Bhagya

Punjab State Board PSEB 12th Class Economics Book Solutions Chapter 2 समष्टि अर्थशास्त्र में मूल धारणाएं Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Economics Chapter 2 समष्टि अर्थशास्त्र में मूल धारणाएं

PSEB 12th Class Economics समष्टि अर्थशास्त्र में मूल धारणाएं Textbook Questions and Answers

I. वस्तुनिष्ठ प्रश्न (Objective Type Questions)

प्रश्न 1.
वस्तु से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
उन सभी चीज़ों को वस्तु कहते हैं जो मानव की आवश्यकताओं को सन्तुष्ट करती हैं तथा जिन्हें मानव प्राप्त करना चाहता है।

प्रश्न 2.
सेवाओं से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
सेवाएं अभौतिक वस्तु हैं जिन्हें छुआ, देखा या हस्तान्तरित नहीं किया जा सकता।

प्रश्न 3.
भौतिक वस्तु कौन-सी वस्तु को कहते हैं ?
उत्तर-
भौतिक वस्तु वह वस्तु है जिसे छुआ जा सकता है, देखा जा सकता है तथा जिसका हस्तान्तरण किया जा सकता है।

प्रश्न 4.
अभौतिक वस्तुओं का दूसरा नाम बताइये।
उत्तर-
अभौतिक वस्तुओं का दूसरा नाम सेवाएं है जैसे डॉक्टर की सेवा, अध्यापक की सेवा आदि।

प्रश्न 5.
आर्थिक वस्तुएं क्या हैं ?
उत्तर-
आर्थिक वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो सीमित होती हैं, जिनमें उपयोगिता होती है तथा हस्तान्तरणीयता होती है।

प्रश्न 6.
अनार्थिक वस्तुओं से आप क्या समझते हैं ?
उत्तर-
अनार्थिक वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनकी पूर्ति मांग से बहुत अधिक होने के कारण दुर्लभ नहीं होती और निःशुल्क उपलब्ध होती हैं जैसे सूर्य का प्रकाश, हवा आदि।

प्रश्न 7.
आगत (Input) क्या है ?
उत्तर-
उत्पादन-प्रक्रिया की दृष्टि से एक उत्पादकीय फर्म द्वारा जो भी वस्तुएं एवं सेवाएँ खरीदी जाती हैं, उन्हें आगत कहते हैं।

प्रश्न 8.
आर्थिक तथा अनार्थिक वस्तुओं में क्या अन्तर है ?
उत्तर-
आर्थिक वस्तु के लिए कीमत देनी पड़ती है जबकि अनार्थिक वस्तु के लिए कीमत नहीं देनी पड़ती।

प्रश्न 9.
उपभोक्ता वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
उपभोक्ता वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो उपभोक्ता की आवश्यकता को प्रत्यक्ष रूप से सन्तुष्ट करती हैं।

प्रश्न 10.
पूंजीगत वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
पूंजीगत वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो अन्य वस्तुओं का उत्पादन करने में सहायक होती हैं।

प्रश्न 11.
गैर टिकाऊ या एक प्रयोग उपभोग वस्तुएं कौन सी हैं ?
उत्तर-
गैर-टिकाऊ या एक प्रयोग उपभोग वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो एक बार उपभोग करने के बाद समाप्त हो जाती हैं।

प्रश्न 12.
एक प्रयोग उपभोग वस्तुओं के दो उदाहरण दीजिए।
उत्तर-
चाय, ब्रैड, मक्खन, बिस्कुट आदि ।

प्रश्न 13.
अर्द्ध टिकाऊ उपभोग वस्तुओं की परिभाषा दीजिए।
उत्तर-
अर्द्ध टिकाऊ उपभोग वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका उपभोग प्रायः एक वर्ष की अवधि तक किया जा सकता है जैसे कमीज़, फर्नीचर, परदे, क्राकरी आदि।

प्रश्न 14.
टिकाऊ उपभोग वस्तुओं के तथ्य को उदाहरण देकर स्पष्ट करें।
उत्तर-
टिकाऊ उपभोग वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका उपभोग बार-बार किया जा सकता है जैसे टी०वी०, फ्रिज, वाशिंग मशीन आदि।

प्रश्न 15.
एक प्रयोग पूंजीगत वस्तुएं कौन-सी हैं ?
उत्तर-
एक प्रयोग पूंजीगत वस्तुएँ वे वस्तुएँ हैं जो उत्पादन की क्रिया में केवल एक बार ही प्रयोग में लाई जा सकती हैं जैसे ईंधन, कच्चा माल आदि।

प्रश्न 16.
टिकाऊ पूंजीगत वस्तुएं कौन-सी वस्तुएँ हैं ?
उत्तर-
टिकाऊ पूंजीगत वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका उत्पादन क्रिया में दीर्घकाल के लिए अनेक बार प्रयोग किया जा सकता है।

प्रश्न 17.
उपभोग वस्तुओं तथा उत्पादक वस्तुओं में भेद का क्या आधार है ?
उत्तर-
इनमें अन्तर का आधार इनके उपभोग का उद्देश्य है।

प्रश्न 18.
मध्यवर्ती उपभोग से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
मध्यवर्ती उपभोग से अभिप्राय है उत्पादन के लिए गैर टिकाऊ वस्तुओं तथा सेवाओं का प्रयोग।

प्रश्न 19.
फर्मों का मध्यवर्ती उपभोग क्या है ?
उत्तर-
उद्यमों के मध्यवर्ती उपभोग से अभिप्राय है गैर टिकाऊ वस्तुओं और सेवाओं, विज्ञापन, अनुसन्धान तथा विकास आदि पर किया गया व्यय।

प्रश्न 20.
गैर वित्तीय निगमित उद्यमों के मध्यवर्ती उपभोग के उदाहरण दें।
उत्तर-
कच्चा माल और ईंधन।

प्रश्न 21.
टिकाऊ उत्पादक वस्तुओं की परिभाषा दीजिए।
उत्तर-
टिकाऊ पूंजीगत वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका उत्पादन क्रिया में दीर्घकाल के लिए अनेक बार प्रयोग किया जाता है जैसे मशीन।

प्रश्न 22.
मध्यवर्ती वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
मध्यवर्ती वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका प्रयोग अन्य वस्तुओं तथा सेवाओं के उत्पादन के लिए किया जाता है या जो पुनः बिक्री के लिए खरीदे जाते हैं।

II. अति लघु उत्तरीय प्रश्न (Very Short Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
भौतिक तथा अभौतिक पदार्थ किसे कहते हैं ? Distinguish between material and non-material goods.)
उत्तर-
भौतिक तथा अभौतिक पदार्थों में अग्रलिखित अंतर हैं –

भौतिक वस्तुएँ	अभौतिक वस्तुएँ
1. इनका भौतिक स्वरूप होता है अर्थात् इन्हें देखा जा सकता है, छुआ जा सकता है।	1. इनका भौतिक स्वरूप नहीं होता।
2. इनके उत्पादन और उपभोग में समय अन्तर होता है।	2. इनका उत्पादन और उपभोग साथ-साथ होता है।
3. इनका संग्रह किया जा सकता है।	3. इनका संग्रह नहीं किया जा सकता ।
4. इन्हें एक स्थान से दूसरे स्थान तथा एक व्यक्ति से दूसरे व्यक्ति को हस्तान्तरित किया जा सकता है।	4. इन्हें हस्तान्तरति नहीं किया जा सकता।

प्रश्न 2.
आर्थिक तथा अनार्थिक वस्तुएँ किसे कहते हैं ? (Distinguish between economic and non economic goods.) उत्तर-
आर्थिक तथा अनार्थिक वस्तुओं में निम्न अन्तर पाया जाता है-

आर्थिक वस्तुएँ	अनार्थिक वस्तुएँ
1. इनकी पूर्ति सीमित होती है।	1. इनकी पूर्ति सीमित नहीं होती।
2. इनके लिए कीमत देनी पड़ती है।	2. ये निःशुल्क प्राप्त होती हैं।
3. इनका उत्पादन सीमित साधनों द्वारा किया जाता हैं जैसे हवा और धूप।	3. ये वस्तुएँ प्रकृति द्वारा उपहार स्वरूप प्राप्त होती है।

प्रश्न 3.
एक प्रयोग उपभोग वस्तुओं तथा टिकाऊ उपभोग वस्तुओं पर एक टिप्पणी लिखिए। (Write a note on single use consumer goods and consumer durables.)
उत्तर-
कई वस्तुएं एक ही बार प्रयोग में लाई जा सकती हैं जैसे फल, ईंधन, दूध, आटा, बिजली आदि। इन वस्तुओं का तुष्टिगुण एक बार के प्रयोग से समाप्त हो जाता है। ऐसी वस्तुओं को एकल प्रयोग वस्तुएँ अथवा गैर-टिकाऊ वस्तुएँ कहते हैं। सेवायें भी इसी श्रेणी में आती हैं। इन वस्तुओं की मांग निरन्तर रूप से की जाती रहती है। कई वस्तुएँ ऐसी होती हैं जिन्हें निरन्तर रूप से कई वर्षों तक प्रयोग में लाया जा सकता है जैसे टेलीविज़न, फ्रिज, कार आदि। ऐसी वस्तुएँ टिकाऊ कहलाती हैं।

प्रश्न 4.
मध्यवर्ती वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ? (What do you mean by intermediate goods ?)
उत्तर-
मध्यवर्ती वस्तुएं प्रायः गैर टिकाऊ होती हैं। सभी गैर-साधन आगत (non factor inputs) मध्यवर्ती वस्तुएँ होते हैं। गैर साधन आगतों में साधन आगतों (factor inputs) को छोड़कर उत्पादन में काम आने वाले अन्य साधन शामिल हैं। साधन आगत टिकाऊ होते हैं। वर्ष के दौरान खरीदा गया माल भण्डार यदि वर्ष के दौरान प्रयोग में आ जाता है तो यह मध्यवर्ती वस्तु कहलाता है। मध्यवर्ती वस्तुएँ उत्पादन प्रक्रिया में पुनः प्रयोग में आती हैं और इनका सम्बन्ध उपभोग और निवेश के लिए नहीं होता। ये वस्तुएँ उत्पादन परिसीमा के अन्दर होती हैं। मध्यवर्ती वस्तुएँ राष्ट्रीय आय में शामिल नहीं होतीं, केवल अन्तिम वस्तुओं का मूल्य आंका जाता है।

III. लयु उत्तरीय प्रश्न (Very Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
अन्तिम वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ? इसके दो उदाहरण दें। (What do you mean by final goods ? Give two examples of final goods.)
उत्तर-
अन्तिम वस्तुएँ वे वस्तुएँ हैं जिनका या तो अन्तिम उपभोग के लिए या पूंजी निर्माण के लिए प्रयोग किया जाता है। इनकी पुनः बिक्री नहीं होती। अन्तिम वस्तुएँ उत्पादन परिसीमा से बाहर निकलकर अन्तिम प्रयोग के लिए होती हैं। उदाहरण के लिए सोफा सेट, कपड़ा बनाने की मशीनें, स्कूटर, पंखे आदि अन्तिम वस्तुओं के उदाहरण हैं। अन्तिम वस्तुएँ दो प्रकार की हो सकती हैं-

1. उपभोक्ता वस्तुएँ (वे अन्तिम वस्तुएँ जो उपभोक्ताओं की आवश्यकताओं को प्रत्यक्षरूप से सन्तुष्ट करती हैं जैसे टेलीविज़न (टिकाऊ वस्तु), कमीज, फर्नीचर (अर्द्ध टिकाऊ वस्तु) और गैर टिकाऊ वस्तुएँ (फल, सब्जी, दूध आदि) तथा
2. पूंजीगत वस्तुएँ वे अन्तिम वस्तुएँ जो आगे उत्पादन करने के लिए प्रयोग की जाती हैं, पूंजीगत वस्तुएँ कहलाती हैं जैसे कार, ट्रक, इमारतें, वायुयान, मशीनें, सड़कें, पुल आदि।

प्रश्न 2.
उत्पादन के मूल्य तथा मूल्य वृद्धि में अन्तर बताइये। (Explain the difference between value of output and value added.)
उत्तर-
उत्पादक फर्मे एक लेखा वर्ष के दौरान वस्तुओं के उत्पादन के लिए कच्चा-माल (मध्यवर्ती वस्तुएँ) और साधन आगतों (factor inputs) का प्रयोग करती हैं। विभिन्न फर्मे एवं उत्पादन इकाइयां भिन्न-भिन्न वस्तुओं का उत्पादन करती हैं। इस उत्पादन का मौद्रिक मूल्य, उत्पादन मूल्य (value of output) कहलाता है। उत्पादन मूल्य में मध्यवर्ती वस्तुओं का मूल्य भी शामिल होता है। इसलिए यह राष्ट्रीय आय की गणना का आधार नहीं हो सकता क्योंकि यहाँ दोहरी गणना की समस्या उत्पन्न होती है।

एक लेखा वर्ष में उत्पादित सभी वस्तुओं और सेवाओं का मूल्य, जिसमें चालू कार्य में शुद्ध वृद्धि और स्व लेखा (own account) पर उत्पादित वस्तुएँ भी शामिल हैं, उत्पादन मूल्य कहलाता है। उत्पादन मूल्य में मध्यवर्ती वस्तुओं का मूल्य भी शामिल है जिन्हें उत्पादित फर्म ने अन्य फर्मों से प्राप्त किया। यदि उत्पादन मूल्य में से मध्यवर्ती वस्तुओं का मूल्य घटा दिया जाये तो उसे मूल्य वृद्धि कहते हैं। उत्पादन मूल्य = फर्म द्वारा बिक्री + माल भण्डार में वृद्धि मूल्य वृद्धि = उत्पादन मूल्य – मध्यवर्ती उपभोग प्रवाह में योगदान डाला जाता है। राष्ट्रीय आय सम्बन्धी आंकड़े-राष्ट्रीय आय लेखा विधि में अर्थव्यवस्था में कुल उत्पादन, बांट तथा कुल उपभोग सम्बन्धी आंकड़ों की जानकारी दी गई होती है।

प्रश्न 3.
बाजार से खरीदे गये रेफ्रिजरेटर के कौन-कौन से उपयोग हो सकते हैं ? (Explain the different uses of Refrigerator.)
उत्तर-
एक उपभोक्ता प्रत्यक्ष रूप से अपनी आवश्यकता सन्तुष्ट करने के लिए फ्रिज खरीदता है तो यह प्रयोग घरेलू प्रयोग होगा। अतः यह उपभोक्ता वस्तु होगी और क्योंकि इसका प्रयोग बार-बार किया जायेगा, अत: यह टिकाऊ वस्तु होगी। सरकार द्वारा सैनिक उद्देश्य के लिए प्रयोग किया जाने वाला फ्रिज मध्यवर्ती वस्तु (Intermediate good) है। एक होटल द्वारा ठण्डा कोला बेचे जाने के लिए खरीदा फ्रिज पूंजीगत वस्तु है। वे अन्तिम वस्तुएँ जो आगे उत्पादन करने के लिए प्रयोग की जाती हैं, पूंजीगत वस्तुएँ कहलाती हैं। एक दवाई विक्रेता यदि फ्रिज दुकान के लिए खरीदता है तो वह पूंजीगत टिकाऊ वस्तु है।

प्रश्न 4.
मध्यवर्ती उपभोग की मांग को स्पष्ट कीजिये। (Explain the demand for intermediate consumption.)
उत्तर-
मध्यवर्ती उपभोग की मांग अर्थव्यवस्था के विभिन्न उत्पादक क्षेत्रों द्वारा की जाती है। सभी उद्यमी दो प्रकार के आगतों (Inputs) का प्रयोग करके वस्तुओं एवं सेवाओं का उत्पादन करते हैं। अर्थात् साधन आगत या प्राथमिक आगत (Factor inputs or primary inputs) तथा गैर साधन आगत या द्वितीयक आगत (Non-factor inputs or secondary inputs)। मध्यवर्ती उपभोग से अभिप्राय है सभी उत्पादक क्षेत्रों तथा सरकार द्वारा उत्पादन के लिए गैरसाधन आगतों का प्रयोग करना।

1.उद्यमियों का मध्यवर्ती उपभोग = उत्पादन में प्रयोग की जाने वाली गैर टिकाऊ वस्तुएँ व सेवायें (Non durable goods and services) + पूंजीगत स्टॉक की मरम्मत तथा रख-रखाव (Repair and maintenance of capital goods) + अनुसंधान तथा विकास पर व्यय (expenditure on research and development) + व्यावसायिक यात्राओं आदि पर व्यय (expenditure on business tours) + अन्य व्यय (परिवारों के मकान, दुकान, गोदाम, कारखानों की इमारतों के रख-रखाव पर व्यय)।

2. सामान्य सरकार का मध्यवर्ती उपभोग (Intermediate Consumption of General Government) = गैर टिकाऊ वस्तुएँ (Non durable goods) + टिकाऊ वस्तुएँ (Durable goods) + मरम्मत एवं रख-रखाव पर खर्च (expenditure on Repair and Maintenance) + विदेशों से उपहार तथा हस्तान्तरण (Gifts and Transfers from foreign governments)- विदेशों से प्राप्त जो वस्तुएँ बिना किसी परिवर्तन के उपभोक्ता परिवारों में वितरित कर दी जाती हैं उन्हें मध्यवर्ती वस्तु नहीं माना जाता। सरकार द्वारा खरीदी गई टिकाऊ तथा गैर टिकाऊ तथा विदेशी सरकारों से प्राप्त वस्तुओं का शुद्ध मूल्य निकालने के लिए उनके क्रय मूल्य से सरकार द्वारा पुरानी वस्तुओं की बिक्री से प्राप्त रकम को घटा दिया जाता है।

प्रश्न 5.
स्व-उपभोग के लिए उत्पादित वस्तुओं के स्वरूप की व्याख्या कीजिए। (Explain the nature of goods produced for self-consumption.)
उत्तर-
प्रत्येक देश में अनेक उदाहरण ऐसे मिलते हैं जहां उत्पादक उत्पादन का एक भाग अपने परिवार की आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए रखते हैं और परिवार की आवश्यकताओं को पूरा करने के बाद जो भी अधिशेष उत्पादन बचता है उसे बाज़ार में बिक्री के लिए भेज दिया जाता है। यह बात केवल वस्तुओं पर ही लागू नहीं होती बल्कि सेवाओं पर भी लागू होती है। पारिवारिक स्नेह या उत्तरदायित्व के कारण जब कोई व्यक्ति अपनी सेवाएं प्रदान करता है तो वे सेवाएं स्व-उपभोग सेवाएं कहलाती हैं।

उदाहरण के लिए गृहिणी परिवार में अनेक बहुमूल्य सेवाएं प्रदान करती है। परिवार के लिए भोजन बनाना, परिवार के सदस्यों के लिए कपड़े सीना, अस्वस्थ होने पर नर्स का कार्य करना, घर में बच्चों को शिक्षा देना, कढ़ाई-बुनाई आदि। यदि ये सेवाएं हम पारिश्रमिक द्वारा प्राप्त करना चाहें तो सम्भवतः प्राप्त न हों क्योंकि हम मुद्रा द्वारा भोजन तो प्राप्त कर सकते हैं परन्तु उस भोजन में जो भाव होता है उसे कहाँ से लाया जाए ? जब तक अध्यापक अपने बच्चे को घर पर पढ़ाता है, नर्स अपने बच्चे की देखभाल करती हैं, एक कलाकार अपने घर के लिए चित्र बनाता है, एक डॉक्टर अपनी पत्नी का इलाज करता है आदि ये सभी स्व-उपभोग सेवाओं के उदाहरण हैं।

