PSEB Notes

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 14 ਊਰਜਾ ਦੇ ਸੋਮੇ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 14 ਊਰਜਾ ਦੇ ਸੋਮੇ

→ ਕਿਸੇ ਵੀ ਭੌਤਿਕ ਜਾਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਤ (ਸਮਾਨ) ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਦੇ ਇੱਕ ਰੂਪ ਨੂੰ ਦੂਜੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਨੂੰ ਕਰਨ ਲਈ ਊਰਜਾ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਸਰੀਰਿਕ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਊਰਜਾ, ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਵਾਹਨਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਅਸੀਂ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉੱਤਮ ਈਂਧਨ ਚੁਣਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜੀ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ, ਪੌਣਾਂ ਅਤੇ ਵਹਿੰਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੂੰ ਸੰਭਵ ਬਣਾਇਆ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਦੀ ਵੱਧ ਰਹੀ ਮੰਗ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਫਾਂਸਿਲ (ਪੱਥਰਾਟ) ਬਾਲਣ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਯੰਤ੍ਰਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਨ ਯੰਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸਿਲ ਈਂਧਨ ਨੂੰ ਜਲਾ ਕੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਭਾਫ਼ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਟਰਬਾਈਨਾਂ ਨੂੰ ਘੁੰਮਾ ਕੇ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਤਾਪਨ ਬਿਜਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਈਂਧਨ ਜਲਾ ਕੇ ਊਸ਼ਮਾ ਊਰਜਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਾਪ ਬਿਜਲੀ ਯੰਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਡਿੱਗਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮੰਗ ਦੇ ਚੌਥਾਈ ਭਾਗ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਣ-ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਊਰਜਾ ਸੋਮਾ ਹੈ ।

→ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ, ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਦਾ ਡੁੱਬਣਾ, ਦਰੱਖਤਾਂ-ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਆਦਿ ।

→ ਨਰਮਦਾ ਲਈ ਸਰੋਵਰ ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਈ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਕਾਰਨ ਵਿਰੋਧ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਨ ਦੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਸਾਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਸਥਾਈ ਸੋਮੇ ਦੇ ਬਾਰੇ ਆਸ਼ਵਸਤ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੋਬਰ ਦੀਆਂ ਪਾਥੀਆਂ ਬਾਲਣ ਦਾ ਸੋਮਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਲਾਉਣ ਤੇ ਘੱਟ ਊਸ਼ਮਾ ਅਤੇ ਵੱਧ ਧੂੰਆਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਚਾਰਕੋਲ ਬਾਲਣ ਵੱਧ ਊਸ਼ਮਾ ਦੇ ਨਾਲ ਬਿਨਾਂ ਲੌ ਦੇ ਬਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

→ ਬਾਇਓ ਗੈਸ ਨੂੰ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਗੋਬਰ ਗੈਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਵਿੱਚ 75% ਮੀਥੇਨ ਗੈਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੈਵ ਗੈਸ ਯੰਤਰ ਤੋਂ ਬਚੀ ਹੋਈ ਸੱਲਰੀ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਖਾਦ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਣ ਊਰਜਾ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਦੀਆਂ ਤੋਂ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਯੰਤ੍ਰਿਕ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪੌਣ ਚੱਕੀਆਂ ਲਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਪੌਣ ਊਰਜਾ ਫਾਰਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੌਣ ਊਰਜਾ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੀਆਂ ਕਈ ਖਾਮੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਛੋਟੇ ਭਾਗ ਦਾ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਬਾਹਰਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੋਖਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਹਰੇਕ ਸਾਲ 5000 ਟਰਿਲੀਅਨ ਕਿਲੋਵਾਟ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਔਸਤ ਮਾਪ 4 ਤੋਂ 7 kWh/m² ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੈ ।

→ ਸੋਲਰ ਕੁੱਕਰ, ਸੋਲਰ ਵਾਟਰ ਹੀਟਰ, ਸੋਲਰ ਸੈੱਲ, ਸੋਲਰ ਪੈਨਲ ਆਦਿ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ।

→ ਸੋਲਰ ਸੈੱਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਸਿਲੀਕਾਨ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਹਿੰਗਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸੋਲਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਘਰੇਲੂ ਉਪਯੋਗ ਘੱਟ ਹੈ ।

→ ਜਵਾਰੀ ਉਰਜਾ, ਤਰੰਗ ਉਰਜਾ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਾਪਨ ਉਰਜਾ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੋਹਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਕਠਿਨਾਈਆਂ ਹਨ। ਮਹਾਂਸਾਗਰਾਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਵਿਖੰਡਨ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪਾਦਕ ਸਮਰੱਥਾ ਦੀ ਸਿਰਫ਼ 3% ਸਪਲਾਈ ਨਿਊਕਲੀਅਰ ਬਿਜਲੀ ਯੰਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਨਿਊਕਲੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਦਾ ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਨਿਪਟਾਨ ਕਠਿਨ ਕਾਰਜ ਹੈ ।

→ CNG ਇੱਕ ਸਾਫ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ (Energy)-ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (Kinetic Energy)-ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ, ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪਾਣੀ ।

→ ਸੋਲਰ ਊਰਜਾ (Solar Energy)-ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸੋਲਰ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੌਣ ਊਰਜਾ (Wind Energy)-ਹਵਾ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਪੁੰਜ ਦੀ ਗਤੀਸ਼ੀਲਤਾ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਤ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਪੌਣ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੂਰਜੀ ਕੁੱਕਰ (Solar Cooker)-ਉਹ ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਨੂੰ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੋਲਰ ਸੈੱਲ (Solar Cell)-ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਜਿਹੜੀ ਸੌਰ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Ocean Thermal Energy)-ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਪਾਣੀ ਤੇ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੁੱਝ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਤਰ 20°C ਤਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਾਪਨ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੂਣੀ ਪ੍ਰਵਣਤਾ (Salinity Ingredients)-ਲੂਣ ਸੰਘਣਤਾ ਦੀ ਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਲੁਣੀ ਪ੍ਰਵਣਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਈਂਧਨ ਜਾਂ ਬਾਲਣ (Fuel)-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਲਾ ਕੇ ਊਸ਼ਮਾ ਉਤਪੰਨ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਈਂਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵ ਪੁੰਜ (Biomass)-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਜੀਵ ਪੁੰਜ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਾਇਓਗੈਸ (Biogass)-ਇਹ CH₂,CO₂ ਅਤੇ H₂S ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ। ਇਹ ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਗੋਬਰ ਦੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਨ ਫਲਸਰੂਪ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ (Distruction Distillation)-ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ-ਹਾਜ਼ਰੀ ਵਿੱਚ ਅਤਿ ਅਧਿਕ ਗਰਮ ਕਰਨਾ, ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਜਾਂ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (Fossil fuel)-ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਹੇਠ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਬਚੀ ਹੋਈ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਗੈਸ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

→ ਵਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ (L.P.G.)-ਵਿਤ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਇੱਕ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਹੈ। ਇਹ ਈਥੇਨ, ਬਿਊਟੇਨ ਅਤੇ ਆਈਸੋ-ਬਿਊਟੇਨ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ ।

→ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ (Synthetic Petrolium)-ਇਹ ਕੋਲੇ ਦੀ ਉੱਚ ਤਾਪ ਅਤੇ ਦਾਬ ਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਣ-ਤਾਪ (Ignition Temperature)-ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਕੋਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਅੱਗ ਫੜਦਾ ਹੈ, ਜਲਣ ਤਾਪ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ (Calorific Value)-ਇੱਕ ਕਿਲੋ-ਗ੍ਰਾਮ ਭਾਰ ਦੇ ਬਾਲਣ ਦਾ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਜਲਾਉਣ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਉਸ਼ਮਾ ਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਲਰੀ (Slurry)-ਗੋਬਰ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਘੋਲ ਜਿਹੜਾ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸਲਰੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰੋਪੈਲੇਂਟ (Propellent)-ਰਾਕੇਟ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਬਾਲਣ, ਪੈਲੇਂਟ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਗਾੜ੍ਹੇ ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਆਕਸੀਕਾਰਕ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਵਾਰ ਊਰਜਾ (Tidal Energy)-ਉਹ ਊਰਜਾ ਜਿਹੜੀ ਜਵਾਰ-ਭਾਟੇ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਲੇਵਲ ਦੇ ਉਤਾਰ ਚੜਾਓ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਵਾਰ ਊਰਜਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਤਰੰਗ ਊਰਜਾ (Wave Energy)-ਉਹ ਊਰਜਾ ਜਿਹੜੀ ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਦੇ ਨਿਕਟ ਵਿਸ਼ਾਲ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਤਰੰਗ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Geothermal Energy)-ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਕਾਰਨ ਧਰਤੀ ਦੀ ਪੇਪੜੀ | ਦੀਆਂ ਗਹਿਰਾਈਆਂ ਕਾਰਨ ਗਰਮ ਸਥਲ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਬਣੀ ਭਾਫ਼ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਭੂ-ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਾਭਿਕੀ (ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀ) ਊਰਜਾ (Nuclear Energy)-ਭਾਰੀ ਪਰਮਾਣੂ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਨਾਭਿਕੀ ਵਿਖੰਡਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕੀ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਾਭਿਕੀ ਵਿਖੰਡਨ (Nuclear Fission)-ਕਿਸੇ ਭਾਰੀ ਨਾਭਿਕ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਦੇ ਨਾਭਿਕ ਤੇ ਨਿਊਟਰਾਂਨਾਂ ਦੀ ਬੌਛਾਰ ਦੁਆਰਾ ਨਾਭਿਕਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖੰਡਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕੀ ਵਿਖੰਡਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਾਭਿਕੀ ਸੰਯਨ (Nulcear Fusion)-ਹਲਕੇ ਨਾਭਿਕਾਂ ਦੇ ਪਰਸਪਰ ਸੰਯੋਗ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਨਾਭਿਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਾਭਿਕੀ ਸੰਯਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ (Green-House Effect)-ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਾ-ਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਜਿਹੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਣ ਕਰਕੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧਣਾ, ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 13 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 13 ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ

→ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾਵਾਹੀ ਤਾਰ ਚੁੰਬਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਵਹਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਚੁੰਬਕ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਹੈਂਸ ਕਰਿਸਚਨ ਆਰਸਟੈਡ ਨੇ ਬਿਜਲ ਚੁੰਬਕਤਾ ਨੂੰ ਸਮਝਣ ਲਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ।

→ ਦਿਸ਼ਾ ਸੂਚਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਜਿਹਾ ਚੁੰਬਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਲਟਕਾਏ ਗਏ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਸਿਰਾ ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰੇ ਉਹ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਜਿਹੜਾ ਸਿਰਾ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਹ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੁੰਬਕਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਧਰੁਵ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਧੱਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਧਰੁਵ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਸ ਦੇ ਬਲ (ਆਕਰਸ਼ਣ ਜਾਂ ਪ੍ਰਤਿਕਰਸ਼ਣ) ਦਾ ਅਨੁਭਵ (ਸੰਸੁਚਨ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਰਿਮਾਣ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦੀਆਂ ਰੇਖਾਵਾਂ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਉਸ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ਵੱਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਬੰਦ ਕਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਕਦੀ ਵੀ ਇੱਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕੱਟਦੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਧਾਤੂ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਸਦੇ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਵਾਹੀ ਚਾਲਕ ਕਾਰਨ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਉਸ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਬਿਜਲਈ ਵਾਹਕ ਤਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਬਿੰਦੁ ਤੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਇਆ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਸਿੱਧੇ ਅਨੁਪਾਤ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਲਪੇਟੀ ਗਈ ਬਿਜਲਈ ਰੋਧਕ ਤਾਂਬੇ ਦੀ ਤਾਰ ਦੀ ਸਿਲੰਡਰ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੀ ਅਨੇਕ ਫੇਰਿਆਂ ਵਾਲੀ ਕੁੰਡਲੀ ਨੂੰ ਸੋਲੀਨਾਇਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੋਲੀਨਾਇਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਰੇਖਾਵਾਂ ਸਮਾਨ-ਅੰਤਰ ਸਰਲ ਰੇਖਾਵਾਂ ਵਾਂਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਢਾਂਸ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਔਬ੍ਰੇਰੀ ਐਮਪੀਅਰ ਨੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੀਤਾ ਕਿ ਚੁੰਬਕ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾਵਾਹੀ ਚਾਲਕ ਤੇ ਪਰਿਮਾਣ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਪਰੰਤੂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਚਾਲਕ ਤੇ ਅਰੋਪਿਤ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਫਲੇਮਿੰਗ ਦਾ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦਾ ਨਿਯਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਮੋਟਰ, ਬਿਜਲੀ ਜੈਨਰੇਟਰ, ਲਾਊਡ ਸਪੀਕਰ, ਮਾਈਕ੍ਰੋਫੋਨ ਅਤੇ ਗੈਲਵੇਨੋਮੀਟਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਨਾਲ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਵਿੱਚ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।

