਨ ।

Based upon the Survey of india map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗਲੋਬ ’ਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾਂਤਰ ਸਥਿਤੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ 8°4′ ਉੱਤਰ ਤੋਂ 37°6′ ਉੱਤਰ ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼ਾਂ ਅਤੇ 68°7′ ਪੂਰਬ ਤੋਂ 97°25′ ਪੂਰਬ ਦੇਸ਼ਾਂਤਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਕਿਉਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਏਸ਼ੀਆ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਉੱਤਰ ਦੇ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਜਲ ਭੰਡਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਏਸ਼ੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿੰਨੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਭਾਰਤ ਨੂੰ 28 ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ 8 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਤਿੰਨ ਸਾਗਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਨੂੰ ਘੇਰਿਆ ਹੈ । ਉੱਤਰ-ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(1) ਆਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ……………………….. ਰਾਜ ਹੈ ।
(2) …………………………….. ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਰਾਜ ਹੈ ।
(3) ਇੰਦਰਾ ਪੁਆਇੰਟ ਭਾਰਤ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ……………………………… ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਹੈ ।
(4) ਕਸ਼ਮੀਰ ਤੋਂ …………………………….. ਤੱਕ ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਹੈ ।
(5) ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ………………………………. ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਰਾਜਸਥਾਨ
(2) ਗੋਆ
(3) ਦੱਖਣੀ
(4) ਕੰਨਿਆ ਕੁਮਾਰੀ
(5) ਪੂਰਬੀ ।

III. ਠੀਕ ਜੋੜੇ ਬਣਾਉ :

(1) ਅੰਦਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ	(ੳ) ਸਾਡਾ ਪੂਰਬੀ ਗੁਆਂਢੀ
(2) ਮਾਲਦੀਵ	(ਅ) ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ
(3) ਮਨਮਾਰ	(ੲ) ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ
(4) ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ	(ਸ) ਸਮੁੰਦਰੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਦੇਸ਼

ਉੱਤਰ

(1) ਅੰਦਮਾਨ ਅਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ	ਭਾਰਤ ਦਾ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ
(2) ਮਾਲਦੀਵ	ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ
(3) ਮਨਮਾਰ	ਸਾਡਾ ਪੂਰਬੀ ਗੁਆਂਢੀ
(4) ਸ੍ਰੀ ਲੰਕਾ	ਸਮੁੰਦਰੀ ਹੱਦ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਦੇਸ਼

PSEB 6th Class Social Science Guide ਸਾਡਾ ਭਾਰਤ-ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਕੇਂਦਰ-ਸ਼ਾਸਿਤ ਰਾਜ ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਕਸ਼ਦੀਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਯਮੁਨਾ ਕੁਮਵਾਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਿਮਖੰਡ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗੋਤਰੀ, ਯਮੁਨੋਤਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਤੱਟ ਰੇਖਾ ਕਿੰਨੀ ਲੰਬੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
6100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਹੈ-
(ਉ) ਬਾਰੀ ਦੋਆਬ
(ਅ) ਬਿਸਤ ਦੋਆਬ
(ੲ) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਕ ਭੂ-ਭਾਗ ਨਿਰੰਤਰ ਲਾਵਾ ਵਹਿਣ ਦੇ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਉਸਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
(ਉ) ਮਹਾਨ ਹਿਮਾਲਿਆ
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ
(ੲ) ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ।

ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ (×) ਕਥਨ :

1. ਖੇਤਰਫ਼ਲ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਵੱਡਾ ਦੇਸ਼ ਹੈ ।
2. ਬਿਆਸ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਨਦੀ ਦੇ ਮੱਧ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਬਾਰੀ ਦੁਆਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨ ਪੂਰਵ ਦੇ ਤੱਟੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਚੌੜੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (×)
3. (√)

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਕਿੰਨਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 32.8 ਲੱਖ ਵਰਗ ਕਿ. ਮੀ. ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਪੂਰਬੀ ਅਰਧ ਗੋਲੇ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਦੇਸ਼ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਭਾਰਤ ਦੇ ਦੋ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖੇਤਰਫਲ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸਥਾਨ
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸੱਤਵਾਂ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਦੂਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਦੀਪ ਦੇਸ਼ ਭਾਰਤ ਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਅਤੇ ਮਾਲਦੀਵ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਜਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਖਾੜੀ ਭਾਰਤ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਕ ਜਲ ਸੰਧੀ ਅਤੇ ਮਨਾਰ ਦੀ ਖਾੜੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਚੋਟੀ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਕਮ ਵਿਚ ਕੰਚਨਜੰਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਲੱਦਾਖ ਦੇ ਪਠਾਰ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਮਾਰੂਥਲ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿਅੰਤ ਠੰਢੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੰਗਾ-ਮਪੁੱਤਰ ਡੈਲਟਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਾਰਤ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਹਿੱਸਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੱਸਾ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਹੈ । ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਅਗਨੀ ਅਤੇ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਸਾਗਰ (ਜਲ) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹਿੱਸਾ ਕੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਡੈਲਟਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਦੀ ਦੇ ਮੁਹਾਨੇ ‘ਤੇ ਬਣੀ ਤਿਕੋਨੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਕੁ-ਆਕ੍ਰਿਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਨਸੰਖਿਆ ਕਿਉਂ ਸੰਘਣੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਉੱਨਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਸੰਘਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਦਰਿਆ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਰਮਦਾ ਅਤੇ ਤਾਪਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ
ਉੱਤਰ-
ਫਤਿਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਦਰਿਆ ਹਨ-