एक किसान अपने उपभोग के लिए कुल उत्पादन में से गेहूँ का एक भाग रख लेता है, एक जुलाहा अपने उत्पादन में से घर के लिए कपड़ा बचा लेता है, एक मोची अपने उत्पादन में से जूते अपने लिए रख लेता है, ये सभी स्व-उपभोग के उदाहरण हैं। हम कह सकते हैं कि स्व-उपभोग के लिए उपयोग में लाई गई वस्तुओं तथा सेवाओं का मौद्रिक मूल्यांकन नहीं होता जबकि ये वस्तुएँ और सेवाएं मौद्रिक मूल्य रखती हैं।

प्रश्न 6.
स्टॉक तथा प्रवाह में क्या अन्तर है ?
उत्तर-
स्टॉक तथा प्रवाह में अन्तरस्टॉकया ।

स्टॉक	प्रवाह
1. स्टॉक का माप समय के बिन्दु पर किया जाता	1. प्रवाह का माप समय की अवधि में किया जाता है।
2. स्टॉक का समय काल नहीं होता।	2. स्टॉक का समय काल होता है जैसे प्रति घण्टा, प्रति महीना आदि।
3. प्रवाह एक परिवर्तनशील धारणा है।	3. स्टॉक एक स्थिर धारणा है।
4. प्रवाह देश में स्टॉक को प्रभावित करता है।	4. स्टॉक देश में प्रवाह को निर्धारित करता है।

IV. दीर्घ उत्तरीय प्रश्न (Long Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
वस्तुओं से क्या अभिप्राय है ? विभिन्न प्रकार की वस्तुओं का वर्णन कीजिए। (What is meant by goods ? Mention the different types of goods.)
उत्तर-
मानवीय आवश्यकताओं की सन्तुष्टि के लिए विभिन्न प्रकार की वस्तुओं और सेवाओं का उत्पादन किया जाता है। वस्तुएं भौतिक होती हैं तथा सेवाएं अभौतिक होती हैं। पदार्थ वे वस्तुएं हैं जिन्हें मनुष्य प्राप्त करना चाहता है। वे सब वस्तुएँ जो मानव की आवश्यकताओं को सन्तुष्ट करती हैं, पदार्थ कहलाती हैं। (Goods are desirable things. All things that satisfy human wants are called goods-Marshall). राष्ट्रीय आय लेखांकन में मनुष्य द्वारा उत्पादित सभी वस्तुओं को कई वर्गों में बांट दिया जाता है।

1. उपभोक्ता वस्तुएं (Consumer Goods)-उपभोक्ता वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो उपभोक्ता की आवश्यकताओं को प्रत्यक्ष रूप से सन्तुष्ट करती हैं। उपभोक्ता वस्तुएं अन्तिम उपभोग के लिए प्रयोग की जाती हैं। उदाहरण के लिए कमीज़, चाय, पैप्सी, कोला, पैन आदि।

(A) एक प्रयोग वाली उपभोग वस्तुएं (Single Use Consumer Goods)-एक प्रयोग वाली उपभोग वस्तुएं वे जिनका उपभोग केवल एक बार ही किया जाता है अर्थात् जो एक बार उपयोग करने के साथ ही समाप्त हो जाती हैं। जैसे रोटी, चाय, कॉफी, आदि।

(B) टिकाऊ उपभोग वस्तुएं (Durable Consumer Goods)-टिकाऊ वस्तुएँ वे वस्तुए हैं जिनका काफी लम्बे समय तक उपयोग किया जा सकता है। जैसे-रेडियो, कार, स्कूटर, वाशिंग मशीन, टेलीविज़न आदि टिकाऊ उपभोग वस्तुएं हैं।

2. पूंजीगत पदार्थ या उत्पादक वस्तुएं (Capital or Producer’s Goods)-पूंजीगत पदार्थ वे पदार्थ हैं जो वस्तुओं का उत्पादन करने में सहायक होते हैं। ये वस्तुएं प्रत्यक्ष रूप से उपभोक्ता की आवश्यकताओं को सन्तुष्ट नहीं करतीं। पूंजीगत वस्तुओं के उत्पादन के फलस्वरूप पूंजी का निर्माण होता है। पूंजीगत वस्तुओं को भी दो भागों में बांटा जा सकता है।

(A) एक प्रयोग पूंजीगत वस्तुएं (Single use Capital Goods)-एक प्रयोग पूंजीगत उत्पादक वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो उत्पादन की एक ही क्रिया में समाप्त हो जाती हैं। जैसे-कच्चा माल।

(B) टिकाऊ पूंजीगत वस्तुएँ (Durable Capital Goods)-टिकाऊ पूंजीगत वस्तुएँ वे वस्तुएँ हैं जिनका उत्पादन क्रिया में दीर्घकाल के लिए अनेक बार प्रयोग किया जा सकता है। उदाहरण के लिए मशीनें, यन्त्र, फैक्ट्री, ट्रैक्टर आदि।

प्रश्न 2.
आर्थिक वस्तुओं तथा अनार्थिक वस्तुओं में अन्तर बताइये। (Distinguish between economic goods and non-economic goods.)
उत्तर-
उत्पादन प्रक्रिया के अन्तर्गत अनेक पदार्थों का उत्पादन किया जाता है। इसमें भौतिक तथा अभौतिक पदार्थों को शामिल किया जाता है। भौतिक पदार्थों को वस्तुएं कहते हैं जबकि अभौतिक पदार्थों को सेवायें कहा जाता है। वस्तुओं के उत्पादन तथा उपभोग में समय अन्तर होता है, जबकि सेवाओं के उत्पादन और उपभोग में समय अन्तर नहीं होता।

आर्थिक पदार्थ (Economic Goods)-ये वे पदार्थ हैं जो मानव द्वारा अपनी आवश्यकताओं की पूर्ति के लिए कीमत देकर प्राप्त किए जाते हैं। ऐसी वस्तुओं को प्राप्त करने के लिए हमें आर्थिक कार्य करने पड़ते हैं जिससे आर्थिक साधनों को प्राप्त किया जा सके। इन्हें प्राप्त करने के लिए या तो मुद्रा अथवा अन्य वस्तुओं का त्याग करना पड़ता है।

अनार्थिक पदार्थ (Non-Economic Goods)-अनार्थिक वस्तुएँ वे वस्तुएँ हैं जो प्रकृति द्वारा निःशुल्क प्राप्त हो जाती हैं। इनके लिए साधनों का त्याग नहीं किया जाता। ये लागतहीन वस्तुएं होती हैं। जैसे-हवा, धूप, रोशनी, रेत आदि। आर्थिक और अनार्थिक वस्तुओं के बीच कोई विभाजन रेखा नहीं खींची जा सकती। उदाहरण के लिए गांवों में पानी एक अनार्थिक वस्तु हैं, क्योंकि यह नि:शुल्क प्राप्त होता है परन्तु शहरों में पानी एक आर्थिक वस्तु है, क्योंकि इसके लिए मूल्य चुकाना पड़ता है।

इन दोनों प्रकार के पदार्थों में आधारभूत अन्तर पदार्थ की दुर्लभता (Scarcity) है। यहां दुर्लभता का प्रयोग तुलनात्मक (relative) अर्थों में किया जाता है। इनका सम्बन्ध वस्तुओं की निरपेक्ष (absolute) मात्रा से नहीं है। दुर्लभता का पता करने के लिए हमें मांग या पूर्ति की तुलना करनी पड़ती है। उस वस्तु को दुर्लभ कहते हैं जिसकी मांग, पूर्ति से अधिक हो। जिस वस्तु की मांग पूर्ति से बहुत कम हो वह वस्तु दुर्लभ नहीं होती, जैसे-गन्दे अण्डे, सड़े हुए टमाटर आदि। इसी कारण ये पदार्थ नि:शुल्क प्राप्त होते हैं। कोई वस्तु अथवा सेवा आर्थिक पदार्थ है या नहीं, इसका निर्णय उसके मूल्य पर निर्भर करता है। नि:शुल्क प्राप्त पदार्थ का वर्गीकरण न तो निश्चित है और न ही स्थायी। संसार में विकास के साथ-साथ नि:शुल्क पदार्थों का क्षेत्र कम हो रहा है तथा आर्थिक पदार्थों का क्षेत्र बढ़ रहा है।

प्रश्न 3.
वस्तुओं एवं सेवाओं के अन्तिम उपभोग का वर्गीकरण कीजिए। (Classify the final consumption of goods and services.) उत्तर-
अन्तिम उपभोग के अनुसार वस्तुओं एवं सेवाओं को निम्न श्रेणियों में वर्गीकृत किया जा सकता है
1. उपभोक्ता वस्तुएं (Consumer goods)-उपभोक्ता वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जो उपभोक्ता की आवश्यकताओं को प्रत्यक्ष रूप से सन्तुष्ट करती हैं। उपभोक्ता गृहस्थ एवं सामान्य सरकार दोनों ही उपभोक्ता वस्तुओं की मांग करते हैं। उपभोक्ता वस्तु टिकाऊ तथा गैर टिकाऊ हो सकती है। उपभोक्ता गृहस्थों द्वारा उपयोग में लाई जाने वाली उपभोक्ता वस्तुओं में कार, रेफ्रिजरेटर, स्कूटर, टी.वी., वी.सी. आर. वाशिंग मशीन, एयर कंडीशनर आदि को शामिल किया जाता है। अर्द्ध टिकाऊ वस्तुओं (semi durables) में फर्नीचर, पर्दे आदि को शामिल किया जाता है जो सामान्यतः एक वर्ष तक चलते हैं। टिकाऊ वस्तुओं का उपयोग सामान्य सरकार द्वारा भी किया जाता है और ये सामान्य सरकार के अन्तिम उपभोग व्यय में शामिल होती हैं। इसी प्रकार गृहस्थों तथा सामान्य सरकार द्वारा उपभोग की गई गैर-टिकाऊ वस्तुओं में खाद्य पदार्थ,पेय-पदार्थ, दवाइयां, पेट्रोल, पेन्सिल, कागज़, स्याही, साबुन, तेल आदि शामिल होते हैं। ये वस्तुएं भी उनके अन्तिम उपभोग व्यय का हिस्सा होती हैं।

2. मध्यवर्ती वस्तुएं (Intermediate Goods)-मध्यवर्ती वस्तुएं वे वस्तुएं हैं जिनका प्रयोग अन्य वस्तुओं तथा सेवाओं के उत्पादन के लिए किया जाता है या जिनकी पुनः बिक्री की जाती है। सामान्यतः सरकार द्वारा वाहनों, हवाई जहाज़ों, सैनिक सामान के गोदामों, रेफ्रिजरेटर्स आदि का उपभोग मध्यवर्ती वस्तुओं के उपभोग के उदाहरण हैं। इसी प्रकार गैर टिकाऊ वस्तुएं एवं सेवायें जैसे कि स्टेशनरी, कपड़ा, पेट्रोल, तेल आदि जिनका उपयोग निगमित उद्यमों एवं सरकार द्वारा उत्पादन के दौरान किया जाता है, मध्यवर्ती वस्तुएं कहलाती हैं। परन्तु यदि इन्हीं वस्तुओं व सेवाओं का उपभोग यदि गृहस्थों द्वारा किया जाता है तो इन्हें उपभोक्ता वस्तुएँ कहेंगे।

3. पूंजीगत वस्तुएँ (Capital Goods)-भावी उत्पादन के लिए जिन वस्तुओं का उपयोग किया जाता है उन्हें पूंजीगत वस्तुएं कहते हैं। फैक्ट्री की इमारत, मशीनें, प्लांट, उपस्कर, सड़क, बांध, नहरें, हवाई जहाज़, ट्रक आदि टिकाऊ पूंजीगत वस्तुओं के उदाहरण हैं। पूंजीगत वस्तुओं में कच्चे माल के स्टॉक, अर्ध निर्मित वस्तुओं के स्टॉक तथा अन्तिम वस्तुओं के स्टॉक भी शामिल किए जाते हैं। पूंजीगत वस्तुओं का उपभोग अर्थव्यवस्था के केवल उत्पादक क्षेत्र के द्वारा ही किया जाता है। एक वस्तु जो एक श्रेणी के उपभोक्ता के लिए उपभोक्ता वस्तु हैं, दूसरी श्रेणी के लिए मध्यवर्ती वस्तु और तीसरी श्रेणी के उपभोक्ता के लिए पूंजीगत वस्तु कहलाती है। सरकार द्वारा उपभोग की गई सभी मध्यवर्ती वस्तुएँ उसके अन्तिम उपभोग का अंग है।

प्रश्न 4.
पूंजी निर्माण से क्या अभिप्राय है ? सकल घरेलू पूंजी निर्माण तथा सकल घरेलू स्थिर पूंजी निर्माण में अन्तर बताइये। (Explain the meaning of capital formation. Distinguish between Gross Domestic capital formation and Gross Domestic fixed capital formation.)
उत्तर-
एक वित्तीय वर्ष में उपभोग की तुलना में उत्पादन के आधिक्य (surplus) को जिसे भविष्य में उत्पादन में प्रयोग किया जाता है, पंजी निर्माण कहते हैं। एक वित्तीय वर्ष में सकल घरेलू स्थिर पूंजी निर्माण तथा स्टॉक में परिवर्तन के योग को सकल घरेलू पूंजी निर्माण कहते हैं। सकल घरेलू पूंजी निर्माण = सकल घरेलू स्थिर पूंजी निर्माण + स्टॉक में परिवर्तन। सकल घरेलू स्थिर पूंजी निर्माण एक वित्तीय वर्ष में नई परिसम्पत्तियों तथा पुरानी भौतिक परिसम्पत्तियों के शुद्ध क्रय का जोड़ है।

सकल घरेलू स्थिर पूंजी निर्माण = नई परिसम्पत्तियां + पुरानी भौतिक परिसम्पत्तियों का शुद्ध क्रय। नई परिसम्पत्तियों को दो प्रकार से प्राप्त किया जा सकता है-

• बाज़ार में उत्पादन इकाइयों से क्रय करके तथा
• स्वयं के उपभोग के लिए उत्पादन द्वारा। उदाहरण के लिए सरकार पैराशूट बनाने के लिए धागा या कपड़ा निजी उद्यमों से बाज़ार में खरीद सकती है या स्वयं के उपयोग हेतु इसका उत्पादन कर सकती है। नई परिसम्पत्तियों को विदेशों से भी आयात किया जा सकता है। निजी एवं सार्वजनिक उद्यम दोनों ही आयातित परिसम्पत्तियों को प्राप्त कर सकते हैं।

ये परिसम्पत्तियां निम्न हैं

1. सड़कें एवं पुल
2. इमारतें,
3. विनिर्माण क्रिया (Construction Activity)
4. परिवहन उपस्कर (Transport Equipment) तथा
5. मशीनें, प्लांट एवं अन्य उपस्कर (Machinery, Plants and other Equipments)।

पुरानी सम्पत्तियों का क्रय-विक्रय (Purchase and sale of old assets)-पुरानी परिसम्पत्तियों के क्रयविक्रय को भी स्थिर घरेलू पूंजी निर्माण में शामिल किया जाता है। तकनीकी परिवर्तनों के साथ अपने उद्यम को समन्वित करने के उद्देश्य से अपनी पुरानी और अप्रचालित भौतिक परिसम्पत्तियों को बेचकर नई परिसम्पत्तियां प्राप्त करते हैं।

स्टॉक में परिवर्तन (Change in Stock or Inventories)-स्टॉक के भौतिक मूल्य में निम्न रूपों में परिवर्तन हो सकते हैं –
(क) उत्पादक गृहस्थों तथा उद्यमों के पास कच्चे माल, अर्द्ध-निर्मित माल तथा निर्मित माल के स्टॉक में परिवर्तन।
(ख) सरकार के स्वामित्व में सामरिक महत्त्व (Strategic importance) के तथा खाद्यान्नों के स्टॉक में परिवर्तन।
(ग) उद्यमों द्वारा बूचड़खानों (Slaughter houses) में काम आने वाले पशुओं के स्टॉक में परिवर्तन। स्टॉक में परिवर्तन = अन्तिम स्टॉक (Closing Stock)-आरम्भिक स्टॉक (Opening Stock)।

Punjab State Board PSEB 6th Class Science Book Solutions Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Science Chapter 11 ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ

Science Guide for Class 6 PSEB ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 110) –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਅਲਪ ਮਾਤਰਾ ਜਾਂ ਬਿਲਕੁਲ ਵੀ ਲੰਘਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ, ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦੇ ਲੰਘਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

• ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅਲਪ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਅਜਿਹੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਵੰਡੋ-

ਵਸਤੂ/ਪਦਾਰਥ	ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ/ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ/ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਪਾਣੀ
ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ
ਪੱਥਰ
ਹਵਾ
ਕਿਤਾਬ
ਸ਼ੀਸ਼ਾ
ਪਤਲਾ ਕੱਪੜਾ

ਉੱਤਰ-

ਵਸਤੂ/ਪਦਾਰਥ	ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ/ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ/ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਪਾਣੀ	ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਟਿਸ਼ੂ ਪੇਪਰ	ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਪੱਥਰ	ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਹਵਾ	ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਕਿਤਾਬ	ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਸ਼ੀਸ਼ਾ	ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
ਪਤਲਾ ਕੱਪੜਾ	ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 110)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ …….. ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ………. ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 112)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਤਿੰਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ

• ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰੋਤ
• ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ
• ਪਰਛਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਤਾ ਜਾਂ ਸਕਰੀਨ (ਇਹ ਇੱਕ ਕੰਧ ਜਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ………. ਵਸਤੂ ਸਕਰੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਿਚਕਾਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਕਰੀਨ ਉੱਪਰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਸਕਰੀਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਵਿਚਕਾਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਕਰੀਨ ਉੱਪਰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 113)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਅਕਾਰ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਦੀ ………….. ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ, ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਦੀ ਸਾਪੇਖੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੰਗ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਪਰਛਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ………. ਹੋਵੇਗਾ । (ਚਿੱਟਾ/ਕਾਲਾ)
ਉੱਤਰ-
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਭਾਵੇਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਰੰਗ ਦੀ ਹੋਵੇ, ਪਰਛਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 116)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਿੰਨ ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਇਸ ਤੱਥ ‘ ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ……………. ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਨ ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਇਸ ਤੱਥ ‘ਤੇ ਅਧਾਰਿਤ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਧਾਰਨ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ……… ਅਤੇ ……….. ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਉਲਟੇ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ (ਪੇਜ 117)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਦਰਪਣ ਆਪਣੇ ਉੱਪਰ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵਰਗੀ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੜ੍ਹਾ ਜਾਂ ਚਮਕਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ……………… ਪਰਾਵਰਤਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ-ਵਰਗੀ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੜਾ ਜਾਂ ਚਮਕਦੀ ਸੜਾ ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