→ ਚੁੰਬਕੀ ਅਨੁਨਾਦ ਤਿਬਿੰਬ (ਐੱਮ. ਆਰ. ਆਈ.) ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਮੋਟਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜੁਗਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਦਾ ਯੰਤ੍ਰਿਕ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਮੋਟਰਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬਿਜਲਈ ਪੱਖੇ, ਰੇਫਰੀਜਰੇਟਰਾਂ, ਬਿਜਲਈ ਮਿਕਸਰ, ਵਾਸ਼ਿੰਗ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਕੰਪਿਊਟਰਾਂ, ਐੱਮ. ਪੀ.-3 ਪਲੇਅਰਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਮੋਟਰ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਰੋਧਕ ਤਾਰ ਦੀ ਇੱਕ ਆਇਤਾਕਾਰ ਕੁੰਡਲੀ ਕਿਸੇ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਦੋ ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਜੁਗਤ ਜਿਹੜੀ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਾਵਰਤਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਕੋਰ ਅਤੇ ਕੁੰਡਲੀ ਦੋਨੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਆਰਮੇਚਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਮੋਟਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਫੈਰਾਡੇ ਨੇ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ ਕਿ ਕਿਸੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਚੁੰਬਕ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਗੈਲਵੈਨੋਮੀਟਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਉਪਕਰਨ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਅਨੁਭਵ (ਸੰਸੂਚਿਤ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਾਇਕਲ ਫੈਰਾਡੇ ਨੇ ਬਿਜਲੀ ਚੁੰਬਕੀ ਪੇਰਣ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਅਪਘਟਨ ਤੇ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਕਾਰਨ ਦੂਜੇ ਨੇੜੇ ਪਏ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਪੇਮ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਦੀ ਜੁਗਤ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਜਨਰੇਟਰ (ਏ. ਸੀ. ਜਨਰੇਟਰ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦਿਸ਼ਾਈ ਧਾਰਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਧਾਰਾ ਹਰੇਕ 1/100 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧਾਰਾ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 50 ਹਰਟਜ਼ ਹੈ । DC ਧਾਰਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚੋਂ AC ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਲਾਭ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਦੁਰੇਡੇ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਉਰਜਾ ਦੇ ਖੈ ਹੋਇਆ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਮੁੱਖ ਤਾਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਲਾਲ ਬਿਜਲਈ ਰੋਧਕ ਕਵਰ ਜੁੜੀ ਹੋਈ ਤਾਰ ਧਨਾਤਮਕ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਕਾਲੇ ਕਵਰ ਵਾਲੀ ਤਾਰ ਉਦਾਸੀਨ (ਰਿਣਾਤਮਕ) ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਤਾਰਾਂ ਵਿੱਚ 220 v ਦਾ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੂ-ਸੰਪਰਕ ਤਾਰ ਹੋਰ ਕਵਰ ਨਾਲ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਫਿਊਜ਼ ਸਾਰੇ ਘਰੇਲੂ ਸਰਕਟਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਓਵਰਲੋਡਿੰਗ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਾਨੀ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਵਾਹਕ ਤਾਰ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨ ਤਾਰ ਸਿੱਧੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਓਵਰਲੋਡਿੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਿਊਜ਼ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਤਾਪਨ ਫਿਊਜ਼ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਰਕਟ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਚੁੰਬਕ (Electromagnet)-ਨਰਮ ਲੋਹੇ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਜਿਹੜਾ ਰੋਧੀ ਪਾਲਿਸ਼ ਵਾਲੀ ਚਾਲਕ ਤਾਰ ਨਾਲ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਲੰਘਾਉਣ ਨਾਲ ਚੁੰਬਕ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ (Magnetic Field)-ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਚੁੰਬਕ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਉਹ ਆਪਣਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੋਲੀਨਾਇਡ (Solenoid)-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਤਾਰ ਨੂੰ ਲਪੇਟ ਕੇ ਕੁੰਡਲੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਸੋਲਾਨਾਇਡ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੋਹਾ ਕੋਰ (Iron Core)-ਬਿਜਲਈ ਸੋਲੀਨਾਇਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਰੱਖੀ ਗਈ ਨਰਮ ਲੋਹੇ ਦੀ ਛੜ ਨੂੰ ਲੋਹਾ ਕੋਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਨੌ ਦਾ ਨਿਯਮ (Snow Rule)-ਜਦੋਂ ਚੁੰਬਕੀ ਸੂਈ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਤਾਰ ਵਿੱਚ ਦੱਖਣ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਪੱਛਮ ਵੱਲ ਵਿਖੇਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰੇਰਣ (Electromagnetic Induction)-ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੁਆਰਾ ਇਸ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਣ ਵਾਲੀ ਕੁੰਡਲੀ ਵਿੱਚ ਧਾਰਾ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਨੂੰ ਚੁੰਬਕੀ ਪ੍ਰਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ (Electric Energy)-ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ (Electric Power)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੇ ਖਪਤ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲ ਜੈਨਰੇਟਰ (Electric Generation)-ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਉਪਕਰਨ ਨੂੰ ਬਿਜਲ ਜੈਨਰੇਟਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਤਵੀ ਧਾਰਾ (Alternating Current)-ਇਹ ਉਹ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਲਗਾਤਾਰ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਪਰਤਵੀਂ ਧਾਰਾ (Direct Current)-ਇਹ ਉਹ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕੋ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ (Short Circuit)-ਕਿਸੀ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਨ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣਾ ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਫਿਊਜ਼ (Fuse)-ਘੱਟ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜੇ ਵਾਲਾ ਤਾਰ ਫਿਊਜ਼ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲ ਮੀਟਰ (Electric Meter)-ਇਹ ਉਹ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬਿਜਲਈ ਸਕਟ ਵਿੱਚ ਇਸਤੇਮਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਝਟਕਾ ਜਾਂ ਸ਼ਾਕ ( Electric Shock)-ਸਰੀਰ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਦਾ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਦੇ ਉੱਚ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਛੂਹਣ ਨਾਲ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਝੱਟਕੇ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਾਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਤਿਭਾਰ ਜਾਂ ਓਵਰਲੋਡਿੰਗ (Overloading)-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਸਰਕਟ ਦੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਸੀਮਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤਾਰਾਂ ਬਹੁਤ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਅੱਗ ਫੜ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਓਵਰਲੋਡਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦਾ ਅੰਗੂਠਾ ਨਿਯਮ (Right hand Thumb Rule)-ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮੰਨ ਲਈਏ ਕਿ ਧਾਰਾਵਾਹੀ ਚਾਲਕ ਸਾਡੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ ਸਾਡਾ ਅੰਗੂਠਾ ਧਾਰਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਤਾਰ ਦੁਆਲੇ ਉਂਗਲੀਆਂ ਦਾ ਘੁਮਾਓ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਫਲੈਮਿੰਗ ਦਾ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦਾ ਨਿਯਮ (Fleming’s Left hand Rule)-ਆਪਣੇ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਉੱਗਲੀ, ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉਂਗਲੀ ਅਤੇ ਅੰਗੂਠੇ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਾਓ ਕਿ ਜੇਕਰ ਪਹਿਲੀ ਉਂਗਲੀ ਚੁੰਬਕੀ ਖੇਤਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਿਚਕਾਰਲੀ ਉਂਗਲੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਚਾਲਕ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਅੰਗੂਠੇ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਵੇਗੀ ।

→ ਭੂ-ਸੰਪਰਕਿਤ (Earthing)-ਉੱਚ ਸ਼ਕਤੀ ਵਾਲੇ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੇ ਧਾੜਵੀ ਫਰੇਮ ਨੂੰ ਘਰੇਲੂ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਦੀ ਭੂ-ਤਾਰ ਨਾਲ ਜੋੜਨਾ, ਭੂ-ਸੰਪਰਕਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 12 ਬਿਜਲੀ

→ ਚਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਰਚਨਾ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਚਾਰਜ ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਚਾਰਜ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕੂਲਾਂਮ (e) ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਕੂਲਾਮ ਲਗਭਗ 6 × 10¹⁸ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਚਾਰਜ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਚਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ (ਬਹਾਓ) ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
∴ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ (I) = \(\frac{\mathrm{Q}}{t}\)
ਇੱਥੇ Q = ਚਾਰਜ ਅਤੇ t = ਸਮਾਂ

→ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਐਮਪੀਅਰ (A) ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਬੰਦ ਸਰਕਟ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਕਟ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਨੂੰ ਐਮਮੀਟਰ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਐਮਮੀਟਰ ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਕੂਮ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਬਹਾਓ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਸੈੱਲ ਆਪਣੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਤੇ 1.6 × 10¹⁹ C ਚਾਰਜ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ (V) =

→ ਬਿਜਲਈ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵੋਲਟ (V) ਹੈ ।
1 ਵੋਲਟ (V) =

→ ਸਰਕਟ ਦੇ ਕੋਈ ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਨੂੰ ਵੋਲਟਮੀਟਰ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕ (ਚਾਲਕ) ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਉਸਦੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਧਾਤਵੀ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਉਸ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਦੇ ਮੱਧ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਚਾਲਕ ਦਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਦਾਬ ਸਮਾਨ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
V ∝ I
ਅਰਥਾਤ \(\frac{V}{I}\) = R

→

→ ਕਿਸੇ ਧਾਤੂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲਕ ਦਾ ਤਿਰੋਧ (R) ਉਸ ਦੀ ਲੰਬਾਈ (l) ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਖੇਤਰ ਫਲ (A) ਦੇ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
R ∝ \(\frac{l}{\mathrm{~A}}\)
ਅਰਥਾਤ R = ρ × \(\frac{l}{\mathrm{~A}}\)

→ ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕਤਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਟਕ ਧਾਤਾਂ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਤਾਪਨ ਦੇ ਲਈ ਮਿਸ਼ਰਤ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸੰਚਾਰਨ ਦੇ ਲਈ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਅਤੇ ਤਾਂਬੇ (ਕਾਪਰ) ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਨਾਲ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

1. ਸ਼੍ਰੇਣੀਕੂਮ ਸੰਯੋਜਨ
2. ਸਮਾਨੰਤਰ ਮ ਸੰਯੋਜਨ ।

→ ਕਈ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕਾਂ (ਚਾਲਕਾਂ) ਨੂੰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਕੂਮ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁੱਲ-ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ R_S = R₁ + R₂ + R₃ + ……….. ਕਈ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕਾਂ (ਚਾਲਕਾਂ) ਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰਮ ਵਿੱਚ ਸੰਯੋਜਿਤ ਕਰਨ ਤੇ ਤੁੱਲ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ

R_p = \(\frac{1}{R_{1}}+\frac{1}{R_{2}}+\frac{1}{R_{3}}\) + …………..