1. ਸਿੰਧ
2. ਗੰਗਾ ਅਤੇ
3. ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੰਜ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਛੇ ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਹਨ-

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ
2. ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ
3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ
4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ (5) ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟਾ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁੰਦਰਵਨ ਡੈਲਟਾ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਡੈਲਟਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ, ਨਿਰਮਾਰ ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਮੁਹਾਨੇ ‘ਤੇ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰਨ ਡੈਲਟਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਡੈਲਟਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਇੱਕ ਤਿਭੁਜ ਵਰਗੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਤਿੰਨ ਪਾਸਿਓਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਅਰਬ ਸਾਗਰ (ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ, ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ) ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
3. ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ ਇਸ ਦੀਆਂ ਸੀਮਾਵ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਪਠਾਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਘਣਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਾਰ (ਭਾਰਤ ਦੇ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ) ਤੇ ਇੱਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਪਥਰੀਲਾ ਦੇਸ਼ ਰੇਤ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿ ਗਰਮ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਕ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ-ਪੌਦੇ ਨਾਂ ਮਾਤਰ ਹੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ	ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ
1. ਇਹ ਤੱਟ ਘੱਟ ਚੌੜਾ ਹੈ ।	1. ਇਹ ਤੱਟ ਬਹੁਤ ਚੌੜਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਦਰਿਆ ਡੈਲਟਾ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ।	2. ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਵੇਰੀ, ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਅਤੇ ਮਹਾਂਨਦੀ ਦੇ ਉਪਜਾਉ ਡੈਲਟੇ ਹਨ ।
3. ਇਹ ਤੱਟ ਪਰਬੀ ਤੱਟ ਦੀ ਬਜਾਏ ਘੱਟ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।	3. ਇਹ ਤੱਟ ਡੈਲਟਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲੜੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਦੀ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਰਵਉੱਚ ਹਿਮਾਲਾ – ਇਹ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਹੈ । ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਸਰਵਉੱਚ ਸਿਖ਼ਰ ਇਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ (ਨੇਪਾਲ, 8848 ਮੀ. ਉੱਚੀ) ਅਤੇ ਕੰਚਨਜੰਗਾ (ਸਿੱਕਮ-ਭਾਰਤ) ਮੁੱਖ ਹਨ ।
2. ਮੱਧ ਜਾਂ ਲਘੂ ਹਿਮਾਲਾ (ਜਾਂ ਹਿਮਾਲਾ ਲੜੀ) – ਇਹ ਪਰਬਤ ਲੜੀ ਹਿਮਾਲਾ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਡਲਹੌਜ਼ੀ, ਧਰਮਸ਼ਾਲਾ, ਸ਼ਿਮਲਾ, ਮਸੁਰੀ, ਨੈਨੀਤਾਲ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਪਰਬਤੀ ਨਗਰ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
3. ਬਾਹਰੀ ਹਿਮਾਲਾ ਜਾਂ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਲੜੀ – ਇਹ ਹਿਮਾਲਾ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਲੜੀ ਹੈ । ਇਹ ਜਲੌਢ ਅਵਸਾਦਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਨਦੀ-ਤੰਤਰਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਹਰੇਕ ਦੀ-ਤੰਤਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਵੰਡਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ਹਨ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ ।
ਸਿੰਧ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ-

1. ਇਸਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਜੰਮੂ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ, ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੀ ਲੰਬਾਈ 2900 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ-ਤੰਤਰ-