PSEB 6th Class Science Guide ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਪਰਛਾਵੇਂ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ Textbook Questions, and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(i) ਉਹ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਅੰਸ਼ਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ……….. ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ,

(ii) ਸੁਰਜ ਵਰਗਾ ਚਾਨਣ ਸਰੋਤ ਜੋ ਆਪਣੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਖ਼ੁਦ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ………….. ਵਸਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਜਾਂ ਦੀਪਤ),

(iii) ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਕਦੇ ਵੀ ਸਿੱਧਾ ਨਹੀਂ ਵੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅੱਖਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ……….. ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ |
ਉੱਤਰ-
ਹਾਨੀਕਾਰਕ,

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਸੜਾ ਤੇ ਪੈਣ ਉਪਰੰਤ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ …………… ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ,

(v) ………… ਵਰਤਾਰੇ ਕਾਰਨ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸਿੱਧੀ ਧੁੱਪ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਲਿਖੋ ਖ਼ਰ –

(i) ਚੰਦਰਮਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਵਾਨ ਵਸਤੂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਅਸੀਂ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਸਮੱਗਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iii) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੇ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਯਾਤਰਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਦਿਨ ਸਮੇਂ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਚਾਨਣ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਭਾਵੇਂ ਸਿੱਧੀ ਧੁੱਪ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਆਂ’
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ	(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ
(ਅ) ਸੀ.ਐੱਫ.ਐੱਲ., ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ. ਅਤੇ ਟਿਊਬ ਲਾਈਟ	(ii) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ
(ੲ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪ੍ਰਸਾਰ	(iii) ਅਕਾਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪਾਉਣਾ
(ਸ) ਗ੍ਰਹਿਣ	(iv) ਬਣਾਵਟੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ
(ਹ) ਗੱਤਾ, ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਧਾਤੂ	(v) ਸੂਰਜ ।

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਆ’
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਸਰੋਤ	(v) ਸੂਰਜ
(ਅ) ਸੀ.ਐੱਫ.ਐੱਲ .,ਐੱਲ. ਈ. ਡੀ ਅਤੇ ਟਿਊਬ ਲਾਈਟ	(iv) ਬਣਾਵਟੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ
(ਇ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪਸਾਰ	(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ
(ਸ) ਗ੍ਰਰਿਟ	(iii) ਅਕਾਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਪਾਉਣਾ
(ਹ) ਗੱਤਾ, ਲੱਕੜ ਅਤੇ ਧਾਤੂ	(ii) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦੀ ਚੋਣ-

(i) ਚੰਦਰਮਾ ਵਰਗੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜੋ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਖੁਦ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ, ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੁ .
(ਅ) ਪ੍ਰਕਾਸਸੋਖੀ ਵਸਤੂ
(ਇ) ਸ਼ਹੀਣ ਵਸਤੂ
(ਸ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ !
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਣ ਵਸਤੂ ॥

(ii) ਉਹ ਵਸਤੂ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਪਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।
(ਉ) ਰਬੜ ਗੇਂਦ
(ਅ ਕੱਚ ਦੀ ਸਮਤਲ ਪਰਤ
(ਇ) ਟਰੇਸਿੰਗ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸ਼ੀਟ
(ਸ) ਸੀ. ਡੀ. (Compact Disc) ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਟਰੇਸਿੰਗ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ।

(iii) ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਜਦੋਂ ਸੂਰਜ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
(ੳ) ਛੋਟਾ
(ਅ) ਵੱਡਾ
(ਇ) ਲਗਭਗ ਜੀਰੋ ਨਾ ਮਾਤਰ)
(ਸ) ਬਰਾਬਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਵੱਡਾ ।

(iv) ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਦੁਆਰਾ ਬਣਿਆ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ੳ) ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ
(ਅ) ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ
(ਈ) ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਵੱਡਾ .
(ਸ) ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ।

(v) ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਇਕ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ
(ਅ) ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ
(ਇ) ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਕਰੀਨ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਜਾਣ ਸਮੇਂ ਸਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਰਸਤਾ ਤੈਅ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪੱਥ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii) ਮੱਛੀਆਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀਆਂ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਛਾਵਾਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਜੇਕਰ ਨਦੀ ਜਾਂ ਸਵੀਮਿੰਗ ਪੂਲ ਦਾ ਤਲ ਜੋ ਸਕਰੀਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਮੱਛੀਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਚੰਦਰਮਾ ਦੀ ਸਾਪੇਖੀ ਸਥਿਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਚੰਦਰਮਾ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਥਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ਅਤੇ ਤਿੰਨੋਂ ਹੀ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਇੱਕ ਬਿਲਕੁਲ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ, ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸ਼ੀਸ਼ਾ ਫੜੋਗੇ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਵੇਖ ਸਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਚਿਹਰੇ ਸਾਹਮਣੇ ਕੋਈ ਦਰਪਣ ਰੱਖਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਪਰਾਵਰਤਨ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਦੋ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀਆਂ ਬੈਡ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਜੋ ਕਿ ਗੁਲਾਬੀ ਅਤੇ ਸਲੇਟੀ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਹਨ, ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਰੱਸੀ ਤੇ ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਚਾਦਰਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੰਗ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਨਾਂ ਚਾਦਰਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਹੋਵੇਗਾ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਜਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ) ਧਾਤੂ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਨਿਯਮਿਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਦੁਪਹਿਰ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ, ਸਵੇਰ ਸਮੇਂ ਬਨਣ ਵਾਲੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਸਾਡੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸੂਰਜੀ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਸਿੱਧੀਆਂ ਵਸਤੁ ’ਤੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਛੋਟਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸਵੇਰ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਤਿਰਛੀਆਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਪਰਛਾਵਾਂ ਲੰਮਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਢੁੱਕਵੇਂ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਦਰਸਾਓ ਕਿ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਅਕਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਾਪੇਖੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿੱਤਰ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਵਧਾਉਣ ਨਾਲ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੋ
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਏਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ-ਇਹ ਇੱਕ ਸਰਲ ਕੈਮਰਾ ਹੈ ਜੋ ਲੱਕੜੀ ਜਾਂ ਗੱਤੇ ਦੇ ਬਕਸੇ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਬਕਸੇ ਲਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਕਸਾ ਦੁਸਰੇ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕਾਵਟ ਖਿਸਕ ਸਕੇ । ਦੋਵਾਂ ਬਕਸਿਆਂ ਦਾ ਇੱਕ-ਇੱਕ

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ ਬਕਸੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਛੋਟੇ ਫਲਕ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਵਰਗਾਕਾਰ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕੱਟੋ । ਇਸ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਹਿੱਸੇ ਉੱਤੇ ਵੇਸਿੰਗ ਪੇਪਰ ਚਿਪਕਾ ਕੇ ਢੱਕ ਦਿਓ । ਹੁਣ ਛੋਟੇ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਬਕਸੇ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖਿਸਕਾਉ ਕਿ ਛੋਟੇ ਬਕਸੇ ਦਾ ਸਿੰਗ ਪੇਪਰ ਵਾਲਾ ਪਰਦਾ ਵੱਡੇ ਬਕਸੇ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ । ਹੁਣ ਤੁਹਾਡਾ ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ  ਉਪਯੋਗ ਲਈ ਤਿਆਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ! | ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ-ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਦੇ ਛੋਟੇ ਬਕਸੇ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਹੋਏ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਦੇਖੋ | ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਅਤੇ ਈ ਛੇਕ ਕੈਮਰੇ ਨੂੰ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾਲ ਢੱਕ ਲਓ ।

ਹੁਣ ਸੂਈ ਛੇਕ ਕੈਮਰੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਦਰੱਖਤ ਜਾਂ ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਦਾ ਜਤਨ ਕਰੋ । ਇਸ ਗੱਲ ਨੂੰ ਯਕੀਨੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ਕਿ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਤੋਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਉਹ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਹੋਵੇ । ਹੁਣ ਛੋਟੇ ਬਕਸੇ ਨੂੰ ਵੱਡੇ ਬਕਸੇ ਅੰਦਰ ਬਾਹਰ ਖਿਸਕਾ ਕੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਤਦ ਤੱਕ ਕਰੋ ਕਿ ਵਸਤੁ ਦਾ ਸਾਫ ਚਿੱਤਰ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀਵਾਰ ‘ਤੇ ਲੱਗੇ ਟੈਸਿੰਗ ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਬਣ ਜਾਏ ।

ਸੁਈ ਛੇਕ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣਾਉਣਾ-ਪਿੰ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਗੱਤੇ ਦੀ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਸ਼ੀਟ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਸੂਈ ਛੇਕ ਹੋਵੇ । ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਨੂੰ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਕਰਕੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਕੜੋ ਕਿ ਉਸ ਦੀ ਪਛਾਵੇਂ ਸਾਫ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਬਣੇ । ਸਾਨੂੰ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ।

PSEB Solutions for Class 6 Science ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

(i) ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ………….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ,

(ii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਕਿਰਣਾਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿੱਚ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੇ | ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦਾ ………….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਛਾਵਾਂ,

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਇੱਕ ………….. ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਦਰਪਣ,

(iv) …………… ਸੜਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੁਰਦਰੀ,

(v) ………….. ਨਾਲ ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਹੋਰ ਚਮਕਦਾਰ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੇ-

(i) ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਸਹੀ ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

(ii) ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਸਮੇਂ ਚੰਨ, ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਨਹੀਂ ਮੁੜਦਾ ਹੈ (ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਚੰਦਰਮਾ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਣ ਵਸਤੂ ਹੈ । (ਸਹੀ/ਗਲਤ)
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਨੂੰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

3. ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ	(i) ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ
(ਅ) ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ	(ii) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਬਣਨਾ
(ਈ) ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ	(iii) ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ
(ਸ) ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(iv) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਸਕਰੀਨ ਵਿਚਕਾਰ
(ਹ) ਪਰਛਾਵਾਂ	(v) ਚੰਦਰਮਾ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਵਿਚਕਾਰ

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਆਂ’
(ੳ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦਾ ਹੈ।	(ii) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਬਣਨਾ
(ਅ) ਚੰਨ ਗ੍ਰਹਿਣ	(i) ਧਰਤੀ, ਚੰਨ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ
(ਇ) ਸੂਰਜ ਗ੍ਰਹਿਣ	(v) ਚੰਦਰਮਾ, ਧਰਤੀ ਅਤੇ ਸੁਰਜ ਵਿਚਕਾਰ
(ਸ) ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਛੋਟਾ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ	(iii) ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰਾ
(ਹ) ਪਰਛਾਵਾਂ	(iv) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਸਕਰੀਨ ਵਿਚਕਾਰ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ-

(i) ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਆਰ-ਪਾਰ ਲੰਘ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
(ੲ) ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ।

(ii) ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਨ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋਣੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ
(ੳ) ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ
(ਅ) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ
(ੲ) ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਆ) ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ॥

(iii) ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ
(ੳ) ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।
(ਅ) ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ
(ਇ) ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅੰਸ਼ਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਅ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਇ) ਦੂਜੀ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

(v) ਚੰਨ ਇੱਕ ………… ਵਸਤੂ ਹੈ
(ਉ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ
(ਅ) ਅਦੀਪਤ
(ੲ) ਦੋਨੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ।

(vi) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਚਮਕਦਾਰ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਟਕਰਾ ਕੇ
(ੳ) ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਉਸ ਮਾਧਿਅਮ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਜੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ੲ) ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(vii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਨਿਯਮਿਤ ਸਤਹਿ ਤੋਂ
(ਅ) ਅਨਿਯਮਿਤ ਸਤਹਿ ਤੋਂ
(ੲ) ਸਤਿਹ ਦਾ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗ ਅਨਿਯਮਿਤ ਤੋਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਨਿਯਮਿਤ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ।

(viii) ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
(ਉ) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਰਾਬਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ
(ਅ) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਇ) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ix) ਸੂਈਛੇਕ ਕੈਮਰੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਬਿੰਬ ਬਣਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂ ਦਾ
(ਅ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂ ਦਾ
(ਇ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਦਾ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ।

(x) ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਗੂੜਾ ਕਾਲਾ ,
(ਅ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ
(ੲ) ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦਾ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ (ਦੀਪਤ) ਵਸਤੂ-ਜਿਹੜੀ ਵਸਤੂ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਛੱਡਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ, ਬਿਜਲੀ, ਬਲਬ, ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬੱਤੀ, ਤਾਰੇ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਵਸਤੂ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਅਦੀਪਤ) ਵਸਤੂ- ਜਿਹੜੀ ਵਸਤੁ ਕੋਲ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਛੱਡਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਵਸਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 4.
ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੱਤਾ, ਮੇਜ, ਕੁਰਸੀ, ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ-ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਉਸਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਚਾਰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਹਵਾ,
• ਕੱਚ,
• ਪਾਣੀ,
• ਜਿੱਨ ਸ਼ਰਾਬ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ-ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਜਿਸ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਉਸ ਨੂੰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੁ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਊਂ ਚਾਰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਗੱਤਾ,
• ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ,
• ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ,
• ਧਾਤੂ ਦੀ ਚਾਦਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ-ਜਿਸ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਘੱਟ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਲੰਘਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਸਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਦੂਸਰੀ ਤਰਫ਼ ਪਈ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ, ਉਸਨੂੰ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਧੂੰਆਂ,
• ਕੋਹਰਾ,
• ਘਿਸਿਆ ਹੋਇਆ ਕੱਚ,
• ਤੇਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਅਤੇ
• ਸੈਲੋਫੇਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਨੁਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਨੁਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਜਾਂ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਹੋਣਾ ਕਿਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇਸ ਗੱਲ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਸ ਵਸਤੂ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਅਪੂਰਣ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਗੁਜ਼ਰਨ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਛਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਪਾਸੇ ਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਕਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਿੰਨ-ਹੋਲ ਕੈਮਰੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕੇਵਲ ਸਥਿਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਾਨੂੰ ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਸਿੱਧਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦੇਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ਵੱਲ ਸਿੱਧਾ ਦੇਖਣ ਨਾਲ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਚੀਕਣੀ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਆ ਜਾਣ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੀ ਚੰਦਰਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ ਹੈ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ? ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਦਰਮਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਚੰਦਰਮਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹੋਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ-ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜਰੂਰੀ ਹੈ

• ਦੇਖਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ
• ਦੇਖਣ ਲਈ ਅੱਖ
• ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ।

ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਪਾਉਂਦੇ | ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਨੂੰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਾਰਭਾਸੀ (ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ) ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਵੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਕੱਚ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਆਦਿ । ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਨਹੀਂ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਲੱਕੜੀ, ਲੋਹਾ, ਗੱਤਾ ਅਤੇ ਇੱਟ ਆਦਿ । ਪਾਰਭਾਸੀ ਵਸਤੂਆਂ (ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ) – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ਪਰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਸਿਆ ਹੋਇਆ ਕੱਚ, ਤੇਲ ਲੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼, ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਸੈਲੋਫੇਨ ਪੇਪਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਡਿੱਗ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਿਉਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਇਸ ਕਾਰਨ ਬਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਵਸਤੂ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਛਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਹੀਂ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਉਲਟ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਇੱਕ ਕਾਲਾ ਖੇਤਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਕਾਲੇ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਕਾਲੇ ਧੱਬੇ ਕਿਉਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਣ ਰਹੇ ਧੱਬੇ ਵਸਤੁਆਂ ਦੀ ਪਛਾਵੇਂ ਦੇ ਬਣਨ ਕਾਰਨ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੀ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਬਣਨ ਲਈ ਪਰਦੇ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਸਾਡੇ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਦੇ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਪਰਛਾਵੇਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਦੇ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਮਰੇ ਦੀ ਦੀਵਾਰ, ਬਿਲਡਿੰਗ, ਜ਼ਮੀਨ ਜਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸੜਾਵਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਲਈ ਪਰਦੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ-ਕਲਾਪ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਓ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਾਈਪ ਜਾਂ ਰਬੜ ਦੀ ਲੰਬੀ ਨਲੀ ਲਓ । ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮੋਮਬੱਤੀ ਜਲਾ ਕੇ ਮੇਜ਼ ਉੱਪਰ ਰੱਖੋ | ਹੁਣ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਨੂੰ ਦੇਖੋ | ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਜਦੋਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੀ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਪਾਈਪ ਨੂੰ ਮੋੜ ਦਿਓ । ਹੁਣ ਤੁਹਾਨੂੰ ਮੋਮਬੱਤੀ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ ।

ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਪਾਈਪ ਦੇ ਮੋੜ ਨੇ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਵੱਲ ਆਉਂਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ, ਪਾਈਪ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਈਪ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮੋਮਬੱਤੀ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸਾਨੂੰ ਮੋਮਬੱਤੀ ਵਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦੇਵੇਗੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਚੱਲਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਇਸ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪ੍ਰਸਾਰ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ- ਕਿਸੇ ਸੜਾ ’ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਟਕਰਾ ਕੇ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਮੁੜ ਆਉਣਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਚਮਕੀਲੀ ਸੜਾ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਅਸੀਂ ਝੀਲ ਜਾਂ ਤਲਾਬ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਬਿਲਡਿੰਗਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋਂ ਵੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਜਾਂ ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਤੇ ਦੀਪਤ ਜਾਂ ਅਦੀਪਤ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰੋ : ਹਵਾ, ਜਲ, ਚੱਟਾਨ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਸ਼ੀਟ, ਦਰਪਣ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਤਖਤਾ, ਪਾਲੀਥੀਨ ਸ਼ੀਟ, CD, ਧੂੰਆਂ, ਸਮਤਲ ਕੱਚ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਕੋਹਰਾ, ਲਾਲ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ, ਛੱਤਰੀ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਟਿਊਬ, ਦੀਵਾਰ, ਕਾਰਬਨ ਪੇਪਰ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਗੈਸ ਬਰਨਰ ਦੀ ਲਾਟ, ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਟਾਰਚ, ਸੈਲੋਫੇਨ (ਮੋਮੀ) ਸ਼ੀਟ, ਤਾਰ ਦੀ ਜਾਲੀ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਸਟੋਵ, ਸੂਰਜ, ਜੁਗਨੂੰ, ਚੰਦਰਮਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ-ਚੱਟਾਨ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਸ਼ੀਟ, ਦਰਪਣ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਤਖਤਾ, CD, ਦੀਵਾਰ, ਛੱਤਰੀ, ਕਾਰਬਨ, ਪੇਪਰ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਲਾਲ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ । ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ-ਹਵਾ, ਜਲ, ਸਮਤਲ ਕੱਚ ਦੀ ਸ਼ੀਟ । ਅਲਪ-ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਪਦਾਰਥ-ਪਾਲੀਥੀਨ ਸ਼ੀਟ, ਧੂੰਆਂ, ਕੋਹਰਾ, ਸੈਲੋਫੇਨ (ਮੋਮੀ) ਸ਼ੀਟ , ਤਾਰ ਦੀ ਜਾਲੀ ॥ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਵਸਤੂਆਂ-ਲਾਲ ਗਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਟਿਊਬ, ਗੈਸ ਬਰਨਰ ਦੀ ਲਾਟ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਮਾਨ ਟਾਰਚ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਸਟੋਵ, ਸੂਰਜ, ਜੁਗਨੂੰ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਹੀਨ ਵਸਤੂਆਂ-ਚੱਟਾਨ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਸ਼ੀਟ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਤਖਤਾ, ਦੀਵਾਰ, ਗੱਤੇ ਦੀ ਸ਼ੀਟ, ਚੰਦਰਮਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸੋਚ ਸਕਦੇ ਹੋ ਜੋ ਇੱਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਾਏ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖੇ ਜਾਣ ਤੇ ਆਇਤਾਕਾਰ ਛਾਇਆ ਬਣਾਏ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਸਿਲੰਡਰਨੁਮਾ ਡਿੱਬੇ ਨੂੰ ਖੜਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਆਇਤਾਕਾਰ ਬਣੇਗੀ ਅਤੇ ਲੇਟਵੀਂ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਨਾਲ ਪਰਛਾਵੇਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਬਣੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਨ ਲਈ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਨ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਸ਼ਰਤਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਹੋਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ :

1. ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਸਰੋਤ,
2. ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ,
3. ਪਰਛਾਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਸਕਰੀਨ (ਇਹ ਕੰਧ, ਜ਼ਮੀਨ ਅਤੇ ਮੋਟੇ ਕੱਪੜੇ ਦਾ ਪਰਦਾ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਸੇ ਖੁਰਦਰੀ ਜਾਂ ਅਸਮਤਲ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਖਿੰਡਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨੂੰ ਅਨਿਯਮਿਤ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਰਾਹੀਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ-ਕਿਸੇ ਚਮਕੀਲੀ ਸੜਾ ਨੂੰ ਟਕਰਾ ਕੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵਾਪਸ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਕੇ ਮੁੜ ਆਉਣਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ-1
ਆਪਣੇ ਕਿਸੇ ਮਿੱਤਰ ਨੂੰ ਕਹੋ ਕਿ ਉਹ ਇੱਕ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਦਰਪਣ ਫੜ ਕੇ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰੇ ਦੇ ਇੱਕ ਕੋਨੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਏ ।ਟਾਰਚ ਦੇ ਕੱਚ ਨੂੰ ਉਂਗਲੀਆਂ ਨਾਲ ਢੱਕ ਕੇ ਟਾਰਚ ਨੂੰ ਜਲਾਓ । ਕਿਰਨ ਪੁੰਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਉਂਗਲੀਆਂ ਵਿਚਕਾਰ ਜਗ੍ਹਾ ਛੱਡ ਦਿਓ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਪੁੰਜ ਨੂੰ ਮਿੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਫੜੇ ਹੋਏ ਦਰਪਣ ਉੱਤੇ ਪਾਓ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਧੱਬੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ । ਹੁਣ ਟਾਰਚ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੈੱਟ ਕਰੋ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਧੱਬਾ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਖੜ੍ਹੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਮਿੱਤਰ ਦਾ ਪਵੇ ।

ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਦਰਪਣ ਆਪਣੇ ਉੱਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ-2
ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਥਰਮੋਕੋਲ ਦੀ ਸ਼ੀਟ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਨਾਰੇ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਕੰਘੀ ਅਤੇ ਦੁਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਈ ਦਿਸ਼ਾ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਦਰਪਣ ਲਗਾਓ। ਦਰਪਣ ਅਤੇ ਕੰਘੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਮੋਟੀ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ੀਟ ਵਿਛਾਓ । ਹੁਣ ਕੰਘੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਟਾਰਚ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪਾਓ । ਤੁਹਾਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਪੈਟਰਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । | ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਵੇਂ ਦਰਪਣ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਅਤੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਦੁਆਰਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਮਾਪ ਅਤੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ –
ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ-ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਟਾਰਚ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਘਣਾਕਾਰ ਵਸਤੂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਾਓ ਤਾਂ ਜੋ ਜ਼ਮੀਨ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਉੱਪਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣ ਸਕੇ | ਹੁਣ ਟਾਰਚ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਲੈ ਕੇ ਜਾਓ ॥

ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਵਸਤੂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਦੂਰ ਜਾਣ ਨਾਲ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਮਾਪ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਟਾਰਚ, ਵਸਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਟਾਰਚ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਘਣਾਕਾਰ ਵਸਤੁਆਂ ਜਿਵੇਂ ਚਾਕ ਦਾ ਡੱਬਾ, ਕਿਤਾਬ, ਡਸਟਰ ਆਦਿ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦੇ ਰੰਗ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਤੁਸੀਂ ਵੇਖੋਗੇ ਕਿ ਹਰ ਵਾਰ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਕਾਲਾ ਹੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀ ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਨਿਮਨ ਸਿੱਟੇ ਕੱਢਦੇ ਹਾਂ –

• ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਮਾਪ ਵਸਤੂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਦੀ ਸਾਪੇਖੀ (Relative) ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਅਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਰੰਗ ਕੋਈ ਵੀ ਹੋਵੇ । ਅਰਥਾਤ ਪਰਛਾਵੇਂ ਦਾ ਰੰਗ ਵਸਤੂ ਦੇ ਰੰਗ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Science Book Solutions Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Science Chapter 10 ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ

PSEB 6th Class Science Guide ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ Textbook Questions, and Answers

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਦੂਰੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰੀ-ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਵਿੱਥ ਦਾ ਮਾਪ ਦੂਰੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਲੰਬਾਈਆਂ ਨੂੰ ਵਧਦੇ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ : 1 ਮੀਟਰ, 1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ, 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ, 1 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੰਬਾਈਆਂ ਦਾ ਵੱਧਦਾ ਕੂਮ : 1 ਮਿਲੀਮੀਟਰ < 1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ < 1 ਮੀਟਰ < 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਅਮਨ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ 3250 ਮੀਟਰ ਹੈ । ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਕਿਲੋਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਓ ।
ਹੱਲ : ਅਮਨ ਦੇ ਘਰ ਅਤੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ = 3250 ਮੀਟਰ
= \(\frac{3250}{1000}\) ਕਿਲੋਮੀਟਰ
[∵ 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ = 1000 ਮੀਟਰ ]
= 3.250 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਾਂ ਚੌੜਾਈ ਦਾ ਮਾਪ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀ-ਕੀ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਰਤਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਾਂ ਚੌੜਾਈ ਮਾਪਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਜੋਂ ਵਰਤਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।
1. ਮੰਨ ਲਉ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਗੱਤੇ ਦੇ ਡੱਬੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਾਂ ਚੌੜਾਈ ਮਾਪਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਸਕੇਲ ਜਾਂ ਮਾਪਕ ਪੈਮਾਨਾ ਲੈ ਕੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ੀਰੋ ਪੜਤ (ਰੀਡਿੰਗ) ਨੂੰ ਡੱਬੇ ਦੇ ਇੱਕ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਲਗਾ ਕੇ ਰੱਖੋ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ਦਾ ਕਿਨਾਰਾ ਸਕੇਲ ਦੀ ਕਿਸ ਪੜ੍ਹਤ ਉੱਪਰ ਹੈ, ਪਤਾ ਕਰੋ । ਧਿਆਨਯੋਗ ਗੱਲ ਹੈ ਕਿ ਸਕੇਲ, ਡੱਬੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਸਮਾਂਨਤਰ ਰਹੇ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ (ਉ) ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਡੱਬੇ ਦੇ ਦੁਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਹੀ ਮਾਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲੰਬਾਈ ਹੋਵੇਗੀ । ਚਿੱਤਰ (ਅ ਸਕੇਲ ਨੂੰ ਗ਼ਲਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਪਿਆ ਹੈ ।

2. ਕਈ ਵਾਰ ਸਕੇਲ ਜਾਂ ਮਾਪਕ ਪੈਮਾਨੇ ਦਾ ਸਿਰਾ ਟੁੱਟਿਆ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਸਕੇਲ ਦੀ ਕੋਈ ਅਗਲੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਜਿਵੇਂ ਕਿ 1.0 ਜਾਂ 2.0 ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਪਤ ਵਜੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਡੱਬੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਕਿਨਾਰੇ ਵਾਲੀ ਪੜ੍ਹਤ ਨੋਟ ਕਰੋ ਜਿਵੇਂ ਚਿੱਤਰ (ੲ) ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ ਵਿੱਚੋਂ ਇਸ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਨੂੰ ਘਟਾ ਕੇ ਲੰਬਾਈ ਪਤਾ ਕਰ ਲੈਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਚਿੱਤਰ (ੲ) ਵਿੱਚ ਪਹਿਲੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ 1.0 ਹੈ ਅਤੇ ਡੱਬੇ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ 10.2 ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਡੱਬੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਸਹੀ ਮਾਪ (10.2 – 1.0) = 9.2 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੋਵੇਗਾ |

3. ਮਾਪ ਲੈਣ ਲਈ ਅੱਖ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤੁਹਾਡੀ ਅੱਖ ਨੇ ਜਿਸ ਬਿੰਦੁ ਦੀ
(ੳ) ਆਈ ਪੜ੍ਹਤ ਨੋਟ ਕਰਨੀ ਹੋਵੇ ਤੁਹਾਡੀ ਅੱਖ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਦੇ ਬਿਲਕੁਲ ਸਾਹਮਣੇ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਵਿੱਚ ਅੱਖ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਸਹੀ ਹੈ । ਹੋਰਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ
(ੳ) ਅਤੇ
(ੲ) ਵਿੱਚ ਅੱਖ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਗ਼ਲਤ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਲਈ ਗਈ ਪੜ੍ਹਤ ਭਿੰਨ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਗਤੀ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ । ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ –
1. ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ-ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਣ-

• ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਕਾਰ ਜਾਂ ਬੱਸ ਦੀ ਗਤੀ
• ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੀ ਪਟੜੀ ਉੱਪਰ ਗਤੀ
• ਸਿੱਧੇ ਟਰੈਕ ਉੱਪਰ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਗਤੀ ।

2. ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ-ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ |
ਉਦਾਹਰਨ-

• ਘੜੀ ਦੀਆਂ ਸੂਈਆਂ ਦੀ ਗਤੀ
• ਪੱਖੇ ਦੇ ਬਲੇਡਾਂ ਪਿਰਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ।
• ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਘੁਮਾਉਣ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਦੀ ਗਤੀ ।

3. ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਆਪਣੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਦੁਹਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਣ-

• ਪੀਂਘ ਦੀ ਗਤੀ
• ਪੈਂਡੂਲਮ ਦੀ ਗਤੀ
• ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸੁਈ ਦੀ ਉੱਪਰ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਕਿਸੇ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣਾ-ਕਿਸੇ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਸਕੇਲ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਵਿਧੀ-ਜਿਸ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣੀ ਹੈ ਉਸ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਚਿੰਨ A ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਉੱਪਰ ਚਿੰਨ੍ਹ B ਲਗਾਓ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਹੁਣ A ਤੋਂ B ਤੱਕ ਵੱਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਲਈ ਇੱਕ ਧਾਗਾ ਲਓ । ਇਸ ਧਾਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਗੰਢ ਮਾਰ ਦਿਓ । ਇਸ ਗੰਢ ਨੂੰ ਬਿੰਦੂ A ‘ਤੇ ਰੱਖੋ । ਆਪਣੇ ਅੰਗਠੇ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਤਣਿਆ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੇ ਉੱਪਰ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਦੂਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਬਾਕੀ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਬਿੰਦੁ B ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਦੁਹਰਾਓ । ਜਿੱਥੇ ਧਾਗਾ ਬਿੰਦੁ B ਨੂੰ ਛੂੰਹਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਗੰਢ ਮਾਰ ਦਿਓ । ਹੁਣ ਦੋਨੋਂ ਗੰਢਾਂ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਸਕੇਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਮਾਪ ਲਓ । ਇਹ ਲੰਬਾਈ ਉਸ ਵਕਰ ਰੇਖਾ AB ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਗਿੱਠ ਜਾਂ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਮਾਣਕ ਇਕਾਈ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਹੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਗਿੱਠ ਜਾਂ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਣ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਤੀਜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗੱਠਾਂ ਅਤੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀਆਂ ਲੰਬਾਈਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਕੋਈ ਲੰਬਾਈ ਆਪਣੀ ਹੀ ਗਿੱਠ ਜਾਂ ਕਦਮ ਨਾਲ ਮਾਪ ਕੇ ਕਿਸੇ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਉਹ ਅਸਲ ਲੰਬਾਈ ਬਾਰੇ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਪਾਉਣਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਗਿੱਠ ਜਾਂ ਕਦਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਬਾਰੇ ਉਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਮਾਪਣ ਵਾਸਤੇ ਮਿਆਰੀ ਲੰਬਾਈ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੱਕ ਨਾ ਬਦਲੇ । ਇਸ ਲਈ ਗਿੱਠ ਜਾਂ ਕਦਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੇ ਮਾਣਕ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 6 Science ਗਤੀ ਅਤੇ ਦੂਰੀਆਂ ਦਾ ਮਾਣ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਵਕਰ ਲੰਬਾਈਆਂ ਨੂੰ ………………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਗੇ,

(ii) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਵਸਤੂ ਦਾ ………….. ਪੱਥ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਜਾਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਰੇਖਾ,

(iii) ਛੱਤ ਦੇ ਪੱਖੇ ਦੇ ਪਰਾਂ ਦੀ ਗਤੀ …………. ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ,

(iv) ਧਰਤੀ ਦਾ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣਾ ……………….. ਦਾ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ,

(v) ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੀ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਿਤੀ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ-

(i) ਸਾਡਾ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਂਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਹਿਲਾਉਣਾ ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ, ਸਮਾਂ ਮਾਪਣ ਵਿੱਚ ਸਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ |
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iii) ਮੀਟਰ ਲੰਬੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਮਾਪਣ ਲਈ ਇੱਕ ਸੁਵਿਧਾਜਨਕ ਇਕਾਈ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iv) ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(v) ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਦਾ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ॥

3. ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਮੀਟਰ	(ਉ) ਲੰਬਾਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਕਾਈ
(ii) ਗਤੀ	(ਅ) ਛੱਤ ਦੇ ਪੱਖੇ ਦੇ ਬਲੇਡ ਦੀ ਗਤੀ
(iii) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ	(ਈ) ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.1. ਇਕਾਈ
(iv) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ	(ਸ) ਵਸਤੁ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਾਵ
(v) ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਉਂਗਲੀ ਤੱਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ |	(ਹ) ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਸੇਬ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉੱ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਮੀਟਰ	(ਇ) ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ
(ii) ਗਤੀ	(ਸ) ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਾਵ
(iii) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ	(ਅ) ਛੱਤ ਦੇ ਪੱਖੇ ਦੇ ਬਲੇਡ ਦੀ ਗਤੀ
(iv) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ	(ਹ) ਰੁੱਖ ਤੋਂ ਸੇਬ ਦਾ ਡਿੱਗਣਾ
(v) ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਉੱਗਲੀ ਤੱਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ	(ਉ) ਲੰਬਾਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਇਕਾਈ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

(i) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਬਾਈ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਮਿਆਰੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ?
(ਉ) ਡੈਸੀਮੀਟਰ
(ਅ) ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ
(ਈ) ਮਿਲੀਮੀਟਰ
(ਸ) ਮੀਟਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਮੀਟਰ ।

(ii) 1 ਕਿਲੋਮੀਟਰ … ………. ਹੈ ।
(ਉ) 100 ਮੀਟਰ
(ਅ) 1000 ਮੀਟਰ
(ਇ) 100 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ
(ਸ) 10 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 1000 ਮੀਟਰ ।

(iii) ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਦਰਜੀ ਦਾ ਫੀਤਾ
(ਅ) ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ
(ਇ) ਧਾਗਾ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਧਾਗਾ ।

(iv) ਪਾਣੀ ‘ ਤੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਆਵਾਜਾਈ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼
(ਅ) ਕਿਸ਼ਤੀ
(ਇ) ਰੇਲ ਗੱਡੀ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਿਸ਼ਤੀ ।

(v) ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ
(ਉ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ
(ਅ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ
(ਇ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ
(ਸ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ।

(vi) ਇੱਕ ਮਿਲੀਮੀਟਰ, ਇੱਕ ਮੀਟਰ ਦਾ ਕਿੰਨਵਾਂ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ?
(ਓ) \(\frac{1}{10}\) ਵਾਂ
(ਅ) \(\frac{1}{100}\) ਵਾਂ
(ਈ) \(\frac{1}{1000}\) ਵਾਂ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) \(\frac{1}{1000}\) ਵਾਂ|

(vii) ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਮੁੰਬਈ ਦੀ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਦੂਰੀ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਲੰਬਾਈ ਦਾ ਮਾਣਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ –
(ਉ) ਮੀਟਰ
(ਅ) ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
(ਈ) ਕਿਲੋਮੀਟਰ
(ਸ) ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਕਿਲੋਮੀਟਰ ॥

(vii) ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਨਾਲ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਸਮੇਂ ਸਾਵਧਾਨੀ ਵਰਤਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ –
(ਉ) ਅੱਖ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ
(ਅ) ਅੱਖ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸਕੇਲ ਦਾ ਸਿਰਾ ਟੁੱਟਿਆ ਨਾ ਹੋਣਾ
(ਇ) ਕੇਵਲ ਸਕੇਲ ਦਾ ਸਿਰਾ ਠੀਕ ਹੋਣਾ ।
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅੱਖ ਦੀ ਸਹੀ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਸਕੇਲ ਦਾ ਸਿਰਾ ਟੁੱਟਿਆ ਨਾ ਹੋਣਾ ।