→ ਸ਼੍ਰੇਣੀਕ੍ਰਮ ਸੰਯੋਜਨ ਘਰੇਲੂ ਵਿਵਹਾਰ ਲਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਜੂਲ ਦੇ ਊਸ਼ਮਾ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ, ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਤਾਪ ਊਰਜਾ H = I² Rt

→ ਬਿਜਲਈ ਫਿਊਜ਼ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟਾਂ ਅਤੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ
P = V × I
P = I²R
P= \(\frac{\mathrm{V}^{2}}{\mathrm{R}}\)

→ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਾਟ ਹੈ ।

→ 1 ਵਾਟ (W) = 1 ਵੋਲਟ (V) × 1 ਐਮਪੀਅਰ (A)

→ ਜਦੋਂ 1 ਵਾਟ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ 1 ਘੰਟੇ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਖ਼ਰਚ ਹੋਈ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ । ਵਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵਾਟ-ਘੰਟਾ (Wh) ਹੈ। ਇਸਦਾ ਵਪਾਰਕ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕਿਲੋਵਾਟ ਘੰਟਾ (Kwh) ਹੈ।

→ 1 Kwh = 3.6 × 10⁶ J (ਜੂਲ)

→ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ (Electric Current)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਰਹੇ ਬਿਜਲਈ ਚਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ (Electric Circuit)-ਕਿਸੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਨਿਰੰਤਰ ਅਤੇ ਬੰਦ ਪੱਥ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਰਜ (Charge)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਦੀ ਬਿਜਲਈ ਸਥਿਤੀ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੂਜੇ ਚਾਲਕ ਨਾਲ ਜੁੜ ਕੇ ਚਾਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੱਸੇ ।

→ ਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ (Potential Difference)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਚਾਰਜ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਿਰੋਧ (Resistance)-ਇਹ ਚਾਲਕ ਦਾ ਉਹ ਗੁਣ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਚਾਲਕ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਓਹਮ (Ohm)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ 1 ਓਹਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੇਕਰ ਚਾਲਕ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ । ਵੋਲਟ ਦਾ ਟੈਂਸ਼ਲ ਹੋਣ ਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਐਮਪੀਅਰ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋਵੇ ।

→ ਵੋਲਟਮੀਟਰ (Voltmeter)-ਉਹ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਰਕਟ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਬਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਚਾਲਕ (Conductor)-ਜਿਸ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਚਾਲਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁਚਾਲਕ (Insulator)–ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਐਮਮੀਟਰ (Ammeter)-ਉਹ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਧਾਰਾ ਨਿਯੰਕ (Rheostat)-ਉਹ ਯੰਤਰ ਜਿਸ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਿਜਲਈ ਸਰਕਟ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦਾ ਮਾਨ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਵੋਲਟ (One volt)-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਕੁਲਾਂਮ ਚਾਰਜ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕਰਨ ਤੇ 1 ਜੁਲ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਚਾਲਕ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ 1 ਵੋਲਟ ਹੋਵੇਗਾ ।

→ ਓਹਮ ਦਾ ਨਿਯਮ (Ohms Law)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੁਟੈਂਸ਼ਲ ਅੰਤਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਚਾਲਕ ਦੀ ਭੌਤਿਕ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
V ∝ I
ਅਰਥਾਤ \(\frac{\mathrm{V}}{\mathrm{I}}\) = R (ਸਥਿਰ ਅੰਕ)

→ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ (Electric Energy)-ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ (Electric Power)-ਕਿਸੇ ਚਾਲਕ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਦੇ ਖ਼ਰਚ ਹੋਣ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਾਟ (Watt)-ਇਹ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 1 ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਪ੍ਰਤਿ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਲੋਵਾਟ (Kilowatt)-ਇਹ ਉਹ ਬਿਜਲਈ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ 1000 ਜੂਲ ਪ੍ਰਤਿ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਲੋਵਾਟ-ਘੰਟਾ (Kilowat-Hour)-ਇਹ ਉਹ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਹੈ ਜੋ 1 ਕਿਲੋਵਾਟ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਪੱਬ ਵਿੱਚ 1 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੂਲਾਂਮ ਦਾ ਨਿਯਮ (Coulomb’s Law)-ਦੋ ਚਾਰਜਿਤ ਕਣਾਂ ਵਿਚਕਾਰ ਚਾਰਜਿਤ ਬਲ ਜੋ ਕਣਾਂ ਦੇ ਚਾਰਜਾਂ ਦੇ ਗੁਣਨਫਲ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਦੂਰੀ ਦੇ ਵਰਗ ਦਾ ਉਲਟ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
F = K \(\frac{q_{1} \times q_{2}}{r^{2}}\)

→ ਜੂਲ ਦਾ ਊਸ਼ਮਾ ਨਿਯਮ (Joule’s Law of Heating)-ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਤਿਰੋਧਕ (R) ਵਿੱਚੋਂ ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ (I) ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਹੋਣ ਨਾਲ ਜੇਕਰ ਉਸ ਵਿੱਚ ਊਸ਼ਮਾ (H) ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਊਸ਼ਮਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ, ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਚੰਦੇ ਵਰਗ, ਪ੍ਰਤਿਰੋਧ (R) ਅਤੇ ਸਮਾਂ (t) ਦੇ ਸਿੱਧਾ ਅਨੁਪਾਤੀ ਹੋਵੇਗੀ ।
H = I² Rt

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 11 ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗਾ ਸੰਸਾਰ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 11 ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗਾ ਸੰਸਾਰ

→ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਚਾਰੋਂ ਪਾਸੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਸਮਰੱਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਅੱਖ ਇੱਕ ਕੈਮਰੇ ਵਾਂਗ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਸਿਸਟਮ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਹੀ ਪਰਦੇ ਉੱਤੇ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਰਦੇ ਨੂੰ ਰੈਟੀਨਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਾਰਨੀਆ ਅੱਖ ਦੇ ਡੇਲੇ ਦੀ ਅਗਲੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਉਭਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਲੀ ਨੇਤਰ ਲੈਂਨਜ਼ ਭਿੰਨ ਦੂਰੀਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਰੈਟੀਨਾ ਉੱਤੇ ਫੋਕਸ ਕਰਦਾ ।

→ ਆਇਰਿਸ, ਪੁਤਲੀ ਦੇ ਸਾਈਜ਼ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰੇਟੀਨਾ ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੁਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਸਿਗਨਲ ਉਤਪੰਨ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੰਤ੍ਰਿਕਾ ਦੇ ਕਿਸੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਵਿਗਾੜ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਨੇਤਰ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਵਜ੍ਹਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਨੇਤਰ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਉਹ ਸਮਰੱਥਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹ ਆਪਣੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਸਮਾਯੋਜਿਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਅਨੁਕੂਲਣ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸਾਫ਼ ਵੇਖਣ ਲਈ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 25 ਸਮ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਜਵਾਨ ਲਈ ਨਿਕਟ ਬਿੰਦੂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਅੱਖ ਤੋਂ 25 ਸਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੋਤੀਆਂ ਬਿੰਦ ਦੇ ਉਪਰੇਸ਼ਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੀ ਅੱਖ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਮੁੜ ਆਉਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਇੱਕ ਅੱਖ ਦਾ ਖਿਤਿਜੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਖੇਤਰ ਲਗਭਗ 150° ਹੈ ਜਦਕਿ ਦੋ ਅੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਹ ਲਗਭਗ 180° ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਦੋਸ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਨਿਕਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼,
2. ਦੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ ਅਤੇ
3. ਬੁੱਢਾਪਾ ਜਾਂ ਜਰਾ-ਦੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ।

→ ਨਿਕਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੇ ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਸਮਰੱਥਾ ਵਾਲੇ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਜ਼ਰਾ (ਬੁਢਾਪਾ) ਦੂਰਦ੍ਰਿਸ਼ਟਤਾ ਦੋਸ਼ ਨੂੰ ਢੁੱਕਵੀਂ ਸਮਰੱਥਾ ਦੇ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ੋਧਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਸੰਪਸ ਲੈਨਜ਼ (Contact lens) ਦੁਆਰਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਕਰਨਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

→ ਕੱਚ ਦੀ ਤ੍ਰਿਭੁਜ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਅਪਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਘਟਕ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਖੇਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਊਟਨ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਸਪੈਂਕ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਚ ਦੇ ਪ੍ਰਿਜ਼ਮ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਿਹੜਾ ਸੂਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਜਿਹਾ ਸੀਕਮ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਫੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਅਪਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਤਾਰੇ ਟਿਮਟਿਮਾਉਂਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਾਯੂਮੰਡਲੀ ਅਪਵਰਤਨ ਕਾਰਨ ਸੂਰਜ ਸਾਨੂੰ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੂਰਜ ਦੇ ਉੱਗਣ ਤੋਂ 2 ਮਿੰਟ ਪਹਿਲਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦੇਣਾ ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਸਤਵਿਕ ਸੂਰਜ ਦੇ ਛਿਪਣ ਤੋਂ 2 ਮਿੰਟ ਬਾਅਦ ਤੱਕ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਭਿੰਡਰਣਾ ਹੀ ਆਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਨੀਲਾ ਰੰਗ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਰੰਗ ਅਤੇ ਸੂਰਜ ਦੇ ਉੱਗਣ ਅਤੇ ਛਿਪਣ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਦਾ ਲਾਲ ਰੰਗ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

→ ਟਿੰਡਲ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਾਰਨ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਖੰਡਰੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਾਡੇ ਕੋਲ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਹਰੇ ਅਤੇ ਧੁੰਏਂ ਦੁਆਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਭਿੰਡਰਾਉ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੂਰ ਤੋਂ ਵੇਖਣ ‘ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਲਾਲ ਹੀ ਦਿੱਸਦਾ ਹੈ ।

→ ਨੇਤਰ ਲੈੱਨਜ਼ (Eye Lens)-ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਜੈਲੀ ਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਨੇਤਰ ਲੈੱਨਜ਼ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਰੈਟੀਨਾ ਉੱਤੇ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਵੱਛ ਮੰਡਲ (ਕਾਰਨੀਆ) (Cornea)-ਉਹ ਤਿੱਲੀ ਜਿਹੜੀ ਡੇਲ਼ੇ ਦੇ ਅਗਲੇ ਭਾਗ ਉੱਤੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਉਭਾਰ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅੱਖ ਵਿੱਚ ਦਾਖ਼ਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨੂੰ ਕਾਰਨੀਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਇਰਿਸ (Iris)-ਕਾਰਨੀਆ ਦੇ ਪਿਛਲੇ ਭਾਗ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਜਿਹੜੀ ਪੁਤਲੀ ਦੇ ਸਾਇਜ਼ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਇਰਿਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਕਟ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ (Myopia)-ਉਹ ਰੋਗ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨੇੜੇ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਦੂਰ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨਹੀਂ ।

→ ਦੂਰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦੋਸ਼ (Hyper metropia)-ਇਹ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਉਹ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੁਰ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਾਫ਼ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਨੇੜੇ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਸਾਫ ਨਹੀਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਰੈਟੀਨਾ (Retina)-ਇਹ ਉਹ ਕੋਮਲ ਤਿੱਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੁਗਰਾਹੀ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੀਪਤ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੁਗਰਾਹੀ ਸੈੱਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਸਿਗਨਲ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਨਾੜੀਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਕਟ ਬਿੰਦੁ (Near Point)-ਉਹ ਨਿਊਨਤਮ ਦੁਰੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਵਸਤੁ ਬਿਨਾਂ ਤਨਾਓ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਅੱਖ ਦਾ ਨਿਕਟ ਬਿੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੂਰ-ਬਿੰਦੂ (Far Point)-ਉਹ ਦੂਰਤਮ ਬਿੰਦੂ ਜਿਸ ਤੱਕ ਕੋਈ ਅੱਖ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਖ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਅੱਖ ਦਾ ਦੂਰ-ਬਿੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੋਤੀਆ ਬਿੰਦ (Cataract)-ਅੱਖ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲੀ ਲੈੱਨਜ਼ ਉੱਤੇ ਦੂਧੀਆ ਜਾਂ ਧੁੰਦਲੀ ਪਰਤ ਦਾ ਜੰਮ ਜਾਣਾ ਮੋਤੀਆ ਬਿੰਦ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਸ਼ਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵੇਖਣ ਦੀ ਕਮੀ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਖ ਤੋਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਾ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਲਪਤਮ ਦੂਰੀ (Least distance of district Vision)-ਉਹ ਨਿਊਨਤਮ ਦੂਰੀ ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਤਨਾਓ ਦੇ ਵਧੇਰੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਦਰਸ਼ਨ ਦੀ ਅਲਪਤਮ ਦੂਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੰਗ ਅੱਧਤਾ (Colour blindness)-ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਠੀਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵੇਖ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਰੰਗਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੰਗ ਅੱਧਤਾ ਦਾ ਰੋਗੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਥਿਰਤਾ (Persistence of Vision-ਰੇਟਿਨਾ ਤੇ ਉਪਸਥਿਤ ਉਹ ਸੰਵੇਦਨਾ ਜਿਸ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਇੱਕ ਸਕਿੰਟ ਦੇ ਸੋਲ੍ਹਵੇਂ ਭਾਗ ਤਕ ਕਿਸੇ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਜ਼ਾਰੇ) ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਸਥਿਰਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 9 ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 9 ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ

→ ਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਜਨਮ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਵਰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ ਕੁੱਝ ਵੱਖਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਢਲੇ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਦੋਨੋਂ ਬਰਾਬਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਪਦਾਰਥ ਸੰਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਹਰ ਸੰਤਾਨ ਵਿਚ ਸਾਰੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਦੋ ਵਿਕਲਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੈਂਡਲ ਪਹਿਲੇ ਵਿਗਿਆਨੀ ਸਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਹਰ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਪੌਦੇ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਗਣਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਮੈਂਡਲ ਨੇ ਮਟਰ ਦੇ ਪੌਦੇ ਦੇ ਅਨੇਕ ਵਿਕਲਪੀ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।

