Bhagya

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 6 ਸਮਾਜੀਕਰਨ

→ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਉਹ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ | ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਹੀ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਬੱਚੇ ਦੇ ਜਨਮ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕਦੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਾਂਗ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨਗੇ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਨਾਮ ਦੀ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ-ਜਿਵੇਂ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਸੁਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ | ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਗਲਤ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਜਾਵੇ । ਇੱਥੇ ਆ ਕੇ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਅਸਲੀ ਫਾਇਦਾ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ |

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ (Infant Stage), ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ (Childhood Stage), ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ (Adolescent Stage), ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ (Adulthood Stage) ਅਤੇ ਬੁਢਾਪਾ ਅਵਸਥਾ (Old Age) ।

→ ਬਾਲ ਅਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਬਚਪਨ ਅਵਸਥਾ 13-14 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ 17-18 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਵਾਨੀ ਦੀ ਅਵਸਥਾ 18 – 50 ਸਾਲ ਤੱਕ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬੁਢਾਪਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੇ ਕਈ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੋ ਭਾਰਾ ਵਿੱਚ ਵੰਡਦੇ ਹਾਂ-ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ। ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਦੇ ਗ਼ੈਰ-ਰਸਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਪਰਿਵਾਰ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ, ਧਰਮ ਆਦਿ ਨੂੰ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਨੂੰਨ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ, ਰਾਜਨੀਤਕ ਵਿਵਸਥਾ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.2 Textbook  Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.2

Question 1.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x + y < 5.
Answer.
The graphical representation of x + y = 5 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that, 0 + 0 < 5 or, 0 < 5, which is true. Therefore, half plane II is not the solution region of the given inequality. Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given strict inequality. Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane I excluding the points on the line. This can be represented as follows.

Question 2.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : 2x + y > 6.
Answer.
The graphical representation of 2x + y = 6 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
2(0) + 0 ≥ 6 or 0 ≥ 6, which is false.
Therefore, half plane I is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane II including the points on the line.
This can be represented as follows.

Question 3.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : 3x + 4y ≤ 12
Answer.
3x + 4y ≤ 12
The graphical representation of 3x + 4y = 12 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes, I and II.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
3(0) + 4(0) ≤ 12 or 0 ≤ 12, which is true.
Therefore, half plane II is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the shaded half plane I including the points on the line.
This can be represented as follows.

Question 4.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane : y + 8 > 2x.
Answer.
The graphical representation of y + 8 = 2x is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 + 8 ≥ 2(0) or 8 ≥ 0, which is true.
Therefore, lower half plane is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 5.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x – y < 2
Answer.
The graphical representation of x – y = 2 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that, 0 – 0 < 2 or 0 < 2, which is true. Therefore, the lower half plane is not the solution region of the given inequality. Also, it is clear that any point on the line satisfies the given inequality. Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line. The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 6.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: 2x – 3y > 6.
Answer.
The graphical representation of 2x – 3y = 6 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
2(0) – 3(0) > 6 or 0 > 6, which is false.
Therefore, the upper half plane is not the solutibn region of the given inequality.
Also, it is clear that any point on the line does not satisfy the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane that does not contain the point (0, 0) excluding the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 7.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: – 3x + 2y > – 6.
Ans.
The graphical representation of – 3x + 2y = – 6 is given in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
– 3(0) + 2(0) >- 6 or 0 > – 6, which is true.
Therefore, the lower half plane is not the solution region of the given inequality.
Also, it is evident that any point on the line satisfies the given inequality.
Thus, the solution region of the given inequality is the half plane containing the point (0, 0) including the line.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 8.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: 3y 5x < 30.
Answer.
The given inequality is 3y – 5x < 30.
Corresponding equation of line is 3y – 5x = 30.
On putting x = 0, we get
3y – 5(0) = 30
⇒ 3y = 30
⇒ y = 10
Thus, line intersect the Y-axis at (0, 0).
On putting y = 0, we get
3(0) – 5x = 30
⇒ x = – 6
Thus, line intersect the X-axis at (- 6,0).

Join the points (0, 10) and (- 6,0) by a dotted line, since given inequality has sign <.
On putting (0, 0) in given inequality, we get

Question 9.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: y < – 2.
Ans.
The graphical representation of y = – 2 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 < – 2, which is false. Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given inequality. Hence, every point below the line, y = – 2 (excluding all the points on the line), determines the solution of the given inequality. The solution region is represented by the shaded region as follows.

Question 10.
Solve the given inequality graphically in two-dimensional plane: x > -3
Answer.
The graphical representation of x = – 3 is given as dotted line in the figure below.
This line divides the xy-plane in two half planes.
Select a point (not on the line), which lies in one of the half planes, to determine whether the point satisfies the given inequality or not.
We select the point as (0, 0).
It is observed that,
0 > – 3, which is true.
Also, it is evident that any point on the line does not satisfy the given inequality.
Hence, every point on the right side of the line, x = – 3 (excluding all the points on the line), determines the solution of the given inequality.
The solution region is represented by the shaded region as follows.

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 5 ਸਭਿਆਚਾਰ

→ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਜੋ ਚੀਜ਼ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਅੱਡ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਹੈ ਸੱਭਿਆਚਾਰ, ਜਿਹੜਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਕੋਲ ਹੈ ਪਰ ਜਾਨਵਰਾਂ ਕੋਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਕੋਲੋਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਾਪਸ ਲੈ ਲਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਹ ਜਾਨਵਰ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਦਿ ਕਾਲ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਅੱਜ ਤਕ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ਉਹ ਉਸਦਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਹੈ । ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਹੋਇਆ ਵਿਵਹਾਰ ਹੈ ਜੋ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਹਸਤਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ । ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਸਕਦੇ ਹਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਕੁਰਸੀ, ਟੇਬਲ, ਕਾਰ, ਪੈਨ, ਘਰ ਆਦਿ । ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਜਾਂ ਛੂਹ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ, ਨਿਯਮ, ਪਰਿਮਾਪ ਆਦਿ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਮਾਪ | ਅਤੇ ਕੀਮਤਾਂ ਵੀ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚੋਂ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸ਼ਾਇਦ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗਾ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ । ਇਹਨਾਂ ਦੋਵਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਦੋਵਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਅੱਗੇ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਭਾਗ ਪਿੱਛੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਪਛੜੇਵਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪੈਟਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ । ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 8 ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਰਾਜਨੀਤਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਗੱਲ । ਮੰਨਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ (Traditional Authority), ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ (Legal Authority) ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ (Charishmatic Authority) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਮਨੁੱਖੀ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕਿ ਭੋਜਨ ਜਾਂ ਸੰਪੱਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਰਾਜ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਤੱਤ ਦੱਸੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਨਸੰਖਿਆ, ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕਿਸ ਨੇ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
E.B. Tylor ਨੇ ਜੀਵਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਮੀਮ (Durkheim) ਨੇ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਅਪਵਿੱਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅੰਤਰ ਦੱਸਿਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਰਤੀਵਾਦ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਿਸਨੇ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ (Max Muller) ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸ ਵਿਚਾਰਕ ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਮੰਨਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
E.B. Tylor ਨੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਾ-ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਿਹਾ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂਮ ਦੱਸੋ ਜੋ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਆਏ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸਾਈ ਅਤੇ ਇਸਲਾਮ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਧਰਮ ਹਨ ਜੋ ਬਾਹਰੋਂ ਆਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਪਰਦਾਇ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਪਰਦਾਇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਚਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇਕ ਉਪਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਵੱਡੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਇਕ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪੰਥ ਦਾ ਅਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਥ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਨੇਤਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਵਰਗ ਅਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰ ਵਰਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਦਿ ਵਿਚ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ, ਉਹ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ, ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜਹੀਣ ਸਮਾਜ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਦਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਲਈ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀ ਸਧਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇੱਥੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਮਤਕਾਰੀ ਸੱਤਾ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਇੰਨਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਕਹੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਹ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਧਾਨਿਕ-ਤਾਰਕਿਕ ਸੱਤਾ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੋ ਸੱਤਾ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ-ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਕੋਲ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਮੰਤਰੀ, ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਕੋਲ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ ਅਰਥਾਤ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੇ ਦੋ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਸੱਤਾ ਵਿਚ ਭਾਗੀਦਾਰੀ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਿਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਹੱਲ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੰਮ ਹੋ ਵੀ ਜਲਦੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੀਵਵਾਦ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀਵਾਦ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵ – ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ Tylor ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦਭਵ ਆਤਮਾ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਅਰਥਾਤ ਲੋਕ ਆਤਮਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਤੋਂ ਹੀ ਧਰਮ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।
2. ਕਿਰਤੀਵਾਦ – ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤਕ ਵਰਤਾਰਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਬਾਰਿਸ਼, ਬਿਜਲੀ ਕੜਕਣਾ, ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਧਰਮ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਸਮੂਹ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਹੋਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੀ ਵੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮਜ਼ਦੂਰ ਸੰਘ, ਟ੍ਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ, ਵਿੱਕੀ (FICCI) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਵਿੱਤਰ (Sacred) ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ (Profane) ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਵਿੱਤਰ ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਵਿੱਤਰ ਚੀਜ਼ਾਂ ਉਹ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਡੇ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਅਤੇ ਇੱਜ਼ਤ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅਸਾਧਾਰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਟੋਟਮਵਾਦ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟੋਟਮਵਾਦ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕੋਈ ਕਬੀਲਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ, ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਜਾਨਵਰ, ਦਰੱਖ਼ਤ, ਪੌਦਾ, ਪੱਥਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਚੀਜ਼ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉਸਦਾ ਸ਼ਰਧਾ ਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਜਨਜਾਤੀ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਨਾਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਉਸ ਚੀਜ਼ (ਟੋਟਮ) ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਇਆ ਮੰਨ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਸ਼ੂਪਾਲਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Pastoral Economy) ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸਮਾਜ ਆਪਣੀ ਜੀਵਿਕਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਘਰੇਲੂ ਜਾਨਵਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਰਵਾਹੇ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ, ਗਾਵਾਂ, ਊਠ ਅਤੇ ਘੋੜੇ ਚਾਰਦੇ ਅਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਘਾਹ ਨਾਲ ਹਰੇ ਭਰੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਮੌਸਮ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਇਹ ਲੋਕ ਸਥਾਨ ਵੀ ਬਦਲ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਭਿੰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ਾ ਖੇਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਖੇਤੀ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਜੀਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲੋਕ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਪੈਸੇ ਕਮਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੇ ਵੱਧ ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਜਮਾਨੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਸੇਵਾ ਲੈਣ ਅਤੇ ਦੇਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਜਾਤ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਮਿਹਨਤਾਨਾ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੇਵਾ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਜਜਮਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੇਵਾ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਕਮੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਛਮੀ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਪੂੰਜੀਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਪੂੰਜੀ ਲਗਾ ਕੇ ਪੈਸਾ ਕਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕਾਂ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਉੱਤੇ ਰੱਖ ਕੇ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੂੰਜੀਵਾਦ ਦਾ ਮੁੱਖ ਤੱਤ ਹੈ-ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ, ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਮਾਲਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਮਾਜਵਾਦੀ ਸਮਾਜ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੰਕਲਪ 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਕਾਰਲ ਮਾਰਕਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮਜ਼ਦੂਰ ਉਦਯੋਗਪਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਣਗੇ ਅਤੇ ਵਰਗ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਨਗੇ । ਸਾਰੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਜ ਹੋਣਗੇ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਮੁਤਾਬਿਕ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਮਿਲ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇਵੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਹਰੇਕ ਕਸਬੇ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਕਾਲਜ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਏ ਹਨ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਨਿੱਜੀ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਿੱਜੀਕਰਨ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਮ ਉੱਤੇ ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਮੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਆਚਰਣਾਂ ਦੀ ਇਕ ਠੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।” ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਾਰੇ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ਾਤਮਕ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ (Sacred) ਅਤੇ ਸਾਧਾਰਨ (Profane) ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿਚ ਦੇਵਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਤਮਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਜਾਂ ਆਤਮਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਗੁਫਾਵਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਪੱਥਰ, ਨਦੀ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਾਰਨ ਵਸਤਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਦੁਰਘੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤਾਂ ਅਰਥਾਤ ਅਲੱਗ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬੰਧਿਤ ਵਸਤਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਮ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਧਰਮ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਂਝੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਤਿਮਾਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਮਿਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਜਬੂਤੀ ਅਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦਾ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਅਪਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗਿਆਨ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀਆਂ ਸਿੱਖਿਅਕ ਨੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਅਨੁਛੇਦ 45 ਅਨੁਸਾਰ 14 ਸਾਲ ਤੱਕ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਮੁਫ਼ਤ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।
2. 1960 ਦੇ ਕੋਠਾਰੀ ਕਮਿਸ਼ਨ ਨੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਸਕੂਲ ਆਉਣ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਗਾਤਾਰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ।
3. 1986 ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਿੱਖਿਆ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਵੋਕੇਸ਼ਨਲ ਟ੍ਰੇਨਿੰਗ ਅਤੇ ਪਿਛੜੇ ਸਮੂਹਾਂ ਲਈ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ।
4. ਸਰਵ ਸਿੱਖਿਆ ਅਭਿਆਨ 1986 ਅਤੇ 1992 ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਕਿ 6-14 ਸਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਯੋਗ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
5. 2010 ਵਿਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ (Right to Education) ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ 6-14 ਸਾਲ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਲਾਸਾਂ ਵਿਚ 8 ਸਾਲ ਦੀ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਜੋੜਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਵਧਾਉਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿਚ ਨੈਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਵਿਚ ਮੱਦਦਗਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਸਤੁਤ ਸੱਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਉੱਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸੱਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕੀਤਾ ਹੈ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ, ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ । ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਹੀ ਚਲਦੀ ਆ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਿਰੁੱਧ ਕੋਈ ਕਿੰਤੂ-ਪਰੰਤੁ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਘਰ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਉਹ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕੁੱਝ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੱਤਾ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਹੈ । ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਚੇਲੇ ਉਸਦੀ ਸੱਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਮੰਨਦੇ ਹਨ | ਧਾਰਮਿਕ ਆਗੂ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨੇਤਾ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਭੋਗਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜਹੀਣ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ (Stateless Society) – ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਹ ਰਾਜ ਰਹਿਤ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਦਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਘੱਟ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਆਹਮਣੇ-ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਨ ਲਈ ਰਾਜ ਜਾਂ ਸਰਕਾਰ ਵਰਗੇ ਕਿਸੇ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਕੋਈ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇੱਥੇ ਵੱਡਿਆਂ ਦੀ ਸਭਾ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਰਾਜ ਵਾਲਾ ਸਮਾਜ (State Society) – ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਰਾਜ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੱਤਾ ਰਾਜ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਸਨੂੰ ਜਨਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰਾਜ ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮੁਦਾਇ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਰੀਰਕ ਬਲ ਦੇ ਨਾਲ ਸੱਤਾ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਂ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ, ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡਾ ਸਮਾਜ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਇਸਦਾ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਦੇ ਵਿਚ ਕਰਨ ਲਈ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ-ਸ਼ਕਤੀ, ਸੱਤਾ, ਰਾਜ, ਸਰਕਾਰ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਆਦਿ । ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਰਸਮੀ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਨਿਯੰਤਰਨ ਰੱਖਣ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਸਾਧਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਸਰਕਾਰ, ਪੁਲਿਸ, ਫ਼ੌਜ, ਅਦਾਲਤਾਂ ਆਦਿ । ਇਸ ਤਰਾਂ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਵਿਤਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਸੰਕਲਪਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ।

1. ਸ਼ਕਤੀ-ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਥੋਪਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸਦਾ ਵਿਰੋਧ ਹੀ ਕਿਉਂ ਨਾ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੋਵੇ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਉੱਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਭੋਗ ਕਰ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀ ਸੀਮਿਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਜਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਕੋਲ ਵੱਧ ਸ਼ਕਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹ ਘੱਟ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਹੋਰਾਂ ਲਈ ਫੈਸਲੇ ਲੈਣ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇਹ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਫ਼ੈਸਲਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਕੀ ਉਹ ਉਸ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਜਾਂ ਨਹੀਂ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ ਬਜ਼ੁਰਗ, ਕਿਸੇ ਕੰਪਨੀ ਦਾ ਜਨਰਲ ਮੈਨੇਜਰ, ਸਰਕਾਰ, ਮੰਤਰੀ ਆਦਿ ਅਜਿਹੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

2. ਸੱਤਾ (Authority) – ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਸੱਤਾ ਰਾਹੀਂ ਉਪਭੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਤਾ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਹੀ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਤੇ ਸਹੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਹੈ ਅਤੇ ਵੈਧਤਾ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸਭ ਨੂੰ ਮੰਨਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਵੈਧ ਵੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੱਤਾ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਉੱਪਰ ਬਲਕਿ ਸਮੂਹਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤਾਨਾਸ਼ਾਹੀ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ, ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਦਲ ਦੇ ਹੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਲੋਕਤੰਤਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੱਤਾ ਜਨਤਾ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਮੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹਨ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਵਿਧਾਨਿਕ ਸੱਤਾ ਅਤੇ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ । ਪਿਤਾ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿਧਾਨਿਕ ਜਾਂ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਦੀ ਆਪਣੇ ਚੇਲਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਸੱਤਾ ਕਰਿਸ਼ਮਈ ਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਰਾਜ (State) – ਰਾਜ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਭੂ-ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਆਪਣੀ ਇੱਕ ਸਰਕਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜੇ ਇੱਕ ਸੰਪੁਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਬੇਸ਼ੱਕ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਲੈ ਸਕਦਾ ਰਾਜ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਏਜੰਸੀ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਿਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਜ ਸਮਾਜ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਸਰਕਾਰ (Government) – ਸਰਕਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕੋਲ ਆਦੇਸ਼ਾਤਮਕ ਕੰਟਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਉਹ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੈਧਤਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸਰਕਾਰ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਨਿਯਮ ਅਧੀਨ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਬਹੁਮਤ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਸਰਕਾਰ ਰਾਜ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ । ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ।

• ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ (Legislature) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸੰਸਦ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ (Executive) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ ਅੰਗ ਹੈ ਜੋ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਲਾਗੂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ, ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ, ਮੰਤਰੀ ਮੰਡਲ ਇਸ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ (Judiciary) – ਇਹ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਉਹ · ਅੰਗ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਵਲੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤੇ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ, ਜੱਜ ਆਦਿ ਇਸਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਚਾਰੂ ਰੂਪ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਿਨਾਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਆਏ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕਰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਉੱਤੇ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਅਤੇ ਸਥਾਨਕ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਲਗਭਗ 68% ਜਨਤਾ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਜਿਹੜੀ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਵੱਲੋਂ ਸ਼ਾਸਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਸਿਰਫ਼ ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਸੰਸਥਾਗਤ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਹੀ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋਇਆ ਸੀ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਾਮੰਤਸ਼ਾਹੀ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਸੀ । 1935 ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਇਕ ਕਾਨੂੰਨ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ਜਿਸਨੇ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਖ਼ੁਦਮੁਖਤਾਰੀ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਪੰਚਾਇਤੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨਵਾਂ ਰੂਪ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ 1939 ਵਿਚ ਪੰਚਾਇਤੀ ਐਕਟ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਚੁਣੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ ਸੀ ਜਿਹੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈ-ਸ਼ਾਸਨ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਭਾਈ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਭੂਮਿਕਾ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਨ । 2 ਅਕਤੂਬਰ, 1961 ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦਾ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰੀ ਢਾਂਚਾ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ! 1992 ਵਿਚ 73ਵੀਂ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਸੋਧ ਹੋਈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਨਾਲ ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿੱਤੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ।

ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਪਿਛਲੇ 65 ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤੋਂ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਖੋਹ ਲਏ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਰਜ਼ੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿਵਸਥਾ ਲਾਗੂ ਕੀਤੀ | ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਤਾਂ ਆਜ਼ਾਦੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈਆਂ ਹਨ ।

ਏ. ਐੱਸ. ਅਲਟੇਕਰ (A.S. Altekar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਆ, ਲਗਾਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਟੈਕਸ ਲਗਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਪੇਂਡੂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿਕੇਂਦਰੀਕਰਨ, ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹਨ ।”

ਕੇ. ਐੱਮ. ਪਾਨੀਕਰ (K. M. Panikar) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਇਹ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਪੱਕਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖੁਸ਼ਹਾਲੀ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ Article 30 ਦੇ ਚੌਥੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਰਾਜ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸੱਤਾ ਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਇਹ ਸਥਾਨਕ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰ ਸਕਣ ।”

ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੁਝ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਰੱਖੇ ਗਏ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ (Aims of Panchayats) –

1. ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਨਕ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੱਲ ਕਰਨਾ । ਇਹ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਝਗੜਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ, ਹਮਦਰਦੀ, ਪਿਆਰ ਦੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਵਿਚ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਸਕਣ ।
3. ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤੇ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨਾ ਤਾਂਕਿ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਮਿਲ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਹੱਲ ਕੱਢ ਸਕਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕ ਕਲਿਆਣ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਪੂਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ (Organizations of Village Panchayats) – ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਉਹ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਵੱਲੋਂ ਬਣਾਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਚੁਣੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ |ਦੁਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾ ਗੈਰ-ਰਸਮੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਤ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸਥਿਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਗਰਾਮ ਸਭਾ (Gram Sabha)
2. ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ (Gram Panchayat)
3. ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ (Nyaya Panchayat) ।

ਗਰਾਮ ਸਭਾ (Gram Sabha) – ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਲਗ ਵਿਅਕਤੀ ਇਸ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਇਕਾਈ ਹੈ । ਇਹ ਉਹ ਮੂਲ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਾਡੇ ਲੋਕਤੰਤਰ ਦਾ ਢਾਂਚਾ ਟਿੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਜਿਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 250 ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਘੱਟ ਹੈ ਤਾਂ ਦੋ ਪਿੰਡ ਮਿਲਾ ਕੇ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਦਾ ਹਰੇਕ ਉਹ ਬਾਲਗ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵੋਟ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਧਾਨ ਅਤੇ ਕੁਝ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ 5 ਸਾਲ ਲਈ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Gram Sabha) – ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਸਲਾਨਾ ਬਜਟ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਪਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ, ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ (Gram Panchayat) – ਹਰੇਕ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਚੁਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਇਕ ਕਾਰਜਕਾਰਨੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦੇ ਲਈ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਇਕ ਸਰਪੰਚ ਅਤੇ 5 ਤੋਂ 13 ਤਕ ਪੰਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਪਿੰਡ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਪੱਛੜੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਅਤੇ ਔਰਤਾਂ ਲਈ ਸਥਾਨ ਰਾਖਵੇਂ ਹਨ । ਇਹ 5 ਸਾਲ ਲਈ ਚੁਣੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ . ਪੰਚਾਇਤ ਆਪਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਗਲਤ ਉਪਯੋਗ ਕਰੇ ਤਾਂ ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ ਉਸ ਨੂੰ 5 ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਭੰਗ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਨੂੰ ਭੰਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸਾਰੇ ਪਦ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਤੇ ਪੰਚਾਂ ਨੂੰ ਚੁਣਨ ਲਈ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫਿਰ ਗਰਾਮ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਪੰਚਾਂ ਤੇ ਸਰਪੰਚਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਲ ਸੀਟਾਂ ਦਾ 1/3 ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਪਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰਾਖਵੀਆਂ ਸੀਟਾਂ ਉਸ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਚੋਣ ਨਹੀਂ ਲੜ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਫ਼ਾਈ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Panchayats) – ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਕੰਮ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਨਜ਼ਰੀਏ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਖੇਤਰ ਵਿਚੋਂ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ਖ਼ਤਮ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਿਛੜੇਪਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਇਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਪਿੰਡ ਵੀ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਿਛੜੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਕੂਲ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਕੂਲ ਭੇਜਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬਾਲਗਾਂ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਬਾਲਗ ਸਿੱਖਿਆ ਕੇਂਦਰ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪਿੰਡ ਦੀ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਲਾਈ ਦੇ ਲਈ ਵੀ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਔਰਤਾਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਖੁਰਾਕ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਕੰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਪੰਚਾਇਤ ਹੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਵੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਫਿਲਮਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ , ਮੇਲੇ ਲਗਵਾਉਣ ਤੇ ਲਾਇਬਰੇਰੀ ਖੁੱਲ੍ਹਵਾਉਣ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ !
• ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਲਈ ਖੇਤੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਨਵੀਆਂ ਤਕਨੀਕਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਦੱਸਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਲਈ ਨਵੇਂ ਬੀਜਾਂ, ਉੱਨਤ ਖਾਦਾਂ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਧ ਸਕੇ ।
• ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਿੰਡ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਉੱਨਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੰਮ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਦੇ ਚੰਗੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿਚ ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗਰਾਮ ਪੰਚਾਇਤ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਖੁਹ, ਟਿਉਬਵੈਲ ਆਦਿ ਲਗਵਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਲੋਕ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰ ਸਕਣ ।
• ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੜਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਉਹਨਾਂ ਝਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਨੂੰ ਹੱਲ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ (Nyaya Panchayat) – ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਝਗੜੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਝਗੜਿਆਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । 5-10 ਗਰਾਂਮ ਸਭਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਇਕ ਨਿਆਂ ਪੰਚਾਇਤ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਚੁਣੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਪੰਚ 5 ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਕ ਕਮੇਟੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੰਚਾਇਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪੁੱਛਣ ਦਾ ਵੀ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ (Panchayat Samiti) – ਇਕ ਬਲਾਕ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ, ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੀਆਂ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਸਰਪੰਚ ਇਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਚੋਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀ ਆਪਣੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ, ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਚੈੱਕ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਦੇਸ਼ ਵੀ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ (Zila Parishad) – ਪੰਚਾਇਤੀ ਰਾਜ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੈ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਜੋ ਕਿ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੰਚਾਇਤਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵੀ ਇਕ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਸੰਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੰਚਾਇਤ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਚੇਅਰਮੈਨ, ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ, ਲੋਕ ਸਭਾ, ਰਾਜ ਸਭਾ, ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹੇ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਪਰਿਸ਼ਦ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਸੁਧਾਰ, ਪੇਂਡੂ ਬਿਜਲੀਕਰਨ, ਭੂਮੀ ਸੁਧਾਰ, ਸਿੰਚਾਈ, ਬੀਜਾਂ ਤੇ ਖਾਦਾਂ ਨੂੰ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਸਿੱਖਿਆ, ਉਦਯੋਗ ਲਗਵਾਉਣ ਆਦਿ ਜਿਹੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਮ ਦਾ ਸੰਕਲਪ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮੁਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਪੇਸ਼ੇਵਰ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿਹੜੇ ਸਮੁਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਲੋਕਤੰਤਰਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਣ ਉੱਤੇ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਹੱਕ ਵਿੱਚ ਨੀਤੀਆਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਸੰਗਠਿਤ ਜਾਂ ਅਸੰਗਠਿਤ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸਰਕਾਰੀ ਨੀਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਾਜਨੀਤੀ ਨੂੰ ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਇਹ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੁੱਦੇ ਉੱਤੇ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਹਾਸਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਇਹ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਜਨਤਾ ਦਾ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਹੜਤਾਲਾਂ ਕਰਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਰੋਸ ਮਾਰਚ ਕੱਢਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰੀ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੜਤਾਲ ਦੀ ਘੋਸ਼ਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਧਰਨੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਆਪਣੀ ਅਵਾਜ਼ ਚੁੱਕ ਸਕਣ । ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੇਬਰ ਯੂਨੀਅਨਾਂ ਇਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਮੰਨਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਪਾਰੀ ਸਮੂਹ ਲਾਬੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਕੁੱਝ ਆਮ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਾਰ ਉੱਤੇ ਉਸਦੀਆਂ ਨੀਤੀਆਂ ਬਦਲਣ ਲਈ ਦਬਾਅ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਹਰੇਕ ਦਬਾਅ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਹਿੱਤ ਸਮੂਹ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਚੋਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ ਦਾ ਤਨ-ਮਨ-ਧਨ ਨਾਲ ਸਮਰਥਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਚੋਣਾਂ ਜਿੱਤ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਦਿਉ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਜਿਹੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦੇਣਾ ਜਿਸ ਉੱਪਰ ਸਾਰੇ ਇੱਕਮਤ ਹੋਣ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਕਾਫੀ ਜਟਿਲ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਧਰਮ ਬਾਰੇ ਵਿਆਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹਨ ਤੇ ਇਸੇ ਵਿਵਧਤਾ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਉੱਤੇ ਸਹਿਮਤ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

1. ਫਰੇਜ਼ਰ (Frazer) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਸ਼ਟ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਜਿਸ ਸੰਬੰਧੀ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੁਦਰਤ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਨ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”
2. ਮੈਕਾਈਵਰ (Maclver) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਦੇ ਨਾਲ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹਾਂ ਕੇਵਲ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿਚਲਾ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਸਗੋਂ ਇੱਕ ਸਰਵਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸੂਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।”
3. ਦੁਰਖੀਮ (Durkheim) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਆਚਰਨਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਠੋਸ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਨੈਤਿਕ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
4. ਐਲਿਨੋਵਸਕੀ (Mainowski) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਧਰਮ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇਕ ਤਰੀਕਾ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਦੀ ਇਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਇਕ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਘਟਨਾ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਨੁਭਵ ਵੀ ਹੈ ।

ਉੱਪਰਲੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਆਧਾਰ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸ਼ਕਤੀ ਤੋਂ ਸ੍ਰੇਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਮਝੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਦਮੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਝਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਇਕ ਆਧਾਰ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਈ ਵਿਧੀਆਂ ਜਾਂ ਸੰਸਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਪਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਧਰਮ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਪਰਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਲੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਧਰਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਆਪਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਅਨੁਭੂਤੀਆਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਡਰ ਦੀਆਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਕਈ ਵਸਤਾਂ ਪ੍ਰਤੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਸ਼ਰਧਾ ਕਾਰਨ ਧਰਮ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਦੇ ਤੱਤ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ : (Elements or Characteristics of Religion)

1. ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ (Belief in Super natural Power) – ਧਰਮ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਧੀਆਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਹੈ ਜੋ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਤੇ ਸਰਬ ਸ਼ਕਤੀਮਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹਰ ਇਕ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਆ ਦਾ ਸੰਚਾਲਨ ਇਸੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਪਰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ । ਇਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾਜ਼ਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

2. ਸੰਸਕਾਰ (Rituals) – ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀਆਂ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ । ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਪਵਿੱਤਰ ਹਨ ਅਤੇ ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕ ਵੀ ਹਨ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਅਨੁਸਾਰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਰਤ ਅਤੇ ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਹਨ । ਇਕ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਇਕ ਸੂਤਰ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਖੁਦ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ।

3. ਧਾਰਮਿਕ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ (Religious Acts) – ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਦੀ ਇਕ ਹੋਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਉਸ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਜਵਿਧੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਮਨੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਰੇ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਨ । ਪਹਿਲੀਆਂ ਉਹ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਾਰਮਿਕ ਗਿਆਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਇਹ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਦੂਜਾ ਸਾਧਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਪ੍ਰਾਰਥਨਾ ਕਰਨਾ, ਤੀਰਥ ਯਾਤਰਾ ਆਦਿ ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀ ਸੌਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

4. ਧਾਰਮਿਕ ਪ੍ਰਤੀਕ ਅਤੇ ਚਿੰਨ੍ਹ (Religious Symbols) – ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਕੁਝ ਚਿੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬੁੱਤ ਨੂੰ ਦੈਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪੁਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਨਾਲ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਲੌਕਿਕ ਕਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਕਰਕੇ ਰੱਬ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ, ਸ਼ਕਦੇ ਹਨ ।

5. ਧਾਰਮਿਕ ਰੁਤਬਾ (Religious HierachY) – ਕਿਸੇ ਵੀ ਧਰਮ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪੈਰੋਕਾਰਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਰੁਤਬਾ ਬਰਾਬਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ | ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਰੁਤਬਿਆਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ! ਉੱਚੀ ਪਦਵੀਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਧਾਰਮਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਰੋਹਿਤ ਜਾਂ ਪੰਡਤ । ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਉਹ ਲੋਕ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ · ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਧਰਮ ਰਾਹੀਂ ਅਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

6. ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ (Religious books) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਰਿਹਾ ਹੈ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗ੍ਰੰਥ ਜੀ ਕਿਤਾਬਾਂ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੁਝ ਧਾਰਮਿਕ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਦੀਆਂ ਕੁਝ ਕਥਾਵਾਂ, ਕਹਾਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਹਨਾਂ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਵਿੱਚ ਰਮਾਇਣ, ਮਹਾਂਭਾਰਤ, ਗੀਤਾ, ਚਾਰ ਵੇਦ, ਮਨੂੰਸਮ੍ਰਿਤੀ, ਉਪਨਿਸ਼ਦ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੂਲਮਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁਰਾਨ, ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਅਤੇ ਈਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਬਾਈਬਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਪਵਿੱਤਰਤਾ ਦੀ ਧਾਰਨਾ (Concept of SacrednesS) – ਓਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਵਿੱਤਰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਸ ਧਰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਧਰਮ ਦੀ ਹਰ ਇੱਕ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਲਈ ਪਵਿੱਤਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਧਰਮ ਪਵਿੱਤਰ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਜਿਹੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਨੈਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧਰਮ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1. ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨਾ (To give Stability to Social organization) – ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿਚ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਧਰਮ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੱਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਧਰਮ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਂਝੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ, ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉਸ ਧਾਰਮਿਕ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚ ਏਕਤਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣ, ਦਇਆ ਕਰਨ, ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣ ਲਈ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਤੇ ਸਥਿਰਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਸਥਿਰਤਾ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਦੇਣਾ (To give definite form to Social life) – ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਰੀਤੀਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰੀਤੀ ਰਿਵਾਜ ਤੇ ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਵੀ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੰਤੁਲਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਰੂਪ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਲੋਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਰੂੜ੍ਹੀਆਂ ਦਾ ਆਦਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਤੁਲਨ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਭ ਕੁਝ ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ।

3. ਪਰਿਵਾਰਕ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੰਗਠਿਤ ਕਰਨਾ (To organise family Life) – ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਾਰਮਿਕ ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਥਾਈ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਸੰਗਠਨ, ਜੀਵਨ ਆਦਿ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਇਕ ਧਰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਕਰਤੱਵ ਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਿਤਾ, ਮਾਤਾ, ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਕੀ ਕਰਤੱਵ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਇਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੇ ਕਰਤੱਵਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

4. ਭੇਦਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰਨਾ (To remove mutual differences) – ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਲੜਨ ਦਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਰਹਿਣ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਉਹ ਆਪਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਦੂਰ ਕਰਨ | ਆਪਸੀ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਧਰਮਾਂ ਨੇ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨੀਵੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ | ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਤਾਂ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਹੇਠਲੀਆਂ ਅਤੇ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਉਪਰਾਲੇ ਕਰਦੇ ਰਹੇ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਣਾ (To keep Social control) – ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਸਾਰੇ ਸਮੁਦਾਇ ਦੀ ਅਨੁਮਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਧਰਮ ਜ਼ਬਰਦਸਤੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਮ ਦਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਤੇ ਨਿਰਦੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਝੁੱਕਣਾ ਤੇ ਉਸਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਣਾ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੈ ਤੇ ਲੋਕ ਉਸ ਅਲੌਕਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕੋਧ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਉਸ ਦੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਤੇ ਕ੍ਰਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ (Social welfare) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਦੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਦਾਨ ਦੇਣਾ ਪਵਿੱਤਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਧਰਮਸ਼ਾਲਾਵਾਂ, ਯਤੀਮਖਾਨਿਆਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਨੂੰ ਖੁਲ੍ਹਣਾ ਕੇ, ਉੱਥੇ ਦਾਨ ਦੇ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ (Development of Man) – ਧਰਮ ਨਾ ਸਿਰਫ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦੀ ਏਕਤਾ, ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਤਿਮਾਨਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਭਾਈਚਾਰੇ ਤੇ ਏਕਤਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਤਮਿਕਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਤਮ ਬਲ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਵੱਡੀਆਂ ਮੁਸੀਬਤਾਂ ਵਿੱਚ ਡੱਟੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਾਨ ਦੇਣਾ, ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨ, ਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦੇ ਨਿਰਆਸਰੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਮਿਲ ਸਕੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਿਰਆਸਰਿਆਂ ਦਾ ਧਰਮ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਧਰਮ ਦੇ ਦੋਸ਼ ਜਾਂ ਅਪਕਾਰਜ (Dysfunctions or Demerits of Religion)

1. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ (Religion is an obstacle in the way of soul progress) –
ਧਰਮ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਹੀ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਭੌਤਿਕ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਅਧਿਆਤਮਕ ਤੌਰ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਧਰਮ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਬਦਲਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਜਸ ਦੀ ਤਸ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਹਾਲਾਤ ਧਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਉਸਨੂੰ ਨਾ ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਅਜਿਹਾ ਸੋਚ ਕੇ ਕੁੱਝ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣਾ ਕਰਮ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮਿਲਨਾ

2. ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ (Man become fatalist) – ਧਰਮ ਇਹ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੋ ਕੁੱਝ ਹੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੈ ਤਾਂ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੈ ? ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਕਿਸਮਤ ਵਿਚ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਉਹ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਮਿਲ ਹੀ ਜਾਵੇਗਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸਮਤ ਦੇ ਸਹਾਰੇ ਰਹਿ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ (Opposite to National Unity) – ਧਰਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਵਿਰੋਧੀ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਆਮਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਰ ਇੱਕ ਧਰਮ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦੇ ਅਸੂਲਾਂ ਉੱਤੇ ਚੱਲਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਹ ਅਸੂਲ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੂਜੇ ਧਰਮ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਆਪਣੈ ਧਰਮ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਕਰਦੇ ਕਰਦੇ ਕਈ ਵਾਰੀ ਲੋਕ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਰੋਧ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਕੀਰਣਤਾ ਅਤੇ . ਅਸਹਿਣਸ਼ੀਲਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