(ix) ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਹੈ
(ਉ) ਕਿਲੋਮੀਟਰ
(ਅ) ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ
(ਇ) ਮੀਟਰ
(ਸ) ਫੁੱਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਮੀਟਰ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.I. ਇਕਾਈ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੰਬਾਈ ਦੀ S.1. ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
(ਉ) ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉੱਚਾਈ
(ਅ) ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੋਟੀ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ।
(ਸ) ਮੁੰਬਈ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ
(ਅ) ਮੀਟਰ
(ਈ) ਕਿਲੋਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਈਕਲ ਦੇ ਪਹੀਏ ਦੀ ਗਤੀ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਸਾਈਕਲ ਦਾ ਪਹੀਆ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਸੜਕ ‘ਤੇ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਅਸੀਂ ਵਕਰ ਰੇਖੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਮਾਪ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਅਸੀਂ ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਦੀ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਗਿਆਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪਹਿਲਾਂ ਧਾਗੇ ਨਾਲ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਾਂਗੇ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਸ ਧਾਗੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜੋ ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੈ ਨੂੰ ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਨਾਲ ਮਾਪਾਂਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜੁਗਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਅਸੀਂ ਰੁੱਖ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਾਂਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਲੰਬਾਈ ਮਾਣ ਵਾਲੀ ਟੇਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਰੁੱਖ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਮਾਪ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਜਾਂ ਫਿਰ ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਦੁਆਰਾ ਰੁੱਖ ਦੀ ਮੋਟਾਈ ਮਾਪ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੈਰਮ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਗੀਟੀ (ਸਈਕਰ ਦੀ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੈਰਮ ਦੀ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਸਟ੍ਰਾਈਕਰ (ਗੀਟੀ) ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਾਪ ਦੇ ਮਾਣਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹੋਣਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਭਿੰਨ ਅਸਮਾਨ ਮਾਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਾਪਣ ਨੂੰ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਣਾ ਕਠਿਨ ਹੋਵੇਗਾ | ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਉਹ ਵਸਤੁ ਦਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸਹੀ ਮਾਪ ਨਹੀਂ ਸਮਝ ਸਕਣਗੇ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਅਤੇ ਤੁਹਾਡਾ ਜਮਾਤੀ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਬਲਿਸ਼ਤ ਨਾਲ ਖਿੜਕੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਤਾਂ ਦੋਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਮਾਪ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਬਲਿਸ਼ਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸਮਰੂਪਤਾ ਜਾਂ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਸਹੀ ਗਿਆਨ ਲਈ ਮਾਣਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗਤੀ ਬਾਰੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ –

• ਸੂਰਜ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀ-ਇਹ ਗਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਇਸ ਗਤੀ ਨੂੰ ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਧਰਤੀ ਦਾ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਣਾ-ਗਤੀ ਆਵਰਤੀ ਅਤੇ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਦੋਨੋਂ ਪਕਾਰ ਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਗਤੀ ਇੱਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲ ਮਗਰੋਂ ਦੁਹਰਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਆਪਣੀ ਧੁਰੀ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੀਟਰ ਸਕੇਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਦੇ ਸਮੇਂ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣ ਯੋਗ ਕੋਈ ਦੋ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-

• ਅੱਖ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਸਹੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਸਕੇਲ ਦੇ ਸਿਰੇ ਭਰੇ ਹੋਏ ਨਹੀਂ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਭੁਰਿਆ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਪੂਰਨ ਅੰਕ ਨੂੰ ਲਿਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਸਕੇਲ ਨੂੰ ਮਾਪੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਸਮਾਂਤਰ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4. ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ 1.65 ਮੀਟਰ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ

ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲ ਕਰੋ । ਹੱਲ : ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 1.65 ਮੀਟਰ
= 1.65 x 100 (∵ 1 ਮੀਟਰ = 100 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ)
= 165 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ,
= 165 x 10 (∵ 1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ = 10 ਮਿਲੀਮੀਟਰ)
= 1650 ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਸਵੈਟਰ ਬਣਨ ਦੀ ਸਲਾਈ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਦੇ ਸਮੇਂ ਸਕੇਲ ਉੱਤੇ ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ‘ ਤੇ ਪਤ 3.0 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਪਤ 33.1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਲਾਈ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –
ਸਵੈਟਰ ਬੁਣਨ ਵਾਲੀ ਸਲਾਈ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = ਅੰਤਿਮ ਸਿਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ – ਆਰੰਭ ਵਾਲੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਪੜ੍ਹਤ
= 33.1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ – 3.0 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ
= 30.1 ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ ਉੱਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀਆਂ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਸਨ –

• ਫੁੱਟ ਦੀ ਲੰਬਾਈ
• ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੀ ਚੌੜਾਈ
• ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ
• ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਤਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ
• ਗਜ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ ਉੱਤੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ-

• ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਅਤੇ
• ਹੈਲੀਕਾਪਟਰ ।

ਪਾਣੀ ਉੱਤੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ-

• ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼,
• ਮੋਟਰ ਨਾਲ ਚਲਣ ਵਾਲੀ ਕਿਸ਼ਤੀ ।

ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ-

• ਬੱਸ,
• ਰੇਲ ਗੱਡੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ, ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਅਤੇ ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰੋ : ਝੂਲੇ ‘ਤੇ ਝੂਲਦੇ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਤੀ, ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਹਲ ਦੀ ਗਤੀ, ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸੂਈ ਦੀ ਗਤੀ, ਟਰੈਕ ਉੱਪਰ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੱਖੇ ਦੀ ਗਤੀ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ-ਟਰੈਕ ਉੱਪਰ ਭੱਜਦੇ ਹੋਏ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਖੇਤ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਹੱਲ ਦੀ ਗਤੀ । ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪੱਖੇ ਦੀ ਗਤੀ । ਆਵਰਤੀ ਗਤੀ-ਝੂਲਾ ਝੂਲਦੇ ਹੋਏ ਬੱਚੇ ਦੀ ਗਤੀ, ਸਿਲਾਈ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਸੁਈ ਦੀ ਗਤੀ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਮਾਪ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ-ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖੀ ਪੈਰ ਦੀ ਲੰਬਾਈ, ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਅਤੇ ਕਦਮਾਂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਮਾਪਾਂ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਹੜੱਪਾ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਮਾਪਕਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿਉਂਕਿ ਖੁਦਾਈ ਕਰਨ ਤੋਂ ਮਿਲੀਆਂ ਜਿਉਮੈਟਰੀਕਲ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਤੋਂ ਅਜਿਹਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ।

ਕੂਹਣੀ ਤੋਂ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦੀ ਟਿੱਪ ਤੱਕ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਹੱਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮਿਸ਼ਰ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਇਸਨੂੰ ਸਵੀਕਾਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਮਾਤਿਕ ਵਜੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ ਪਰੰਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਟ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਸੀ । ਗਜ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕੱਪੜੇ ਫੈਲਾ ਕੇ ਬਾਂਹ ਦੇ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਠੋਢੀ ਤੱਕ ਕੱਪੜੇ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਰੋਮ ਦੇ ਨਿਵਾਸੀ ਆਪਣੇ ਕਦਮਾਂ ਨਾਲ ਲੰਬਾਈ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਜੋਂ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਛੋਟੀ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਲਈ ਉੱਗਲੀ ਅਤੇ ਮੁੱਠੀ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਅੱਜ ਵੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਵੇਚਣ ਵਾਲਿਆਂ ਨੂੰ ਫੁੱਲ ਦੇ ਹਾਰ (ਮਾਲਾ) ਵੇਚਣ ਸਮੇਂ ਆਪਣੀ ਬਾਂਹ ਨੂੰ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਜੋਂ ਲੰਬਾਈ ਮਾਪਦੇ ਹੋਏ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸੁਵਿਧਾ ਅਨੁਸਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਜਿਹੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਜੋਂ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਪਰੰਤੂ ਹਰੇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਕਈ ਮੁਸ਼ਕਿਲਾਂ ਆਉਂਦੀਆਂ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ 1970 ਵਿੱਚ ਫਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਨੇ ਮਾਪਣ ਦੀ ਇੱਕ ਮਾਣਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਜਿਸਨੂੰ ਮੀਟਿਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 1 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 1 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ

PSEB 7th Class Science Guide ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ Textbook Questions, and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ …………………………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸ਼ਣ

(ii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸਤਾ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖ਼ਮ ਛੇਕਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਵਾ ਤੋਂ …………………….. ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਉਤਪਾਦ ………………… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ)

(iv) ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ, ਦੂਸਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ …………………….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਪੋਸ਼ੀ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ-

(i) ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਭੋਜਨ ਦਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

(ii) ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

(iii) ਯੂਗਲੀਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜੀਵ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਸੂਰਜੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਨਹੀਂ । ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦਾ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਨਾਲ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

‘ਉ’	‘ਅ’
(i) ਖੰਭ	(ਉ) ਪੱਤੇ
(ii) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਅ) ਪਰਜੀਵੀ
(iii) ਕਲੋਰੋਫਿਲ	(ੲ) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ
(iv) ਅਮਰਵੇਲ	(ਸ) ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ ।

ਉੱਤਰ-

‘ਉ’	‘ਅ’
(i) ਖੰਭ	(ੲ) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ
(ii) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਸ) ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦੇ
(iii) ਕਲੋਰੋਫਿਲ	(ਉ) ਪੱਤੇ
(iv) ਅਮਰਵੇਲ	(ਅ) ਪਰਜੀਵੀ

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ-

(i) ਅਜਿਹਾ ਸੂਖਮਜੀਵ ਜੋ ਹਵਾ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਰ ਕਰਦਾ ਹੈ-
(ਉ) ਅਮਰਵੇਲ
(ਅ) ਖੁੰਭ
(ੲ) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ
(ਸ) ਕਲੋਰੋਫਿਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ।

(ii) ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੂਜਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ-
(ਉ) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ
(ਅ) ਪਰਪੋਸ਼ੀ
(ੲ) ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ
(ਸ) ਖਣਿਜ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪਰਪੋਸ਼ੀ ।

(iii) ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਦਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ-
(ਉ) ਪੱਤਾ
(ਅ) ਤਣਾ
(ੲ) ਜੜ੍ਹ ।
(ਸ) ਫੁੱਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪੱਤਾ ।

(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਮਿਤੇ ਜੀਵੀ ਹੈ-
(ਉ) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ
(ਅ) ਖੁੰਭ
(ੲ) ਅਮਰਵੇਲ
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਖੰਭ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਪੋਸ਼ਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸ਼ਣ-ਜੀਵ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਇੱਕੋ ਜਿਹਾ ਭੋਜਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜੀ ਉਰਦ ਭੋਜਨ (ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ) ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਸੁਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪਦਾਰਥ (ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਵਰਣਕ) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ (ਸਰਲ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ) ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਰਾਹੀਂ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਮੱਗਰੀ-

1. ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ,
2. ਪਾਣੀ,
3. ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਕੀਟ ਆਹਾਰੀ ਪੌਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ ਆਹਾਰੀ ਪੌਦੇ – ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਅਤੇ ਹਜ਼ਮ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕੀਟ ਆਹਾਰੀ ਪੌਦੇ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਘੜਾ ਬੂਟੀ (ਪਿੱਚਰ ਪਲਾਂਟ) । ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਘੜੇ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਪਰਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ – ਪੋਸ਼ਣ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਜੀਵੀ ਜੀਵ ਦੂਜੇ ਜੀਵ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਾ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪਰਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ – ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕਦੂਜੇ ਤੋਂ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ‘ਤੇ ਉੱਲੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਉੱਲੀ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਸੋਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਭਾਈ ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਦੀ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਉੱਲੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਸੋਖਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਕਾਈ (Algae) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਘੜਾ-ਬੂਟੀ ਪੌਦਾ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਫੜਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੜਾ-ਬੂਟੀ (Pitcher Plant) ਪੌਦਾ ਕੀਟਾਂ ਨੂੰ ਪਕੜਨ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਘੜੇ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਘੜੇ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਦੇ ਮੁੰਹ ’ਤੇ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਮੁੜੇ ਹੋਏ ਵਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਕੀਟ ਇਸ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦਾ ਹੈ ਉਹ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਤਿਲਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਉੱਪਰ ਨਹੀਂ ਚੜ੍ਹ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਘੜੇ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਡਿਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਤਲ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਪਾਚਕ ਰਸਾਂ ਨਾਲ ਉਸ ਕੀਟ ਦਾ ਪਾਚਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਦੁਬਾਰਾ ਪੂਰਤੀ – ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ, ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਸੋਖਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ । ਕਿਸਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੁੜੀਖਾਦ (Manure) ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ (Fertilizers), (ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵੱਧ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਹੋਈ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਖੇੜਕ, ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਨਖੇੜ ਕੇ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੋਸ਼ਕ – ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਚਰਬੀ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਢੰਗ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਹਨ-
(i) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ
(ii) ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ।

(i) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ – ਜਿਹੜੇ ਪੌਦੇ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਅਜਿਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦੀ ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਇੱਕ ਵਰਣਕ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹਵਾ ਤੋਂ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਲੈ ਕੇ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ।

(ii) ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ – ਕੁੱਝ ਪੌਦੇ ਅਜਿਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ (ਕਲੋਰੋਫਿਲ) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਅਜਿਹੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੌਦੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਇਸ ਢੰਗ ਨੂੰ ਪਰਪੋਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ | ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਉਦਾਹਰਨ-ਅਮਰਵੇਲ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science PSEB Solutions for Class 6 Science ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਚੌਗਿਰਦਾ Important Questions and Answers 

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :-

(i) ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ……………………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ

(ii) ਪੰਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਭੋਜਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰਣ …………………… ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ !
ਉੱਤਰ-
ਸਟਾਰਚ

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਵਰਣਕ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਸੰਗ੍ਰਹਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਫਿਲ

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚੋਂ …………………….. ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ …………………….. ਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਆਕਸੀਜਨ ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਠੀਕ ਅਤੇ ਦੱਸੋ :-

(i) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

(ii) ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ, ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਉਪਜ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ

(iv) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਲ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਲੋਰੋਫਿਲ	(ਉ) ਜੀਵਾਣੂ
(ii) ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ	(ਅ) ਘੜਾ ਬੁਟੀ
(iii) ਅਮਰਵੇਲ	(ੲ) ਪੱਤੇ
(iv) ਜੰਤੂ	(ਸ) ਪਰਜੀਵੀ
(v) ਕੀਟ ਖਾਣ ਵਾਲੇ	(ਹ) ਪਰਪੋਸ਼ਿਤ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਲੋਰੋਫਿਲ	(ੲ) ਪੱਤੇ
(ii) ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ	(ਉ) ਜੀਵਾਣੂ
(iii) ਅਮਰਵੇਲ	(ਸ) ਪਰਜੀਵੀ
(iv) ਜੰਤੂ	(ਹ) ਪਰਪੋਸ਼ਿਤ
(v) ਕੀਟ ਖਾਣ ਵਾਲੇ	(ਅ) ਘੜਾ ਬੁਟੀ

4. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ-

(i) ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੁਸਰੇ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਕੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਸਹਿਜੀਵੀ
(ਅ) ਪਰਜੀਵੀ
(ੲ) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ
(ਸ) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪਰਜੀਵੀ ।

(ii) ਸਟੋਮੈਟਾ ਆਮ ਤੌਰ ਉੱਤੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕਿਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਜੜ੍ਹ
(ਅ) ਤਣਾ
(ੲ) ਪੱਤੇ
(ਸ) ਫੁੱਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੱਤੇ ।

(iii) ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਅ) ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ੲ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ।

(iv) ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਅੰਗ
(ਅ) ਅੰਗ ਪ੍ਰਣਾਲੀ
(ੲ) ਸੈੱਲ
(ਸ) ਟਿਸ਼ੂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸੈੱਲ ।

(v) ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਚਰਮ ਸੋਮਾ ਹੈ-
(ਉ) ਚੰਦਰਮਾ
(ਅ) ਸੂਰਜ
(ੲ) ਤਾਰੇ
(ਸ) ਹਿ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੂਰਜ ।

(vi) ਇਕ ਖਾਣਯੋਗ ਕਵਕ ਹੈ
(ਉ) ਸ਼ੈਵਾਲ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ੲ) ਰਾਈਜ਼ੋਪਸ
(ਸ) ਮਸ਼ਰੂਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਮਸ਼ਰੂਮ ।

(vii) ਪੌਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਅੰਗ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਐਪੀਡਰਮਿਸ
(ਅ) ਝਲੀ
(ੲ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(ਸ) ਰੇਸਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਸਟੋਮੈਟਾ ।

(vii) ਤਲਾਬਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਉੱਪਰ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਧਾਰੀਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਉੱਲੀ
(ਅ) ਕਾਈ
(ੲ) ਅਮੀਬਾ
(ਸ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਈ ।

(ix) ਪੌਦੇ ਦੇ ਕਿਸ ਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਮੁਲਰੋਮ
(ਅ) ਸਟੋਮੈਟਾ
(ੲ) ਪੱਤਾ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ
(ਸ) ਸੈਪਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਟੋਮੈਟਾ ।

(x) ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਿਸ ਭਾਗ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹ ਹਨ-
(ਉ) ਜੜ੍ਹ
(ਅ) ਤਣਾ
(ੲ) ਫੁੱਲ
(ਸ) ਪੱਤੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪੱਤੇ ।

ਕਰ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਸ, ਵਿਟਾਮਿਨ, ਚਰਬੀ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਖਣਿਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੌਦੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ , ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਭਿੰਨ ਪੋਸ਼ਣ ਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ, ਪਰਪੋਸ਼ੀ, ਤਜੀਵੀ, ਪਰਜੀਵੀ ।’

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਟੋਮੈਟਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੋਫਿਲ, ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇ ਤਣੇ ਅਤੇ ਹਰੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਿਹੜੇ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਲ, ਭੂਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸ਼ੈਵਾਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਲਾਬਾਂ ਜਾਂ ਠਹਿਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਅਵਪੱਕੀ (ਕਾਈ ਵਰਗੇ ਪੌਦੇ) ਹੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ, ਸ਼ੈਵਾਲ ਭੋਜਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਾਮ ਦਾ ਹਰਾ ਵਰਣਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤੱਤਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ, ਹਾਈਡਰੋਜ਼ਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਮਨੁੱਖੀ ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਮੱਛਰ
2. ਜੂ
3. ਖਟਮਲ
4. ਸੌਂਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇੱਕ ਖਾਣਯੋਗ ਉੱਲੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੁੰਬਾਂ (ਜਾਂ ਮਸ਼ਰੂਮ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉੱਲੀ ਕਿੱਥੇ ਉੱਗਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ‘ਤੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਕ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੋ :-
(ਉ) ਕਮਜ਼ੋਰ ਤਣੇ ਵਾਲਾ ਪਰਜੀਵੀ ਪੌਦਾ
(ਅ) ਇੱਕ ਪੌਦਾ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਰਪੋਸ਼ਣ ਦੋਵੇਂ ਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ੲ) ਉਹ ਛਿੱਦਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵਟਾਂਦਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਮਰਵੇਲ (Cuscuta)
(ਅ) ਘੜਾ ਬੂਟੀ (Pitcher plant)
(ਇ) ਸਟੋਮੈਟਾ (Stomata) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਅਤੇ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ :-

ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ (Autotroph)	ਪਰਪੋਸ਼ੀ (Heterotrophy)
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਹਰੇ ਪੌਦੇ, ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ।	ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਪਰਜੀਵੀ, ਉੱਲੀ, ਜੀਵਾਣੂ, ਜੰਤੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਰੰਗਦਾਰ ਪੱਤੇ ਹਰੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਫਿਰ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੰਗਦਾਰ ਪੱਤੇ (ਲਾਲ, ਭੂਰੇ) ਵਿੱਚ ਹਰਾ ਵਰਣਕ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਦੂਸਰੇ ਰੰਗ ਹਰੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ | ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਰੰਗਦਾਰ ਪੱਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਲੀ ਵਸਤੁਆਂ ਉੱਤੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਨਪਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਉਹ ਨਮ ਅਤੇ ਗਰਮ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਬੈਠਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਅੰਕੁਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਲਾਈਕੇਨ ਸਹਿਜੀਵੀ-ਸੰਬੰਧ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਕੇਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਇੱਕ ਵਾਲ ਅਤੇ ਦੂਸਰਾ ਉੱਲੀ । ਉੱਲੀ ਆਵਾਸ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਸ਼ੈਵਾਲ ਨੂੰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਵਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਉੱਲੀ ਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਵੇਂ ਸਹਿਜੀਵੀ-ਸੰਬੰਧ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਪਰਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਇੱਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੈ ਜੋ ਫ਼ਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ‘ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਗੰਢਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ . ਹਵਾ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੌਦੇ ਵਲੋਂ ਕਰ ਲਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਪੈਂਦੇ ਇਸ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਰਜੀਵੀ, ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਹਰ ਇੱਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪਰਜੀਵੀ – ਉਹ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਜਿਹੜੇ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
  ਉਦਾਹਰਨ-ਅਮਰਵੇਲ, ਉੱਲੀ, ਜੀਵਾਣੁ ਆਦਿ ।
• ਸਹਿਜੀਵੀ-ਸੰਬੰਧ – ਇਹ ਇੱਕ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਨੋਂ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਜੀਵ ਆਵਾਸ, ਜਲ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੂਸਰਾ ਜੀਵ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਲਾਈਕੇਨ ।
• ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਵਸਤੂਆਂ ਉੱਤੇ ਪਾਚਕ ਰਸਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਅ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਉੱਲੀ, ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਜੀਵੀ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪਰਜੀਵੀ (Parasites)	ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ (Saprophytes)
(i) ਇਹ ਜੀਵ ਦੂਸਰੇ ਸਜੀਵਾਂ ਉੱਪਰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(i) ਇਹ ਜੀਵ ਮ੍ਰਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੀ ਭੋਜਨ ਸਮੱਗਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਇਹ ਪੋਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅੰਗ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਅਮਰਵੇਲ, ਫੀਤਾਰਮ, ਗੋਲਾਕਿਰਮ ।	(ii) ਇਹ ਕੁੱਝ ਐਨਜਾਈਮਾਂ ਦਾ ਰਿਸਾਵ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ-ਉੱਲੀ, ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਮੁਢਲੇ ਅਤੇ ਸਹਿ-ਉਤਪਾਦ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
2. ਕਲੋਰੋਫਿਲ (ਹਰਾ ਵਰਣਕ)
3. ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ
4. ਪਾਣੀ ।

ਮੁੱਢਲੇ ਉਤਪਾਦ – ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਉਤਪਾਦ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਹਨ | ਗਲੂਕੋਜ਼ ਨੂੰ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਸਟਾਰਚ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਸਹਿ-ਉਤਪਾਦ – ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੇ ਸਹਿ-ਉਤਪਾਦ ਹਨ : ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਹਿਜੀਵੀ-ਸੰਬੰਧ ਦੋਨੋਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੈ । ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਸੰਬੰਧ ਜਿਹੜਾ ਦੋਨੋਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰਾਂ ਦੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹੋਵੇ, ਸਹਿਜੀ-ਸੰਬੰਧ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਲਾਈਕੇਨ ਵਰਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦੋਨੋਂ ਹਿੱਸੇਦਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉੱਲੀ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹ ਸ਼ੈਵਾਲ ਨੂੰ ਆਵਾਸ (ਥਾਂ), ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ-ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸ਼ੈਵਾਲ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 12th Class Economics Book Solutions Chapter 1 समष्टि अर्थशास्त्र Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 12 Economics Chapter 1 समष्टि अर्थशास्त्र

PSEB 12th Class Economics समष्टि अर्थशास्त्र Textbook Questions and Answers

I. वस्तुनिष्ठ प्रश्न (Objective Type Questions)

प्रश्न 1.
अर्थशास्त्र का सम्बन्ध किससे है ?
उत्तर-
अर्थशास्त्र का सम्बन्ध दुर्लभता की स्थिति में चुनाव से होता है।

प्रश्न 2.
चुनाव की समस्या क्यों उत्पन्न होती है ?
उत्तर-
चुनाव की समस्या दुर्लभता के कारण उत्पन्न होती है।

प्रश्न 3.
दुर्लभता से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
दुर्लभता वह स्थिति है जिसमें मानवीय आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए पर्याप्त साधन नहीं होते।

प्रश्न 4.
पदार्थों की माँग जब पूर्ति से अधिक होती है तो इस स्थिति को क्या कहा जाता है ?
अथवा
सभी आर्थिक समस्याओं की जननी क्या है ?
उत्तर-
दुर्लभता।

प्रश्न 5.
व्यष्टि अर्थशास्त्र से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र एक गृहस्थी, एक फ़र्म तथा एक उद्योग से सम्बन्धित आर्थिक समस्याओं का अध्ययन करता है।

प्रश्न 6.
समष्टि अर्थशास्त्र से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र सम्पूर्ण अर्थव्यवस्था से सम्बन्धित आर्थिक समस्याओं का अध्ययन करता है।

प्रश्न 7.
आर्थिक समस्या से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
सीमित साधनों के वैकल्पिक प्रयोगों में से चुनाव करने की समस्या को आर्थिक समस्या कहते हैं।

प्रश्न 8.
एक गृहस्थी की आर्थिक समस्याओं के अध्ययन को कौन-सा अर्थशास्त्र कहा जाता है ?
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र।

प्रश्न 9.
सम्पूर्ण अर्थव्यवस्था के स्तर पर चुनाव अथवा साधन के बंटवारे की समस्याओं का अध्ययन किस अर्थशास्त्र में किया जाता है ?
उत्तर-
समष्टि अर्थ शास्त्र।

प्रश्न 10.
अर्थशास्त्र से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
अर्थशास्त्र मानवीय व्यवहार का विज्ञान है, जिसका सम्बन्ध दुर्लभता के कारण, चयन की समस्या से होता है, जिस द्वारा व्यक्तिगत तथा सामाजिक कल्याण को अधिकतम किया जा सके।

प्रश्न 11.
दुर्लभता तथा चयन साथ-साथ चलते हैं। कैसे ?
उत्तर-
साधनों की दुर्लभता के वैकल्पिक प्रयोगों के कारण प्रत्येक व्यक्ति तथा समाज को चयन करना पड़ता है, जिस द्वारा अधिकतम सन्तुष्टि प्राप्त की जा सके, इसलिए दुर्लभता तथा चयन साथ-साथ चलते हैं।

प्रश्न 12.
क्या अर्थशास्त्र विज्ञान है ?
उत्तर-
अर्थशास्त्र एक सामाजिक विज्ञान है।

प्रश्न 13.
क्या अर्थशास्त्र विज्ञान है या कला है ?
उत्तर-
दोनों है।

प्रश्न 14.
आधुनिक अर्थशास्त्र के जनक कौन हैं ?
उत्तर-
आधुनिक अर्थशास्त्र के जनक प्रो० एडम स्मिथ हैं।

प्रश्न 15.
व्यष्टि अर्थशास्त्र का दूसरा नाम क्या है ?
उत्तर-
कीमत सिद्धान्त।

प्रश्न 16.
समष्टि अर्थशास्त्र को और क्या कहा जाता है ?
उत्तर-
रोज़गार सिद्धान्त।

प्रश्न 17.
पूंजीवाद से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
पूंजीवाद वह आर्थिक प्रणाली है जिसमें उत्पादन के साधन निजी लोगों के हाथ में होते हैं और उत्पादन लाभ प्राप्ति के लिए किया जाता है।

प्रश्न 18.
समाजवाद अर्थव्यवस्था से क्या अभिप्राय है ?
उत्तर-
समाजवाद में उत्पादन के साधन सरकार के हाथ में होते हैं और उत्पादन सामाजिक भलाई के उद्देश्य से किया जाता है।

प्रश्न 19.
समष्टि आर्थिक चरों की उदाहरण दीजिए।
उत्तर-
सकल उत्पादन, कुल निवेश, समग्र रोज़गार आदि समष्टि अर्थशास्त्र के चर हैं।

प्रश्न 20.
व्यष्टि अर्थशास्त्र और समष्टि अर्थशास्त्र में भेद स्पष्ट करें।
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र, व्यक्तिगत इकाइयों का अध्ययन करता है और समष्टि अर्थशास्त्र सामूहिक इकाइयों का अध्ययन करता है।

प्रश्न 21.
सूती कपड़ा उद्योग का अध्ययन, समष्टि आर्थिक अध्ययन है या व्यष्टि आर्थिक अध्ययन है ?
उत्तर-
सूती कपड़ा उद्योग का अध्ययन व्यष्टि आर्थिक अध्ययन है।

प्रश्न 22.
समष्टि अर्थशास्त्र का चिन्तन कहां केन्द्रित रहता है ?
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र का चिन्तन, आय तथा रोज़गार निर्धारण पर केन्द्रित रहता है।

प्रश्न 23.
समष्टि स्तरीय आर्थिक चिन्तन में अर्थशास्त्रियों की रुचि वास्तव में कब जागृत हुई है ?
उत्तर-
समष्टि स्तरीय आर्थिक चिन्तन में अर्थशास्त्रियों की रुचि वास्तव में केन्जीय क्रान्ति (Keynesian Revolution) के बाद ही जागृत हुई है।

प्रश्न 24.
आर्थिक सिद्धान्त का कौन-सा भाग राष्ट्रीय आय तथा रोजगार की समस्याओं से सम्बन्धित है ?
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र।

प्रश्न 25.
जे० एम० केन्ज़ की महत्त्वपूर्ण पुस्तक का क्या नाम है ? वह कौन-से वर्ष में प्रकाशित हुई ?
उत्तर-
“जनरल थ्यौरी ऑफ एंपलायमैंट इंटरैस्ट एंड मनी’ जोकि 1936 में प्रकाशित हुई।

प्रश्न 26.
विश्व में पहली महामंदी (Great Depression) कब आई थी ?
उत्तर-
पहली महामंदी 1929-30 में आई थी।

प्रश्न 27.
मानवीय आवश्यकताएँ ………… हैं।
(a) सीमित
(b) असीमित
(c) दुर्लभ
(d) कोई भी नहीं।
उत्तर-
(b) असीमित।

प्रश्न 28.
अर्थशास्त्र शब्द किस भाषा से लिया गया है ?
(a) फ्रेंच
(b) लैटिन
(c) ग्रीक
(d) इनमें से कोई नहीं।
उत्तर-
(c) ग्रीक।

प्रश्न 29.
अर्थशास्त्र के पितामह कौन है ?
(a) मार्शल
(b) रोबिन्ज़
(c) एडम स्मिथ
(d) इनमें से कोई नहीं।
उत्तर-
(c) एडम स्मिथ।

प्रश्न 30.
अर्थशास्त्र प्रबन्ध का विज्ञान है ?
(a) सीमित साधन
(b) असीमित आवश्यकताओं
(c) विकल्प प्रयोगों
(d) ऊपर दिये हुए सभी का।
उत्तर-
(d) ऊपर दिये हुए सभी का।

प्रश्न 31. अर्थशास्त्र का विषय ………………
(a) विज्ञान
(b) कला
(c) विज्ञान और कला
(d) न विज्ञान और न कला।
उत्तर-
(c) विज्ञान और कला।

प्रश्न 32.
व्यष्टि अर्थशास्त्र को …………. भी कहा जाता है।
(a) कीमत सिद्धान्त
(b) रोज़गार सिद्धान्त
(c) आय सिद्धान्त
(d) कृषि सिद्धान्त।
उत्तर-
(a) कीमत सिद्धान्त।

प्रश्न 33.
समष्टि अर्थशास्त्र को ………. भी कहा जाता है।
(a) कीमत सिद्धान्त
(b) आर्थिक विकास सिद्धान्त
(c) आय तथा रोजगार सिद्धान्त
(d) उपरोक्त में से कोई नहीं।
उत्तर-
(c) आय तथा रोजगार सिद्धान्त।

प्रश्न 34.
एक व्यक्ति की आर्थिक समस्याओं का अध्ययन करने को …………. कहा जाता है ।
(a) पारिवारिक अर्थशास्त्र
(b) समष्टि अर्थशास्त्र
(c) व्यष्टि अर्थशास्त्र
(d) इनमें से कोई नहीं।
उत्तर-
(c) व्यष्टि अर्थशास्त्र।

प्रश्न 35.
सामूहिक अर्थव्यवस्था से सम्बन्धित समस्याओं के अध्ययन को …….. अर्थशास्त्र कहा जाता है।
(a) व्यष्टि
(b) समष्टि
(c) अन्तर्राष्ट्रीय
(d) इनमें से कोई नहीं।
उत्तर-
(b) समष्टि।

प्रश्न 36.
दुर्लभता से अभिप्राय उस अवस्था से होता है जब साधनों की पूर्ति माँग से कम होती है।
उत्तर-
सही।

प्रश्न 37.
समष्टि अर्थशास्त्र में एक व्यक्ति की समस्याओं का अध्ययन किया जाता है।
उत्तर-
ग़लत।

प्रश्न 38.
अर्थशास्त्र की वह शाखा जिसका सम्बन्ध राष्ट्रीय आय तथा रोजगार से होता है उसको समष्टि अर्थशास्त्र कहते हैं ?
उत्तर-
सही।

प्रश्न 39.
अर्थशास्त्र केवल शुद्ध विज्ञान है ?
उत्तर-
ग़लत।

प्रश्न 40.
व्यष्टि अर्थशास्त्र तथा समष्टि अर्थशास्त्र का नाम रैगनर फरिस्च ने दिया।
उत्तर-
सही।

प्रश्न 41.
जिस क्रिया में मौद्रिक प्रवाह तथा वास्तविक प्रवाह दोनों होते हैं उसको आर्थिक क्रिया कहते
उत्तर-
सही।

प्रश्न 42.
दुर्लभता और चुनाव साथ-साथ चलते हैं; कैसे ?
उत्तर-
साधनों की दुर्लभता के वैकल्पिक प्रयोगों के कारण दुर्लभता और चुनाव साथ-साथ चलते हैं।

प्रश्न 43.
ग़रीबी तथा दुर्लभता में क्या अन्तर है ?
उत्तर-
ग़रीबी का अर्थ है बहुत कम वस्तुओं का होना, दुर्लभता का अर्थ है वस्तुओं की मात्रा की तुलना में वस्तुओं की आवश्यकताओं का अधिक होना।

प्रश्न 44.
वह क्रिया जिसका सम्बन्ध दुर्लभ साधनों का प्रयोग करके मनुष्य की इच्छाओं की सन्तुष्टि करना होता है को ……. कहते हैं।
(a) आर्थिक क्रिया
(b) अनार्थिक क्रिया
(c) सोचने की क्रिया
(d) कोई भी नहीं।
उत्तर-
(a) आर्थिक क्रिया।

प्रश्न 45.
वह क्रिया जिसका सम्बन्ध बस्तुओं की खरीद-बेच से होता है को ………. कहते हैं।
(a) उपभोग
(b) विनिमय
(c) उत्पादन
(d) कोई भी नहीं।
उत्तर-
(b) विनिमय।

प्रश्न 46.
वह अर्थव्यवस्था जिस ऊपर सरकार का लगभग पूर्ण नियन्त्रण होता है को ………अर्थव्यवस्था कहते हैं।
उत्तर-
समाजवादी।

प्रश्न 47.
निम्नलिखित में से कौन-सा आर्थिक प्रणाली का रूप नहीं है ?
(a) लोकतन्त्र
(b) पूंजीवाद
(c) समाजवाद
(d) मिश्रित अर्थव्यवस्था।
उत्तर-
(a) लोकतन्त्र।

प्रश्न 48.
दुर्लभता से संबंधित अर्थशास्त्र की परिभाषा किसने दी ?
उत्तर-
राबिन्ज़ ने।

II. अति लय उत्तरीय प्रश्न (Very Short Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
अर्थशास्त्र का सम्बन्ध किससे है?
उत्तर-
साधारण लोगों में यह धारणा पाई जाती है कि अर्थशास्त्र का सम्बन्ध रुपये-पैसे (Money) कमाने तथा उसका प्रबन्ध करने से होता है। परन्तु यह धारणा ग़लत है। अर्थशास्त्र का सम्बन्ध दुर्लभता की स्थिति में चुनाव से होता | (Economics is about making choice due to scarcity.)

प्रश्न 2.
व्यष्टि अथवा व्यक्तिगत अर्थशास्त्र से क्या अभिप्राय है?
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र का सम्बन्ध आर्थिक समस्या की लघु इकाइयों से होता है, जब हम आर्थिक समस्या को छोटेछोटे भागों में विभाजित कर एक-एक भाग का अध्ययन करते हैं तो इस विधि को व्यष्टि आर्थिक विश्लेषण कहा जाता है।

प्रश्न 3.
समष्टि अर्थशास्त्र से क्या अभिप्राय है?
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र में अर्थव्यवस्था तथा उसके समूहों अथवा औसतों का अध्ययन किया जाता है। समष्टि अर्थशास्त्र में राष्ट्रीय आय, रोज़गार, साधारण कीमत स्तर, कुल उपभोग, कुल बचत इत्यादि सामूहिक समस्याओं का हल किया जाता है।

प्रश्न 4.
व्यष्टि तथा समष्टि अर्थशास्त्र में अन्तर बताओ।
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र में आर्थिक समस्याओं को छोटे-छोटे भागों में विभाजित कर एक-एक भाग का अध्ययन किया जाता है। समष्टि अर्थशास्त्र में आर्थिक समस्याओं के समुच्चयों तथा औसतों का विशेष तौर पर अध्ययन किया जाता है। अर्थशास्त्र के अध्ययन की दो विधियां हैं।

प्रश्न 5.
अर्थशास्त्र की परिभाषा दीजिए।
उत्तर-
अर्थशास्त्र मानवीय व्यवहार का विज्ञान है, जिसका सम्बन्ध कमी के कारण चयन की समस्या से होता है ताकि व्यक्तिगत तथा सामाजिक कल्याण को अधिकतम किया जा सके।

प्रश्न 6.
आर्थिक क्रिया से क्या अभिप्राय है ? आर्थिक क्रियाओं का वर्णन करें।
उत्तर-
जिस क्रिया का सम्बन्ध मानवीय आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए दुर्लभ साधनों के उपयोग से होता है उसको आर्थिक क्रिया कहते हैं। इस क्रिया में मुद्रा प्रवाह तथा सेवाओं का प्रवाह होता है। अर्थशास्त्र की मुख्य आर्थिक क्रियाएं हैं-

• उत्पादन (Production)
• उपभोग (Consumption)
• निवेश (Investment)
• विनिमय (Exchange)
• वितरण (Distribution)
• वित्त (Finance).