1. ਗੰਗਾ ਨਦੀ ਉੱਤਰਾਂਚਲ ਵਿੱਚ ਗੰਗੋਤਰੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਦੀ । ਜਦ ਕਿ ਬ੍ਰੜ੍ਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਤਿੱਬਤ ਵਿੱਚ ਸਿੰਧ ਅਤੇ ਸਤਲੁਜ ਦੇ ਜਨਮ ਸਥਾਨ : ਨੇੜੇ ਹੈ ।
2. ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਗੰਗਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤਾਂ (ਹਿਮਾਲਾ) ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ (ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪਰਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ – ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ ਨਵੀਨ ਵਲਿਤ ਪਰਬਤ ਹਨ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਤੇ ਜੰਗਲ ਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ – ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪਰਬਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਬਚੇਖੁਚੇ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਹਿਮਾਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀ ਢਲਾਨ ਤਿਰਛੀ ਹੈ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਉੱਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ-ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਹਿਮਾਲਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਪਠਾਰ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੈ | ਇਹ ਰਾਜਸਥਾਨ ਤੋਂ ਆਸਾਮ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਤਿਅੰਤ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਮੱਧਵਰਤੀ ਮੈਦਾਨ ਦੇ ਭਾਗ-ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਨੂੰ ਚਾਰ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-
(i) ਪੰਜਾਬ-ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
(ii) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
(iii) ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ
(iv) ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ।

(i) ਪੰਜਾਬ – ਹਰਿਆਣਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ-ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਸਤਲੁਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਾਫ਼ੀ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

(ii) ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ। ਇਹ ਗੁਜਰਾਤ ਦੀ ਕੱਛ ਦੀ ਖਾੜੀ ਤੱਕ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਅਰਾਵਲੀ ਪਰਬਤੇ ਇਸਦੀ ਪੁਰਬੀ ਸੀਮਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਰੇਤ ਦੇ ਟਿੱਲੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸੇ ਉਪਜਾਉ ਵੀ ਹਨ । ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਾਂਭਰ ਝੀਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਥਾਰ ਮਾਰੂਥਲ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਜਮਨਾ, ਰਾਮ ਗੰਗਾ, ਚੰਬਲ, ਬੇਤਵਾ ਆਦਿ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

(iii) ਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਗੰਗਾ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੈਦਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਗੰਗਾ, ਜਮਨਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਜਮ੍ਹਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬਣਿਆ ਹੈ ।

(iv) ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ – ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦਾ ਮੈਦਾਨ ਆਸਾਮ ਰਾਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਮੈਦਾਨ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੋਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਭੌਤਿਕ ਇਕਾਈ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਹੈ । ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕਿਤੇ ਉੱਚੇ ਪਰਬਤ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਡੂੰਘੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਹਨ । ਕਿੱਤੇ ਪੱਧਰੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿਤੇ ਉੱਚੀ-ਨੀਵੀਂ ਪੱਥਰੀਲੀ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਰਚਨਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਛੇ ਇਕਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ
2. ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ
3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ
4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ
5. ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ
6. ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ।

Based upon the Survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright 2009.

ਭਾਰਤ ਦਾ ਮਹਾਨ ਮਾਰੂਥਲ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਥੇ ਪੰਜ ਇਕਾਈਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

1. ਉੱਤਰ ਦੇ ਮਹਾਨ ਪਰਬਤ – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਉੱਤਰੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਲੜੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਪੂਰਬ-ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਫੈਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਈ ਲੰਬੀਆਂ ਘਾਟੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਦੂਨ’ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਿਖਰ ‘ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ’ ਹੈ । ਇਹ 8848 ਮੀਟਰ ਉੱਚਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹਿਮਾਲਾ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਸਿਖਰ ਕੰਚਨਜੰਗਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤਿਅੰਤ ਠੰਢੀ ਹੈ ।

2. ਉੱਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ – ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਮੈਦਾਨ ਹਿਮਾਲਾ ਪਰਬਤਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਫੈਲੇ ਹਨ । ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਰਾਵੀ ਨਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਬਹਮਪੁੱਤਰ ਨਦੀ ਤੱਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 2500 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਰਾਵੀ, ਬਿਆਸ, ਸਤਲੁਜ, ਗੰਗਾ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹਾਇਕ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆਂਦੀ ਗਈ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਜਾਊ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ – ਭਾਰਤ ਦਾ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪੀ ਪਠਾਰ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੇ ਦੱਖਣ ਵਿੱਚ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਭਾਰਤੀ ਉਪ ਮਹਾਂਦੀਪ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਠਾਰ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਮਾਲਵਾ ਦਾ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪਠਾਰ ਦੱਖਣ ਦਾ ਪਠਾਰ ਲਾਵੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤ੍ਰਿਕੋਣੇ ਪਠਾਰ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ-ਮਾਲਵੇ ਦਾ ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਪਠਾਰ ।
ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ ਇਸਦੀ ਹੱਦ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਪਠਾਰ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਅਮੀਰ ਹੈ ।

4. ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ – ਦੱਖਣ ਦੇ ਪਠਾਰ ਦੇ ਪੱਛਮ ਅਤੇ ਪੂਰਬ ਵਿੱਚ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਦੇ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਦੀ ਤੱਟ ਦੀ ਪੱਟੀ ਨੂੰ ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਬੀ ਤੱਟ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਪੱਛਮੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਦੀ ਬਜਾਏ ਜ਼ਿਆਦਾ ਚੌੜੇ ਅਤੇ ਪੱਧਰੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਪਜਾਊ ਡੈਲਟਾ ਵੀ ਹਨ ।