4. ਧਰਮ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ (Religion. increases the social problems) – ਹਰੇਕ ਧਰਮ ਹੈ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡ, ਰੀਤੀਆਂ’ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ, ਪੁਜਾਰੀ, ਮਹੰਤ ਆਦਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਕਰਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਰਮ ਦੇ ਠੇਕੇਦਾਰ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਭੜਕਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਧਰਮ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਬਾਲ ਵਿਆਹ, ਸਤੀ ਪ੍ਰਥਾ, ਦਹੇਜ ਪ੍ਰਥਾ, ਵਿਧਵਾ ਵਿਆਹ ਨਾ ਹੋਣਾ, ਛੂਤਛਾਤ, ਗ਼ਰੀਬੀ ਆਦਿ ।

5. ਧਰਮ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ (Religion is an obstacle in the way of change) – ਧਰਮ ‘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਧਰਮ ਕਿਉਂਕਿ ਰੂੜੀਵਾਦੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਧਰਮ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

6. ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ (Religion divides the Society) – ਧਰਮ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਵੰਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਤਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨਪੜ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਧਰਮ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਾਏ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਉਹ ਪੜ੍ਹੇ ਲਿਖੇ ਲੋਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਧਰਮ ਦੇ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਤੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਅਨਪੜ੍ਹ ਅੰਧ-ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਧ ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ ਅਤੇ ਕੁਰੀਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਵਰਗ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਰੋਧੀ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਨੁਕੂਲਣ ਔਖਾ ‘ਤੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਾੜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਦਿਮ, ਪਸ਼ੂਪਾਲਕ, ਖੇਤ (agrarian) ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i). ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Primitive Economy) – ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲੇ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਪਹਾੜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਚਾਹੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਅਪਣਾ ਲਿਆ ਹੈ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲੇ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਹਾਲੇ ਵੀ ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨ ਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਝਾਂ, ਫਲ, ਸ਼ਹਿਦ ਆਦਿ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਛੋਟੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਕਬੀਲੇ ਕਈ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਜਿਹੜੇ ਕਬੀਲੋ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬੀਲੇ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੋਕ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਫਲ, ਜੜਾਂ, ਸ਼ਹਿਦ ਆਦਿ ਵੀ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਵੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਔਜ਼ਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਉਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਫਾਲਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਧਾਰਨਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਨਾ ਤਾਂ ਫਾਲਤੂ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਸਾਂਭ ਸਕਦੇ ਹਨ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਉਹ ਫਾਲਤੂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਤਾਂ ਟੱਪਰੀਵਾਸਾਂ ਵਾਲਾ ਜੀਵਨ ਜਿਉਂਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਚਰਵਾਹਾ ਆਰਥਿਕਤਾ (Pastoral Econouny) – ਚਰਵਾਹੇ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਕਬਾਇਲੀ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੈ । ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦੁੱਧ ਲੈਣ ਲਈ, ਮੀਟ ਲਈ, , ਉੱਨ ਲਈ, ਭਾਰ ਢੋਣ ਲਈ ਆਦਿ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਚਰਵਾਹੇ ਕਬੀਲੇ ਸਥਾਈ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮੌਸਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਚਲਦੇ ਹਨ । ਪਹਾੜੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਬੀਲੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਰਦੀ ਵੇਲੇ ਮੈਦਾਨੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਸਮੇਤ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚਰਵਾਹਾ ਕਬੀਲਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਗੁੱਜਰ ਕਬੀਲਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਵਪਾਰ ਦੇ ਮੰਤਵ ਲਈ ਮੱਝਾਂ, ਗਊਆਂ ਤੇ ਭੇਡਾਂ ਪਾਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਤਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਟੋਡਸ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਕਬੀਲਾ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਦੁੱਧ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਵਟਾਂਦਰੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਚਰਵਾਹੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਇੱਕ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਜਾਨਵਰ ਪਾਲਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਦੁੱਧ, ਉੱਨ, ਮਾਰ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਜਾਨਵਰਾਂ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਭੇਡਾਂ, ਬੱਕਰੀਆਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵਪਾਰ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਖੇਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ (Agrarian Economy) – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਿੱਤਾ ਖੇਤੀ ਹੈ ਤੇ ਖੇਤੀ ਹੀ ਸ਼ਹਿਰੀ ਤੇ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਹੈ । ਆਮ ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜੀਉਣ ਦਾ ਢੰਗ ਵੀ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਹੈ । ਪੇਂਡੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਰੋਜ਼ ਦਾ ਕੰਮ, ਵਿਚਾਰ, ਆਦਤਾਂ, ਸੋਚ ਆਦਿ ਸਭ ਕੁੱਝ ਖੇਤੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉਤਪਾਦਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਖੇਤੀ ਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਕ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਸੰਪੱਤੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਗਿਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਧੰਦੇ ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਤਰਖਾਣ, ਲੁਹਾਰ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰੀ ਦੇ ਕੰਮ ਵੀ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ।

(iv) ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ (Industrial Economy) – ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਉਦਯੋਗਾਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਉਤਪਾਦਨ ਵੀ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਨਿੱਜੀ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਤਪਾਦਨ ਮੰਡੀਆਂ ਵਾਸਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਡੀਆਂ ਨਾ ਸਿਰਫ਼ ਦੇਸੀ ਬਲਕਿ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਵਾਰੀ ਤਾਂ ਉਤਪਾਦਨ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੰਡੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਮਾਲਕ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਦੇ ਲਈ ਹੀ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਉਤਪਾਦਨ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋ ਜਾਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਪ੍ਰ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੇਸ਼ੇ ਤੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋ ਗਏ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਵੱਡੀ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਹਰੇਕ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਮਾਹਿਰ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਕੰਮ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਉਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਉਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਿਲ ਹੋਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਵੰਡੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਲੋਕ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਮਾਹਿਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਦੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
‘ਕੰਮ ਦੀ ਵੰਡ’ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਟਿੱਪਣੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਮੀਮ ਨੇ 1893 ਵਿਚ ਫਰੈਂਚ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਪਹਿਲੀ ਕਤਾਬ De la Division du Trovail Social ਨਾਮ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਉਸਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੀਬ ਸੀ ਪਰ ਇਹ ਉਸਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਦੀ ਆਧਾਰਸ਼ਿਲਾ ਸੀ । ਇਸੇ ਤੇ ਉਸਨੂੰ 1893 ਵਿਚ ਡਾਕਟਰੇਟ ਵੀ ਮਿਲੀ ਸੀ । ਦੁਰਮੀਮ ਨੇ ਇਸਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ (Functions of Division of Labour) – ਦੁਰਮ ਹਰ ਸਮਾਜਿਕ ਤੱਥ ਨੂੰ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਈ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਨੈਤਿਕ ਆਧਾਰ ਉੱਪਰ ਹੀ ਜਿਉਂਦਾ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਕਾਰਜਵਾਦੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕੰਮ ਸ਼ਬਦ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

1. ਕੰਮ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਗਤੀ ਵਿਵਸਥਾ ਅਰਥਾਤ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਹੈ ।
2. ਕੰਮ ਦਾ ਦੂਜਾ ਮਤਲਬ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਜਾਂ ਗਤੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਨਾਲ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੂਰੀ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਤੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕੰਮ ਤਾਂ ਉਹ ਕੰਮ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਨਾ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸਦੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਮੌਲਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ।

ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਸੱਭਿਅਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਘੀਮ ਨੇ ਇਸ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਸੱਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੋਤ ਦਾ ਮਤਲਬ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਧਣ ਜਾਂ ਬੌਧਿਕ ਜਾਂ ਭੌਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਉਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ ਕੰਮ ਨਹੀਂ । ਕੰਮ ਦਾ ਮਤਲਬ ਨਤੀਜਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਹਨ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਸੇ ਨੈਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕੰਮ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੱਭਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਪਰਕਾਂ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਹੀ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਅਨੇਕਾਂ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਵਪਾਰਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਹੋਂਦ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਇਸੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਲੋਂ ਪੂਰਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹਨਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਿਕਤਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ। ਇਹ ਭਿੰਨਤਾ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਲਿਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਨਿਰਧਾਰਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਭਾਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਦਮਨਕਾਰੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਵੀ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੀ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀਆਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਹਨ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਦਮੀ ਦੀ ਆਮ ਪ੍ਰਵਿਤੀ ਨਾਲ ਹੈ, ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਹੈ ਜਦਕਿ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨਾਲ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਏਕਤਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਨਾਲ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :-

1. ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ (Mechanical Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਦੰਡ ਸੰਹਿਤਾ ਵਿੱਚ ਅਰਥਾਤ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਇਸ ਏਕਤਾ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਜਿਸ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਵਿਸ਼ਵਾਸਾਂ, ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸ਼ੈਲੀ ਦੇ ਆਮ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਸਮਾਜ ਇਹਨਾਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਇੱਕ ਸਮੂਹਿਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੋਚਦਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਉਸਦੇ ਮੈਂਬਰ ਇੱਕ ਯੰਤਰ ਜਾਂ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਤਰਾਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਏਕਤਾ ਦੇ ਵਿੱਚ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਅਪਰਾਧ, ਦੰਡ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਵੀ ਲਿਆ ਹੈ, ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ ਜੋ ਚੇਤਨਾ ਦੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਲਈ ਆਮ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

2. ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ (Organic Solidarity) – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੂਜੀ ਏਕਤਾ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਹੈ । ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਆਦਿਮ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਸਮੂਹਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀ ਇਹ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਮੁੱਖਤਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਦੇ ਨਾਲ ਬੰਨਿਆ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ । ਇਸ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਦਮਨਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਤਾ ਦੱਸੀ ਹੈ । ਵਿਭਿੰਨਤਾਪੂਰਨ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰ ਵਿਅਕਤੀ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਯੋਗਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਉਸਨੂੰ ਦੂਜਿਆਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਇਹ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਅਸਮਾਨਤਾ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨੇੜੇ ਆਉਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਸਰੀਰਕ ਏਕਤਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਹੱਥ, ਪੈਰ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਅੱਖਾਂ ਆਦਿ ਆਪਣੇ ਵੱਖਵੱਖ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਕਰਕੇ ਸੁਤੰਤਰ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕੰਮ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਮਿਲੇ ਹੋਏ ਹੋਣ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਏਕਤਾ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਦੁਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵੱਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵੀ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਆਂਗਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

3. ਸਮਝੌਤੇ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ (Contractual Solidarity) – ਆਰਥਿਕ ਏਕਤਾ ਤੇ ਯਾਂਤਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਇਕ ਹੋਰ ਏਕਤਾ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਉਹ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਸਮੂਹ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਸੀ ਸਮਝੌਤੇ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੀਆਂ ਸੇਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੱਚ ਹੈ ਕਿ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਤੇ ਏਕਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਏਕਤਾ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਏਕਤਾ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਸੰਚਾਲਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ (Causes of Division of Labour)

ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸਨੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਵਰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ।

1. ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਕਾਰਕ
2. ਦੂਤੀਆ ਕਾਰਕ ।

1. ਜਨਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਘਣਤਾ ਦਾ ਵਧਣਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਦਾ ਵਧਣਾ ਹੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅਤੇ ਪਾਥਮਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਕਿ, “ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ । ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਇਸ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਨਿਯਮਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਹੋਰ ਸੰਘਣੇ ਅਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਟਿਲ ਹੁੰਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।” ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਧਣ ਦੇ ਦੋ ਪੱਖ ਹਨ-ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ । ਇਹ ਦੋਵੇਂ ਪੱਖ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਵਧਣ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਮਾਜਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੀ ਘਣਤਾ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

(a) ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ-ਸਰੀਰਕ ਨਜ਼ਰ ਤੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਪਰ ਇਕੱਠਾ ਹੋਣਾ ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਹੈ ।
(b) ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾ-ਭੌਤਿਕ ਘਣਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ, ਕ੍ਰਿਆ, ਪ੍ਰਤੀਕ੍ਰਿਆ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਟਿਲਤਾ ਵੀ ਵਧਦੀ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨੈਤਿਕ ਘਣਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਆਮ ਜਾਂ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵੱਧਦੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਦੂਤੀਆ ਕਾਰਕਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦੀ ਵਧਦੀ ਅਸਪੱਸ਼ਟਤਾ ਨੂੰ ਪਹਿਲੀ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀ ਹੈ । ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮੂਹ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰ ਅੱਗੇ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮੂਹਿਕ ਵਿਚਾਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਸਮੂਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਏਗੀ ।

3. ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ – ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਦੁਤੀਆ ਕਾਰਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨੂੰ ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦੇ ਘੱਟਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੋਵੇਗਾ, ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਮੌਕੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਘੱਟ ਹੋਣਗੇ । ਹੋਰ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਹ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਪੈਤਰਿਕ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਮਹੱਤਵ ਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੀ ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜਦੋਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸੁਭਾਅ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੋਵੇ । ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹਣ ਦਾ ਇਹ ਪਰਿਣਾਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਖਾਸ ਆਦਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਰੋਕਦੀ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੈਤਰਿਕਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘੱਟ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ (Consequences of Division of Labour)

(a) ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ੀਕਰਨ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਰੀਰਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਹੀ ਕੰਮ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਕੰਮ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰਕ ਲੱਛਣਾਂ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਦੂਜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

(b) ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਇੱਕ ਨੈਤਿਕ ਤੱਥ ਹੈ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਤਿੰਨੋਂ ਅੰਗਾਂ, ਉਦਯੋਗਿਕ, ਕਲਾਤਮਕ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਵਿਕਾਸ ਨੈਤਿਕ ਵਿਕਾਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੇ ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਸਰੂਪ ਸਭਿਅਤਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ ਹੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਅਤੇ ਸਭਿਅਤਾ ਦੋਵੇਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਹਿਲਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਸਭਿਅਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਭਿਅਤਾ ਨਾ ਤਾਂ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੰਮ ਬਲਕਿ ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਹੈ ।

(c) ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ – ਪ੍ਰਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਜਨਮ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਨਿਰੰਤਰ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਗਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਸਮਾਜ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਲਈ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਸਮਾਜ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਗਤੀ ਤਾਂ ਹੀ ਰੁਕ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਗਤੀ ਰੁਕ ਜਾਵੇ ਪਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਣਾ ਵਿਗਿਆਨਕ ਰੂਪ : ਨਾਲ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

(d) ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ – ਦੁਰਖੀਮ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਵੀ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦਾ ਮੰਨਣਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਵਿਤਰਣ ਅਤੇ ਘਣਤਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ, ਜੋ ਮਨੁੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਸੇ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(e) ਨਵੇਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਬਣਨਾ ਅਤੇ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਇੱਕ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਵਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਰਗਾਂ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨੀ ਵੱਧ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨੀ ਵੱਧ ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਅੰਤਰ ਨਿਰਭਰਤਾ ਸਹਿਯੋਗ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਸਹਿਯੋਗ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

(f) ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਸਮੁਹਿਕ ਚੇਤਨਾ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦੀ ਵਿਚਾਰਧਾਰਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(g) ਪ੍ਰਤੀਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕ ਦਬਾਅ – ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਕਾਨੂੰਨੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਟਿਲਤਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਮਝੌਤਿਆਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸੰਵਿਦਾਤਮਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਤੀਕਾਰੀ ਜਾਂ ਸਹਿਕਾਰੀ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਜਿੱਥੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਆਚਰਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਕਲਿਆਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਨੈਤਿਕ ਜਾਗਰੂਕਤਾ ਦਾ ਵੀ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀਵਾਦ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਫਲ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਹਾਲਾਤਾਂ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਣਾਮ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਉੱਪਰ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਕਿਰਤ ਵੰਡ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਰਤ ਵੰਡ, ਉਸਦੇ ਕਾਰਨਾਂ ਅਤੇ ਨਤੀਜਿਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਅਰਥ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਮੂਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਮੁਲ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਹਨ-ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ, ਸਿਹਤ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਆਦਿ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੈਸਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਕੰਮ ਕਰਕੇ ਕਮਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਵੀ ਪੈਸੇ ਕਮਾ ਸਕਣ ।

ਹਰ ਇੱਕ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤੇ ਕੁੱਝ ਇੱਛਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਤਾਂ ਜੈਵਿਕ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਖਾਣਾ, ਪੀਣਾ, ਸੌਣਾ ਆਦਿ ਪਰ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੁਨਿਆਵੀ ਚੀਜ਼ਾਂ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੀਆਂ। ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਵਧੀਆ ਰਹਿਣਾ, ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੈਸੇ ਹੋਣੇ, ਐਸ਼ੋ ਆਰਾਮ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਆਦਿ । ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਆਪ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਸ ਕੋਲ ਇਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਸਰੋਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਆਪਣੀਆਂ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਹੋਰ ਨਿੱਤ ਨਵੇਂ ਸਾਧਨ ਲੱਭਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਪਤਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਉਮੀਦ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਤਾਲਮੇਲ । ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਅਤੇ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜਿਹੜੇ ਮਾਪਦੰਡਾਂ ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਰਥ ਵਿਵਸਥਾ ਜਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੋਨਸ (Jones) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਜੀਵਨ ਨਿਰਵਾਹ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਤਕਨੀਕਾਂ, ਵਿਚਾਰਾਂ ਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਜਟਿਲਤਾ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰੋ. ਡੇਵਿਸ (Prof. Davis) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਆਦਿਮ, ਸੀਮਿਤ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮੁੱਢਲੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਮਾਨਦੰਡਾਂ ਤੇ ਰੁਤਬਿਆਂ ਨੂੰ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।”

ਆਗਬਰਨ ਤੇ ਨਿਮਕਾਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਭੋਜਨ ਤੇ ਸੰਪਤੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਆਰਥਿਕ ਸੰਪਤੀ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਭੌਤਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਮਨੁੱਖ ਵੱਲੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਤੇ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨੂੰ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes coming in the economic institutions) – 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

• ਹੁਣ ਉਤਪਾਦਨ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਲਈ ਅਸੈਂਬਲੀ ਲਾਈਨ (Assembly line) ਤਕਨੀਕ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਅੰਤੇ ਮਸ਼ੀਨ ਦੋਵੇਂ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਨਵੀਂ ਚੀਜ਼ ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਉਤਪਾਦਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਵਿਸ਼ਵਵਿਆਪੀਕਰਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਸੀਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਖੋਲ੍ਹ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਕਸਟਮ ਡਿਊਟੀ ਐਨੀ ਘਟਾ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ਕਿ ਹੁਣ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਸਤੇ ਰੇਟਾਂ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ ।
• ਉਦਾਰੀਕਰਨ (Liberalisation) ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਨੇ ਵੀ ਆਰਥਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਲਿਆ ਦਿੱਤੇ । ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1991 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਦਾਰੀਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆ ਅਪਣਾਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ਵਿੱਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ । ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਕੰਪਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਖ਼ਾਨੇ ਲਾਏ ਜਿਸ ਨਾਲ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਿਆ ਅਤੇ ਬੇਰੁਜ਼ਗਾਰੀ ਵਿੱਚ ਵੀ ਕਮੀ ਆਈ ।
• ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਕੰਪਿਊਟਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਦਯੋਗ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ । BPO (Business Process Outsourcing) ਉਦਯੋਗ, ਕਾਲ ਸੈਂਟਰ, ਸਾਫਟਵੇਅਰ ਸੇਵਾਵਾਂ ਆਦਿ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਮੁਦਰਾ ਕਮਾਉਣ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕੀਤੀ । ਇਸਨੇ ਭਾਰਤੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਜੋੜ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਰਸਮੀ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਮੱਧ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਅੰਤਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਦਾ ਇੱਕ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਮੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗੀਕਰਣ, ਨਗਰੀਕਰਣ ਆਦਿ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਬਿਠਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਿਰਫ਼ ਕਿਤਾਬੀ ਗਿਆਨ ਤੱਕ ਹੀ ਸੀਮਿਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ-ਜੀਣ ਦਾ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਗਿਆਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਿਆਰ, ਮਿੱਤਰਤਾ, ਅਨੁਸ਼ਾਸਨ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Education) – ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗਿਆਨ ਦੇ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੋਰ ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