प्रश्न 7.
दुर्लभता और चुनाव अर्थशास्त्र के सार हैं। स्पष्ट करें।
अथवा
चुनाव की समस्या क्यों उत्पन्न होती है ?
उत्तर-
दुर्लभता के कारण चुनाव होता है। चुनाव से अभिप्राय है निर्णय लेने की प्रक्रिया जिसका सम्बन्ध सीमित साधनों का इस प्रकार से प्रयोग होता है जिससे उपभोगी को अधिकतम सन्तुष्टि प्राप्त हो, उत्पादक को अधिकतम लाभ तथा राष्ट्र का अधिकतम विकास हो। इसलिए दुर्लभता और चुनाव को अलग नहीं किया जा सकता।

प्रश्न 8.
आर्थिक संगठन या प्रणालियों की किस्मों का वर्णन करो।
उत्तर-
आर्थिक संगठन या प्रणालियां तीन प्रकार की हैं –

1. पूंजीवाद-इस प्रणाली में लोगों को उपभोग, उत्पादन, विनिमय करने की स्वतन्त्रता होती है। आर्थिक क्रियाओं का संचालन कीमत यंत्र द्वारा होता है।
2. समाजवाद-इस प्रणाली में उपभोग उत्पादन, विनिमय का संचालन सरकार द्वारा किया जाता है। कीमत सरकार द्वारा निर्धारित की जाती है।
3. मिश्रित अर्थव्यवस्था-इस प्रणाली में कुछ आर्थिक क्रियाएं निजी लोगों द्वारा तथा कुछ आर्थिक क्रियाएं सरकार द्वारा संचालन की जाती हैं। इसमें निजी क्षेत्र तथा सरकारी क्षेत्र मिलकर काम करते हैं। भारत में मिश्रित अर्थव्यवस्था पाई जाती है।

प्रश्न 9.
अर्थशास्त्र की प्रकृति स्पष्ट करें।
अथवा
क्या अर्थशास्त्र विज्ञान है या कला है ?
उत्तर-
अर्थशास्त्र की प्रकृति से अभिप्राय है कि अर्थशास्त्र विज्ञान है या कला है। अर्थशास्त्र वास्तविक तथा आदर्शात्मक विज्ञान है और कला भी है। अर्थशास्त्र वास्तविक विज्ञान है क्योंकि इसमें विज्ञान के नियम हैं। अर्थशास्त्र आदर्शात्मक विज्ञान है क्योंकि इसमें हम देखते हैं कि क्या होना चाहिए। अर्थशास्त्र कला है जो इस प्रकार के उपाय और साधन ढूंढता है जिनसे इच्छित लक्ष्य प्राप्त किये जा सकें। अर्थशास्त्र विज्ञान तथा कला दोनों ही है।

III. लघु उत्तरीय प्रश्न (Short Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में कोई चार अन्तर स्पष्ट करो।
उत्तर-
व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में अन्तर को नीचे दिए सची पत्र द्वारा स्पष्ट किया जा सकता है।

प्रश्न 2.
व्यष्टि अर्थशास्त्र के महत्त्व को स्पष्ट करो।
उत्तर-
व्यष्टि अर्थशास्त्र का महत्त्व

1. अर्थव्यवस्था की कार्यशीलता-व्यक्तिगत अर्थशास्त्र का सबसे महत्त्वपूर्ण प्रयोग यह समझाना है कि अर्थव्यवस्था कार्य करती है।
2. आर्थिक नीतियों का निर्माण व्यक्तिगत अर्थशास्त्र आर्थिक नीतियों के निर्माण में भी सहायक होता है। साधनों के उचित विभाजन के लिए पूंजीवादी अर्थव्यवस्था महत्त्वपूर्ण योगदान डालती है।
3. आर्थिक निर्णय-व्यक्तिगत अर्थशास्त्र द्वारा आर्थिक निर्णय लिए जाते हैं; जैसे कि एक वस्तु की कीमत का निर्धारण, फ़र्म की लागत तथा लाभ का ज्ञान प्राप्त होता है।
4. आर्थिक कल्याण-व्यक्तिगत अर्थशास्त्र आर्थिक कल्याण का आधार है। इससे उपभोग तथा उत्पादन की स्थिति का ज्ञान प्राप्त होता है।
5. भविष्यवाणी-व्यक्तिगत अर्थशास्त्र द्वारा भविष्यवाणियां की जाती हैं, जैसे कि एक वस्तु की मांग बढ़ जाती है तो उस वस्तु की कीमत बढ़ जाएगी।

प्रश्न 3.
समष्टि अर्थशास्त्र का महत्त्व बताओ।
उत्तर-

• अर्थव्यवस्था का अध्ययन-समष्टि अर्थशास्त्र से समूची अर्थव्यवस्था का ज्ञान होता है।
• आर्थिक विकास-समष्टि अर्थशास्त्र द्वारा एक देश के आर्थिक विकास के निर्धारक तत्त्वों का ज्ञान प्राप्त होता है।
• कीमत स्तर का अध्ययन-एक देश में कीमत स्थिरता प्राप्त करना प्रत्येक सरकार का एक उद्देश्य होता है। इसलिए मुद्रा स्फीति तथा अस्फीति को कैसे कन्ट्रोल में रखा जाए, इसकी जानकारी समष्टि अर्थशास्त्र द्वारा होती है।
• आर्थिक नीतियों का निर्माण-समष्टि अर्थशास्त्र की सहायता से आर्थिक नीतियों का निर्माण किया जाता है, जोकि देश में निर्धनता, बेरोज़गारी, आय का विभाजन इत्यादि समस्याओं के समाधान के लिए महत्त्वपूर्ण होती हैं।
• भुगतान सन्तुलन-समष्टि अर्थशास्त्र उन तत्त्वों को स्पष्ट करता है, जोकि भुगतान सन्तुलन स्थापित करने में लाभदायक योगदान डालते हैं। इससे समूची अर्थव्यवस्था को सन्तुलन में रखने के लिए सहायता मिलती है।

प्रश्न 4.
समष्टि अर्थशास्त्र के क्षेत्र का वर्णन करें।
अथवा
समष्टि अर्थशास्त्र की मुख्य शाखाओं के नाम बताइए।
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र के क्षेत्र को निम्नलिखित भागों में बांट कर अध्ययन किया जाता है-

1. राष्ट्रीय आय का सिद्धान्त (Theory of National Income)-समष्टि अर्थशास्त्र में राष्ट्रीय आय, इसके माप तथा धारणाओं का अध्ययन किया जाता है।
2. रोज़गार का सिद्धान्त (Theory of Employment)-समष्टि अर्थशास्त्र में रोज़गार निर्धारण तथा बेरोज़गारी की समस्याओं का अध्ययन किया जाता है।
3. मुद्रा का सिद्धान्त (Theory of Money)-मुद्रा का अर्थ, मुद्रा के प्रभाव तथा कार्यों का अध्ययन किया जाता है। इसमें मुद्रा बाज़ार तथा पूँजी बाज़ार के बारे में जानकारी प्राप्त की जाती है।
4. आर्थिक विकास का सिद्धान्त (Theory of Economic Development)- आर्थिक विकास का अर्थ किसी देश की प्रति व्यक्ति आय में होने वाली वृद्धि से होता है। यह भी समष्टि अर्थशास्त्र का एक भाग माना जाता है।
5. कीमत स्तर का सिद्धान्त (Theory of Price Level)-एक देश में कीमत स्तर बढ़ने के क्या कारण होते हैं तथा मुद्रा स्फीति को कैसे रोका जा सकता है, यह भी समष्टि अर्थशास्त्र के क्षेत्र में शामिल है।
6. अन्तर्राष्ट्रीय व्यापार का सिद्धान्त (Theory of International Trade)-विभिन्न देशों में होने वाले व्यापार का भी अध्ययन समष्टि अर्थशास्त्र के क्षेत्र में आता है।

IV. दीर्य उत्तरीय प्रश्न (Long Answer Type Questions)

प्रश्न 1.
अर्थशास्त्र क्या है ? इसका क्षेत्र स्पष्ट करो। (What is Economics ? Discuss its Scope.)
उत्तर-
अर्थशास्त्र क्या है? (What is Economics ?)-अर्थशास्त्र दूसरे समाज शास्त्रों से एक नया विज्ञान है। एडम स्मिथ (Adam Smith) को अर्थशास्त्र का पिता माना जाता है; जिन्होंने 1776 में अपनी पुस्तक (Wealth of Nations) लिखी। इसमें उन्होंने कहा ‘अर्थशास्त्र धन का विज्ञान है।’ परन्तु इस परिभाषा से अर्थशास्त्र बदनाम हो गया। प्रो० मार्शल (Marshall) ने कहा कि अर्थशास्त्र मनुष्यों का विज्ञान है, जिसमें मानवीय भलाई को अधिकतम करने का अध्ययन किया जाता है। प्रो० रोबिन्ज़ (Robbins) ने अर्थशास्त्र की वैज्ञानिक परिभाषा दी। उनके अनुसार, “अर्थशास्त्र वह विज्ञान है, जो मानवीय व्यवहार का अध्ययन करता है, जिसका सम्बन्ध अधिक आवश्यकताओं तथा वैकल्पिक प्रयोगों वाले सीमित साधनों से होता है। प्रो० सेम्यूलसन (Samulson) के अनुसार अर्थशास्त्र व्यक्तिगत सन्तुष्टि तथा सामाजिक कल्याण से सम्बन्धित है। अर्थशास्त्र के सम्बन्ध में हम यह कह सकते हैं, “अर्थशास्त्र मानवीय व्यवहार का विज्ञान है,

जिसका सम्बन्ध कमी के कारण चयन की समस्या से होता है ताकि व्यक्तिगत तथा सामाजिक कल्याण को अधिकतम किया जा सके।” (“Economics is a science of human behaviour which studies problems of choice arising out of scarcity, so the individuals and society can maximise their social welfare.”) अर्थशास्त्र का क्षेत्र (Scope of Economics)-अर्थशास्त्र के क्षेत्र को दो भागों में विभाजित कर स्पष्ट किया जा सकता है1. अर्थशास्त्र की विषय सामग्री (Subject Matter of Economics)-अर्थशास्त्र की विषय सामग्री अर्थव्यवस्था की प्रकृति तथा व्यवहार की व्याख्या से सम्बन्धित है। देश में बेरोज़गारी, कीमत वृद्धि, निर्धनता, असमानता इत्यादि बहुत-सी समस्याएँ उत्पन्न होती हैं। इन समस्याओं को हल करने के लिए दो तरह की विधियों का प्रयोग किया जाता है। व्यक्तिगत आर्थिक विश्लेषण तथा सामूहिक आर्थिक विश्लेषण की सहायता से कीमत नीति, मौद्रिक नीति, राजकोषीय नीति तथा आर्थिक नियोजन आदि का अध्ययन किया जाता है। इसी तरह अर्थशास्त्र का मुख्य विषय आर्थिक समस्याओं की जांच पड़ताल करके इन समस्याओं के हल के लिए सुझाव देना है।

2. अर्थशास्त्र की प्रकृति (Nature of Economics)-अर्थशास्त्र की प्रकृति में हम देखते हैं कि अर्थशास्त्र विज्ञान है अथवा कला।
(i) अर्थशास्त्र विज्ञान है (Economics is a Science)-अर्थशास्त्र एक सामाजिक विज्ञान है, जबकि फिजिक्स, कैमिस्ट्री आदि प्राकृतिक विज्ञान हैं। अर्थशास्त्र का क्रमवार अध्ययन किया जाता है, इसके वैज्ञानिक नियम हैं तथा ये नियम सर्वव्यापी हैं। इस कारण अर्थशास्त्र विज्ञान है। विज्ञान दो प्रकार के होते
(a) वास्तविक विज्ञान (Positive Science)-वास्तविक विज्ञान का सम्बन्ध क्या है? (What is Positive Science) से होता है। मानवीय आवश्यकताएँ असीमित हैं। आवश्यकताओं को पूरा करने के लिए साधन सीमित हैं। यह वास्तविक सच्चाई है कि साधनों के वैकल्पिक प्रयोग किए जा सकते हैं, जिस कारण चयन की समस्या उत्पन्न होती है। इसलिए अर्थशास्त्र वास्तविक विज्ञान है।
(b) आदर्शमय विज्ञान (Normative Science)-आदर्शमय विज्ञान वह विज्ञान होता है, जिसका सम्बन्ध “क्या होना चाहिए” (What ought to be) से होता है। अर्थशास्त्र आदर्शमय विज्ञान भी है, क्योंकि इसमें हम देखते हैं कि कीमत में स्थिरता होनी चाहिए। निर्धन लोगों पर कम कर लगाए जाएं। इसलिए अर्थशास्त्र आदर्शमय विज्ञान भी है।

(ii) अर्थशास्त्र कला है (Economics is an Art)-किसी विशेष उद्देश्य को प्राप्त करने के लिए सिद्धान्तिक ज्ञान के व्यावहारिक प्रयोग को कला कहा जाता है। भारत में कीमतें निरन्तर तीव्रता से बढ़ रही हैं। इन कीमतों की वृद्धि को रोकने के लिए सरकार आर्थिक नीति तथा राजकोषीय नीति का प्रयोग करके कीमतों को नियन्त्रण में रखने का प्रयत्न करती है। इससे स्पष्ट है कि अर्थशास्त्र विज्ञान भी है और कला भी है।

प्रश्न 2.
व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में अन्तर स्पष्ट करो। (Explain the difference between Micro and Macro Economics.)
उत्तर-
व्यक्तिगत अर्थशास्त्र (Micro Economics)-व्यक्तिगत अर्थशास्त्र का सम्बन्ध व्यटि गत आर्थिक समस्याओं से होता है। जैसे कि एक मनुष्य, एक फ़र्म, एक उद्योग अथवा एक बाज़ार की समस्याएँ। सामूहिक अर्थशास्त्र (Macro Economics)-सामूहिक अर्थशास्त्र का सम्बन्ध अर्थव्यवस्था की आर्थिक समस्याओं से होता है। जैसे कि बेरोज़गारी, राष्ट्रीय आय, राष्ट्रीय उपभोग तथा साधारण कीमत स्तर का अध्ययन सामूहिक अर्थशास्त्र द्वारा किया जाता है। प्रो० शेपीरो के शब्दों में, “सामूहिक अर्थशास्त्र समूची अर्थव्यवस्था की कार्यशीलता से सम्बन्धित होता है।” (Macro Economics deals with the functioning of the economy as a Whole.-Shapiro)

व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में अन्तर – (Difference between Micro & Macro Economics)

व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में अन्तर्निर्भरता (Inter-dependence of Micro and Macro Economics)-
चाहे व्यक्तिगत अर्थशास्त्र में व्यक्तिगत स्तर पर कमी तथा चयन की समस्याओं का अध्ययन किया जाता है तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में समूची अर्थव्यवस्था के स्तर पर इन समस्याओं सम्बन्धी अध्ययन करते हैं, परन्तु यह दोनों एकदूसरे पर अन्तर्निर्भर हैं।
1. व्यक्तिगत अर्थशास्त्र सामूहिक अर्थशास्त्र पर निर्भर है (Micro depends on Macro Economics) यदि हम व्यक्तिगत अर्थशास्त्र की किसी आर्थिक समस्या का हल करना चाहते हैं तो सामहिक अर्थशास्त्र के बगैर यह संभव नहीं होता। जैसे कि एक फ़र्म द्वारा वस्तु की कीमत निर्धारण करते समय ध्यान में रखना पड़ेगा कि बाकी की वस्तुओं की कीमतों में कितना परिवर्तन हुआ है। यदि बाकी वस्तुओं की कीमतें दो गुणा बढ़ गई हैं तो फ़र्म अपनी वस्तु की कीमत दो गुणा कर देगी।

2. सामूहिक अर्थशास्त्र व्यक्तिगत अर्थशास्त्र पर निर्भर है (Macro depends on Micro Economics) यदि हम राष्ट्रीय आय का माप करना चाहते हैं तो यह सामूहिक अर्थशास्त्र की समस्या है। इस उद्देश्य के लिए देश में रहने वाले प्रत्येक नागरिक की आय का पता किया जाएगा। जब एक मनुष्य की आय का अध्ययन करते हैं तो यह व्यक्तिगत अर्थशास्त्र की समस्या बन जाती है। इस प्रकार यह दोनों विधियाँ एक-दूसरे पर निर्भर हैं। प्रो० सैम्यूलसन ने ठीक कहा है, “व्यक्तिगत तथा सामूहिक अर्थशास्त्र में कोई अंतर नहीं। दोनों ही महत्त्वपूर्ण हैं। आप पूरी तरह शिक्षित नहीं होंगे यदि आपको एक का ज्ञान है तथा दूसरी विधि सम्बन्धी अज्ञानी हों।”

प्रश्न 3.
अर्थशास्त्र के महत्त्व और आर्थिक प्रणाली की किस्मों का वर्णन कीजिये। (Describe the Importance of Economics and types of economic system)
उत्तर-
अर्थशास्त्र का महत्त्व बहुत अधिक हो गया है। इसके महत्त्व को निम्नलिखित अनुसार स्पष्ट किया जा सकता है-
1. अर्थशास्त्र का अध्ययन-अर्थशास्त्र एक सामाजिक विज्ञान है जिसका सम्बन्ध एक अर्थवयवस्था में दुर्लभ संसाधनों का इस प्रकार बंटवारा करना है कि समाज को अधिकतम सामाजिक कल्याण पूर्ण ज्ञान प्राप्त होता है।

2. आर्थिक नीतियों का निर्माण-अर्थशास्त्र का महत्त्व आर्थिक नीतियों के निर्माण में भी देखा जा सकता है। देश में क्या उत्पादन किया जाए? कैसे उत्पादन किया जाए ? किसके लिये उत्पादन किया जाए ? वस्तुओं की कितनी कीमत होनी चाहिये। जोकि अर्थशास्त्र की सहायता से निर्माण को जाती हैं।

3. आर्थिक कल्याण में सहायक-अर्थशास्त्र का मुख्य उद्देश्य एक अर्थव्यवस्था में आर्थिक कल्याण में वृद्धि करने में सहायक होते हैं।

4. आर्थिक प्रबन्ध में सहायक-अर्थशास्त्र विभिन्न फ़र्मों के लिये आर्थिक प्रबन्ध में सहायक होता है। वस्तु की लागत, बिक्री, कीमत आदि प्रबन्धक निर्णय लेने के लिए अर्थशास्त्र सहायक होता है।

5. भविष्यवाणियों में सहायक-अर्थशास्त्र का ज्ञान भविष्यवाणी करने के लिये भी सहायक होता है। देश का उत्पादन देश में ही प्रयोग किया जाए अथवा इसको विदेशों में बेचा जाए। विदेशों में बेचने से लाभ होगा अथवा हानि होगी। अर्थशास्त्र आर्थिक कल्याण के आदर्श की प्राप्ति के लिये भी महत्त्वपूर्ण होता है। अर्थशास्त्र एक ऐसा विज्ञान है जिसका महत्त्व प्रत्येक क्षेत्र में नज़र आता है और यह प्रत्येक के लिये अनिवार्य है।