→ DNA ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਸੂਚਨਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਜੀਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਾਰਮੋਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਤੇ ਉਸਦੀ ਲੰਬਾਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੀਨ ਲੱਛਣਾਂ (Traits) ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਹਰ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਾਪੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਰ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਮਾਦਾ ਜਨਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਰ ਜਨਕ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਦੇ ਹਰੇਕ ਜੋੜੇ ਦਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਹੀ ਇੱਕ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿਚ 23 ਜੋੜੇ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਰ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇਕ ਜੋੜੀ ‘X Y’ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਵਿਚ ਇਕ ਜੋੜੀ ‘XX’ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਯੁਗਮਕ ਜਾਂ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਵਿਸ਼ਿਸ਼ਟ ਜਣਨ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਰਲਸ ਡਾਰਵਿਨ ਨੇ ‘ਕੁਦਰਤੀ ਵਰਣ ਦੁਆਰਾ ਜੈਵ ਵਿਕਾਸ` ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਕਲਪਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

→ ਅਸੀਂ ਡਾਰਵਿਨ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਜੈਵ ਵਿਕਾਸਵਾਦ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਇਕ ਬਿਟਿਸ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਜੇ.ਬੀ.ਐੱਸ. ਹਾਲਡੇਨ ਨੇ 1929 ਵਿਚ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ਕਿ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਤਪੱਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਰਲ ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਣੂਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੋਈ ਹੋਵੇਗੀ ਜੋ ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਣੇ ਸਨ ।

→ ਸੈੱਲ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ।

→ ਜੀਵਾਣੂ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੋਰ ਵਧੇਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿਚ ਕੇਂਦਰਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਹੁ-ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਹਿਲੂ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਨ ਜਨਕ ਤੋਂ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਹੋਏ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਲੱਛਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੰਛੀਆਂ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ, ਜਲਥਲੀ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਦੇ ਪੈਰਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ ਚਾਹੇ ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਮਗਾਦੜ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਚਾਹੇ ਉੱਡਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ਪਰ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇਕ ਸਮਾਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

→ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਫਾਸਿਲ (Fossils) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਧੇਰੇ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪੁਰਾਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਘੱਟ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

→ ਫਾਂਸਿਲ ਡੇਟਿੰਗ’ ਨਾਲ ਫਾਂਸਿਲ (ਪਥਰਾਹਟ) ਦਾ ਸਮਾਂ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਲੈਨੇਰੀਆ ਨਾਮਕ ਚਪਟੇ ਕਿਰਮੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਅੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੋ ਇੱਕ ਗੁਣ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੈ ਉਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕੰਮ ਲਈ ਉਪਯੋਗੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਪੰਖ ਤਾਪ ਗੋਧਨ ਦੇ ਲਈ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਸਨ ਪਰ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਇਹ ਉੱਡਣ ਵਿਚ ਸਹਾਈ ਹੋਣ ਲੱਗ ਗਏ ਸੀ ।

→ ਪੰਛੀ ਦੀ ਨੇੜਤਾ, ਰੀਂਗਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਦੋ ਹਜ਼ਾਰ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਜੰਗਲੀ ਗੋਭੀ ਨੂੰ ਖਾਧ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉਗਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਚੋਣ ਰਾਹੀਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀਆਂ ।

→ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ DNA ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨਾਲ ਉਸ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਆਵੇਗਾ ਜੋ ਨਵੇਂ DNA ਤੋਂ ਬਣੇਗੀ ।

→ ਆਣਵਿਕ ਜਾਤੀ ਵਿਤ ਦੂਰ ਵਾਲੇ ਸੰਬੰਧੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ DNA ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਵਿਧਤਾਵਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ ਦੁਆਰਾ ਸਰੂਪ ਦੇਣਾ ਹੀ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵ-ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਉਤਖਣਨ, ਸਮਾਂ ਨਿਰਧਾਰਨ, ਪਥਰਾਟ ਜਾਂ ਫਾਂਸਿਲ ਅਧਿਐਨ ਅਤੇ DNA ਅਣੂਕੂਮ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਸਪੀਸ਼ੀਜ਼ ‘ਹੋਮੋਸੇਪੀਅਨਸ’ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨਤਮ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਵਿਚ ਖੋਜਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਹੋਰ ਸਪੀਸ਼ੀਜ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੀਵ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਇਕ ਘਟਨਾ ਮਾਤਰ ਸੀ ।

→ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ (Genetics)-ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਜਿਹੜੀ ਸ਼ਾਖਾ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਅਤੇ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity)-ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਪੀੜ੍ਹੀ-ਦਰ-ਪੀੜ੍ਹੀ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਅੱਗੇ ਜਾਣਾ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੀਨ (Gene)-ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਇਕਾਈ ਜੋ ਪੀੜੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਲੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਜੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (Sex Chromosome)-ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਜੋੜਾ ਜੋ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਲਿੰਗ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਉਸਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਲਿੰਗੀ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (Homologous Choromosome)-ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦਾ ਉਹ ਜੋੜਾ ਜਿਸ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਮਾਤਾ ਅਤੇ ਪਿਤਾ ਵਿਚੋਂ ਸੰਤਾਨ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਟੋਸੋਮਸ (Autosome)-ਕਿਸੇ ਜੀਵ ਵਿਚ ਲਿੰਗ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਆਟੋਸੋਮਸ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜੀਵ-ਵਿਕਾਸ (Evolution)-ਜੀਵਧਾਰੀਆਂ ਵਿਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਲਗਾਤਾਰ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਵਿਕਾਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਜਾਤ ਅੰਗ (Homologous Organ)-ਪਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਗ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰਚਨਾ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਕਾਰਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਰੂਪ ਅੰਗ (Analogous Organ)-ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਉਹ ਅੰਗ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜਾਂ ਵਿਚ ਤਾਂ ਸਮਾਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਮੂਲ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਜੀਵ (Transgenic organism)-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਾਹਰੀ DNA ਜਾਂ ਜੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਾਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਥਰਾਟ (Fossils)-ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪਥਰਾਟ ਜਾਂ ਫਾਸਿਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਗੁਣਿਤ (Haploid)-ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸੈੱਟ ਨੂੰ ਅਣਿਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਉਕਲੋਟਾਈਡ (Nucleotide)-ਜਿਸ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਣੂ ਵਿਚ ਸ਼ੱਕਰ, ਫਾਸਫੇਟ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨੀ ਖਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਊਕਲੋਟਾਈਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਰਧ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (Chromatid)-ਜਦੋਂ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਹਰ ਭਾਗ ਨੂੰ ਅਰਧ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (chromatid) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ੀ ਅੰਗ (Vestigial organs)-ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਬੇਲੋੜੀਆਂ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ੀ ਅੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਵਿਚਲਨ (Genetic drift)-ਕਿਸੇ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੇ ਵਿਨਾਸ਼. ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਗਮਨ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵਿਚ ਕਮੀ ਨੂੰ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਵਿਚਲਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਵਿਧਤਾ ਜਾਂ ਵਿੰਭਿਨਤਾ (Variation)-ਕਿਸੇ ਵੀ ਜਾਤੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ (Variations) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਤਾਨ (ਸੰਤਤੀ) (Offsprings)-ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿਚ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਨਵੇਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਤਤੀ ਜਾਂ ਸੰਤਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਲੱਛਨੀ (Phenotype)-ਕਿਸੇ ਵੀ ਜੀਵ ਦੀ ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਰਚਨਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਲੱਛਮੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਲੱਛਣ (Dominant traits)-ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਹ ਲੱਛਣ ਜੋ ਵਿਖਮ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਖੁਦ ਨੂੰ ਪਕਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵੀ ਲੱਛਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਪ੍ਰਭਾਵੀ ਲੱਛਣ (Recessive traits)-ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਹ ਲੱਛਣ ਜੋ ਵਿਖਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਕਟ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪ੍ਰਭਾਵੀ ਲੱਛਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਪਾਰਜਿਤ ਲੱਛਣ (Acquired traits)-ਜੇ ਕੋਈ ਜੀਵ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਾਰਜਿਤ ਲੱਛਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ (Natural selection)-ਜੋ ਜੀਵ ਖ਼ਾਸ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕੁਝ ਲਾਭਦਾਇਕ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ-ਕੁਦਰਤ ਜਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਚੋਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਯੂਰਾਮਜੀ ਅਵਸਥਾ (Homozygous condition)-ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਲੱਛਣ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋਨੋਂ ਜੀਨ ਇਕੋ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਯੁਗਮਜੀ ਅਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਖਮ ਯੁਗਮਨੀ ਅਵਸਥਾ (Heterozygous condition)-ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਸਥਿਤੀ ਜਿਸ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਲੱਛਣ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋਨੋਂ ਜੀਨ ਵਿਚ ਸਮਾਨ ਨਾ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਨ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ | ਉਸਨੂੰ ਵਿਖਮ ਯੁਮਨੀ ਅਵਸਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (Chromosomes)-DNA ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਬਣੇ ਮੋਟੇ ਧਾਗੇ, ਵਰਗੀਆਂ ਉਹ ਸੰਰਚਨਾਵਾਂ ਜੋ ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸ਼੍ਰੋਮੈਟਿਨ ਦੇ ਸੁੰਗੜਨ ਨਾਲ ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਬੱਚਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਕਰ (Hybrid)-ਉਹ ਜੀਵ ਜੋ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਨਾਲ ਵੱਖ ਇੱਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਕਰਨ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਕਰ (Hybrid) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣ ਸੂਤਰ (Sex chromosomes)-ਉਹ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਜੋ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਗੁਣ ਸੂਤਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਨ (Gene)-DNA ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜੀਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਗੁਣ ਦਾ ਨਿਰਧਾਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 10 ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਪਰਾਵਰਤਨ ਅਤੇ ਅਪਵਰਤਨ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 10 ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਪਰਾਵਰਤਨ ਅਤੇ ਅਪਵਰਤਨ

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਨੂੰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬਿਜਲੀ ਚੁੰਬਕੀ ਤਰੰਗਾਂ (Electromagnetic Waves) ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਜਾਂ ਨਿਰਵਾਯੂ (Vacuum) ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਵੇਗ 3 × 10⁸ ਮੀ./ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ ।

→ ਸੂਰਜ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਸਰੋਤ ਹੈ ।

→ ਮੋਮਬੱਤੀ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਬਲਬ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸੋਮੇ ਹਨ ।

→ ਦਰਪਣ ਵਰਗੀਆਂ ਚਮਕਦਾਰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਸਤਿਹਵਾਂ ਤੋਂ, ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੋਮੇ ਤੋਂ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਤੇ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਸ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਡੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਰੈਟੀਨਾ ‘ਤੇ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇ ਮਾਧਿਅਮ ਉਹੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਕ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਤਹਿ ਨੂੰ, ਜੋ ਉਸ ਉੱਪਰ ਪੈ ਰਹੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਬਹੁਤੇ ਹਿੱਸੇ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਦਰਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਦੋ ਨਿਯਮ ਹਨ-

1. ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ (Incident ray), ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ (Reflected ray) ਅਤੇ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਬਣਿਆ ਅਭਿਲੰਬ (Normal) ਸਾਰੇ ਇੱਕੋ ਤਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਆਪਤਨ ਕੋਣ Zi (Angle of incidence) ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ Zr (Angle of reflection) ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਪਾਤੀ ਕਿਰਨ (Incident ray) ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ (Normal) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਆਪਤਨ ਕੋਣ (Angle of incidence) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ (Reflected ray) ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਭ (Normal) ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ (angle of reflection) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜੇ ਕਰ ਕੋਈ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਦਰਪਣ ਨੂੰ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਕੇ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ∠i = 0° ਅਤੇ ∠r = 0° ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਬਣ ਰਿਹਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (image) ਸਿੱਧਾ (erect), ਆਭਾਸੀ (virtual) ਅਤੇ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ (behind the mirror) ਬਣਦਾ ਹੋਇਆ ਜਾਪਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦਾ ਆਕਾਰ (size), ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਓਨੀ ਦੂਰ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਜਿੰਨੀ ਦੂਰ ਵਸਤੂ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਪਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ (Concave mirror)
2. ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ (Convex mirror) ।

→ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ (focal length) ਅਤੇ ਵਤਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ (Radius of curvature) ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਵਕਰਤਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਧਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਦਾ ਫੋਕਸ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ S.I. ਪੱਧਤੀ ਵਿੱਚ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਦੀ ਇਕਾਈ ਮੀਟਰ ਹੈ ।

→ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ (ਅਵਤਲ ਅਤੇ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ) ਵਿੱਚ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ, ਵਜ੍ਹਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦਾ ਅੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ f= \(\frac{R}{2}\)

→ ਆਪਾਤੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦਰੀਆਂ ਧੁਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਰਿਣਾਤਮਕ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵਾਸਤਵਿਕ (Real) ਤਿਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੂਰੀ v ਨੂੰ ਰਿਣਾਤਮਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦਰਪਣ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਬਣਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ v ਨੂੰ ਧਨਾਤਮਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਦਰਪਣ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਘ ਹਮੇਸ਼ਾ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਵਿੱਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਅਤੇ ਆਭਾਸੀ ਦੋਵਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਬਣ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਰਪਣ ਫਾਰਮੂਲਾ, (\(\frac{1}{f}=\frac{1}{u}+\frac{1}{v}\)) ਉੱਤਲ, ਅਵਤਲ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣਾਂ ‘ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਤਲ ਦਰਪਣ ਦੇ ਲਈ ਵਜ੍ਹਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (R) ਅਨੰਤ (Infinity) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ f, R, u, V, h₁ ਅਤੇ h₂-ਸਾਰੀਆਂ ਦੂਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਡਦਰਸ਼ਨ (Magnification) ਇੱਕ ਅਨੁਪਾਤ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੋਈ ਇਕਾਈ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਧਿਅਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਸੰਘਣਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਚ, ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਸੰਘਣਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਿਰਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਘਣੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਨਿਰਵਾਯੂ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਰਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਰਨ ਵਿਰਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਸੰਘਣੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਤਨ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਬਣੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵੱਲ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਨ ਸੰਘਣੇ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਵਿਰਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਅਭਿਲੰਬ ਤੋਂ ਪਰੇ ਮੁੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵਿੱਚ ਬਣਿਆ ਕੋਣ, ਆਪਨ ਕੋਣ (∠i) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਪਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਅਪਵਰਤਨ ਕੋਣ (∠r) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ, ਅਪਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਇੱਕ ਹੀ ਤਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅਪਵਰਤਨ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਨਿਯਮ ਹੈ ।

→ ਆਪਤਨ ਕੋਣ ਦੇ sine (sin i) ਅਤੇ ਅਪਵਰਤਨ ਕੋਣ ਦੇ sine (sin r) ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਸਥਿਰ ਅੰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਪਵਰਤਨ ਦੇ ਇਸ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸੁਨੌਲ ਦਾ ਨਿਯਮ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਵੇਗ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਵੇਰਾ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ-ਅੰਕ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੱਚ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ-ਅੰਕ 1.5 ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ-ਅੰਕ 1.33 ਅਤੇ ਨਿਰਵਾਯੂ (ਖਲਾਅ) ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ-ਅੰਕ 1 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੈੱਨਜ਼ ਇੱਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਪਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਦੋ ਗੋਲਾਕਾਰ ਸਤਾਵਾਂ
ਜਾਂ ਇੱਕ ਗੋਲਾਕਾਰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਜੇ ਦੋਵੇਂ ਸੜਾਵਾਂ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੋਣ ਤਾਂ ਲੈੱਨਜ਼ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-
(i) ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼
(ii) ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ।

→ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨੰਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫੋਕਸ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਅਭਿਸਾਰੀ ਲੈਂਨਜ਼ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨੰਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਬਾਹਰ ਨੂੰ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਅਵਤਲ ਲੈਂਨਜ਼ ਨੂੰ ਅਪਸਾਰੀ ਲੈਂਨਜ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਤਲ, ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਰਿਣਾਤਮਕ ਮੰਨਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ S.I. ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ (ਅ) (ਮੀਟਰ) ਹੈ ।

→ ਮੁੱਖ ਧੁਰੇ ਤੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਕੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੱਖ ਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘ ਰਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁੜੇ ਬਿਨਾਂ ਸਿੱਧੀ ਲੰਘ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਿੰਬ (ਵਸਤੂ) ਦੀ ਭਾਵੇਂ ਕੋਈ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਹੋਵੇ, ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ ਅਤੇ ਸਿੱਧਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਅਨੰਤ ਤੇ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਫੋਕਸ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਸਾਇਜ਼ ਵਿੱਚ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ 2F ਤੇ ਪਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾਂ ਅਤੇ ਸਾਇਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ Fਅਤੇ 2F ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਸਾਇਜ਼ ਵਿਚ ਵੱਡਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਤੇ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਅਨੰਤ ਤੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਵਾਸਤਵਿਕ, ਉਲਟਾ ਅਤੇ ਸਾਇਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ F ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਪਈ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ, ਸਿੱਧਾ ਅਤੇ ਸਾਇਜ਼ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਉਸੇ ਪਾਸੇ ਹੀ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂ, ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਦੀ ਦੂਰੀ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਾਪੀ ਗਈ ਦੁਰੀ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਮਾਪੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਰਿਣਾਤਮਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੋਲਾਕਾਰ ਲੈਂਨਜ਼ ਦਾ ਰੇਖੀ ਵਡਦਰਸ਼ਨ ਲੈਂਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਸਾਇਜ਼ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸਾਇਜ਼ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਲੈਂਨਜ਼ ਦਾ ਰੇਖੀ ਵਡਦਰਸ਼ਣ ਸੂਤਰ m = \(\frac{\mathrm{h}_{2}}{\mathrm{~h}_{1}}=-\frac{\mathrm{v}}{\mathrm{u}}\)

→ ਲੈਨਜ਼ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਝੁਕਾਉਣ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਯੋਗਤਾ, ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ (ਮੀਟਰਾਂ ਵਿੱਚ) ਦਾ ਉਲਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਰਿਣਾਤਮਕ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਡਾਈਆਪਟਰ (D) ਹੈ ।

→ ਦਰਪਣ (Mirror)-ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਚਮਕਦਾਰ ਸਤਹਿ ਨੂੰ ਦਰਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ (Reflection of Light)-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਕਿਸੇ ਦਰਪਣ ਜਾਂ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਏ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਵਰਤਾਰੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ (Incident Ray)-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੇ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਨ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ (Reflected Ray)-ਪਰਾਵਰਤਕ ਦੇ ਬਾਅਦ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਵਾਪਸ ਉਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਆ ਰਹੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਕਿਰਨ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ (Incident Point)-ਪਰਾਵਰਤਕ ਸਤਹਿ ਦੇ ਜਿਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਟਕਰਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਅਭਿਲੰਬ (Normal at the Point of Incidence)-ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸਤਹਿ ਤੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਖਿੱਚੀ ਗਈ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਆਪਨ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਪਨ ਕੋਣ (Angle of Incidence)ਆਪਾਤੀ ਕਿਰਨ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਿਰਨ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਆਪਨ ਕੋਣ (∠i) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ (Angle of Reflection)-ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵਿਚਕਾਰ ਬਣੇ ਕੋਣ ਨੂੰ ਪਰਾਵਰਤਨ ਕੋਣ (∠r) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ (Ray of Light)-ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਮਨ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੱਖ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਰਨ ਪੁੰਜ (Beam of Light)-ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਕਿਰਨ ਪੁੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਪਸਾਰੀ ਕਿਰਨਾਂ (Divergent Rays)-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਇੱਕ ਬਿੰਦੁ ਸਰੋਤ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਫੈਲ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਪਸਾਰੀ ਕਿਰਨਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਭਿਸਾਰੀ ਕਿਰਨਾਂ (Convergent Rays)-ਜਦੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਸਪਰ ਲਗਾਤਾਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ’ਤੇ ਇਕੱਠੀਆਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਭਿਸਾਰੀ ਕਿਰਨਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਮਾਨੰਤਰ ਕਿਰਨਾਂ (Parallel Rays)-ਜਦੋਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਪਰਸਪਰ ਦੁਰੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰਹੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਨੰਤਰ ਕਿਰਨਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ (Spherical Mirror)-ਜਦੋਂ ਦਰਪਣ ਕਿਸੇ ਖੋਖਲੇ ਗੋਲੇ ਦਾ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਇੱਕ | ਸਤਹਿ ਪਾਲਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਹੋਈ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸਤਹਿ ਪਰਾਵਰਤਕ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਅਜਿਹਾ ਦਰਪਣ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ (Concave Mirror)-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਜਿਸ ਦੀ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸਤਹਿ ਉਸ ਗੋਲੇ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵੱਲ ਹੋਵੇ ਜਿਸ ਦਾ ਦਰਪਣ ਇਹ ਭਾਗ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਵਤਲ ਦਰਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ (Convex Mirror-ਅਜਿਹਾ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਜਿਸਦੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਸਤਹਿ ਉਸ ਗੋਲੇ
ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਪਰੇ ਹੋਵੇ ਜਿਸਦਾ ਉਹ ਦਰਪਣ ਭਾਗ ਹੈ, ਨੂੰ ਉੱਤਲ ਦਰਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਕ੍ਰਤਾ ਕੇਂਦਰ (Centre of Curvature)-ਦਰਪਣ ਦਾ ਵਕ੍ਰਤਾ ਕੇਂਦਰ ਉਸ ਖੋਖਲੇ ਗੋਲੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਦਰਪਣ ਭਾਗ ਹੈ ।

→ ਧਰੁਵ ਜਾਂ ਸ਼ੀਰਸ਼) (Pole)-ਕਿਸੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦਾ ਮੁੱਧ ਬਿੰਦੁ ਇਸਦਾ ਧਰੁਵ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਕ੍ਰਤਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ (Radius of Curvature)-ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦਾ ਵਕ੍ਰਤਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਉਸ | ਖੋਖਲੇ ਗੋਲੇ ਦਾ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਦਰਪਣ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ R ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੁਆਰਕ (Aperture)-ਦਰਪਣ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ ਜਿਸ ਤੋਂ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਪਰਾਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਦਰਪਣ ਦਾ ਦੁਆਰਕ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ (Principal Focus)-ਦਰਪਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਦਰਪਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧੁਰੇ ‘ਤੇ ਉਹ ਬਿੰਦੁ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮੁੱਖ | ਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਆ ਕੇ ਵਾਸਤਵ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਅਪਸਰਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ (Focal Length)-ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦੇ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਦਰਪਣ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ f ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਡਦਰਸ਼ਨ (Magnification)-ਗੋਲਾਕਾਰ ਦਰਪਣ ਦਾ ਵਡਦਰਸ਼ਨ, ਦਰਪਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਤਿਬਿੰਬ ਦੇ ਆਕਾਰ (ਉੱਚਾਈ) ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਆਕਾਰ (ਉੱਚਾਈ) ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਅ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਅਪਵਰਤਨ (Refraction of Light)-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਪਾਰਦਰਸ਼ਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੱਥ ਤੋਂ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋਣਾ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਪਵਰਤਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਰਦਰਸ਼ਕ ਮਾਧਿਅਮ (Transparent Medium)-ਹਵਾ, ਕੱਚ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਮਾਧਿਅਮ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਸੌਖ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪਾਰਦਰਸ਼ਕ ਮਾਧਿਅਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੈੱਨਜ਼ (Lens)-ਇਹ ਦੋ ਸਤਹਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਇੱਕ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ ਅਪਵਰਤਨ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀਆਂ ਦੋਨੋਂ ਸਤਹਿ ਕਰ ਜਾਂ ਫਿਰ ਇੱਕ ਸਤਹਿ ਵਕਰ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਸਤਹਿ ਸਮਤਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਜਾਂ ਸ਼ਕਤੀ (Power of Lens)-ਕਿਸੇ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਨੂੰ ਮੋੜਣ (ਅਪਸਰਿਤ ਜਾਂ ਅਭਿਸਰਿਤ ਕਰਨ) ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਸ ਬੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਲੈੱਨਜ਼ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ P = \(\frac{1}{f}\)

→ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ (Principal Axis)-ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਵਕ੍ਰਤਾ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਜਾਂ ਵਕਰ ਸਤਹਿ ਦੇ ਵਕੁਤਾ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਸਤਹਿ ਤੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਧੁਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ (Optical Centre)-ਲੈੱਨਜ਼ ਦਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਬਿੰਦੁ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨ ਬਿਨਾਂ ਪੱਥ ਵਿਚਲਿਤ ਹੋਏ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੈਨਜ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ (Principal Focus of Lens)-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਉਹ ਕਿਰਨਾਂ ਜਿਹੜੀਆਂ ਮੁੱਖ ਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਚਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਲੈਂਨਜ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਅਪਵਰਤਨ ਹੋਣ ਮਗਰੋਂ ਜਿਸ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ (ਉੱਤਲ ਲੈੱਨਜ਼) ਜਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ (ਅਵਤਲ ਲੈੱਨਜ਼) ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਕਹਿੰਦੇ
ਹਨ ।

→ ਲੈਨਜ਼ ਦੀ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ (Focal Length of Lens)-ਕਿਸੇ ਲੈੱਨਜ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਫੋਕਸ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਫੋਕਸ ਦੂਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਾਸਤਵਿਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (Real Image)-ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਜਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਵਾਸਤਵਿਕ (ਅਸਲੀ) ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਭਾਸੀ ਜਾਂ ਕਾਲਪਨਿਕ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ (Virtual Image)-ਜੇਕਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਕਿਰਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਨ ਜਾਂ ਅਪਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਜਾਪਦੀਆਂ ਹਨ, ਤਾਂ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਆਭਾਸੀ ਪ੍ਰਤਿਬਿੰਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 8 ਜੀਵ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ? will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 8 ਜੀਵ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੇ ਹਨ?

→ ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਸੂਤਰਾਂ ਦੇ DNA ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਵਿਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੋਈ ਵੀ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਯਕੀਨੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਇਸ ਲਈ DNA ਦੀ ਕਾਪੀ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚ ਕੁਝ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਤੀਬਰ ਹੋਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ DNA ਦੀ ਨਵੀਂ ਕਾਪੀ ਆਪਣੇ ਸੈਂਲ ਸੰਗਠਨ ਦੇ ਨਾਲ ਤਾਲਮੇਲ ਨਾ ਹੋ ਪਾਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲ ਦੀ ਮੌਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਜੈਵ ਵਿਕਾਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ ।

→ ਕਾਲਾਜ਼ਾਰ ਦੇ ਰੋਗਾਣੁ ਲੇਸਮਾਨੀਆਂ ਵਿਚ ਦੋਖੰਡਨ ਇਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਤਲ ਤੋਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਲੇਰੀਆ ਪਰਜੀਵੀ, ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਮ ਵਰਗੇ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਇਕੋ ਸਮੇਂ ਅਨੇਕ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਬਹੁ-ਖੰਡਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਯੀਸਟ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਛੋਟੇ ਬਡ ਜਾਂ ਉਭਾਰ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰੂਪ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਜਣਨ ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਾਈਡਰਾ, ਪਲੇਨੇਰੀਆ ਆਦਿ ਸਰਲ ਜੀਵ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਕੱਟ ਕੇ ਪੂਰਨ ਜੀਵ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪੁਨਰਜਣਨ (Regeneration) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਟਿਸ਼ੂ ਕਲਚਰ (Tissue culture) ਤਕਨੀਕ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਜਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦੇ ਦੇ ਸਿਰੇ ਦੀ ਨੋਕ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕਰਕੇ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਉਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਲਈ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੋਵੇਂ ਲਿੰਗਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਇਕੱਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਨਵੇਂ ਸੰਯੋਜਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦੋ ਜਾਂ ਵੱਧ ਜੀਵ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਅਤੇ ਜਿਸ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਭੋਜਨ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਜਮਾਂ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਦਾ ਯੁਮਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਦੋਂ ਫੁੱਲ ਵਿਚ ਪੁੰਕੇਸਰ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ-ਕੇਸਰ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਜਣਨ ਅੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਫੁੱਲ ਇਕ ਲਿੰਗੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ-ਪਪੀਤਾ, ਤਰਬੂਜ਼ ।

→ ਜਦੋਂ ਫੁੱਲ ਵਿਚ ਪੁੰਕੇਸਰ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀ-ਕੇਸਰ ਦੋਵੇਂ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਗੁਲ, ਸਰੋਂ ।

→ ਜਣਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿਚ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਯੁਗਮਜ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ, ਯੁਗਮਜ (Zygote) ਵਿਚ ਕਈ ਵਿਭਾਜਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਬੀਜ ਅੰਡ ਵਿਚ ਭਰੂਣ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੇ ਹੀ ਲੜਕੇ-ਲੜਕੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਸਰੀਰਕ ਬਦਲਾਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬਦਲਾਵ ਮੰਦ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਰੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਰ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

→ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੀ ਅਵਧੀ ਨੂੰ ਜੋਬਨ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਜਾਂ ਪਿਊਬਰਟੀ (Puberty) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਉਤਪਾਦਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਜਣਨ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਸੰਯੁਕਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਨਰ ਜਣਨ ਅੰਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਪਤਾਲੂ (Tesis) ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸ਼ਕਰਾਣੂ ਉਤਪਾਦਨ ਦੇ ਨਿਯੰਤਰਨ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਟੈਸਟੋਸਟੀਰੋਨ ਲੜਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਿਸ਼ੋਰ ਅਵਸਥਾ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਾਦਾ ਜਣਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਣ ਅੰਡਕੋਸ਼ (Ovary) ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁਝ ਹਾਰਮੋਨ ਵੀ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਅੰਡਾ ਅਤੇ ਯੂਰਮਜ਼ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਜਾਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਮਾਹਵਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਅਵਧੀ 2 ਤੋਂ 8 ਦਿਨ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੋਨੇਰੀਆਂ (Gonorrhoea), ਸਿਫਲਿਸ (Siphilis), ਵਾਇਰਸ ਕਾਰਨ ਵਾਰਟ ਅਤੇ ਐੱਚ. ਆਈ. ਵੀ. ਏਡਜ਼, HIV-AIDS ਆਦਿ ਯੌਨ ਸੰਬੰਧੀ ਰੋਗ ਹਨ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਸਦਾ ਹੀ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਰਭ ਰੋਧੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਨਾਉਣ ਨਾਲ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇ ਯਾਂਤਰਿਕ, ਹਾਰਮੋਨਲ, ਸਰਜਰੀ ਆਦਿ ਕਈ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ।

→ ਭਰੂਣ ਲਿੰਗ ਨਿਰਧਾਰਨ ਇਕ ਕਾਨੂੰਨੀ ਅਪਰਾਧ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮਾਦਾ ਭਰੂਣ ਹੱਤਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸ਼ਿਸ਼ੂ ਲਿੰਗ ਅਨੁਪਾਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਘੱਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ।

→ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਚਿੰਤਾ ਦਾ ਵਿਸ਼ਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਜਣਨ (Reproduction)-ਪ੍ਰਜਣਨ ਉਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੁਆਰਾ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ (Sexual reproduction)-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ (Asexual reproduction)-ਨਰ ਮਾਦਾ ਦੇ ਯੁਗਮਤਾਂ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੀ ਵੰਸ਼ ਵਾਧੇ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਖੰਡਨ (Fission)-ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਜਨਮ ਲੈਣਾ ਵਿਖੰਡਨ ਜਣਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਡਿੰਗ (Budding)-ਜੀਵ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਉੱਭਰੀ ਸੰਰਚਨਾ ਦੇ ਵੱਖ ਹੋਣ ਤੇ ਬਣਿਆ ਨਵਾਂ ਜੀਵ ਕਲੀ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਪ੍ਰਜਣਨ (Vegetative propagation)-ਜਦੋਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਅੰਗ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਪੰਦਾ ਤਿਆਰ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕਾਇਕ ਪ੍ਰਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੋਪਨ (Grafting)-ਦੋ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਪੌਦੇ ਵਿਚ ਬਦਲਣਾ ਰੋਪਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਲਿੰਗੀ (Unisexual)-ਜਿਹੜੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋ ਲਿੰਗੀ (Bisexual)-ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਇਕ ਹੀ ਜੀਵ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਲਿੰਗੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਲਮ (Scion)-ਕਿਸੇ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਤਣੇ ਤੋਂ ਕੱਟ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਕਲਮ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਾਬ ਲਗਾਉਣਾ (Layering)-ਕਿਸੇ ਪੌਦੇ ਦੀ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸ਼ਾਖਾ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਦਬਾ ਕੇ ਉਸ ਤੋਂ ਨਵਾਂ ਪੌਦਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਦਾਬ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਰਾਗਣ (Pollination)-ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਦੇ ਫੁੱਲ ਦੇ ਸਟਿਗਮਾ (Stigma) ਤੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਨੂੰ ਪਰਾਗਣ ਕਿਰਿਆ (Pollination) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Fertilization)-ਨਰ ਯੁਗਮਕ ਦੀ ਮਾਦਾ ਯੁਗਮਕ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਦੋਹਰਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ (Double fertilization)-ਜਦੋਂ ਫੁੱਲ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਦੋ ਵਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਦੋਹਰਾ ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ DNA ਦੀ ਕਾਪੀ (DNA replication)-ਪੁਰਾਣੀ DNA ਲੜੀ ਤੇ ਨਵੀਂ DNA ਲੜੀ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਨੂੰ DNA ਦੀ ਕਾਪੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੁਨਰਜਣਨ (Regeneration)-ਕੁਝ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਗੁਆ ਚੁੱਕੇ ਸਰੀਰਕ ਅੰਗਾਂ ਤੋਂ ਕਾਇਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਨਵੇਂ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਰਮਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਪੁਨਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਯੁਗਮਕ (Gamete)-ਸ਼ੁਕਰਾਣੁ, ਅੰਡਾਣੂ ਵਰਗੇ ਲਿੰਗੀ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਯੁਗਮਕ (Gametes) ਆਖਦੇ ਹਨ ਜੋ ਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਵਿਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਯੁਗਮਹ (Zygote)-ਯੁਗਮਕਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਯੁਗਮਜ (Zygote) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬੀਜਾਂਡ (Ovule)-ਇਸਤਰੀ-ਕੇਸਰ ਦੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੋਲਾਕਾਰ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਬੀਜਾਂਡ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਭਰੁਣ ਕੋਸ਼, ਅੰਡਾਣੂ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਆਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅੰਡਾ ਸੈੱਲ (Ovum)-ਮਾਦਾ ਦੇ ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਡ ਜਣਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਬਣਨ ਵਾਲੇ ਪਰਿਪੱਕ ਜਣਨ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਅੰਡਾ ਸੈੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ (Sperms)-ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਨਰ ਯੁਗਮ ਨੂੰ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੋਬਨ (Puberty)-ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਅਤੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਲਿੰਗੀ ਅੰਗਾਂ ਅਤੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਜੋਬਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਲਿੰਗੀ ਪਰਿਪੱਕਤਾ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮਾਹਵਾਰੀ (Menstruation)-ਮਨੁੱਖੀ ਮਾਦਾਵਾਂ ਵਿਚ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਜਾਂ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੀ ਭਿੱਤੀ ਫਟਣ ਤੇ ਚਾਰ ਪੰਜ ਦਿਨ ਤੱਕ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਲਹੂ ਅਤੇ ਮਿਉਕਸ ਦੇ ਰਿਸਾਓ ਨੂੰ ਮਾਹਵਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ (Contraceptives)-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਰਭ ਧਾਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗਰਭ ਨਿਰੋਧਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਡੋਤਸਰ (Ovulation)-ਅੰਡਕੋਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਅੰਡਾ ਛੱਡਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਅੰਡੋਤਸਰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਰੋਪਨ (Implantation)-ਭਰੁਣ ਦੇ ਗਰਭਕੋਸ਼ ਨਾਲ ਜੁੜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਆਰੋਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਲੇਸੈਂਟਾ (Placenta)-ਭਰੂਣ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਦੇ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧ ਪਲੇਸੈਂਟਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਵ (Parturation)-ਜਨਮ ਲੈਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਸਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 7 ਕਾਬੂ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 7 ਕਾਬੂ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ

→ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੰਤਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜੋ ਨਿਯੰਤਰਨ ਜਾਂ ਕੰਟਰੋਲ ਅਤੇ ਤਾਲਮੇਲ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਗਿਆਨ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਿਰੇ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੀਆਂ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਹਨ-ਅੱਖਾਂ, ਨੱਕ, ਕੰਨ, ਚਮੜੀ ਅਤੇ ਜੀਭ ।

→ ਗਿਆਨ ਇੰਦਰੀਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਇਕ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਦੇ ਡੈਂਡਰਾਈਟ ਸਿਰੇ ਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਾੜੀ ਰਿਸ਼ ਹਾੜੀ ਜਾਂ ਨਿਉਰਾਨ ਦਾ ਸੰਗਠਿਤ ਜਾਲ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਤਿਵਤੀ ਤਿਆਵਾਂ ਉਹ ਹਾਲਾਤ ਹਨ ਜੋ ਅਸੀਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਨਹੀਂ ਆ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਸੰਕੇਤਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਬਿਸਕ ।

→ ਦੀਆਂ ਨਾੜੀਆਂ ਸੁਖਮਨਾ ਨਾੜੀ ਵਿਚ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਬੰਡਲ ਵਿਚ ਦੀਆਂ ਹਨ ‘ ਪ੍ਰਤਿਵਰਤੀ ਆਰਕ ਇਸੇ ਮੇਰੂਰਜੂ ਵਿਚ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਧੇਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿਚ ਸੋਚਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਨਿਊਰਾਨ ਜਾਲ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਜਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

→ ਸੁਖਮਨਾ ਨਾੜੀ, ਨਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਸੋਚਣ ਲਈ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਸੁਖਮਨਾ ਨਾੜੀ ਕੇਂਦਰੀ ਨਾੜੀ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦਿਮਾਗ਼ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਤੱਕ ਸੰਦੇਸ਼ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ।

→ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸੋਚਣ ਵਾਲਾ ਭਾਗ ਅਗਲਾ ਦਿਮਾਗ਼ ਹੈ । ਇਹ ਦੇਖਣ, ਸੁਣਨ, ਸੁੰਘਣ, ਆਦਿ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਣਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਈ ਮੱਧ ਅਤੇ ਪਿਛਲੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ, ਸੁਖਮਨਾ ਨਾੜੀ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪਾਪ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਸੈੱਲ ਤੱਕ ਸੰਚਾਰਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਬਿਜਲੀ ਰਸਾਇਣ ਸਾਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਨੁਵਰਤਨ ਰਾਤੀਆਂ, ਉਤੇਜਕ ਵੱਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਕਸਿਨ ਹਾਰਮੋਨ, ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

→ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿਚ ਹਾਰਮੋਨ ਜਿਬਰੇਲਿਨ ਵੀ ਤਣੇ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਇਓਡੀਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਗਿੱਲੜ (Goitre) ਰੋਗ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਿਚੂਟਰੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਹਾਰਮੋਨ ਹੈ । ਇਹ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਵਿਕਾਸ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਰ ਵਿਚ ਟੈਸਟੋਸਟੀਰੋਨ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਵਿਚ ਈਸਟਰੋਜਨ ਹਾਰਮੋਨ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੰਸੂਲਿਨ ਇਕ ਹਾਰਮੋਨ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਤਪਾਦਨ ਪੈਨਕਰਿਆਸ ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਲਹੂ ਵਿਚ ਦੇ ਪੱਧਰ ਲੇਵਲ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਾੜੀ-ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਨਿਊਰਾਨ (Neuron)-ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਨੂੰ ਨਾੜੀ-ਸੈੱਲ ਜਾਂ ਨਿਊਰਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵੇਦੀ ਅੰਗ (Sensory organ)-ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਉਹ ਅੰਗ ਜੋ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਉਦੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਵੇਦੀ ਅੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਾਰਮੋਨ (Harmone)-ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰਸਾਇਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਹਾਰਮੋਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗੁਰੂਤਵਾਨੁਵਰਤਨ (Geotropism)-ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਕਾਰਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਵਧਣਾ ਗੁਰੂਤਵਾਨੁਵਰਤਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਸਾਇਣ ਅਨੁਵਰਤਨ ਗਤੀ (Chemotropism)-ਪਾਣੀਆਂ ਵਿਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਦੀਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੋ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣ ਅਨੁਵਰਤਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਿਵਰਤੀ ਕਿਰਿਆ (Reflex action)-ਕਿਸੇ ਉਮੀਪਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਹੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਅਣਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਵਰਤੀ ਕਿਰਿਆ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਿਵਰਤੀ ਆਰਕ (Reflex arc)-ਜਿਸ ਮਾਰਗ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਵਰਤੀ ਕਿਰਿਆ ਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤਿਵਰਤੀ ਆਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੇਂਦਰੀ ਨਾੜੀ (Central Nervous System)-ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਸੁਖਮਨਾ ਨਾੜੀ ਮਿਲ ਕੇ ਕੇਂਦਰੀ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਚਾਲਕ ਨਾੜੀ-ਸੈੱਲ (Motor Neurons)-ਜੋ ਉਦੀਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਕਾਂ ਨੂੰ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੰਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਚਾਲਕ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵੇਦੀ ਨਾੜੀ-ਸੈੱਲ (Sensory neuron)-ਜੋ ਸੰਵੇਦੀ ਅੰਗਾਂ ਨਾਲ ਉਦੀਪਨ ਨੂੰ ਦਿਮਾਗ਼ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹ ਸੰਵੇਦੀ ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਹਨ ।

→ ਨਾੜੀ ਆਵੇਗ (Nerve Impulse)-ਨਾੜੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਸੰਕੇਤ ਭੇਜਣਾ ਨਾੜੀ ਆਵੇਗ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Voluntary Actions)-ਜੋ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਸਾਡੀ ਇੱਛਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਅਣਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Involuntary Actions)-ਜਿਹੜੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਤੇ ਸਾਡੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਦਾ ਕੋਈ ਨਿਯੰਤਰਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਣਇੱਛਤ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇੱਛਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Voluntary muscles)-ਜੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿਚ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਨੂੰ ਇੱਛਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਣਇੱਛਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ (Involuntary muscles)-ਜੋ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਦਿਮਾਗ਼ ਦੁਆਰਾ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਣਇੱਛਤ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਨੁਵਰਤਨੀ ਗਤੀਆਂ (Tropic Movements)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜੋ ਗਤੀ ਉਟੀਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਅਨੁਵਰਤਨੀ ਦਿਸ਼ਾ ਗਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਿਧੀ ਨਾੜੀ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Peripheral Nervous System)-ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਜੋ ( ਸੁਖਮਨਾ ਜਾਂ ਦਿਮਾਗ਼ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਧੀ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਿਨੈਪਸ (Synapes)-ਨੇੜੇ-ਨੇੜੇ ਦੇ ਦੋ ਨਿਊਰਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚੋਂ ਨਾੜੀ ਆਵੇਗ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਸਿਨੈਪਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਾਧਾ ਹਾਰਮੋਨ (Growth Harmone)-ਪਿਚੂਟਰੀ ਗ੍ਰੰਥੀ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਉਹ ਹਾਰਮੋਨ ਜੋ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਧੇ ਵਾਲੇ ਹਾਰਮੋਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 6 ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 6 ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ

→ ਅਜਿਹੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜੋ ਮਿਲ-ਜੁਲ ਕੇ ਇਕੱਠੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਣੂ ਰੱਖਿਆ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸੋਮੇ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲੈ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ।

→ ਸਰੀਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਅਨੁਸਾਰ ਭੋਜਨ ਸਰੋਤਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਵਿਚ ਉਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨ, ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਆਦਾਨ-ਪ੍ਰਦਾਨ ਅਤੇ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਕਾਸ਼ਨ ਦੇ ਲਈ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਅੰਗ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

→ ਬਹੁ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਅੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਨੂੰ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸਰੋਤ ਭੋਜਨ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਅਸੀਂ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ ਉਹ ਭੋਜਨ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਖਮਪੋਸ਼ੀ ਜੀਊਂਦੇ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਫੰਗਸ ਵਿਖਮਪੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰਕੇ ਜਮਾਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ CO₂ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟਮੈਟਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇਦਾਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਟੋਮੈਟਾ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਲੋੜ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਦੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ, ਫਾਸਫੋਰਸ, ਲੋਹਾ ਅਤੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਪੂਰੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਮੀਬਾ ਸੈੱਲੀ ਸਤਹਿ ਤੋਂ ਉਂਗਲੀ ਜਿਹੇ ਅਸਥਾਈ ਵਾਰੇ ਜਾਂ ਪੈਰ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਆਹਾਰ ਨਲੀ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਗੁਦਾ ਤਕ ਫੈਲੀ ਇਕ ਲੰਬੀ ਨਲੀ ਹੈ ।

→ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਆਹਾਰ ਨਲੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਭਾਗ ਹੈ ।

→ ਐਂਜ਼ਾਈਮ (Enzymes)-ਇਹ ਜੈਵ ਉਤਪ੍ਰੇਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਖੰਡਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਐਂਜ਼ਾਈਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੋਸ਼ਣ (Nutrition)-ਅਜਿਹੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਇਕੱਠ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਣੀ ਆਪਣੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁਨਰ-ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉਪਭੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਪੋਸ਼ਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ (Autotrophs)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ CO₂, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਪਦਾਰਥ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਖਮਪੋਸ਼ੀ (Heterotrophs)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੂਸਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਖਮਪੋਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ (Saprophytes)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਮਰੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸੜੇ-ਗਲੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਜੀਵੀ (Parasites)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਲਈ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰਜੀਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਜੀਵੀ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਾਣੀ ਸਮਭੋਜੀ ਜੀਵ (Holozoa)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਚਨ ਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜੋ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਇਸ ਦਾ ਪਾਚਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਚੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸੋਖਣ ਕਰਕੇ ਬਾਕੀ ਅਣਪਚੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਸਮਝੋਜੀ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ (Herbivorous)ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਜਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਿਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਾਸਾਹਾਰੀ (Carnivorous)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਹੋਰ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮਾਸ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਬ ਆਹਾਰੀ (Omnivorous)-ਅਜਿਹੇ ਜੀਵ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬ ਆਹਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਾਚਣ (Digestion)-ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਵੱਡੇ, ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਤੇ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ, ਅਣੂ ਸੂਖ਼ਮ, ਸਰਲ ਅਤੇ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਪਾਚਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ (Photosynthesis)-ਸੂਰਜ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (CO₂) ਅਤੇ ਪਾਣੀ (H₂O) ਵਰਗੇ ਸਰਲ ਯੋਗਿਕਾਂ ਤੋਂ ਹਰੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਬਨਿਕ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ (ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ) ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੰਤੁਲਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੀਬਰਤਾ ਬਿੰਦੂ (Compensation point)-ਜਦੋਂ ਛਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜ ਡੁੱਬਣ ਸਮੇਂ ਅਤੇ ਤਰਕਾਲਾਂ ਵੇਲੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਦਰ ਘਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲੀ CO₂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿਚ ਵਰਤੀ ਗਈ CO₂ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ CO₂ ਦਾ ਅਵਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨਾ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਤੁਲਨ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਤੀਬਰਤਾ ਬਿੰਦੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਹ ਲੈਣਾ (Respiration)-ਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਉਹ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਕਾਰਬਨਿਕ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ CO₂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ (ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪ) ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਊਰਜਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ (Aerobic respiration)-ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਣਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ (Anaerobic respiration)-ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਅਣਆਕਸੀ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਪਦਾਰਥ (Respiratory substance)-ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਕ੍ਰਿਤ ਜਾਂ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸਾਹ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਲਾਈਕੋਲਿਸਿਸ (Glycolysis)-ਇਹ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦਾ ਇਕ ਅਣੂ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋ ਕੇ ਅਣੂ ਪਾਇਰੂਵੇਟ (Pyruvate) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Anabolic activities)-ਉਹ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਪਦਾਰਥ ਬਣਦੇ ਹਨ, ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਢਾਹੁ ਕਿਰਿਆਵਾਂ (Catabolic activities)-ਉਹ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਅਣੂ ਟੁੱਟ ਕੇ ਸਰਲ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਢਾਹੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਕਿਣਵਨ (Fermentation)-ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਜਾਂ ਸ਼ੱਕਰ ਦਾ ਅਧੂਰਾ ਵਿਘਟਨ ਸੈੱਲ ਦੇ ਬਾਹਰ ਕਰਕੇ CO₂ ਅਤੇ ਸਰਲ ਕਾਰਬਨਿਕ, ਜਿਵੇਂ-ਈਥਾਈਲ ਅਲਕੋਹਲ, ਲੈਕਟਿਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ ਐਸਟਿਕ ਐਸਿਡ ਆਦਿ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕੁਝ ਉਰਜਾ ਵੀ ਮੁਕਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਟੋਮੈਟਾ (Stomata)-ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਜਲ-ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਦੇ ਲਈ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਛੇਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਵਿਸਰਣ (Diffusion)-ਪਦਾਰਥ (liquid, solids and gases) ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਸਾਂਦਰਤਾ (ਗਾੜ੍ਹਾਪਨ) ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸਾਂਦਰਤਾ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਵੱਲ ਨੂੰ ਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਵਿਸਰਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ (Breathing)-ਇਹ ਸਰਲ ਯੰਤਰਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਹਵਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚੋਂ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ (ਫੇਫੜਿਆਂ) ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਾਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਾਹ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਆ ਕੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿਚ ਵਾਪਸ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਹ ਲੈਣਾ (Inspiration)-ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ (O₂) ਦਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚ ਭਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਾਹ ਲੈਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਹ ਨਿਕਾਸ (Expiration)-ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹਵਾ (CO₂) ਨੂੰ ਬਾਹਰ | ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ (Transpiration)-ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਾਸ਼ਪਣ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਾਈਲਮ (Xylem)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਪੱਤਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ਉਸ ਨੂੰ ਜਾਈਲਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫਲੋਇਮ (Pholem)-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਫਲੋਇਮ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ (Translocation)-ਪੱਤਿਆਂ ਤੋਂ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪੁੱਜਣਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਮਨੀ (Artery)-ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਜੋ ਦਿਲ ਤੋਂ ਆਕਸੀਜਨ-ਯੁਕਤ ਲਹੂ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਮਨੀਆਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ (Veins)-ਅਜਿਹੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੋਂ ਲਹੂ ਦਿਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਿਰਾਵਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ਼ (Antibodies)-ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਨੂੰ ਐਂਟੀਬਾਡੀਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ (Dialysis)-ਸਰੀਰ ਵਿਚੋਂ ਬਣਾਵਟੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਯੂਰੀਆ ਆਦਿ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਡਾਇਆਲਿਸਿਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਾਸਰਣ ਨਿਯਮਣ (Osmoregulation)-ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਨੂੰ ਪਰਾਸਰਣ ਨਿਯਮਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਸੀਕਾ (Lymph)-ਇਹ ਪੀਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ੈਦ ਕਣ, ਗੁਲੂਕੋਜ਼, ਖਣਿਜ ਲੂਣ, ਆਕਸੀਜਨ ਆਦਿ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਲ-ਤਿਆਗ (Excretion)-ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਢਾਹੂ-ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਫੋਕਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਨੂੰ ਮਲ-ਤਿਆਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਨੇਫਰਾਂਨ (Nephron)-ਗੁਰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਫਿਲਟਰੀਕਰਨ ਇਕਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨੇਫਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 10th Class Science Notes Chapter 5 ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਆਵਰਤੀ ਵਰਗੀਕਰਨ will help you in revision during exams.