1. ਫਿਲਿਪਸ (Philips) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਕੇਂਦਰੀ ਤੱਕ ਗਿਆਨ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਹੈ ।”
2. ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ (Mahatma Gandhi) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਤੋਂ ਮੇਰਾ ਅਰਥ ਬੱਚੇ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਮਨ ਵਿੱਚ । ਮੌਜੂਦ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ।”
3. ਬਰਾਊਨ ਅਤੇ ਰਾਸੇਕ (Brown and Rouck) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਿੱਖਿਆ ਅਨੁਭਵ ਦੀ ਉਹ ਸੰਪੂਰਨਤਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਤੇ ਬਾਲਗ਼ ਦੋਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।”

ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਪਕਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਰਕਿਕ ਅਨੁਭਵ ਸਿੱਧ, ਸਿਧਾਂਤਕ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਿਅਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ।

(i) ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ (Formal Education) – ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਅਸੀਂ ਰਸਮੀ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ, ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਇਸ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣ ਸਕੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪੱਧਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਾਥਮਿਕ, ਕਾਲਜ ਅਤੇ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਪੱਧਰ । ਹਰੇਕ ਪੱਧਰ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ, ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ (Informal Education) – ਗੈਰ ਰਸਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਸਕੂਲ, ਕਾਲਜ ਜਾਂ ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਉਹ ਸਿੱਖਿਆ ਤਾਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਭਵਾਂ, ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ, ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਦੋਸਤਾਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਸਿੱਖਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਇਸਦਾ ਕੋਈ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਪਾਠਕ੍ਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਥਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਸਨੂੰ ਕਿਤੇ ਵੀ, ਕਿਸੇ ਤੋਂ ਵੀ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਡਿਗਰੀ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਬਲਕਿ ਇਸਨੂੰ ਲੈਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਅਕਤੀ mature ਹੁੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ (Functionalist) ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵੱਲ ਨਜ਼ਰ ਮਾਰੀਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਨਾਲ ਆਏ ਹਨ, ਓਨੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਏ ਹਨ । ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਯੂਰਪੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 20ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਹਿੱਸੇ ਵਿੱਚ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਦਲ ਕੇ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਭਾਰਤੀ । ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਆਧੁਨਿਕਤਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਈ । ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਪੜ੍ਹਨਾਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਹੇਠਲੀਆਂ ਪੱਛੜੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਬਦਲਾਅ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਲਈ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸਮਾਜ ਉੱਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਕਰ ਸਕਣ ।

ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਮਾਜਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੁਚੀ ਦਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ ! ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਿੱਖਿਆ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇੱਕ ਜੀਵ ਤੋਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸਭਿਅ ਜੀਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਫਰਾਂਸ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਇੱਕ ਸਿੱਖਿਆ ਇੱਕ ਬਾਲਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਲੋਂ ਨਾਬਾਲਿਗ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਉੱਪਰ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।”

ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਸਿੱਖਿਆ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ਜੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੀੜੀ ਉੱਤੇ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਸ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਸਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਤਾਂ ਹੀ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਇੱਕਰੂਪਤਾ (Homogeneity) ਬਣੀ ਰਹੇ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰਕੇ ਹੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਰਹਿਣਾ ਸਿੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕਰੂਪਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਿੱਖਿਆ ਨਾਲ ਹੀ ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਮੁਲ ਨਿਯਮ, । ਪਰਿਮਾਪ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਸਿੱਖਦਾ ਅਤੇ ਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿੰਗਸਲੇ ਡੇਵਿਸ (Kingsley Davis) ਅਤੇ ਵਿਲਬਰਟ ਮੂਰੇ (Wilbert Moore) ਨੇ ਵੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਪੱਖ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਤਰੀਕਰਣ ਇੱਕ ਤਰੀਕਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਰੱਥ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਚਿਤ ਸਥਿਤੀਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸਹੀ ਥਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 4 ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ

→ ਮਨੁੱਖ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਲਗਭਗ ਸਾਰੀਆਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਹ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਲਗਾਤਾਰ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਤਰਕਿਰਿਆ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਸਮੂਹ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਮੈਂਬਰ ਆਪਣੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਪ੍ਰਤੀ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ “ਅਸੀਂ’ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਸਮੂਹ ਦੇ ਕੁਝ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਆਦਿ ।

→ ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਕੂਲੇ (Cooley) ਵੱਲੋਂ ਦਿੱਤਾ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹਰੇਕ ਵਿਦਵਾਨ ਨੇ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਕੁਲੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਅਤੇ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ।

→ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੀ ਸਰੀਰਿਕ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇਸ ਸਮੂਹ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਿਲਦੇ ਹਾਂ, ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਰਹਿਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ, ਗੁਆਂਢ, ਖੇਡ ਸਮੂਹ ।

→ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਉਲਟ ਹਨ । ਉਹ ਸਮੂਹ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੂਤੀਆ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਕਦੇ ਵੀ ਛੱਡ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੇ ਵੀ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦਲ, ਟਰੇਡ ਯੂਨੀਅਨ ਆਦਿ ।

→ ਪਾਥਮਿਕ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ : ਇਹ ਸਮੂਹ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰ ਉੱਪਰ ਆਪਣਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੁਤੀਆ ਸਮੂਹ ਦੀਆਂ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਸਰੀਰਿਕ ਨਜ਼ਦੀਕੀ ਦਾ ਹੋਣਾ, ਇਹ ਅਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਮੀ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਇੱਛੁਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮਰ (Sumner) ਨੇ ਵੀ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਿੱਤਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ (In-group) ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ (Out-group) । ਅੰਤਰੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਬਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੇਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰੀ ਸਮੂਹ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇਪਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਬਰਟ ਮਰਟਨ ਨੇ ਇੱਕ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮੁਹ ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਹੈ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ (Reference Group) । ਵਿਅਕਤੀ ਕਈ ਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਮੂਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਸੰਦਰਭ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 3 ਸਮਾਜ, ਸਮੂਦਾਇ ਅਤੇ ਸਭਾ

→ ਅਰਸਤੂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖ ਇਕ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਾਣੀ ਹੈ । ਉਹ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਾ ਤੇ ਰਹਿ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸ ਬਾਰੇ ਸੋਚ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਹੋਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਜਦੋਂ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚਕਾਰ, ਸੰਬੰਧ ਬਣਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਮਾਜ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ, ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ, ਉੱਤਰ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਆਦਿ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਸਮਾਜਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗਅਲੱਗ ਆਧਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਮਤੇ ਬੌਧਿਕ ਵਿਕਾਸ), ਸਪੈਂਸਰ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਜਟਿਲਤਾ), ਮਾਰਗਨ (ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਕਾਸ), ਟੋਨੀਜ਼ (ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ), ਦੁਰਖੀਮ (ਏਕਤਾ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ) ਆਦਿ ।

→ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਹ ਅਮੂਰਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਸਤਰੀਕਰਣ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕੱਲਾ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਸਕਦਾ । ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਲਈ ਹੋਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਹਰੇਕ ਪੱਖ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਲਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸਮਾਜ ਦੀ ਕੋਈ ਹੋਂਦ ਹੀ ਨਹੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਵਿਅਕਤੀ ਇਕ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸੰਗਠਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਹੀ ਉੱਥੇ ਬਿਤਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮੁਦਾਇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਭਾਵਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਕੁਝ ਜ਼ਰੂਰੀ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਨਿਸਚਿਤ ਖੇਤਰ, ਸਮੁਦਾਇਕ ਭਾਵਨਾ, ਸਮਾਨ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਭਾ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੁਝ ਲੋਕ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੰਤਵ ਦੇ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਸੰਗਠਿਤ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸਭਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 2 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ

→ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਈ ਪੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਆਰਥਿਕ, ਧਾਰਮਿਕ, ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਆਦਿ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਚਾਹੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਕੁਝ ਸਮੱਗਰੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਸਮੱਗਰੀ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਵਾਸਤੇ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋਰ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਲਈ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਡੂੰਘੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਵਿਗਿਆਨ ਸਮਾਜ ਦੇ ਇੱਕ ਪੱਖ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਰਾਜ ਅਤੇ ਸਰਕਾਰ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਤਰ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੀਤ ਦੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਅੰਤਰ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਅਤੇ ਅਰਥ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਆਰਥਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਅੰਤਰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਅਤੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਮਨੋਵਿਗਿਆਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਵਹਾਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਨਿੱਖੜਵਾਂ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਵਿਗਿਆਨ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੀ ਮੱਦਦ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਨਾਲ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਪੁਰਾਤਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਰਤਮਾਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਦੋਵਾਂ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੂੰ ਐੱਲ. ਕਰੋਬਰ (L. Kroeber) ਨੇ ਜੁੜਵਾ ਭੈਣਾਂ (Twin sisters) ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਹੈ । ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਅਧਿਐਨਾਂ ਤੋਂ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਸਮੱਗਰੀ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵੀ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਪੁਰਾਤਨ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ will help you in revision during exams.

PSEB 11th Class Sociology Notes Chapter 1 ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪਤੀ

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਇੱਕ ਨਵੀਂ ਘਟਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਬਾਰੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਕਿ ਇਹ ਕਦੋਂ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ਸਮਾਜ ਬਾਰੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਹੈਰੋਡੋਟਸ, ਪਲੈਟੋ, ਅਰਸਤੂ ਆਦਿ ਨੇ ਬਹੁਤ ਕੁੱਝ ਲਿਖਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਅੱਜ ਦੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨਾਲ ਕਾਫੀ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ 1789 ਈ: ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਈ, ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ-ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ, ਹਰਬਰਟ ਸਪੈਂਸਰ, ਇਮਾਈਲ ਦੁਰਖੀਮ ਅਤੇ ਸੈਕਸ ਵੈਬਰ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਵਸਥਾ, ਸੰਘਰਸ਼, ਸਥਾਈਪਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਉੱਤੇ ਜ਼ੋਰ ਦਿੱਤਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਇਆ ।

→ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨੇ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰਾ ਵਿਸ਼ਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਨ-

• ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਪੁਨਰ ਗਿਆਨ ਦਾ ਅੰਦੋਲਨ
• ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਅਤੇ
• ਉਦਯੋਗਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਨਗਰੀਕਰਣ ।

→ 1789 ਦੀ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਚਰਚ ਦੀ ਸੱਤਾ ਨੂੰ ਚੁਣੌਤੀ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਚਰਚ ਦੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਲੋਕ ਇਸ ਨਾਲ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਤਰਕਪੂਰਣ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਹੋਏ।

→ 16ਵੀਂ ਤੋਂ 17ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਕਾਰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਤਰੱਕੀ ਕੀਤੀ । ਇਸ ਤਰੱਕੀ ਨੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਚਾਰਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਕਿ ਉਹ ਵੀ ਸਮਾਜਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਨਵੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਕਰਨ । ਇਹ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਕਿ ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਜੈਵਿਕ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਮਿਲੀ, ਕੀ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਉੱਤੇ ਵੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਕਾਮਤੇ, ਸਪੈਂਸਰ, ਦੁਰਖੀਮ, ਵਰਗੇ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਨੇ ਉਸੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹ ਸਫਲ ਵੀ ਹੋ ਗਏ |

→ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿੱਚ ਯੂਰਪ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਹੋਈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵੱਧ ਗਏ । ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਅਤੇ ਦੁਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਈ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਉੱਤਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ।

→ ਅਗਸਤੇ ਕਾਮਤੇ ਨੇ 1839 ਈ: ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਜਨਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਸ਼ਾਬਦਿਕ ਅਰਥ ਹੈ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਗਿਆਨ ॥

→ ਕਈ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਹ ਨਤੀਜੇ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਦੇ ਨਿਯਮ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਭਵਿੱਖਵਾਣੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਵਿਦਵਾਨ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਨੂੰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਮੰਨਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੀਖਣ ਕਰਨ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਆਦਿ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਖੇਤਰ ਬਾਰੇ ਦੋ ਸਕੂਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹਨ ਤੇ ਉਹ ਹਨ-ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ (Formalistic School) ਅਤੇ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਕੂਲ (Synthetic School) ।

→  ਸਰੂਪਾਤਮਕ ਸਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਹੈ ਜੋ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹੋਰ ਕੋਈ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਮਲ, ਟੋਨੀਜ਼, ਵੀਕਾਂਤ ਅਤੇ ਵਾਨ ਵੀਜ਼ੇ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

→ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਸਕੂਲ ਅਨੁਸਾਰ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਇੱਕ ਸੁਤੰਤਰ ਵਿਗਿਆਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਇਹ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ਜੋ ਆਪਣੀ ਵਿਸ਼ਾ-ਸਮੱਗਰੀ ਹੋਰ ਵਿਗਿਆਨਾਂ ਤੋਂ ਉਧਾਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਦੁਰਖੀਮ, ਹਾਬਹਾਉਸ, ਸੋਰੋਕਿਨ ਆਦਿ ਇਸ ਸਕੂਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਮਰਥਕ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਹੱਲ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਮ ਜਨਤਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਦੇ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਮੱਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.1 Textbook  Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 6 Linear Inequalities Ex 6.1

Question 1.
Solve 24 x < 100, when
(i) x is a natural number
(ii) x is an integer.
Answer.
We have, 24 x < 100
⇒ \(\frac{24 x}{24}<\frac{100}{24}\) [dividing bothsides by 24]

⇒ x < \(\frac{25}{6}\)

(i) When x is a natural number, then solutions of the inequality are given by x < \(\frac{25}{6}\) i.e., all natural numbers x which are less than \(\frac{25}{6}\).

In this case, the following values of x make the statement true. x = 1, 2, 3, 4
Hence, the solution set of inequality is {1, 2, 3, 4}.

(ii) When x is an integer. In this case, solutions of given inequality are …, – 4, – 3, – 2, – 1, 0, 1, 2, 3, 4. Hence, the solution set of inequality is {…, – 4, – 3, – 2, – 1, 0, 1, 2, 3, 4}.

Question 2.
Solve 12x > 30, when
(i) x is a natural number
(ii) x is an integer.
Answer.
The given inequality is – 12x > 30.
\(\frac{-12 x}{-12}<\frac{30}{-12}\) [dividing bothsides by 24]
⇒ x < – \(\frac{5}{2}\)

(i) There is no natural number less than (- \(\frac{5}{2}\)) are …………. – 5, – 4, – 3.
Thus, when x is a natural number, there is no solution of the given inequality.

(ii) The integers less than (- \(\frac{5}{2}\)) are ………. – 5, – 4, – 3.
Thus, when x is an integer, the solutions of the given inequality are ………….., – 5, – 4, – 3.
Hence, in this case, the solution set is {………, – 5, – 4, – 3}.

Question 3.
Solve 5x – 3 < 7, when
(i) x is an integer
(ii) x is a real number.
Answer.
We have,
5x – 3 < 7
⇒ 5x – 3 + 3 < 7 + 3 [adding 3 on bothsides]
⇒ 5x < 10
∴ x < 2 [dividing both sides by 5]
Thus, ‘any number less than 2 satisfies given inequality.

(i) When x is an integer, then the solution of the given inequality is (…., – 4, – 3, – 2, – 1, 0, 1}.

(ii) When x is a real number then the solution of the inequality is given by
x < 2 i.e.,aIl real numbers x,which are less than 2. Hence, solution set is (- ∞, 2). Question 4. Solve 3x + 8 > 2, when
(i) x is an integer
(ii) x is a real number.
Answer.
The given inequality is 3x + 8 > 2.
3x + 8 > 2
⇒ 3x + 8 – 8 > 2 – 8 = 3x > – 6
⇒ 3x > – 6
⇒ \(\frac{3 x}{3}>\frac{-6}{3}\)
⇒ x > – 2

(i) The integers greater than – 2 are – 1, 0, 1, 2, …………
Thus, when x is an integer, the solutions of the given inequality are – 1, 0, 1, 2 …
Hence, in this case, the solution set is {- 1, 0, 1, 2, ……..}.

(ii) When x is a real number, the solutions of the given inequality are all the real numbers, which are greater than – 2.
Thus, in this case, the solutioñ set is (- 2, ∞).

Question 5.
Solve the given inequality for real x : 4x + 3 < 5x + 7.
Answer.
4x + 3 < 5x + 7
⇒ 4x + 3 – 7 < 5x + 7 – 7 z
⇒ 4x – 4 < 5x
⇒ 4x – 4 – 4x < 5x – 4x
⇒ – 4 < x Thus, all real numbers x, which are greater than – 4, are the solutions of the given inequality. Hence, the solution set of the given inequality is (- 4, ∞).

Question 6.
Solve the given inequality for real x : 3x – 7 > 5x – 1.
Answer.
3x – 7 > 5x – 1
⇒ 3x – 7 + 7 > 5x – 1 + 7
⇒ 3x > 5x + 6
⇒ x – 5x > 5x + 6 – 5x
⇒ – 2x > 6
⇒ \(\frac{-2 x}{-2}<\frac{6}{-2}\)
⇒ 3x < 2x – 3
⇒ 3x – 2x < 2x – 3 – 2x
⇒ x < – 3. Thus, all real numbers x, which are less than or equal to – 3, are the solutions of the given inequality. Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, – 3].

Question 7.
Solve the given inequality for real x : 3(x – 1) ≤ 2 (x – 3).
Answer.
3(x – 1) ≤ 2 (x – 3)
⇒ 3x – 3 ≤ 2x – 6
⇒ 3x – 3 + 3 ≤ 2x – 6 + 3
⇒ 3x ≤ 2x – 3
⇒ 3x – 2x ≤ 2x – 3 – 2x
⇒ x ≤ – 3.
Thus, all real numbers x, which are less than or equal to – 3, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, – 3].

Question 8.
Solve the given inequality for real x : 3(2 – x) > 2 (1 – x).
Answer.
3 (2 – x) > 2 (1 – x)
⇒ 6 – 3x > 2 – 2x
⇒ 6 – 3x + 2x > 2 – 2x + 2x
⇒ 6 – x >2
⇒ 6 – x – 6 > 2 – 6
⇒ – x > – 4
⇒ x < 4.
Thus, all real numbers x,which are less than or equal to 4, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, 4].

Question 9.
Solve the given inequality for real x : x + \(\frac{x}{2}+\frac{x}{3}\) < 11.
Answer.

Thus, all real numbers x, which are less than 6, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, 6).