आर्थिक प्रणाली की किस्में (Types of Economic Systems)-आर्थिक प्रणाली की मुख्य तीन किस्में हैं –
1. पूंजीवादी अर्थव्यवस्था (Capitalistic Economy)-अर्थव्यवस्था वह प्रणाली है जिसमें उत्पादन के साधन-भूमि, श्रम, पूँजी, संगठन-निजी लोगों के अधिकार में होते हैं और उत्पादन लाभ प्राप्ति के उद्देश्य से किया जाता है। इस अर्थव्यवस्था में सभी मुख्य आर्थिक निर्णय लोगों द्वारा लिए जाते हैं और जो बिना सरकारी हस्तक्षेप के बाज़ारी दशाओं द्वारा निर्धारित और नियन्त्रित किये जाते हैं। बाज़ारी दशाओं से हमारा अभिप्राय पदार्थों, सेवाओं की मांग व पूर्ति की दशाओं, उनकी कीमतों व उत्पादन लागतों, लाभ व हानि आदि से है। ये बाज़ारी दशाएं कीमत प्रणाली को जन्म देती हैं जिनके संकेत पर पूँजीवादी अर्थव्यवस्था संचालित होती है।

2. समाजवादी अर्थवयवस्था (Socialistic Economy)-समाजवाद से अभिप्राय है उत्पादन के साधनों पर सरकार का स्वामित्व, सरकार द्वारा नियोजन तथा आय का पुनर्वितरण । अर्थात् समाजवाद वह आर्थिक व्यवस्था है जिसमें उत्पादन के साथन समाज के अधिकार में होते हैं और जिसमें धन का उत्पादन, थोड़े से व्यक्तियों के निजी लाभ के लिए नहीं बल्कि सामाजिक भलाई के विचार से किया जाता है। बाजार में कीमतें सरकार द्वारा ही निर्धारित की जाती हैं।

3. मिश्रित अर्थव्यवस्था (Mixed Economy)-मिश्रित अर्थव्यवस्था एक ऐसी अर्थव्यवस्था होती है जिसमें कुछ आर्थिक निर्णय पूंजीवादी अर्थव्यवस्था की भांति लोगों द्वारा निजी लाभ के लिये जाते हैं और कुछ आर्थिक निर्णय समाजवादी अर्थव्यवस्था की भांति राज्य द्वारा लिए जाते हैं। इसमें पूँजीवादी तथा समाजवादी आर्थिक प्रणाली, दोनों प्रकार की अर्थव्यवस्था के लक्षण पाए जाते हैं। इस प्रकार इस अर्थव्यवस्था को पूँजीवाद और समाजवाद के बीच सुनहरी रास्ता (Mixed Mean) कहा जाता है।

प्रश्न 4.
समष्टि अर्थशास्त्र का महत्त्व बताएँ। (Explain the Importance of Macro Economics.)
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र का महत्त्व (Importance of Macro Economics)-समष्टि अर्थशास्त्र का अध्ययन मुख्य रूप से निम्नलिखित क्षेत्रों में किया जाता है –
1. अर्थव्यवस्था का अध्ययन (Study of Economy)-समष्टि अर्थशास्त्र से समूची अर्थव्यवस्था की कार्यप्रणाली का ज्ञान प्राप्त होता है।

2. राष्ट्रीय आय का अध्ययन (Study of National Income)-राष्ट्रीय आय से ही विभिन्न देशों की आर्थिक स्थितियों की तुलना की जा सकती है। इसलिए समष्टि अर्थशास्त्र द्वारा राष्ट्रीय आय का अध्ययन करके विश्व में एक देश की आर्थिक प्रगति का ज्ञान प्राप्त किया जा सकता है।

3. आर्थिक नीतियों का निर्माण (Formulation of Economic Policies)-समष्टि अर्थशास्त्र की सहायता से आर्थिक नीतियों का निर्माण किया जाता है जोकि देश में निर्धनता, बेरोज़गारी, आय का विभाजन इत्यादि समस्याओं का हल करने के लिए महत्त्वपूर्ण होता है।

4. कीमत स्तर का अध्ययन (Study of Price Level)-एक देश में कीमत स्थिरता प्राप्त करना प्रत्येक सरकार का एक उद्देश्य होता है, इसलिए मुद्रा स्फीति तथा अस्फीति को कैसे कन्ट्रोल में रखा जाए, इसकी जानकारी समष्टि अर्थशास्त्र द्वारा प्राप्त होती है।

5. भुगतान सन्तुलन (Balance of Payment)-समष्टि अर्थशास्त्र उन तत्त्वों को स्पष्ट करता है जोकि भुगतान सन्तुलन स्थापित करने में लाभदायक योगदान डालते हैं।

6. व्यापार चक्रों का अध्ययन (Study of Trade Cycles).-व्यापार चक्र अर्थव्यवस्था बुरा प्रभाव डालते हैं। इनका अध्ययन भी समष्टि अर्थशास्त्र में ही सम्भव है।

7. आर्थिक विकास (Economic Development)-आर्थिक विकास प्राप्त करना प्रत्येक देश का मुख्य लक्ष्य बन गया है। इस महत्त्व के लिए आर्थिक नीतियों का निर्माण करके आर्थिक विकास तेज़ी से प्राप्त किया जा सकता है।

प्रश्न 5.
समष्टि अर्थशास्त्र की सीमाएँ बताएँ। (Explain the Limitations of Macro Economics.)
उत्तर-
समष्टि अर्थशास्त्र की सीमाएँ (Limitations of Macro Economics)-समष्टि अर्थशास्त्र की सीमाएँ निम्नलिखित हैं-
1. समष्टि विरोधाभास (Macro Paradoxes)-समष्टि अर्थशास्त्र का सबसे बड़ा दोष यह है कि व्यक्तिगत निष्कर्ष जब समूहों में लागू किए जाते हैं तो वह गलत सिद्ध होते हैं। इसे ही समष्टि विरोधाभास कहते हैं। कीमतों में वृद्धि अमीर लोगों के लिए इतनी कष्टमय नहीं होती जितनी के गरीब लोगों के लिए होती है।

2. समष्टि अर्थशास्त्र की अवास्तविक मान्यताएँ (Unrealistic Assumptions of Macro Economics) समष्टि अर्थशास्त्र की पाँच मुख्य मान्यताएँ हैं-

• अल्पकाल
• बंद अर्थव्यवस्था
• पूर्ण प्रतियोगिता
• अल्परोज़गार सन्तुलन
• मुद्रा संचय का कार्य भी करती है।

यह मान्यताएँ अर्थव्यवस्था के सभी समूहों पर लागू नहीं होती क्योंकि अर्थव्यवस्था में सभी समूह एक समान होते और उनमें विभिन्नता भी पाई जाती है।

3. गलत नीतियाँ (Wrong Policies)- समष्टि अर्थव्यवस्था के अध्ययन से कई बार हम इस निष्कर्ष पर पहुंच जाते हैं कि अर्थव्यवस्था में किसी प्रकार का कोई परिवर्तन नहीं हुआ है । इसलिए आर्थिक नीति में किसी परिवर्तन की आवश्यकता नहीं है। इस प्रकार बहुत-सी नीतियाँ गलत बनाई जा सकती हैं।

4. माप में कठिनाई (Difficulty in Measurement)-समष्टि अर्थशास्त्र की एक सीमा यह भी है कि इसके चरों जैसा कि कुल उपभोग, कुल निवेश, कुल आय आदि का माप करना आसान नहीं होता।

5. व्यक्तिगत इकाइयों पर निर्भर (Dependence on Individual Units)-समष्टि अर्थशास्त्र के बहुत-से नतीजे व्यक्तिगत इकाइयों पर आधारित होते हैं, परन्तु वह ठीक नहीं। जो नतीजे व्यक्तियों पर लागू होते हैं, ज़रूरी नहीं कि वह समूहों पर भी ठीक लागू हों। इसको संरचना का भुलेखा (Fallacy of Composition) भी कहा जाता है।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.5 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.5

Question 1.
Show that the statement
p: “If x is a real number such that x³ + 4x = 0, then x is 0″ is true by
(i) direct method
(ii) method of contradiction
(iii) method of contrapositive
Answer.
Let q and r be the statements given by q: x is a real number such that x³ + 4x =0.
r : x = 0
Then p : if q, there r.

(i) Direct Method:
Let q be true, then q is true.
⇒ x is real number such that x³ + 4x = 0.
⇒ x is a real number such that x (x² + 4) = 0.
⇒ x = 0, [∵ n ∈ R, ∴ x² + 4 ≠ 0]
⇒ r is true.
Thus, q is true
⇒ r is true.
Hence, p is true.

(ii) Method of contradiction :
If possible, let p be not true, then p is not true.
⇒ ~ p is true.
⇒ ~ (q ⇒ r) is true, [∵ p = q ⇒ r]
⇒ q and ~ r is true, [∵ ~ (q ⇒ r) ~ q and ~ r]
⇒ x is a real number such that x³ + 4x = 0 and x ≠ 0.
⇒ x = 0 and x ≠ 0.
This is a contradiction.
Hence, p is true.

(iii) Method of contrapositive :
Let r be not true, then r is not true.
⇒ x ≠ 0, x ∈ R.
⇒ x (x² + 4) ≠ 0, n ∈ R ⇒ q is not true.
Thus, ~ x ⇒ ~ q.
Hence, p : q ⇒ r is true.

Question 2.
Show that the statement “For any real numbers a and b, a² = b² implies that a = b” is not true by giving a counter-example.
Answer.
The given compound statement is of the form “if p then q”.
We assume that p is true then a, b efi such that a² = b²
Let us take a = – 3 and b = 3
Now a² = b² but a ≠ b
So when p is true, q is false.
Thus the given compound statement is not true.

Question 3.
Show that the following statement is true by the method of contrapositive.
p : If x is an integer and x² is even, then x is also even.
Answer.
Let q and r be the statements given by
q : if x is an integer and x2 is even,
r : x is an even integer.
Thus, p : “If q, then r”.
If possible, let r be false. Thus, r is false.
⇒ x is not an even integer.
⇒ x is an odd integer.
⇒ x = (2x +1) for some integer 4.
⇒ x² = 4x² + 4x + 1 = 4n(n + 1) + 1
⇒ x² is an odd integer, [∵ 4x (x + 1) is even]
⇒ q is false.
Thus, r is false ⇒ q is false.
Hence, p : “If q, then r” is a true statement.

Question 4.
By giving a counter example, show that the following statements are not true.
(i) p : If all the angles of a triangle are equal, then the triangle is an obtuse angled triangle.
(ii) q : The equation x² – 1 = 0 does not have a root lying between 0 and 2.
Answer.
(i) Since the triangle is obtuse angled triangle then θ > 90°
Let θ = 100°
Also all the angles of the triangle are equal.
Sum of all angles of the triangle are 300°, which is not possible.
Thus the given compound statement is not true.

(ii) We see that x = 1 is a root of the equation x² – 1 = 0, which lies between 0 and 2.
Thus the given compound statement is not true.

Question 5.
Which of the following statements are true and which are false? In each case give a valid reason for saying so.
(i) p : Each radius of a circle is a chord of the circle.
(ii) q : The centre of a circle bisects each chord of the circle.
(iii) r : Circle is a particular case of an ellipse.
(iv) s : If x and y are integers such that x > y, then x < – y.
(v) t : √11 is a rational number.
Answer.
(i) False : The end points of radius do not lie on the circle, therefore, it is not a chord.
(ii) False : Only diameters are bisected at the centre. Other chords do not pass through the centre. Therefore centre can not bisect them.
(iii) True : Equation of ellipse is \(\frac{x^{2}}{a^{2}}+\frac{y^{2}}{b^{2}}\)
When b = a. The equation becomes \(\frac{x^{2}}{a^{2}}+\frac{y^{2}}{a^{2}}\) = 1 or x² + y² = a², which is equation of the circle.
(iv) True : If x and y are integers and x > y then – x < – y. By rule of inequality.
(v) False : 11 is a prime number.
∴ √11 is irrational.

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.4 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.4

Question 1.
Rewrite the following statement with “if-then” in five different ways conveying the same meaning.
If a natural number is odd, then its square is also odd.
Answer.
(i) A natural number is odd implies that its square is odd.
(ii) A natural number is odd only if its square is odd.
(iii) If the square of a natural number is not odd, then the natural number is also not odd.
(iv) For a natural number to be odd it is necessary that its square is odd.
(v) For a square of a natural number to be odd, it is sufficient that the number is odd.

Question 2.
Write the contrapositive and converse of the following statements.
(i) If x is a prime number, then x is odd.
(ii) It the two lines are parallel, then they do not intersect in the same plane.
(iii) Something is cold implies that it has low temperature.
(iv) You cannot comprehend geometry if you do not know how to reason deductively.
(v) x is an even number implies that x is divisible by 4.
Answer.
(i) Contrapositive statement: If a number x is not odd, then xis not a prime number.
Converse statement: If x is odd, then it is a prime number.

(ii) Contrapositive statement: If two straight lines intersect in a plane than the lines are not parallel.
Converse statement: If two lines do not intersect in the sample plane, then the two lines are parallel.

(iii) Contrapositive statement : If the temperature of something is not low, then it is not cold.
Converse statement : If something has low temperature, then it is cold.

(iv) Contrapositive statement: If you know how to reason deductively, then you comprehend geometry.

(v) Converse statement: If you do not know how to reason deductively, then you can not comprehend geometry.
The given statement can be written as :
“If x is an even number, then x is divisible by 4”.
Contrapositive statement: If x is not divisible by 4, then x is not an even number.
Converse statement: If x is divisible by 4 then x is an even number.

Question 3.
Write each of the following statement in the form “if-then”.
(i) You get a job implies that your credentials are good.
(ii) The Banana trees will bloom if it stays warm for a month.
(iii) A quadrilateral is a parallelogram if its diagonals bisect each other.
(iv) To get A+ in the class, it is necessary that you do the exercises of the book.
Answer.
(i) If you get a job, then your credential are good.
(ii) If the banana trees,stays warm for a month, then it will bloom.
(iii) If the diagonals of a quadrilateral bisect each other, then it is a parallelogram.
(iv) If you get A+ in the class, then you do all exercises in the book.

Question 4.
Given statements in (a) and (b). Identify the statements given below as contrapositive or converse of each other.
(a) If you live in Delhi, then you have winter clothes.
(i) If you do not have winter clothes, then you do not live in Delhi.
(ii) If you have winter clothes, then you live in Delhi.

(b) If a quadrilateral is a parallelogram, then its diagonals bisect each other.
(i) If the diagonals of a quadrilateral do not bisect each other, then the quadrilateral is not a parallelogram.
(ii) If the diagonals of a quadrilateral bisect each other, then it is a parallelogram.
Answer.
(a) (i) Contrapositive statement
(ii) Converse statement.

(b) (i) Contrapositive statement
(ii) Converse statement.

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.3

Question 1.
For each of the following compound statements first identify the connecting words and then break it into component statements.
(i) All rational numbers are real and all real numbers are not complex.
(ii) Square of an integer is positive or negative.
(iii) The sand heats up quickly in the Sun and does not cool down fast at night.
(iv) x = 2 and x = 3 are the roots of the equation 3x² – x – 10 = 0.
Answer.
(i) Here, the connecting word is ‘and’.
The component statements are as follows.
p : All rational numbers are real.
q : All real numbers are not complex.

(ii) Here, the connecting word is ‘or’.
The component statements are as follows,
p : Square of an integer is positive.
q : Square of an integer is negative.

(iii) Here, the connecting word is ‘and’.
The component statements are as follows.
p : The sand heats up quickly in the sun.
q : The sand does not cool down fast at night.

(iv) Here, the connecting word is ‘and’.
The component statements are as follows.
p : x = 2 is a root of the equation 3x² – x -10 = 0
q : x = 3 is a root of the equation 3x² – x -10 = 0

Question 2.
Identify the quantifier in the following statements and write the negation of the statements.
(i) There exists a number which is equal to its square.
(ii) For every real numbers, x is less than x + 1.
(iii) There exists a capital for every state in India.
Answer.
(i) Quantifier : There exists.
p : There exists a number which is equal to its square
not p : There does not exist a number which is equal to its square.

(ii) Quantifier : For every
p : For every real number x, x is less than x + 1
~p : For every real number x, x is not less than x + 1

(iii) Quantifier : There exists
p : There exists a capital for every state of India.
~ p : There does not exist a capital for every state of India.

Question 3.
Check whether the following pair of statements are negation of each other. Give reasons for the answer.
(i) x + y = y + x is true for every real numbers x andy.
(ii) There exists real number x and y for which x + y = y + x.
Answer.
Let p: x + y = y + x is true for every real numbers x and y.
q : There exists real numbers x and y for which x + y = y + x.
Now ~ p : There exists real numbers x and y for which x + y ≠ y + x. Thus ~ p ≠ q.

Question 4.
State whether the “Or” used in the following statements is exclusive “or” inclusive. Give reasons for your answer.
(i) Sun rises or Moon sets.
(ii) To apply for a driving licence, you should have a ration card or a passport.
(iii) All integers are positive or negative.
Answer.
(i) Here, “or” is exclusive because it is not possible for the Sun to rise and the Moon to set together.
(ii) Here, “or” is inclusive since a person can have both a ration card and a passport to apply for a driving licence.
(iii) Here, “or” is exclusive because all integers cannot be both positive and negative.

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 14 Mathematical Reasoning Ex 14.2

Question 1.
Write the negation of the following statements:
(i) Chennai is the capital of Tamil Nadu.
(ii) √2 is not a complex number.
(iii) All triangles are not equilateral triangle.
(iv) The number 2 is greater than 7.
(v) Every natural number is an integer.
Answer.
The negation of the given statements is as follows:
(i) Chennai is not the capital of Tamil Nadu.
(ii) √2 is a complex number.
(iii) All triangles are equilateral triangles.
(iv) The number 2 is not greater than 7.
(v) Every natural number is not an integer.

Question 2.
Are the following pairs of statements negations of each other?
(i) The number x is not a rational number.
The number x is not an irrational number.
(ii) The number x is a rational number.
The number x is an irrational number.
Answer.
(i) The negation of the first statement:
The number x is “a rational number”.
Which is the same as the second statement.
This is because when a number is statement not rational, it is rational.
Therefore, given statements are negation of each other.

(ii) The negation of the first statement:
The number x is an irrational number.
The second statement, which is the same as the second statement.
Therefore they are negation of each other.

Question 3.
Find the component statements of the following compound statements and check whether they are true or false.
(i) Number 3 is prime or it is odd.
(ii) All integers are positive or negative.
(iii) 100 is divisible by 3,11 and 5.
Answer.
(i) The component statements are as follows.
p : Number 3 is prime.
q : Number 3 is odd.
Both the statements are true.

(ii) The component statements are as follows.
p : All integers are positive.
q : All integers are negative.
Both the statements are false.

(iii) The component statements are as follows.
p : 100 is divisible by 3.
q : 100 is divisible by 11.
r : 100 is divisible by 5.
Here, the statements, p and q, are false and statement r is true.