5. ਦੀਪ-ਸਮੂਹ-ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੋ ਦੀਪ-ਸਮੂਹ ਹਨ-
(i) ਲਕਸ਼ਦੀਪ,
(ii) ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ।
(1) ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਕੇਰਲਾ ਦੇ ਪੱਛਮ ਵਿੱਚ ਅਰਬ ਸਾਗਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੰਗੇ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਦੀਪਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 25 ਹੈ ।
(2) ਅੰਡੇਮਾਨ-ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਬੰਗਾਲ ਦੀ ਖਾੜੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ | ਇਹ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਪਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਗਿਣਤੀ 120 ਹੈ ।
ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਪਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਦੀਪ ਤੱਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵੀ ਸਥਿਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹੀਲਰ, ਨਿਉਮਰ, ਦਿਉ ਆਦਿ ਦੀਪ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵੰਡ ਉੱਤੇ ਰੋਸ਼ਨੀ ਪਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ 28 ਰਾਜ ਅਤੇ 9 ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਜ ਅਤੇ । ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਜ਼ਿਲ੍ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ । ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਰਾਜ	ਰਾਜਧਾਨੀ
1.	ਆਂਧਰਾ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਅਮਰਾਵਤੀ
2.	ਤੇਲੰਗਾਨਾ	ਹੈਦਰਾਬਾਦ
3.	ਅਰੁਣਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਈਟਾਨਗਰ
4.	ਆਸਾਮ	ਦਿਸਪੁਰ
5.	ਬਿਹਾਰ	ਪਟਨਾ
6.	ਗੋਆ	ਪਣਜੀ
7.	ਗੁਜਰਾਤ	ਗਾਂਧੀਨਗਰ
8.	ਹਰਿਆਣਾ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
9.	ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਸ਼ਿਮਲਾ
10.	ਝਾਰਖੰਡ	ਰਾਂਚੀ
11.	ਕਰਨਾਟਕਾ	ਬੰਗਲੌਰ (ਬੰਗਲੁਰੂ)
12.	ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਤ੍ਰਿਵੇਂਦਰਮ (ਤਿਰੂਵਨੰਤਪੁਰਮ)
13.	ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ	ਭੋਪਾਲ
14.	ਮਨੀਪੁਰ	ਮੁੰਬਈ
15.	ਮੇਘਾਲਿਆ	ਇੰਫਾਲ
16.	ਮੀਜ਼ੋਰਮ	ਸ਼ੀਲਾਂਗ
17.	ਨਾਗਾਲੈਂਡ	ਆਈਜ਼ੋਲ
18.	ਉੜੀਸਾ	ਕੋਹੀਮਾ
19.	ਪੰਜਾਬ	ਭੁਵਨੇਸ਼ਵਰ
20.	ਰਾਜਸਥਾਨ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
21.	ਸਿੱਕਮ	ਜੱਧਰ
22.	ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ	ਗੰਗਟੋਕ
23.	ਤਿਪੁਰਾ	ਚੇਨੱਈ
24.	ਉੱਤਰਾਖੰਡ	ਅਗਰਤਲਾ
25.	ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼	ਦੇਹਰਾਦੂਨ
26.	ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ	ਲਖਨਊ
27	ਗੋਆ	ਕੋਲਕਾਤਾ
28.	ਗੁਜਰਾਤ	ਪਣਜੀ

Based upon the survey of India map with the permission of the Surveyor General of India. The responsibility for the correctness of Internal details rests with the publisher. The territorial waters of India extend into the sea to a distance of twelve nautical miles measured from the appropriate base line. The external boundaries and coastilines of India agree with the Record master Copy certified by the Surveyor General of India. © Government of India, Copyright.

ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਖੇਤਰ

ਲੜੀ ਨੰ:	ਨਾਂ	ਰਾਜਧਾਨੀ
1.	ਅੰਡੇਮਾਨ ਤੇ ਨਿਕੋਬਾਰ ਦੀਪ	ਪੋਰਟ ਬਲੇਅਰ
2.	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ	ਚੰਡੀਗੜ੍ਹ
3.	ਦਾਦਰਾ ਅਤੇ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ	ਸੋਲਵਾਸ
4.	ਦਮਨ ਅਤੇ ਦਿਉ	ਦਮਨ
5.	ਦਿੱਲੀ	ਦਿੱਲੀ
6.	ਲਕਸ਼ਦੀਪ	ਕਾਵਾਰੱਤੀ
7.	ਪਾਂਡਿਚਰੀ	ਪਾਂਡਿਚਰੀ
8.	ਜੰਮੂ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ	ਸ੍ਰੀਨਗਰ
9.	ਲੱਦਾਖ	ਲੋਹ