Question 10. Solve the given inequality for real x : \(\frac{x}{3}>\frac{x}{2}\)+ 1.
Answer.
\(\frac{x}{3}>\frac{x}{2}\) + 1

⇒ \(\frac{x}{3}\) – \(\frac{x}{2}\) > 1

⇒ \(\frac{2 x-3 x}{6}\) > 1

⇒ \(-\frac{x}{6}\) > 1

⇒ – x > 6
⇒ x < – 6.
Thus, all real numbers x, which are less than – 6, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, – 6).

Question 11.
Solve the given inequality for real x :
\(\frac{3(x-2)}{5} \leq \frac{5(2-x)}{3}\)
Answer.
\(\frac{3(x-2)}{5} \leq \frac{5(2-x)}{3}\)
⇒ 9(x – 2) ≤ 25 (2 – x)
⇒ 9x – 18 ≤ 50 – 25x
⇒ 9x – 18 + 25x ≤ 50
⇒ 34x – 18 ≤ 50
⇒ 34x ≤ 50 + 18
⇒ 34x ≤ 68
⇒ \(\frac{34 x}{34} \leq \frac{68}{34}\)
⇒ x ≤ 2
Thus, all real numbers x, which are less than or equal to 2, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, 2].

Question 12.
Solve the given inequality for real x: x : \(\frac{1}{2}\left(\frac{3 x}{5}+4\right) \geq \frac{1}{3}(x-6)\).
Answer.
We have, \(\frac{1}{2}\left(\frac{3 x}{5}+4\right) \geq \frac{1}{3}(x-6)\)

⇒ \(\frac{1}{2}\left(\frac{3 x+20}{5}\right) \geq \frac{1}{3}(x-6)\)

⇒ \(\frac{1}{10}\) (3x + 20) ≥ \(\frac{1}{3}\) (x – 6)

⇒ \(\frac{30}{10}\) (3x + 20) ≥ \(\frac{30}{3}\) (x – 6) [multiplying both sides by 30]
⇒ 3 (3x + 20) ≥ 10 (x – 6)
⇒ 9x + 60 ≥ 10x – 60
⇒ 9x + 60 – 60 ≥ 10x – 60 – 60 [subtracting 60 from both sides]
⇒ 9x ≥ 10x – 120
⇒ 9x – 10x ≥ 10x -120 – 10x [subtracting 10x from both sides]
⇒ – x ≥ -120
⇒ x ≤ 120 [multiplying both sides by -1]
∴ x ∈ (- ∞, 120]
On number line, it can be represented as

Hence, the dark portion on the number line represents the solution.

Question 13.
Solve the given inequality for real x :
2(2x + 3) – 10 < 6 (x – 2)
Answer.
2 (2x + 3) – 10 < 6 (x – 2)
⇒ 4x + 6 – 10 < 6x – 12
⇒ 4x – 4 < 6x – 12
⇒ – 4 + 12 < 6x – 4x
⇒ 8 < 2x
⇒ 4 < x. Thus, all real numbers x, which are greater than 4, are the solutions of the given inequality. Hence, the solution set of the given inequality is (4, ∞).

Question 14.
Solve the given inequality for real x : 37 – (3x + 5) ≥ 9x – 8 (x – 3).
Answer.
37 – (3x + 5) ≥ 9x – 8 (x – 3)
⇒ 37 – 3x – 5 ≥ 9x – 8x + 24
⇒ 32 – 3x ≥ x + 24
⇒ 32 – 24 ≥ x + 3x
⇒ 8 > 4x
⇒ 2 ≥ x.
Thus, all real numbers x, which are less than or equal to 2, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, 2].

Question 15.
Solve the given inequality for real x : \(\frac{x}{4}<\frac{(5 x-2)}{3}-\frac{(7 x-3)}{5}\).
Answer.

\(\frac{x}{4}<\frac{(5 x-2)}{3}-\frac{(7 x-3)}{5}\)

⇒ \(\frac{x}{4}<\frac{5(5 x-2)-3(7 x-3)}{15}\)

⇒ \(\frac{x}{4}<\frac{25 x-10-21 x+9}{15}\)

⇒ \(\frac{x}{4}<\frac{4 x-1}{15}\)

⇒ 15x < 4 (4x – 1)
⇒ 15x < 16x – 4
⇒ 4 < 16x – 15x
⇒ 4 < x
Thus, all real numbers x, which are greater than 4, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (4, x).

Question 16.
Solve the given inequality for real x: \(\frac{(2 x-1)}{3} \geq \frac{(3 x-2)}{4}-\frac{(2-x)}{5}\)
Answer.
\(\frac{(2 x-1)}{3} \geq \frac{(3 x-2)}{4}-\frac{(2-x)}{5}\)

⇒ \(\frac{(2 x-1)}{3} \geq \frac{5(3 x-2)-4(2-x)}{20}\)

⇒ \(\frac{(2 x-1)}{3} \geq \frac{15 x-10-8+4 x}{20}\)

⇒ \(\frac{(2 x-1)}{3} \geq \frac{19 x-18}{20}\)

⇒ 20 (2x – 1) ≥ 3 (19x – 18)
⇒ 40x – 20 ≥ 57x – 54
⇒ – 20 + 54 ≥ 57x – 40x
⇒ 34 ≥ 17x
⇒ 2 ≥ x.
Thus, all real numbers x, which are less than or equal to 2, are the solutions of the given inequality.
Hence, the solution set of the given inequality is (- ∞, 2].

Question 17.
Solve the given inequality and show the graph of the solution on number line: 3x – 2 < 2x + 1.
Answer.
3x – 2 < 2x + 1
⇒ 3x – 2x < 1 + 2
⇒ x < 3
The graphical representation of the solutions of the given inequality is as follows.

All the numbers on the left side of 3 will be greather than it.
Hence, solution set of the given inequality is (- ∞, 3).

Question 18.
Solve the given inequality and show the graph of the solution on number line: 5x – 3 ≥ 3x – 5.
Answer.
5x – 3 ≥ 3x – 5
⇒ 5x – 3x ≥ – 5 + 3
⇒ 2x ≥ – 2
⇒ \(\frac{2 x}{2} \geq \frac{-2}{2}\)
⇒ – x ≥ – 1.
The graphical representation of the solutions of the given inequality is as follows.

All the numbers on the right side of – 1 will be greather than it.
Hence, solution set of the given inequality is [- 1, ∞].

Question 19.
Solve the given inequality and show the graph of the solution on number line : 3 (1 – x) < 2 (x + 4).
Answer.
3 (1 – x) < 2 (x + 4)
⇒ 3 – 3x < 2x + 8
⇒ 3 – 8 < 2x + 3x
⇒ – 5 < 5x
⇒ \(\frac{-5}{5}<\frac{5 x}{5}\)
⇒ – 1 < x.
The graphical representation of the solutions of the given inequality is as follows.

Hence, solution set of the given inequality is (- 1, ∞).

Question 20.
Solve the given inequality and show the graph of the solution on number line : \(\frac{x}{2} \geq \frac{(5 x-2)}{3}-\frac{(7 x-3)}{5}\)
Answer.

\(\frac{x}{2} \geq \frac{(5 x-2)}{3}-\frac{(7 x-3)}{5}\) \(\frac{x}{2} \geq \frac{5(5 x-2)-3(7 x-3)}{15} \Rightarrow\) \(\frac{x}{2} \geq \frac{25 x-10-21 x+9}{15}\)

\(\frac{x}{2} \geq \frac{4 x-1}{15}\)
⇒ 15x ≥ 2 (4x – 1)
⇒ 15x ≥ 8x – 2
⇒ 7x ≥ – 2
⇒ x ≥ \(-\frac{2}{7}\)

The graphical representation of the solutions of the given inequality is as follows.

Hence, solution set of the given inequality is [\(-\frac{2}{7}\), ∞).

Question 21.
Ravi obtained 70 and 75 marks in first two unit test. Find the minimum marks he should get in the third test to have an average of at least 60 marks.
Answer.
Let x be the marks obtained by Ravi in the third unit test.
Since the student should have an average of at least 60 marks,
\(\frac{70+75+x}{3}\) ≥ 60
⇒ 145 + x ≥ 180
⇒ x ≥ 180 – 145
⇒ x ≥ 35.
Thus, the student must obtain a minimum of 35 marks to have an average of at least 60 marks.

Question 22.
To receive Grade ‘A’ in a course, one must obtain an average of 90 marks or more in five examinations (each of 100 marks). If Sunita’s marks in first four examinations are 87, 92, 94 and 95, find minimum marks that Sunita must obtain in fifth examination to get grade ‘A’ in the course.
Answer.
Let Sunita obtains x marks in her fifth examination.
Thus, \(\) ≥ 90
⇒ 368 + x ≥ 450
⇒ 368 + x – 368 ≥ 450 – 368 [subtracting 368 from both sides]
∴ x ≥ 82
Thus, Sunita must obtain a minium of 82 marks to get grade A in the course.

Question 23.
Find all pairs of consecutive odd positive integers both of which are smaller than 10 such that their sum is more than 11.
Answer.
Let x be the smaller of the two consecutive odd positive integers.
Then, the other integer is x + 2.
Since both the integers are smaller than 10,
x + 2 < 10
⇒ x < 10 – 2
⇒ x < 8 Also, the sum of the two integers is more than 11. x + (x + 2) > 11
⇒ 2x + 2 > 11
⇒ 2x > 11 – 2
⇒ 2x > 9
⇒ x > \(\frac{9}{2}\)
⇒ x > 45 ……………(ii)
From eqs. (i) and (ii), we obtain
Since x is an odd number, x can take the values, 5 and 7.
Thus, the required possible pairs are (5, 7) and (7, 9).

Question 24.
Find all pairs of consecutive even positive integers, both of which are larger than 5, such that their sum is less than 23.
Answer.
Let x be the smaller of the two positive even integers then the other one is x + 2, then we should have
x > 5 ……………(i)
and x + x + 2 < 23
or 2x + 2 < 23.
Since if the sum is less than 23, then it is also less than 24
2x + 2 < 24 .
or 2x < 22
or x < 11. Thus, the value of x may be 6, 8, 10 (even integer).
Hence, the pairs maybe (6, 8), (8, 10), (10, 12).

Question 25.
The longest side of a triangle is 3 times the shortest side and the third side is 2 cm shorter than the longest side. If the perimeter of the triangle is at least 61 cm, find the minimum length of the shortest side.
Answer.
Let the length of the shortest side of the triangle be x cm.
Then, length of the longest side = 3x cm
Length of the third side = (3x – 2) cm
Since the perimeter of the triangle is at least 61 cm, x cm + 3x cm + (3x – 2) cm > 61 cm
⇒ 7x – 2 > 61
⇒ 7x ≥ 61 + 2
⇒ 7x ≥ 63
⇒ \(\frac{7 x}{7} \geq \frac{63}{7}\)
⇒ x ≥ 9.
Thus, the minimum length of the shortest side is 9 cm.

Question 26.
A man wants to cut three lengths from a single piece of board of length 91 cm. The second length is to be 3 cm longer than the shortest and the third length is to be twice as long as the shortest. What are the possible lengths of the shortest board if the third piece is to be at least 5 cm longer than the second?
[Hint: If x is the length of the shortest board, then x, (x + 3) and 2x are the lengths of the second and third piece, respectively. Thus, x + (x + 3) + 2x < 91 and 2x > (x + 3) + 5]
Answer.
Let the length of the shortest piece be x cm.
Then, length of the second piece and the third piece are (x+3) cm and 2x cm respectively.
Since the three lengths are to be cut from a single piece of board of length 91 cm.
x cm + (x + 3) cm + 2x cm < 91 cm
⇒ 4x + 3 ≤ 91
⇒ 4x ≤ 91 – 3
⇒ 4x ≤ 88
⇒ \(\frac{4 x}{4} \leq \frac{88}{4}\)
⇒ x ≤ 22 ………….(i)
Also, the third piece is at least 5 cm longer than the second piece.
∴ 2x ≥ (x + 3) + 5
⇒ 2x ≥ x + 8
⇒ x ≥ 8 ……………(ii)
From eqs. (i) and (ii), we obtain
8 ≤ x ≤ 22.
Thus, the possible length of the shortest board is greater than or equal to 8 cm but less than or equal to 22 cm.

Punjab State Board PSEB 11th Class Sociology Book Solutions Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Sociology Chapter 7 ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ

Sociology Guide for Class 11 PSEB ਵਿਆਹ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ Textbook Questions and Answers

I. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 1-15 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਵਿਆਹ ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੂਹ, ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਉਪਜਾਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੀ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਆਹ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਉੱਤਪੱਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਅਧਾਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰਕ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਭਾਵਨਾਤਮਕ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵਧਾਉਣਾ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਕਰਕੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਸਾਹਮਣੇ ਆਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਦੋ ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਦੋ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅੰਤਰਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼ਿਆ ਅਤੇ ਸੁੰਨੀ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹਨ । ਇਸਾਈਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਰੋਮਨ-ਕੈਥੋਲਿਕ ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੈਸਟੈਂਟ ਅੰਤਰ-ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੰਡਬਰਗ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਕਰਤੱਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸੰਪੱਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਰੂਪਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਅਤੇ ਮਾਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਜੋ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਲਈ ਸੱਸ, ਸਹੁਰਾ, ਸਾਲਾ, ਸਾਲੀ, ਜਵਾਈ ਅਤੇ ਨੂੰਹ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਅਸਲੀ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੰਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ, ਗੌਣ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ।

II. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 30-35 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਥਾ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਥਾ ਨਾ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸੰਗਠਨ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਲੇ ਕੇਂਦਰਿਤ ਰੂੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ-ਰੀਤਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਤਾਂ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਿਰਧਾਰਨਾਤਮਕ ਨਿਯਮ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਿਰਧਾਰਨਾਤਮਕ ਨਿਯਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਭ ਨੂੰ ਮੰਨਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖਿਅਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਿਯਮਾ ਅਤੇ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੇ ਤੌਰ-ਤਰੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਨੁਲੋਮ ਅਤੇ ਪਤੀਲੋਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਅਨੁਲੋਮ-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯਮ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਤੀਲੋਮ-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਉੱਚੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹਿੰਦੂ ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸੰਖੇਪ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-

1. ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਇਸ ਦੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹਨ । ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
2. ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ-ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਦੀਆਂ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁਪਤੀ ਵਿਆਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਿਤਾ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੀ ਇਜ਼ਾਜ਼ਤ ਲੈਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਰਜਿਤ ਮਨਾਹੀ (Incest Taboo) ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਜਿਤ ਮਨਾਹੀ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਸਰੀਰਕ ਜਾਂ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਉਹਨਾਂ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕਦੂਜੇ ਨਾਲ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ਜਾਂ ਇੱਕ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਜਿਤ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਗੋਤਰ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗੋਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਸਾਂਝੇ ਪੂਰਵਜਾਂ ਦੀ ਇੱਕ-ਰੇਖਕੀ ਸੰਤਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੂਰਵਜ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਕਲਪਿਤ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਬਾਰੇ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹੀ ਸਮੂਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੰਸ਼ ਸਮੂਹ ਦਾ ਹੀ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਅਨੁਰੇਖਿਤ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਾਂਨਾਤਰ ਅਤੇ ਵਿਪਰੀਤ ਚਚੇਰੇ/ਮਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਚਚੇਰੇ/ਮਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਆਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਜਾਂ ਦੋ ਭੈਣਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।
2. ਵਿਪਰੀਤ ਚਚੇਰੇ/ਮਮੇਰੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਾਮੇ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਜਾਂ ਭੂਆ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਗੋਂਡ, ਉਰਾਉਂ ਅਤੇ ਖਰੀਆਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਦੁਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-

1. ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ – ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦਾ ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭੈਣ-ਭਰਾ ਆਦਿ ।
2. ਦੂਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ – ਇਹ ਸਾਡੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਿਤਾ , ਦੇ ਪਿਤਾ-ਦਾਦਾ ਜਾਂ ਮਾਤਾ ਦੇ ਪਿਤਾ-ਨਾਨਾ ਆਦਿ ।
3. ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ-ਉਹ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਹੜੇ ਸਾਡੇ ਦੁਤੀਆਂ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਾਚੇ ਦੀ ਪਤਨੀ ਚਾਚੀ ਜਾਂ ਭੂਆ ਦਾ ਪਤੀ ਫੁਫੜ ।

III. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 75-85 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ‘ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਵਿਆਹ – ਵਿਆਹ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ, ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਰਿਵਾਰ – ਜਦੋਂ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਊਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਉਂਦਾ ਹੈ।
• ਨਾਤੇਦਾਰੀ – ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜੀਵਨ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਵਿਆਹ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
6. ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਧਾਰਮਿਕ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ-ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਿੱਚਕਾਰ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਇੱਕ ਵਿਆਹ – ਅੱਜ-ਕਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਹੀ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਡੂੰਘੇ, ਸਥਾਈ ਅਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਬਹੁ-ਵਿਆਹ – ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਔਰਤ ਜਾਂ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਇਸਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ । ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁਪਤੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਗੈਰ ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁਪਤੀ ਵਿਆਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਬਾਰੇ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਤੌਰਤਰੀਕੇ ਸਿੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਚੰਗਾ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਡੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਸਾਂਭਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਸੰਚਾਰ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਾਰੇ ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਮਾਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੈਸੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਪੈਸੇ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹ ਗ਼ਲਤ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਨਾ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
(ਉ) ਅਨੁਲੋਮ
(ਅ) ਲੋਮ
(ੲ) ਦੇਵਰ ਵਿਆਹ
(ਸ) ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ, ਅਜਿਹੀਆਂ ਧਾਰਨਾਵਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ – ਦੇਖੋ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ II (3).
(ਅ ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ – ਦੇਖੋ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ II (3).
(ੲ) ਦੇਵਰ ਵਿਆਹ – ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲੇ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ – ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਸਾਲੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ।

IV. ਨਿਮਨਲਿਖਤ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 250-300 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿਓ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਥਾ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Institution) – ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੈਂਕੜੇ ਵਾਰ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਆਮ ਆਦਮੀ ਇਸ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਕਿਸੇ ਇਮਾਰਤ (Building) ਤੋਂ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੇ ਮਤਲਬ ਕਿਸੇ ਇਮਾਰਤ ਜਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਨਹੀਂ ਲਏ ਜਾਂਦੇ | ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਤਾਂ ਸੰਸਥਾ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਅਰਥ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਨਿਯਮਾਂ ਜਾਂ ਪਰਿਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਜਿਹੜੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਾਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਰੂੜੀਆਂ ਅਤੇ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਤਾਂ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਉਹ ਸੰਗਠਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਕੀਮਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜੋ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਂ ਅਤੇ ਭੂਮਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵੀ ਜਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵੀ ਵੰਡ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਥਾ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਰਜਵਿਧੀਆਂ, ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਅਨੇਕਾਂ ਸਮੂਹਾਂ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ

ਹਨ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਫ਼ਲ ਅਸਫਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮੂਹ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਲੱਭ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੂਹ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਖਾਸ ਹਾਲਾਤਾਂ ਲਈ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕੰਮ ਕਰਨਾ ਗ਼ਲਤ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)-