PSEB 10th Class Science Notes Chapter 5 ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਆਵਰਤੀ ਵਰਗੀਕਰਨ

→ ਗਿਆਤ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣਾ ਕਿ ਸਮਾਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਅਤੇ ਭਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਵੱਖਰੇ ਗੁੱਟ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ, ਨੂੰ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਡਾਬਰਨੀਅਰ ਦੇ ਤਿੱਕੜੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੂੰਜਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਕੁਮ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਬਾਕੀ ਦੋਵੇਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੇ ਮੱਧਮਾਨ (ਔਸਤ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਡਾਬਰਨੀਅਰ ਨੇ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਰਸਾਇਣਿਕ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਿੱਕੜੀਆਂ (Triads) ਬਾਰੇ ਦੱਸਿਆ, ਪਰ ਇਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਾਰੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਤੱਤ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇ ।

→ 1964 ਈ: ਵਿੱਚ ਨਿਊਲੈਂਡ (Newland) ਨੇ ਅਸ਼ਟਕ (Octaves) ਨਿਯਮ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ 40 ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਵਾਲੇ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਤੱਕ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਰੂਸੀ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਮੈਂਡਲੀਵ (Mendeleef) ਦੇ ਆਵਰਤ ਨਿਯਮ (Periodic law) ਨੂੰ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜੋ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੇ ਨਿਯਮ (Mendeleef Law) ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ (Periodic Table) ਨੂੰ ਪੀਰੀਅਡਾਂ (Periods) ਅਤੇ ਗਰੁੱਪਾਂ (Groups) ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਖੜ੍ਹਵੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਗਰੁੱਪ (Groups) ਅਤੇ ਖਿਤਿਜੀ ਲੇਟਵੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੀਰੀਅਡ (Period) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੈਂਡਲੀਵ ਨੇ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਕੁਝ ਥਾਂਵਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਲਈ ਖ਼ਾਲੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਉਸ ਸਮੇਂ ਨਹੀਂ ਹੋਈ ਸੀ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਆਵਰਤੀ ਨਿਯਮ ਅਨੁਸਾਰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਆਵਰਤੀ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹਨ ।

→ ਦੀਰਘ (ਲੰਬੀ) ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਧਾਤਾਂ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਖੱਬੇ ਪਾਸੇ, ਅਧਾਤਾਂ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਉਪਧਾਤਾਂ ਸਾਰਨੀ ਦੀ ਸੀਮਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹਨ ।

→ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਵਕਫੇ ਜਾਂ ਸਮੇਂ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਆਵਰਤਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਵਰਤੀ ਧਾਰਨੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਵੱਧਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੇ ਅਰਧਵਿਆਸ ਘੱਟਦੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਨਿਵੇਕਲੇ ਗੈਸੀ ਪਰਮਾਣੂ ਜਾਂ ਆਇਨ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਆਇਨਿਨ ਊਰਜਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਆਇਨਿਨ ਉਰਜਾ ਘੱਟਦੀ ਹੈ ।

→ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਦੇ ਪੀਰੀਅਡ ਵਿੱਚ ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਜਾਂਦਿਆਂ ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਇਨਿਨ ਊਰਜਾਵਾਂ ਵੱਧਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਤੱਤ ਜਿਹੜੇ ਖਿੱਚੀਣਯੋਗ, ਕੁਟੀਣਯੋਗ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੇ ਸੂਚਾਲਕ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੌਖ ਨਾਲ ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਗੁਆ ਕੇ ਬਿਜਲਈ ਧਨ ਚਾਰਜਿਤ ਆਇਨ (ਕੈਟਆਇਨ) ਬਣਾ ਸਕਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਾਤਾਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਤੱਤ ਜਿਹੜੇ ਕੜਕੀਲੇ, ਚਮਕ ਰਹਿਤ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੇ ਕੁਚਾਲਕ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਸੌਖਿਆਂ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਕੇ ਬਿਜਲਈ ਰਿਣ ਚਾਰਜਿਤ ਆਇਨ (ਐਨਆਇਨ) ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਨੂੰ ਅਧਾਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਕੈਂਡੀਅਮ, ਗੈਲੀਅਮ, ਜਰਮੇਨੀਅਮ ਆਦਿ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਖੋਜ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਈ ।

→ ਸੰਨ 1913 ਵਿੱਚ ਹੈਨਰੀ ਮੋਜ਼ਲੇ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਉਸਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਅੰਕ ਅਧਿਕ ਆਧਾਰਭੂਤ ਗੁਣ ਹੈ ।

→ ਉਪਧਾਤ ਦੁਆਰਾ ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਦੋਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਪਧਾਤ ਹਨ-ਬੋਰਾਂ, ਸਿਲੀਕਾਂਨ, ਜਰਮੇਨੀਅਮ, ਆਰਸੈਨਿਕ, ਐਂਟੀਮਨੀ, ਟੈਲੁਰੀਅਮ, ਪਲੋਨੀਅਮ ।

→ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਖਾਰੇ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਸਾਧਾਰਨ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਉਦਾਸੀਨ ਗੈਸੀ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਦੇ ਕੱਢਣ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਨਿਊਨਤਮ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਆਇਨਿਨ ਊਰਜਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਉਦਾਸੀਨ ਪਰਮਾਣੂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੋਰ ਇਲੈੱਕਟਾਨ ਦੇ ਜੁੜਨ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਬੰਧੂਤਾ ਆਕਰਸਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਗਰੁੱਪ ਵਿੱਚ ਧਾਤਵੀ ਗੁਣ ਉੱਪਰੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਆਉਣ ਨਾਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਰਗੀਕਰਨ (Classification)-ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਅਜਿਹੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ ਜਦੋਂ ਕਿ ਭਿੰਨ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਤੱਤ ਵੱਖਰੇ ਗੁੱਟ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੋ ਜਾਣ, ਨੂੰ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਨਿਊਲੈਂਡ ਦਾ ਅਸ਼ਟਕ ਨਿਯਮ (Newland’s Law of Octave)-ਜਦੋਂ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੂੰਜਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਬਾਕੀ ਦੋਵੇਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਮੱਧਮਾਨ (ਔਸਤ) ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਿੱਕੜੀ ਨਿਯਮ (Triads)-ਜਦੋਂ ਤਿੱਕੜੀ (ਸਮਾਨ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਤੱਤ ਨੂੰ ਵੱਧਦੇ ਹੋਏ ਪਰਮਾਣੁ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਕੂਮ ਵਿੱਚ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਵਾਲੇ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਗੁੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਤੱਤ ਦਾ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਬਾਕੀ ਦੋਨਾਂ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜਾਂ ਦੇ ਮੱਧਮਾਨ ਦੇ
ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਸ਼ਟਕ ਜਾਂ ਆਠਾ (Octave)-ਅੱਠ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਖਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ (Periodic Table)-ਇਹ ਇਕ ਸਾਰਨੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਦਾ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੇਸ਼ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

→ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ (Mandeleef’s Periodic Table)-ਮੈਂਡਲੀਵ ਨੇ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਾਰਨੀ ਬਣਾਈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਵਿਵਸਥਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਸੀ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ (Modern Periodic Table)-ਮੈਂਡਲੀਵ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਸੰਸ਼ੋਧਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਰਨੀ ਜਿਸ ਦਾ ਆਧਾਰ ਪਰਮਾ ਅੰਕ ਸੀ ਆਧੁਨਿਕ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਜਾਂ ਦੀਰਘ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮੈਂਡਲੀਵ ਦਾ ਆਵਰਤੀ ਨਿਯਮ (Mandeleef’s Periodic Law)-ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਮਾਣੂ ਪੁੰਜ ਦੇ ਆਵਰਤੀ ਫਲਨ (ਫੰਕਸ਼ਨ) ਹਨ ।

→ ਪੀਰੀਅਡ (Period)-ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਦੀਆਂ ਖਿਤਿਜੀ ਕਤਾਰਾਂ ਨੂੰ ਪੀਰੀਅਡ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਗਰੁੱਪ (Group)-ਆਵਰਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਲੰਬਾਤਮਕ ਕਾਲਮਾਂ (ਖੜ੍ਹਵੀਆਂ ਕਤਾਰਾਂ) ਨੂੰ ਗਰੁੱਪ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਆਧੁਨਿਕ ਆਵਰਤੀ ਨਿਯਮ (Modern Periodic Law)-ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੁ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਆਵਰਤੀ ਫੰਕਸ਼ਨ ਹਨ । ਇਸ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ 1-7 ਪੀਰੀਅਡ, 1-18 ਗਰੁੱਪ, 4 ਬਾਲਕ ਅਤੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਤੱਤ ਹਨ ।

→ ਆਵਰਤਤਾ (Periodicity)-ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂ ਅੰਕਾਂ ਦੇ ਵੱਧਦੇ ਰੂਮ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦੇਣ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਵਕਫੇ ਜਾਂ ਪੀਰੀਅਡ ਪਿੱਛੋਂ ਦੁਹਰਾਏ ਜਾਣ ਨੂੰ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਆਵਰਤਤਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਮਾਣੂ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (Atomic Radius)-ਨਿਵੇਕਲੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚਕਾਰ ਵਿੱਥ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਯੋਜਕ ਇਲੈੱਕਟਾਨ (Valence Electron)-ਪਰਮਾਣੂ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਇਲੈੱਕਵਾਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਸੰਯੋਜਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਆਇਨੀਕਰਨ ਊਰਜਾ (lonisation Energy-ਆਇਨੀਕਰਨ ਊਰਜਾ ਉਹ ਲੋੜੀਂਦੀ ਊਰਜਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੂ ਦੀ ਜਾਂ ਆਇਨ ਦੇ ਇੱਕ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਨ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਾਸਤੇ ਲੋੜੀਂਦੀ ਹੋਵੇ ।

→ ਇਲੈੱਕਵਾਨ ਬੰਧੂਤਾ (Electron Affinity)-ਕਿਸੇ ਉਦਾਸੀਨ ਗੈਸ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਸੈੱਲ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਦੇ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਜਿੰਨੀ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਬੰਧੁਤਾ ਅਫਿਨੀਟੀ (ਖਿੱਚ) ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਯੋਜਕਤਾ (Valency)-ਕਿਸੇ ਤੱਤ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸੰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਉਸ ਤੱਤ ਦੀ ਸੰਯੋਜਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੰਯੋਜੀ ਇਲੈੱਕਟਾਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਬਿਜਲੀ ਧਨਾਤਮਕਤਾ (Electro-positivity)-ਧਾਤਵੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਗੁਆਉਣ ਕਰਕੇ ਧਨ ਆਇਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਧਨਾਤਮਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਿਜਲਈ ਰਿਣਾਤਮਕਤਾ (Electro-negativity)-ਅਧਾਤਵੀ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਪਰਮਾਣੂਆਂ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਰਿਣ-ਆਇਨ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਰਿਣਾਤਮਕਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਪਧਾਤਾਂ ਜਾਂ ਮੈਟਾਲਾਂਇਡਸ (Metalloids)-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਪਧਾਤਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਤੱਤ (Naturally Occuring Elements)-ਜਿਹੜੇ ਤੱਤ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਤੱਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਮਾਣੂ ਆਕਾਰ (Atomic Size)-ਕਿਸੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਨਿਊਕਲੀਅਸ (Nucleus) ਅਤੇ ਪਰਮਾਣੁ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਪਰਮਾਣੂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (Radius) ਹੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਤੱਤ (Representative Element)-ਉਪ ਵਰਗ A ਦੇ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਨਿਧੀ ਤੱਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।