1. ਮੈਰਿਲ ਅਤੇ ਏਲਡਰਿਜ (Meril and Eldridge) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀਮਾਨ ਹਨ ਜੋ ਮਾਨਵ ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਮੌਲਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਦੇ ਕਰਨ ਵਿਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਵਿਵਹਾਰ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”
2. ਏਲਡ (Elwood) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਇਕੱਠੇ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੇ ਰਿਵਾਜੀ ਢੰਗ ਹਨ ਜੋ ਸਮੁਦਾਵਾਂ ਦੀ ਸੱਤਾ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ, ਵਿਵਸਥਿਤ ਅਤੇ ਸਥਾਪਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੋਣ ।”
3. ਸੁਦਰਲੈਂਡ (Sutherland) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਮਾਜ-ਸ਼ਾਸਤਰੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸੰਸਥਾ ਉਹਨਾਂ ਲੋਕ ਗੀਤਾਂ ਅਤੇ ਰੁੜੀਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਮਨੁੱਖੀ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਜਾਂ ਲਕਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਹੀ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਰੀਤੀ-ਰਿਵਾਜਾਂ, ਪਰਿਮਾਪਾਂ, ਨਿਯਮਾਂ, ਕੀਮਤਾਂ ਆਦਿ ਦਾ ਵੀ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਵਿਵਹਾਰ ਦੇ ਢੰਗ ਜਾਂ ਤਰੀਕੇ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸੰਸਥਾ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਉਹ ਸੰਗਠਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਮਨੋਰਥਾਂ ਜਾਂ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਵੀਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਸੰਸਥਾ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ (Characteristics of Institution)

1. ਇਹ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ (It is made up of cultural things) – ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਕਈ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਰੂੜੀਆਂ, ਲੋਕ ਰੀਤਾਂ, ਪਰਿਮਾਪ, ਤੀਮਾਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਸੰਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਥਾਵਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ਕਿਹਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਥਾਵਾਂ, ਰੀਤੀਰਿਵਾਜ, ਲੋਕ-ਰੀਤਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਇਹ ਸੰਸਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਫਿਰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖਵੱਖ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਇਹ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (These are Permanent) – ਇੱਕ ਸੰਸਥਾ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਾ ਕਰੇ । ਜੇਕਰ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਭਾ ਕਹਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਕੱਢਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿ ਸੰਸਥਾ ਕਦੇ ਵੀ ਖਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ। ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮੰਗ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਸਮੇਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮੰਗ ਘੱਟ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਵੀ। ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾ ਜੇਕਰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਤਾਂ ਉਹ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਇਸਦੇ ਕੁੱਝ ਖਾਸ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ (It has some special motives or objectives) – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਕੋਈ ਖਾਸ ਉਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਉਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਉਹ ਬਣ ਰਹੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸੇ ਖਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖਾਸ ਮੰਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਸਮਾਂ ਬਦਲਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ਤਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੀ ਥਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾ ਹੋਂਦ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

4. ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਸਾਜ਼ੋ-ਸਾਮਾਨ (Cultural Equipments) – ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਪੱਖ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਫਰਨੀਚਰ, ਇਮਾਰਤ ਆਦਿ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਰੂਪ ਅਤੇ ਵਿਵਹਾਰ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੇਕਰ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮੰਤਵ ਪੂਰੇ ਕਰਨੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਕਾਫੀ ਕੁੱਝ ਲੈਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ; ਜਿਵੇਂ ਵਿਚਾਰ, ਲੋਕ-ਰੀਤਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ ਆਦਿ ਤਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

5. ਅਮੂਰਤਤਾ (Abstractness) – ਸੰਸਥਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਲੋਕ-ਰੀਤਾਂ, ਰੂੜੀਆਂ, ਰਿਵਾਜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹਨ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਦੇ ਇਹਨਾਂ ਪੱਖਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਵੇਖ ਨਹੀਂ ਸਕਦੇ ਸਿਰਫ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਅਮੂਰਤਤਾ ਦਾ ਪੱਖ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਛੂਹਿਆ ਨਹੀਂ ਸਿਰਫ ਮਹਿਸੂਸ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸੰਸਥਾ ਕਿਸੇ ਛੂਹਣ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਨਿਯਮਾਂ, ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਲੋਕ-ਰੀਤਾਂ ਦਾ ਸੰਗਠਨ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਸਥਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਚਰਚਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Marriage) – ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦੇ ਲਈ ਔਰਤ ਅਤੇ ਮਰਦ ਦੇ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸੰਚਾਲਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਰੂਪ ਦੇਣ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਆਦਮੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਿਰ ਰੱਖਣ ਦੇ ਲਈ ਕੋਈ ਨਾ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾਤਮਕ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਸਿਰਫ਼ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਪੂਰਤੀ ਤਾਂ ਜੈਵਿਕ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਟੀਚਾ ਨਹੀਂ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਸੰਤਾਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਸਥਾਈ ਆਧਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

• ਵੈਸਟਰ ਮਾਰਕ (Wester Marck) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਇੱਕ ਜਾਂ ਅਧਿਕ ਇਸਤਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਕਾਨੂੰਨ ਜਾਂ ਪ੍ਰਥਾ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲਿਆਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਸੰਤਾਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕਰਤੱਵਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।’’
• ਲੰਡਬਰਗ (Lundberg) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਅਤੇ ਤੌਰ ਤਰੀਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ, ਕਰਤੱਵਾਂ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।”
• ਹਰਟਨ ਅਤੇ ਹੰਟ (Harton and Hunt) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਵਿਆਹ ਸਮਾਜ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਵੀਕਾਰੀ ਹੋਈ ਉਹ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨ ਲਈ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਨ ਪੋਸ਼ਣ ਵੀ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਮਾਨਤਾ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਲੈਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੈਰ ਕਾਨੂੰਨੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵੀ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਜਾਂ ਨਜਾਇਜ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀਆਂ ਲੈਂਗਿਕ ਇੱਛਾਵਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ਬਲਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੇ ਵੀ ਸਮਰਥ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਆਹ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਸਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰ ਸਮਾਜ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿੱਚ ਦੂਜੇ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਵੱਖਰਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਨਿਯਮ, ਪਰੰਪਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਢਾਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਨਾਮਕ ਸੰਸਥਾ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਿਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਜਾਂ ਰੂਪ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰੇ ਰੂਪਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਅੱਗੇ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

1. ਇੱਕ ਵਿਆਹ (Monogamy) – ਅੱਜ-ਕਲ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਕਾਫੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਜਾਂ ਆਦਮੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਪਤੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜਾ ਵਿਆਹ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਥਾਈ, ਡੂੰਘੇ, ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਹਮਦਰਦੀ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਸਹੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਿਆਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਤਾਲਮੇਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਝਗੜੇ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਾਫ਼ੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵੀ ਹਨ । ਪਤਨੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਪੈਣ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਰੁਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਵੱਲ ਪੂਰਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

2. ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁਪਤੀ ਵਿਆਹ (Fraternal Polyandry) – ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਕਿਸਮ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸਤਰੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਇਹ ਸਕੇ ਭਰਾ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦਾ ਉਸ ਉੱਤੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਉਸ ਨਾਲ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਛੋਟਾ ਭਰਾ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਵੀ ਸਭ ਭਰਾਵਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਭ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੰਪੱਤੀ ਉੱਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਵੀ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਡੇ ਭਰਾ ਜਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਪਤੀ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਮਾਲਾਬਾਰ, ਪੰਜਾਬ, ਨੀਲਗੀਰੀ, ਲੱਦਾਖ, ਸਿੱਕਮ ਅਤੇ ਆਸਾਮ ਵਿੱਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

3. ਗੈਰ-ਭਰਾਤਰੀ ਬਹੁਪਤੀ ਵਿਆਹ (Non-Fraternal Polyandry) – ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਪਤੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਭ ਪਤੀ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਜਗਾ ‘ਤੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੀ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਲਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਦੂਸਰੇ ਕੋਲ ਫਿਰ ਤੀਸਰੇ ਕੋਲ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਉਹ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਪਤੀਆਂ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਇੱਕ ਪਤੀ ਕੋਲ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਹੋਰ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਬੱਚਾ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਪਤੀ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਸਕਾਰ ਨਾਲ ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਗਰਭ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਨੂੰ ਤੀਰ ਕਮਾਨ ਭੇਂਟ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਬਾਪ ਮੰਨ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਰੀ-ਵਾਰੀ ਸਾਰੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Polygyny) – ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ । ਰਾਜੇ ਅਤੇ ਰਾਜ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਸਰਦਾਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ । ਰਾਜੇ ਦੇ ਰੁਤਬੇ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ਰੱਖੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਇਹ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚੱਲਿਤ ਸੀ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੈ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੀ ਲਿੰਗਕ ਇੱਛਾ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਇੱਛਾ ਕਾਰਨ ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਰਨ ਕਈ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਿਕ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨੂੰ ਨੀਵਾਂ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

5. ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ (Sorogate Marriage) – ਇਸ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ । ਸੀਮਿਤ ਸਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਮਕਾਲੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀਆਂ ਪਤਨੀਆਂ ਸਮਝ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਕਿਸਮ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਦੂਜੀ ਕਿਸਮ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟਣ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

6. ਦਿਉਰ ਵਿਆਹ (Levirate) – ਵਿਆਹ ਦੀ ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਰਨ ਇੱਕ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ । ਦੂਜਾ ਪਰਿਵਾਰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਤੀਜਾ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਲੜਕੇ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਲੜਕੀ ਦਾ ਮੁੱਲ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ।

7. ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ (Love Marriage) – ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪ੍ਰਚਲਨ ਵੀ ਵੱਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਲੜਕਾ ਅਤੇ ਲੜਕੀ ਵਿੱਚ ਕਾਲਜ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਦੇ ਸਮੇਂ ਜਾਂ ਨੌਕਰੀ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਪਹਿਲੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਿਆਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਮੁਲਾਕਾਤਾਂ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਹੋਟਲ, ਸਿਨੇਮਾ, ਪਾਰਕ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਸੱਚੇ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਇਕੱਠੇ ਜੀਉਣ ਮਰਨ ਦੀਆਂ ਕਸਮਾਂ ਖਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਤੋਂ ਰੋਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਖੜੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਆਪਣੇ ਫੈਸਲੇ ਉੱਤੇ ਅਟੱਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇ ਮਾਂ ਬਾਪ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਸਹਿਮਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਅਦਾਲਤ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰੇਮ ਵਿਆਹ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

8. ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Endogamy) – ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਖੂਨ ਦੀ ਸ਼ੁੱਧਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸਮੁਹ ਵਿੱਚ ਏਕਤਾ ਕਾਇਮ ਰੱਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸੰਪੱਤੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਧੇਰੇ ਖੁਸ਼ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਆਪਣੀ ਹੀ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਤਾਲਮੇਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜਾਤੀਵਾਦ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਜਿਕ ਪ੍ਰਤੀ ਦੀ ਰਾਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਕਾਵਟ ਹੈ ।

9. ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Exogamy) – ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਅਰਥ ਆਪਣੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਹੀ ਗੋਤ, ਪਿੰਡ ਅਤੇ ਟੋਟਮ ਦੇ ਆਦਮੀ, ਔਰਤ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਭੈਣ ਭਰਾ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਵੈਸਟਮਾਰਕ ਅਨੁਸਾਰ ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿੱਚ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਗਤੀਵਾਦ ਦਾ ਸੂਚਕ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਸੰਪਰਕ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਜੈਵਿਕ ਨਜ਼ਰੀਏ ਤੋਂ ਇਹ ਵਿਆਹ ਠੀਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਔਗੁਣ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਰ ਕੰਨਿਆ ਨੂੰ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੂੰ ਜਾਨਣ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਕਾਰਨ ਵਿਭਿੰਨ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪਸੀ ਪਿਆਰ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਬਲ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

10. ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ (Anulom Marriage) – ਅਨੁਲੋਮ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇੱਕ ਨਿਯਮ ਹੈ ਜਿਸ ਅਨੁਸਾਰ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦਾ ਪੁਰਸ਼ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤ ਦੀਆਂ ਲੜਕੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਾਹਮਣ ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਨਿਮਨ ਜਾਤੀ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਲੋਂ ਉੱਚੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਇੱਜ਼ਤ ਦਾ ਕੰਮ ਸਮਝਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਉੱਚ ਸਥਾਨ ਹਾਸਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

11. ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ (Pratilom Marriage) – ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਲੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੇ ਮਰਦ ਉੱਚੀਆਂ ਜਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦੇ ਸਨ | ਮਨੂੰ ਨੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਖ਼ਤ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਚੰਡਾਲ ਮੰਨਿਆ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਉੱਪਰਲੀ ਜਾਤੀ ਦੀ ਔਰਤ ਅਤੇ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਮਰਦ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਚੰਡਾਲ ਕਿਹਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਨੀਵੀਆਂ ਨਜ਼ਰਾਂ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਮਾਤਾ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਕਿਸੇ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਂ ਧਾਰਨ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ । ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਚੁਣਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਆਹ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ-ਦੇਖੋ ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ IV (2).

ਸਾਥੀ ਚੁਣਨ ਦੇ ਨਿਯਮ (Rules of Mate Selection) :

ਵੈਸੇ ਤਾਂ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਨੇ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਿਯਮ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਹਨ-
I. ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Endogamy)
II. ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Exogamy)
III. ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ (Hypergamy)
IV. ਪਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ (Hypogamy) ।

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ।

I. ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Endogamy) – ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਿਯਮ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕਈ ਜਾਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਜਾਤ ਕਈ ਉਪਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਾ ਸਿਰਫ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਬਲਕਿ ਉਪਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤ ਦੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਤੋੜਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਜਾਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸਦੇ ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧ ਤੋੜ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।

ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਚਾਰ ਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਹ ਚਾਰ ਜਾਤਾਂ ਅੱਗੇ ਕਈ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਉਪਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ । ਇਸਨੂੰ ਹੀ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਕਈ ਰੂਪ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ-

• ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Tribal Endogamy) – ਕਬਾਇਲੀ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਹੀ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਇਹ ਨਿਯਮ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਨਾ ਮੰਨਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਕਬੀਲੇ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਜਾਤ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ (Caste Endogamy) – ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਇਹ ਰੂਪ ਪੂਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ । ਜਾਤ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਜਾਤ ਅਤੇ ਉਪਜਾਤ ਦੇ ਅੰਦਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।
• ਉਪਜਾਤ ਅੰਤਰਵਿਆਹ (Sub Caste Endogamy) – ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਜਾਤਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ ਅਤੇ ਇਹ ਚਾਰ ਜਾਤਾਂ ਅੱਗੇ ਕਈ ਉਪਜਾਤਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਨ । ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਹੀ ਉਪਜਾਤ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਹੀ ਤੋੜ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ ।
• ਵਰਗੀ ਅੰਤਰਵਿਆਹ (Class Endogamy) – ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਜਾਤ ਦੀ ਥਾਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਵਰਗ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਵਰਗ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਰਗ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
  5. ਨਸਲੀ ਅੰਤਰਵਿਆਹ (Racial Endogamy) – ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਨਸਲਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਗੋਰੀ, ਪੀਲੀ ਅਤੇ ਕਾਲੀ । ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਹੀ ਨਸਲ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਨਸਲੀ ਅੰਤਰਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਚਾਹੇ ਅੰਤਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਦੇ ਕਈ ਗੁਣ ਹਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਵੀ ਹਨ। ਇਸ ਨਿਯਮ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨਾ ਦਾ ਘੇਰਾ ਸੀਮਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਪੜ-ਲਿਖ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਭੁੱਲਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਵੱਧ ਰਹੇ ਹਨ । ਅਖਬਾਰਾਂ ਦੇ Matrimonials ਵਿਚ Caste No Bar ਅਸੀਂ ਆਮ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

II. ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਜਾਂ ਵਿਜਾਤੀ ਵਿਆਹ (Exogamy) – ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਨਿਯਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹ ਕੀਤੇ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਜਾਇਜ਼ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਆਹ ਦੇ ਲਈ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵਨ ਸਾਥੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਵੀ ਇਕ ਨਿਯਮ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਕੁਝ ਸੰਬੰਧ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਜਾਂ ਲੈਂਗਿਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਸਮਾਜ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ | ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਇਸੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਹੀ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਰਥਾਤ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਹੀ ਸਮੂਹ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਇਹ ਉਸਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਕਦੇ ਵੀ ਇਕ ਹੀ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ ।

ਚਾਹੇ ਕਈ ਸਮੁਦਾਵਾਂ ਵਿਚ ਥੋੜੀ ਦੂਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੋਂ ਤਕ ਕਿ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਦੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੀ ਸੌਤੇਲੀ ਮਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਸਵਰ, ਪਿੰਡ, ਪਿੰਡ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ | ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਅਜਿਹਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵੱਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਹਨ-
(i) ਗੋਤਰ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Gotra exogamy) – ਗੋਤਰ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਗੋਤਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਕਪਾੜੀਆ (Kapadia) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਗੋਤਰ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਗੋਤਰ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪ੍ਰਗਟਾਵਾ ਬਾਹਮਣਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣ ਵਾਲੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਗੋਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਮੈਕਸ ਮੂਲਰ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਲੋਕ ਇਕ ਹੀ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਗਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨਦੇ ਸਨ ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਨੈਤਿਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਗੋਤਰ ਵਿਚ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨੈਤਿਕ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ । ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਹੀ ਗੋਤਰ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਹੀ ਗੋਤਰ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਸਵਰ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ (Sparvar Exogamy) – ਇਹ ਵੀ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਨਿਯਮ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਇੱਕੋ ਪ੍ਰਵਰ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਤੇ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਪ੍ਰਭੂ (Prabu) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ‘‘ਪ੍ਰਵਰ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵੈਦਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਹਵਨ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪੂਰੋਹਿਤ ਆਪਣੇ ਪੂਰਵਜ ਦਾ ਨਾਮ ਲੈਂਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਵਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਪੁਰਵਜਾਂ ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਹਵਨ ਕੀਤਾ ਸੀ ।” ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਵਰ ਵਿਚ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ੀ ਪੁਰਵਜ ਆਦਿ ਸਾਂਝੇ ਹੋਣ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਰਿਸ਼ੀ ਜਾਂ ਪੁਰਵਜ ਸਾਂਝੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਕ ਹੀ ਹਨ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਇਕ ਹੀ ਪ੍ਰਵਰ ਦੇ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਉਸੀ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਰ ਦੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੀ ਆਗਿਆ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

(iii) ਸਪਿੰਡਾ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Spinda Exogamy) – ਇਹ ਵੀ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਹੀ ਇਕ ਰੂਪ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਹੀ ਪਿੰਡ ਦੇ ਮਰਦ ਅਤੇ ਔਰਤ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ : ਸਪਿੰਡ ਵਿਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਜਾਂ ਨਾਨਾ-ਨਾਨੀ ਇਕ ਹੀ ਹੋਣ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪੁੱਤਰ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਕਣ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਵਿਗਿਆਨਿਕਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਸੱਤ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੱਲੋਂ ਪੰਜ ਪੀੜੀਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦੀਆਂ ਸੱਤ ਪੀੜੀਆਂ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਪਾਸੇ ਪੰਜ ਪੀੜ੍ਹੀਆਂ ਦੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।

(iv) ਪਿੰਡ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Village Exogamy) – ਸਾਡੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਇਕ ਗੱਲ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ਕਿ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਧੀ-ਭੈਣ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸਾਂਝੀ ਧੀ-ਬੈਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਇਕ ਹੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੜਕੀ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡ ਬਾਹਰੀ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸਾਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਹੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਤਾਂ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ, ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਕ ਹੀ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਪ੍ਰਤੀਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

(v) ਟੋਟਮ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ (Totem Exogamy) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ । ਟੋਟਮ ਇਕ ਚਿੰਨ, ਪੱਥਰ, ਪੇੜ, ਜਾਨਵਰ ਆਦਿ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਲੋਕ ਆਪਣਾ ਦੇਵਤਾ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਤੇ ਉਸਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੋ ਲੋਕ ਇੱਕ ਟੋਟਮ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾ ਸਕਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੋਟਮ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਟੋਟਮ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

III. ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ (Hypergamy) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਰਾਬਰ ਜਾਂ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਹੋਵੇ । ਇਹ ਵੀ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਦਾ ਨਿਯਮ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਬਰਾਬਰ ਜਾਤ ਜਾਂ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਵਿਚ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਹੇਠਲੀ ਜਾਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਨੂੰ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਬਾਹਮਣ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਿਰਫ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਸਿਰਫ਼ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਲੜਕੇ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੈਸ਼ ਲੜਕੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੈਸ਼, ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਅਤੇ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੜਕੇ ਦੇ ਨਾਲ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੜਕਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਦੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਲੜਕਾ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਲੜਕੀ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਵੈਸ਼ ਲੜਕਾ ਬਾਹਮਣ ਅਤੇ ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਲੜਕੀ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਲੜਕੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸਾਹਮਣੇ ਆਇਆ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਆਰੀਆ ਲੋਕ ਜਦੋਂ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਏ ਸਨ ਤਾਂ ਉਹ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਸੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੂਲ ਨਿਵਾਸੀਆਂ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਪੂਰੀ ਹੋ ਗਈ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ 1 ਕੁਲੀਨ ਵਿਆਹ ਵੀ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਦੀ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤ ਦਾ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸੇ ਜਾਂ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈਆਂ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਕੇ ਇਸ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

IV. ਲੋਮ ਵਿਆਹ (Hypogamy) – ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਦੂਜਾ ਰੂਪ ਹੈ ਜਦਕਿ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੂਪ ਸੀ । ਵਿਆਹ ਦਾ ਇਹ ਨਿਯਮ ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਉਲਟ ਹੈ । ਅਨੁਲੋਮ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਨੀਵੀਂ ਜਾਤ ਦੀ ਲੜਕੀ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੜਕੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਪਰ ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ ਵਿਚ ਨਿਮਨਜਾਤੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਉੱਚੀ ਜਾਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਨਿਮਨਜਾਤੀ ਦਾ ਮੁੰਡਾ ਵੈਸ਼, ਕਸ਼ੱਤਰੀ ਜਾਂ ਬ੍ਰਾਹਮਣ ਜਾਤ ਦੀ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਏ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਲੋਮ ਵਿਆਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਵੇਦਾਂ ਅਤੇ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਵਿਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤੇ ਮਨੂੰ ਨੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਸੰਤਾਨ ਨੂੰ ਚੰਡਾਲ ਕਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਰਿਵਾਰ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Family) – ਸ਼ਬਦ ਪਰਿਵਾਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦ Family ਦਾ ਪੰਜਾਬੀ ਰੂਪਾਂਤਰ ਹੈ | Family ਸ਼ਬਦ ਰੋਮਨ ਸ਼ਬਦ Famulous ਤੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਨੌਕਰ ਜਾਂ ਦਾਸ । ਰੋਮਨ ਕਾਨੂੰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਅਜਿਹੇ ਸਮੂਹ ਤੋਂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰ ਜਾਂ ਦਾਸ, ਮਾਲਿਕ ਜਾਂ ਮੈਂਬਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਪਰਸਪਰ ਸੰਬੰਧਤ ਹੋਏ । ਇਸ ਸ਼ਬਦਿਕ ਅਰਥ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਕੁੱਝ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸਿਰਫ ਇਕੱਠ ਨਹੀਂ ਹੈ ਬਲਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਅੰਤਰਗਤ ਔਰਤ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ (Sex relation) ਸਥਾਪਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਹ ਸਮੁਹ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨਾਮ ਨਾਲ ਪਛਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਔਰਤ ਅਤੇ ਆਦਮੀ ਵਿੱਚ, ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਈ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਵੇ, ਜਿਸਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਹੋਣ ਅਤੇ ਜੋ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਨਿਵਾਸ ਅਸਥਾਨ ਉੱਪਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹੋਣ ।

ਜੇਕਰ ਸਮਾਜਿਕ ਦਿਸ਼ਟੀਕੋਣ ਤੋਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੂਹ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਮੂਹ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨੂੰ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹੀ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮੈਕਾਈਵਰ (MacIver) ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ, “ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਅਤੇ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ
ਵਿਵਸਥਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕਾਫੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨਾਲ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਇਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ।” ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚਾ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਸਮਾਜੀਕਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਮਾਜ ਦਾ ਇਕ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਨਾਗਰਿਕ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਚਰਿੱਤਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਵੀ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਮੂਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

• ਆਗਬਰਨ ਅਤੇ ਨਿਮਕਾਫ (Ogburn and Nimkoff) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਰਿਵਾਰ ਬੱਚਿਆਂ ਸਹਿਤ ਜਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਰਹਿਤ ਪਤੀ ਪਤਨੀ ਜਾਂ ਇਕੱਲਾ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਲਗਪਗ ਇੱਕ ਸਥਾਈ ਸਭਾ ਹੈ ।” .
• ਮੈਕਾਈਵਰ ਅਤੇ ਪੇਜ (MacIver and Page) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਅਵਸਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ”
• ਮਰਡੋਕ (Murdock) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ”ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਸਾਡੀ ਰਿਹਾਇਸ਼, ਆਰਥਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਤਾਨ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਲਿੰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਲਗ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੋ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਵਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਸਵੀਕ੍ਰਿਤ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਾਲਗਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ ਜਾਂ ਗੋਦ ਲਏ ਹੋਏ ਇੱਕ ਜਾਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਾਜਸ਼ਾਸਤਰੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵੇਖੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਇਸ ਨਤੀਜੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚੇ ਹਾਂ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਜੈਵਿਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਤੁਸ਼ਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਬੱਚੇ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਵਿਧੀਪੂਰਵਕ ਸਵੀਕਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਆਰਥਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਉੱਤੇ ਵੀ ਟਿਕਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਵਿੱਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਜਾਂ ਲੱਛਣ (Characteristics of Features or Family)

1. ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹੈ (Family is a universal group) – ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਤੇ ਹਰੇਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਮੂਹ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਇਸ ਨੂੰ ਮੰਨੀਏ ਤਾਂ ਗ਼ਲਤ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ । ਵਿਅਕਤੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜਨਮ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਡਾ ਉਮਰ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਮੈਂਬਰ ਬਣ ਕੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Family is of small size) – ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਸੀਮਿਤ ਆਕਾਰ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਜਿਸ ਸਮੂਹ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸ ਵਿਚ ਜਾਂ ਤਾਂ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਂ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧੀ ਹੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਚਾਚਾ-ਚਾਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਿਰਫ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਿਨਾਂ ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

3. ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਾਵਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Family has emotional base) – ਹਰੇਕ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਭਾਵਾਤਮਕ ਆਧਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੂਲ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀਆਂ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

4. ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Family has a central position in Social Structure) – ਪਰਿਵਾਰ ਇਕ ਸਰਵਵਿਆਪਕ ਸਮੂਹ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰੇਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮੂਹ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਦਾ ਪੂਰਾ ਢਾਂਚਾ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਭਾਵਾਂ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰੀ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਉੱਤੇ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਲਗਭਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਪੂਰੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਚਾਹੇ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵੱਲੋਂ ਲੈ ਲਏ ਗਏ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅਜਿਹੇ ਕੰਮ ਹਨ ਜੋ ਸਿਰਫ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕੋਈ ਸੰਸਥਾ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

5. ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ (Family has a formative influence) – ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਮ ਦੀ ਸੰਸਥਾ ਅਜਿਹੀ ਸੰਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਵਿਅਕਤਿੱਤਵ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਉੱਤੇ ਇਕ ਰਚਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੱਚੇ ਦਾ ਸਰਵਪੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਰਫ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਰਹਿ ਕੇ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ | ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਰਹਿਣ-ਸਹਿਣ, ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਚਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

6. ਲੈਗਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ (Sanction to sexual relations) – ਵਿਅਕਤੀ ਜਦੋਂ ਵਿਆਹ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹੀ ਉਸਦੇ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਦੇ ਲੈਂਗਿਕ ਜਾਂ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਲੋਂ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਕੋਈ ਨਿਯਮ ਨਹੀਂ ਸਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਵੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਕੋਈ ਰੂਪ ਸਾਡੇ ਸਾਹਮਣੇ ਨਹੀਂ ਆਇਆ ਸੀ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਵਿਘਟਿਤ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਆਦਮੀ ਅਤੇ ਔਰਤ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਰ ਨਾਲ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਸੰਸਾਰ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖਵੱਖ ਭੂਗੋਲਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਰ ਸਮਾਜ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਹੀ ਹਰ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਹਰ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਦਰਸ਼, ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਸੰਸਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਹੀ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਜਿਵੇਂ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ, ਮਾਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਸਮਾਜ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਰੂਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੂਪਾਂ ਨੂੰ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਵੰਸ਼ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ, ਰਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਆਦਿ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਵੇਖਾਂਗੇ ।

1. ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (On the basis of Marriage) – ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(i) ਇੱਕ ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ (Monogamous family) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਹੀ ਔਰਤ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਅਜਿਹੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਆਧਾਰ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਿਆਹ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਹੀ ਪਰਿਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ ਪਰਿਵਾਰ (Polygamous family) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਇਸਤਰੀਆਂ ਨਾਲ ਜਾਂ ਇੱਕ ਇਸਤਰੀ ਦਾ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਵਿਆਹੀ (ਪਰਿਵਾਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੀ ਅੱਗੇ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
(a) ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ (Polyandrous family) – ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਔਰਤ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਆਦਮੀਆਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇੱਕ ਔਰਤ ਦੇ ਕਈ ਪਤੀ ਹੋਣਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਇਹ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਹਿਲੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਿੱਚ ਉਸ ਔਰਤ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਤੀ ਸਕੇ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁ-ਪਤੀ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਉਸ ਔਰਤ ਦੇ ਪਤੀ ਸਕੇ ਭਰਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

(b) ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਵਿਆਹ (Polygamous Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਔਰਤਾਂ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਚਾਰ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਹਿੰਦੂ ਰਾਜੇ ਕਈ ਪਤਨੀਆਂ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ਪਰ 1955 ਦੇ ਹਿੰਦੂ ਵਿਆਹ ਕਾਨੂੰਨ ਅਨੁਸਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਤਨੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਰੱਖਣ ਦੀ ਮਨਾਹੀ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਕਬੀਲੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਨਾਗਾ, ਗੌਡ ਆਦਿ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

2. ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (Family on the basis of Numbers) – ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

• ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ (Nuclear Family) – ਇਹ ਪਰਿਵਾਰ ਛੋਟਾ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਗੈਰ ਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਨੌਕਰੀਆਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬੱਚੇ ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣਾ ਹੋਰ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ (Joint Family) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦਾਦਾਦਾਦੀ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ, ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭੈਣ-ਭਾਈ ਆਦਿ ਸਾਰੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ (Extended Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਹੀ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਅੱਗੇ ਵੱਧ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਸਤ੍ਰਿਤ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਭਰਾ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚੇ ਵਿਆਹ ਕਰ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੀ ਅੱਗੇ ਬੱਚੇ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਇਕੱਠਾ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਤਾਂ ਉਹ ਇਕੱਠੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਹ ਮੁਮਕਿਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

3. ਵੰਸ਼ ਨਾਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (On the basis of Nomenclature) – ਇਸ ਆਧਾਰ ਤੇ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ-

• ਪਿਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ (Patrilineal Family) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿਤਾ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਤਰ ਵੰਸ਼ੀ ਪਰਿਵਾਰ (Matrilineal Family) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਤੇ ਚਲਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚੇ ਦੇ ਨਾਮ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਲਗਦਾ ਹੈ | ਮਾਤਾ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਦੋ ਵੰਸ਼ ਨਾਮੀ ਪਰਿਵਾਰ (Bilinear Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਂ ਅਤੇ ਬਾਪ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਨਾਮ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਵੇਂ ਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਹਨ ।
• ਅਰੇਖਕੀ ਪਰਿਵਾਰ (Non-Unilinear Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਸਭ ਨੇੜੇ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਰੇਖਕੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

4. ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (On the basis of types of Relatives) ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ ਪਰਿਵਾਰ (Consanguine Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਸਥਾਨ ਸਰਵਉੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਉਹ ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਸ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਮੈਂਬਰਸ਼ਿਪ ਜਨਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤਲਾਕ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਇਹ ਸਥਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ (Conjugal Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਣਵਿਆਹੇ ਬੱਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਤੀ ਜਾਂ ਪਤਨੀ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਾਂ ਤਲਾਕ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੰਗ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

5. ਰਹਿਣ ਦੀ ਥਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ (Family on the basis of Residence) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

• ਪਿਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ (Patrilocal Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ (Matrilocal Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਿੱਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਤੋਂ ਉਲਟ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਲੜਕੀ ਵਿਆਹ ਪਿੱਛੋਂ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਨਹੀਂ ਜਾਂਦੀ ਬਲਕਿ ਉੱਥੇ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਪਤਨੀ ਦੇ ਘਰ ਆ ਕੇ ਰਹਿਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਤਰ ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ (Neo-Local Family) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਹਿਲੀਆਂ ਦੋਹਾਂ ਕਿਸਮਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਕੋਈ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦੇ ਘਰ ਜਾ ਕੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ਬਲਕਿ ਉਹ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਥਾਂ ਉੱਤੇ ਜਾ ਕੇ ਨਵਾਂ ਘਰ ਵਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਨਵ-ਸਥਾਨੀ ਪਰਿਵਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਆਮ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

6. ਸੱਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ (On the basis of Authority) – ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

• ਪਿੱਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ (Patriarchal Family) – ਜਿਵੇਂ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਪਿਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਹੀ ਕਰਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ-ਵੱਡੇ ਫੈਸਲਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਕਿਹਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵੀ ਪਿਤਾ ਦਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮਾਤਰ ਸੱਤਾਤਮਕ ਪਰਿਵਾਰ (Matriarchal Family) – ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਨਾਮ ਤੋਂ ਹੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਸੱਤਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਮਾਤਾ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੱਚਿਆਂ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨਾ ਕਿ ਪਿਤਾ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦਾ । ਇਸਤਰੀ ਹੀ ਮੁਲ ਪੁਰਵ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਪੱਤੀ ਦਾ ਵਾਰਸ ਪੁੱਤਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਮਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਜਾਂ ਭਾਣਜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਜਿਵੇਂ ਗਾਰੋ, ਖਾਸੀ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਕਾਲੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਉੱਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਵੱਧਣਾ (Increasing Nuclear families) – ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੇਂਡੂ ਸਮਾਜ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਮਿਲਦੇ ਸਨ | ਮੁੱਖ ਪੇਸ਼ਾ ਖੇਤੀ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਵੱਧ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਵੱਧਣ ਨਾਲ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਦੇ ਵੱਧਣ ਦੇ ਨਾਲ ਲੋਕ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਣ ਲੱਗੇ । ਲੋਕ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਵਸਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਢਾਂਚੇ ਪੱਖ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਉਣ ਲੱਗ ਗਏ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਗਏ ।

2. ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Changes in economic functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਹਨ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਲੇ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਸਿਮਟਦੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪੈਸਾ ਕਮਾਉਣ ਦਾ ਪੂਰਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਕਣਕ ਉਗਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਂ ਅੱਟਾ ਪੀਸਣ ਦਾ ਕੰਮ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਜੀਵਨ ਜੀਣ ਦੇ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨ ਮੌਜੂਦ ਸਨ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ਅਤੇ ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿਚ ਉਦਯੋਗਿਕੀਕਰਣ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅੱਟਾ ਹੁਣ ਚੱਕੀਆਂ ਉੱਤੇ ਪਿਸਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਪੜਾ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮਿੱਲਾਂ ਵਿਚ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਕੰਮ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੇ ਗਏ ।

3. ਸਿੱਖਿਅਕ ਕੰਮਾਂ ਦਾ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਣਾ (Changed in Educational functions) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਜਾਂ ਤਾਂ ਗੁਰੂਕੁੱਲ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਘਰ ਵਿਚ । ਬੱਚਾ ਜੇਕਰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਕੋਲ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈਣ ਜਾਂਦਾ ਵੀ ਸੀ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਵੇਦਾਂ, ਪੁਰਾਣਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਹੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੇ ਜਾਂ ਕੰਮ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕੋਈ ਸਿੱਖਿਆ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਇਹ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਵਲੋਂ ਹੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਹਰੇਕ ਜਾਤ ਜਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੇਸ਼ਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਗੁਣ ਵੀ ਉਸ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪਤਾ ਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੰਦਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਇਸ ਕੰਮ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ਹੈ । ਹੁਣ ਪੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦਾ ਕੰਮ ਪਰਿਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਖੋਲੇ ਗਏ Professional Colleges, Medical Colleges, Engineering Colleges, I.I.M’s, I.I.T’s, I.T.I.’s wife ਕਰਦੇ ਹਨ । ਬੱਚਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਿੱਖਿਆ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਪੇਸ਼ਾ ਹੀ ਅਪਨਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਪੇਸ਼ਾ ਛੱਡ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਕੰਮ ਹੋਰ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

4. ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਏਕਤਾ ਦਾ ਘੱਟ ਹੋਣਾ (Decreasing unity of family) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਹੁੰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਸਨ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਏਕਤਾ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗ ਦੀ ਗੱਲ ਮੰਨਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਫ਼ਰਜ਼ ਚੰਗੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ । ਸੰਯੁਕਤ ਪਰਿਵਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰੀ ਪਰਿਵਾਰ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਣ ਲੱਗ ਪਏ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਹਿੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕੋਈ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣੇ ਹਿੱਤਾਂ ਦਾ ਤਿਆਗ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਆਦਰਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਉਹ ਘਰ ਵੀ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਏਕਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਆਈ ਹੈ ।

5. ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Change in Social functions) – ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਿਕ ਕੰਮ ਵੀ ਕਾਫੀ ਬਦਲ ਗਏ ਹਨ | ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਸੀ । ਪਰਿਵਾਰ ਆਪਣੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਉੱਤੇ ਪੂਰਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਉਸਦੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਮਾੜੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਉੱਤੇ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕੰਮ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਚੇਤਾਵਨੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਨਿਯੰਤਰਣ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ | ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਣ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਿਆ ਅਤੇ ਨਿਯੰਤਰਣ ਦੇ ਰਸਮੀ ਸਾਧਨ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪੁਲਿਸ, ਫੌਜ, ਅਦਾਲਤ, ਜੇਲ ਆਦਿ ।

ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਪਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਔਰਤ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਹੀ ਸਮਝਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਭਗਵਾਨ ਦਾ ਦਰਜਾ ਦਿੰਦੀ ਸੀ । ਪਤੀ ਦੀ ਇੱਛਾ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਉਹ ਆਪਣੀ ਇੱਛਾ ਦਾ ਤਿਆਗ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਸੀ ਪਰ ਹੁਣ ਇਹ ਧਾਰਣਾ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ । ਹੁਣ ਪਤਨੀ ਪਤੀ ਨੂੰ ਪਰਮੇਸ਼ਵਰ ਨਹੀਂ ਬਲਕਿ ਆਪਣੇ ਸਾਥੀ ਜਾਂ ਦੋਸਤ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਸਾਂਝੀਆਂ ਕਰ ਸਕੇ ।

6. ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ (Change in religious functions) – ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਚਾਹੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦੇ ਆਸ਼ਰਮ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਉੱਥੇ ਹੀ ਵੇਦਾਂ, ਧਾਰਮਿਕ ਗ੍ਰੰਥਾਂ ਆਦਿ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਪਰਿਵਾਰ ਉਸ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੰਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਧਰਮ ਅਤੇ ਨੈਤਿਕਤਾ ਦਾ ਪਾਠ ਪੜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਉੱਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ, ਯੱਗ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਧਰਮ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿਚ ਹੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪਰ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਖੋਜਾਂ ਹੋਈਆਂ, ਵਿਗਿਆਨ ਨੇ ਪ੍ਰਗਤੀ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨ ਹਰੇਕ ਗੱਲ ਵਿਚ ਤਰਕ ਵੇਖਦਾ ਹੈ ।

ਲੋਕ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਲੈ ਕੇ ਧਰਮ ਨੂੰ ਭੁੱਲਣ ਲੱਗ ਗਏ ! ਹੁਣ ਲੋਕ ਹਰੇਕ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਤਰਕ ਦੀ ਕਸੌਟੀ ਉੱਤੇ ਤੋਲਣ ਲੱਗ ਗਏ ਹਨ ਕਿ ਇਹ ਕਿਉਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਕੋਲ ਧਾਰਮਿਕ ਯੱਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਮਾਂ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਹੁਣ ਲੋਕ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮਾਂ ਦੇ ਲਈ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਸਮਾਂ ਹੀ ਕੱਢ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਆਪਣੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ । ਹੁਣ ਲੋਕ ਵਿਆਹ ਵਰਗੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸੰਸਕਾਰ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਉਤਸਵ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਨਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਕਿ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾ ਸਕੇ । ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੈਸਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਧਾਰਮਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਕੰਮ ਘੱਟ ਹੋ ਗਏ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਦਾ ਅਰਥ (Meaning of Kinship) – Kin ਸ਼ਬਦ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਦਾ ਸ਼ਬਦ ਹੈ, ਜੋ ਕਿ ਸ਼ਬਦ Cynn ਤੋਂ ਨਿਕਲਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਸਿਰਫ਼ ‘ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ’ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨਿਆਂ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨੀਆਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਐਨ ਵੇਲੇ ਇਸ ‘ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ’ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਰੱਖਿਆ ਹੈ । ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਸ਼ਬਦ ਵਿੱਚ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ, ਸਕੇ ਅਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਆਦਿ ।

ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜ ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਮਾਨਵ ਵਿਗਿਆਨ ਵਿੱਚ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਤੋਂ ਮਤਲਬ ਉਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਸੰਕੁਲ ਤੋਂ ਹੈ ਜੋ ਵੰਸ਼ ਰੂਮ, ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰ, ਵਿਰਾਸਤ, ਵਿਆਹ, ਵਿਆਹ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਲਿੰਗੀ ਸੰਬੰਧਾਂ, ਨਿਵਾਸ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਯਮਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਸਮਾਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਸਮੂਹ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਉਸ ਦੇ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਜਾਂ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹੋਈਏ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਖੂਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਮਤਲਬ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਜਿਹੜੇ ਖ਼ੂਨ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਹ ਸਾਰੇ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਿ ਖੂਨ ਅਤੇ ਵਿਆਹ , ਦੁਆਰਾ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਚਾਚਾ-ਚਾਚੀ, ਮਾਮਾ-ਮਾਮੀ, ਤਾਇਆ-ਤਾਈ, ਭੈਣ-ਭਾਈ, ਸੱਸ-ਸਹੁਰਾ, ਸਾਲਾ-ਸਾਲੀ ਆਦਿ । ਇਸ ਸਭ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ (Definitions)

1. ਲੈਵੀ ਸਟਰਾਸ (Levi Strauss) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਇੱਕ ਨਿਰੰਕੁਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ।”
2. ਚਾਰਲਸ ਵਿਕ (Charles Winick) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਲਪਿਤ ਜਾਂ ਵਾਸਤਵਿਕ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਬੰਧਨਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”
3. ਰੈਡਕਲਿਫ ਬਰਾਉਨ (Redcliff Brown) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੀ ਹੋਂਦ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਜਾਂ ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।”
4. ਲੂਸੀ ਮੇਯਰ (Lucy Mayor) ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, “ਬੰਧੂਤਵ ਜਾਂ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਜੈਵਿਕ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।”

ਇਹਨਾਂ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਵਜ ਇੱਕ ਹੀ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਹ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਔਲਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਜਾਂ ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧਾਂ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਕ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਬਣਤਰ ਸਾਰੇ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੈ । ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੇ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੇ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਨਜਾਇਜ਼ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ ਪਰ ਇੱਕ ਗੋਦ ਲਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ । ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਸਮੂਹ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਤੀ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀਆਂ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਰਕਤ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਦੁਆਰਾ ਸਥਾਪਿਤ ਅਤੇ ਗੂੜ੍ਹੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੀਆਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ Categories of Kinship

ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ ਤੇ ਦੂਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ | ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਪਤੀਪਤਨੀ, ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਹੋਣਗੇ ਉਹ ਸਾਡੇ ਆਪਣੇ ਚਾਚੇ, ਭਤੀਜੇ ਮਾਮੇ, ਮਾਸੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਸਾਡਾ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਨਾਲ ਜੋ ਸੰਬੰਧ ਹੈ ਉਹ ਚਾਚੇ, ਭਤੀਜੇ, ਮਾਮੇ ਆਦਿ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗੁੜੇ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਇਸ ਨੇੜਤਾ ਅਤੇ ਦੁਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ ।

(1) ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ (Primary Relations) – ਪਹਿਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਜਿਵੇਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ, ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰ, ਮਾਤਾ-ਪੁੱਤਰ, ਮਾਤਾ-ਪੁੱਤਰੀ, ਪਿਤਾ-ਪੁੱਤਰੀ, ਭੈਣ ਭੈਣ, ਭਰਾ-ਭੈਣ, ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਭਰਾ ਭਰਾ ਆਦਿ ਆਉਂਦੇ ਹਨ | ਮਰਡੋਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਅੱਠ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਥਮਿਕ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਪ੍ਰਤੱਖ ਅਤੇ ਗੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(2) ਗੌਣ ਸੰਬੰਧੀ (Secondary Relations) – ਸਾਡੇ ਕੁੱਝ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ, ਭੈਣ ਭਰਾ ਆਦਿ । ਇਹਨਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰਿਸ਼ਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਕੁੱਝ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਅਸੀਂ ਉਹਨਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਜਿਵੇਂ ਮਾਤਾ ਦਾ ਭਰਾ, ਪਿਤਾ ਦਾ ਭਰਾ, ਮਾਤਾ ਦੀ ਭੈਣ, ਪਿਤਾ ਦੀ ਭੈਣ, ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ, ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਆਦਿ । ਇਹਨਾਂ ਸਾਰਿਆਂ ਨਾਲ ਸਾਡਾ ਨਿੱਘਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਇਹ ਗੌਣ ਸੰਬੰਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਰਡੋਕ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਹ ਸੰਬੰਧ 33 ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(3) ਤੀਜੇ ਦਰਜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ (Tertiary Kins) – ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਪ੍ਰਾਥਮਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਫਿਰ ਕੌਣ ਸੰਬੰਧੀ ਯਾਨਿ ਕਿ ਪਾਥਮਿਕ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇ ਬਣਦੇ ਹਨ | ਤੀਜੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਬੰਧੀ ਉਹ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਗੌਣ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਦੇ ਪਾਥਮਿਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਭਰਾ ਦਾ ਪੱਤਰ, ਮਾਤਾ ਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ-ਮਾਮੀ, ਪਤਨੀ ਦੇ ਭਰਾ ਦੀ ਪਤਨੀ ਅਰਥਾਤ ਸਾਲੇ ਦੀ ਪਤਨੀ, ਮਾਤਾ ਦੀ ਭੈਣ ਦਾ ਪਤੀ-ਮਾਸੜ ਆਦਿ | ਮਰਡੈਕ ਨੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ 151 ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦਿੱਤੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਤਿੰਨ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਦੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਚਾਹੀਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਚੌਥੀ ਅਤੇ ਪੰਜਵੀਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਬਾਰੇ ਵੀ ਜਾਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਾਜਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਬਣਤਰ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਜਾਂ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਇੱਕ ਸੰਗਠਨ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣ ਸਕੇਗਾ ਅਤੇ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਵਰਣਨ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆ ਹੈ-

(1) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਹੀ ਕਬਾਇਲੀ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਵਾਲੇ ਸਮਾਜਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤੇ ਵਿਆਹ, ਉਤਪਾਦਨ ਅਤੇ ਉਪਭੋਗ ਦੀ ਪੱਧਤੀ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੱਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ਹਿਰੀ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਉਤਸਵਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(2) ਨਾਤੇਦਾਰੀ, ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਵਿਆਹ ਵਿੱਚ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਹੀ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੌਣ ਕਿਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੀ ਕੀ ਸ਼ਬਦਾਵਲੀ ਹੈ । ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਹੀ ਵੰਸ਼ ਸੰਬੰਧ, ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੰਸ਼, ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਵਿਆਹ ਦਾ ਸਿਧਾਂਤ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(3) ਪਰਿਵਾਰਿਕ ਜੀਵਨ, ਵੰਸ਼ ਸੰਬੰਧ, ਗੋਤਰ ਅਤੇ ਖ਼ਾਨਦਾਨ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਹੀ ਜਨਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਮੌਤ ਤਕ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਕਰਮ-ਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸਦਾ ਕੀ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਹੈ, ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਸਕਾਰ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਕਰਮ ਕਾਂਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ ਭਾਈ, ਮਾਂ ਅਤੇ ਭੂਆ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਗ ਕੌਣ ਦੇਵੇਗਾ, ਇਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਿਹੜੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਦੇਣ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ (ਜਨਮ, ਵਿਆਹ, ਮੌਤ) ਅਤੇ ਸਮੂਹਿਕ ਉਤਸਵਾਂ ਦੇ ਮੌਕਿਆਂ ਉੱਤੇ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਜਾਂ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੱਦਿਆ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ।

(4) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ | ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਨੂੰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਸੰਗਠਨ ਟੁੱਟ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਥਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇਗੀ ।

(5) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣੇ, ਸਾਡੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਜਿਤ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਥਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਲਿੰਗ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਅਵੈਧ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਭਰਮਾਰ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਮਾਜ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ।

(6) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਆਹ ਨਿਰਧਾਰਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਗੋਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਆਹ ਨਹੀਂ ਕਰਵਾਉਣਾ, ਮਾਤਾ ਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕਿੰਨੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਛੱਡਣੇ ਹਨ, ਪਿਤਾ ਦੇ ਪਾਸਿਉਂ ਕਿੰਨੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਛੱਡਣੇ ਹਨ, ਇਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਵਿਵਸਥਾ ਨਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਿਆਹ ਕਰਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੀ ਨਿਯਮ ਦੀ ਪਾਲਣਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਅਵਿਵਸਥਾ ਫੈਲ ਜਾਵੇਗੀ ।

(7) ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਸ਼ਾਂਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਦੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਚਾਹੇ ਸਾਡੇ ਵਿਚਾਰ Practical ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਬਜ਼ੁਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਟੰਗ ਕੇ ਰੱਖਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਦਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਸ਼ਰਾਧ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਜਾਤੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹੀ ਹੈ । ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਇੱਕ ਮਰੇ ਹੋਏ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸਾਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਾਣਦੇ ਹਨ, ਪਛਾਣਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਸਮਝਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਹੀ ਸਾਨੂੰ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਸੰਨਤਾ ਤੇ ਆਨੰਦ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

(8) ਸਾਡੀ ਨਾਤੇਦਾਰੀ ਹੀ ਸਾਡੇ ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਕਿਸ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਕਿਸ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਹੈ, ਸਗੋਡਰ, ਅੰਤਰਜਾਤੀ ਵਿਆਹ ਸਭ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਹੀ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਖੂਨ ਤੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਕਰਕੇ ਹੀ ਵਿਆਹ ਤੇ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿਵਸਥਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਜਾਂ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀ-ਮੁੱਢਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਅਸਲੀ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਮ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਭ ਰਿਸ਼ਦੇਤਾਰ ਜਾਂ ਵਿਅਕਤੀ ਜਿਹੜੇ ਖ਼ੂਨ ਦੇ ਬੰਧਨਾਂ ਵਿਚ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਖੂਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਚਾਹੇ ਅਸਲੀ ਹੋਵੇ ਜਾਂ ਨਕਲੀ ਇਸ ਨੂੰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਵਿਚ ਤਾਂ ਹੀ ਉੱਚਾ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਤੇ ਤੌਰ ਤੇ ਨਜਾਇਜ਼ ਬੱਚੇ ਨੂੰ, ਚਾਹੇ ਉਸ ਨਾਲ ਵੀ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਦੀ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਗੋਦ ਲਏ ਬੱਚੇ ਨੂੰ, ਚਾਹੇ ਉਸ ਨਾਲ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਗੋਤਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਰਕਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਮਾਜਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਨਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਸ ਚਰਚਾ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਰਕਤ-ਵੰਸ਼ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਸੰਬੰਧਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਸਾਰੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਇਸ ਗੋਤਰ ਸਾਕਾਦਾਰੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਅਸੀਂ ਉਦਾਹਰਨ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਭੈਣ-ਭਰਾ, ਮਾਮਾ, ਚਾਚਾ, ਤਾਇਆ, ਨਾਨਾ, ਨਾਨੀ, ਦਾਦਾ-ਦਾਦੀ, ਆਦਿ । ਇੱਥੇ ਇਹ ਦੱਸਣ ਯੋਗ ਹੈ ਕਿ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧ ਸਿਰਫ਼ ਪਿਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਮਾਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਿਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਪਿਤਰ ਪੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੇ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਤਰ ਪੱਖੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ।

ਵਰਗੀਕਰਨ – ਖੂਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਕੋ ਹੀ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ, ਜੋ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਕੇ ਭੈਣ ਭਰਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸਿਬਲਿੰਗ (Sibling) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਮਤਰੇਏ ਭੈਣਭਰਾ ਨੂੰ ਹਾਫ਼ ਸਿਬਲਿੰਗ (Half Sibling) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਿਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸਿਰਫ਼ ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਆਦਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਕਾ-ਸੰਬੰਧੀ (agnates) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਾਤਾ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਖੂਨ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਔਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ (Utrine) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਲੋਕ ਜੋ ਖੂਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਕਾਰਨ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ (consanguined kin) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਰਕਤ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

1. ਇਕ ਰੇਖਕੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ (Unilineal Kin) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੰਸ਼ ਭੂਮ ਦੀ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਦੁਆਰਾ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ, ਪਿਤਾ ਦਾ ਪਿਤਾ, ਪੁੱਤਰ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ।
2. ਕੁਲੇਟਰਲ ਜਾਂ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ (Collateral Kin) – ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਉਹ ਵਿਅਕਤੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਹੋਰ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਜਿਵੇਂ ਪਿਤਾ ਦਾ ਭਰਾ ਚਾਚਾ, ਮਾਂ ਦੀ ਭੈਣ ਮਾਸੀ, ਮਾਂ ਦਾ ਭਰਾ ਮਾਮਾ ਆਦਿ ।

ਵਿਆਹ ਸੰਬੰਧ – ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਵੀ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਾਕੇਦਰੀ ਵਿੱਚ ਉਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਆਦਮੀ ਜਾਂ ਔਰਤ ਦੇ ਵਿਆਹ ਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਮੁੰਡੇ ਦਾ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੜੀ ਨਾਲ ਹੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਬਲਕਿ ਕੁੜੀ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜਦੋਂ ਕੁੜੀ ਦਾ ਮੁੰਡੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੜੀ ਦਾ ਵੀ ਮੁੰਡੇ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿਰਫ ਵਿਆਹ ਕਰਵਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀ ਦੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਨਵੇਂ ਰਿਸ਼ਤੇ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਆਹ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਨੂੰ ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਜੀਜਾ ਸਾਲਾ, ਸਾਂਢੂ, ਜਵਾਈ, ਸਹੁਰਾ, ਨਨਾਣ, ਭਰਜਾਈ, ਨੂੰਹ, ਸੱਸ ਭਾਈ ਆਦਿ । ਇਸ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦੀ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦੀ ਪਾਣੀਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਹੱਤਤਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮਾਜਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਾਣੀਸ਼ਾਸਤਰੀ ਮਹੱਤਤਾ ਤਾਂ ਪਤੀ-ਪਤਨੀ ਲਈ ਹੈ ਪਰ ਸੱਸ, ਸਹੁਰਾ, ਦਿਉਰ, ਨਨਾਣ, ਭਰਜਾਈ, ਸਾਂਢ, ਸਾਲੀ, ਸਾਲਾ, ਜਵਾਈ ਆਦਿ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਰਗਨ ਨੇ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਾਕੇਦਾਰੀਆਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਤੇ ਵਿਅਕਤੀਨਿਸ਼ਠ ਨਾਮਕਰਨ ਦੇ ਨਾਲ ਦੋ ਮੁੱਖ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ । ਵਰਣਨਾਤਮਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਵਿਆਹਕ ਸੰਬੰਧੀਆਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਹੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਨਾਮ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਬਾਰੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀਨਿਸ਼ਠ ਸ਼ਬਦ ਅਸਲੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਦੱਸਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਅੰਕਲ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਮਾਮੇ, ਚਾਚੇ, ਫੁੱਫੜ ਤੇ ਮਾਸੜ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

ਇਹ ਪਹਿਲੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ । ਪ੍ਰੰਤੂ ਫਾਦਰ ਜਾਂ ਪਿਤਾ ਲਈ ਕੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Nephew ਨੂੰ ਭਤੀਜੇ ਅਤੇ ਭਾਣਜੇ ਲਈ Cousin ਨੂੰ ਮਾਮੇ, ਚਾਚੇ, ਤਾਏ, ਮਾਸੀ, ਭੂਆ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ Sister in Law ਨੂੰ ਸਾਲੀ ਤੇ ਨਨਾਣ ਅਤੇ Brother in Law ਨੂੰ ਦਿਓਰ ਤੇ ਸਾਲੇ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਧੁਨਿਕ ਸਮਾਜ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ-ਨਵੇਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਇਹ ਸਾਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਦੇ ਸੂਚਕ ਹਨ ਤੇ ਵਿਆਹਕ ਸਾਕੇਦਾਰੀ ਉੱਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਜਵਾਈ ਦਾ ਦਰਜਾ, ਪਤੀ ਦਾ ਦਰਜਾ, ਔਰਤ ਨੂੰ ਨੂੰਹ ਤੇ ਪਤਨੀ ਦਾ ਦਰਜਾ ਵਿਆਹ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਆਹਕ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਗਿਣ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।