Bhagya

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 16 The Development of Regional Cultures will help you in revision during exams.

The Development of Regional Cultures PSEB 7th Class SST Notes

Language and Literature (Sultanate period):

• During this period, language and literature were greatly developed.
• A new language Urdu was developed by a mixture of Hindi and Persian.
• Many Muslim scholars studied ancient Hindu scriptures.
• In this period, many important books were written in the Hindi language.
• Chand Bardai wrote ‘Prithvi Raj Raso’, Malik Mohammed Jaisi wrote ‘Padmawat’, Jaidev wrote ‘Geet Govind’ and Kalhan wrote ‘Raj Tarangini’.

Mughal Period Literature: Tuzuk-i-Babri’, ‘Humayun Nama’, ‘Akbar Nama’, ‘Ain-i-Akbari’, ‘Badshah Nama’, etc.

Punjabi Literature:

• During the medieval period, the holy writings of Guru Sahebs and other Punjabi poets enriched the Punjabi culture.
• Sri Guru Granth Sahib, Dasham Granth, and the writings of Bhai Gurdas Ji came in this period.

Art of Painting:

• There was the development of the art of painting as well.
• Abdus Samad, Mir Sayyad Ali, Sanwaldas, Jagannath, Tarachand, etc. showed their skill with paintbrushes.
• All these painters were during the times of Akbar. Akbar respected them.
• Similarly, Jahangir also respected painters in his court.
• Mohammad Murad, Ustad Mansur, Agha Raza, and Mohammad Nadir were his famous painters.

Art of Music:

• The Mughal period did not lack in the art of music.
• Babar was a good poet.
• He created poetry and songs.
• During the times of Akbar,’ ‘Sangeet Samrat Tansen’ and ‘Baiju Bawara gave a new standard to the art of music.
• Aurangzeb was very much against music.
• During his period this art declined.

प्रादेशिक संस्कृति का विकास PSEB 7th Class SST Notes

→ भाषा तथा साहित्य (सल्तनत काल) – सल्तनत काल में भाषा तथा साहित्य में बहुत उन्नति हुई। हिन्दी तथा फ़ारसी के मेल से एक नई भाषा उर्दू का जन्म हुआ।

→ कई मुसलमान विद्वानों ने हिन्दुओं के प्राचीन ग्रन्थों का अध्ययन किया। उन्होंने संस्कृत पुस्तकों का अनुवाद फ़ारसी भाषा में भी किया। इस काल में हिन्दी भाषा में कई महत्त्वपूर्ण पुस्तकें लिखी गईं।

→ चन्दबरदाई ने ‘पृथ्वीराज रासो’, मलिक मोहम्मद जायसी ने ‘पद्मावत’ की रचना की। इस काल की संस्कृत की मुख्य पुस्तकें ‘गीत गोविन्द’ तथा ‘राजतरंगिणी’ हैं। इनकी रचना क्रमशः जयदेव तथा कल्हण ने की।

→ मुग़ल काल का साहित्य – मुग़ल काल की मुख्य साहित्यिक रचनाएँ तुज़के-बाबरी, हुमायूनामा अकबरनामा, आइन-ए-अकबरी, पादशाहनामा है।

→ पंजाबी साहित्य – मध्यकाल में गुरु साहिबान तथा अन्य कई पंजाबी कवियों ने पंजाबी साहित्य में महत्त्वपूर्ण योगदान दिया। इस काल की पंजाब साहित्य की प्रमुख रचनाएँ श्री गुरु ग्रंथ साहिब, दशम ग्रन्थ, भाई गुरदास की वारें आदि हैं।

→ चित्रकला – मुग़ल काल में चित्रकला में भी असाधारण उन्नति हुई। अब्दुसम्मद, मीर सैय्यद अली, सांवलदास, जगन्नाथ, ताराचन्द आदि अनेक चित्रकारों ने अपनी कला-कृतियों से इस कला का रूप निखारा।

→ ये सभी चित्रकार अकबर के समय के प्रसिद्ध कलाकार थे। जहांगीर ने अनेक चित्रकारों को अपने दरबार में सम्मान दिया। उसके समय के चित्रकारों में मुहम्मद मुराद, उस्ताद मंसूर, आगा रज़ा तथा मुहम्मद नादिर के नाम लिए जा सकते हैं।

→ संगीत कला – मुग़लकाल संगीत कला के क्षेत्र में भी पीछे नहीं रहा। बाबर एक बहुत अच्छा कवि था। उसने अनेक कविताओं तथा गीतों की रचना की थी।

→ अकबर के समय में संगीत सम्राट तानसेन तथा बैजू बावरा ने संगीत कला का रूप निखारा। औरंगज़ेब को संगीत से बड़ी घृणा थी। उसके शासन-काल में इस कला का पतन हो गया।

ਖੇਤਰੀ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਵਿਕਾਸ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ-ਸਲਤਨਤ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਹਿੰਦੀ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਭਾਸ਼ਾ ਉਰਦੂ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ | ਕਈ ਮੁਸਲਮਾਨ ਵਿਦਵਾਨਾਂ ਨੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਗੰਥਾਂ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਪੁਸਤਕਾਂ ਦਾ ਅਨੁਵਾਦ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵੀ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹਿੰਦੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪੁਸਤਕਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਚੰਦ ਬਰਦਾਈ ਨੇ “ਪਿਥਵੀਰਾਜ ਰਾਸੋ, ਮਲਿਕ ਮੁਹੰਮਦ ਜਾਇਸੀ ਨੇ “ਪਛਾਵਤ’ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਪੁਸਤਕਾਂ ‘ਗੀਤ ਗੋਬਿੰਦ’ ਅਤੇ ‘ਰਾਜਤਰੰਗਣੀ’ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਜੈਦੇਵ ਅਤੇ ਕਲਹਣ ਨੇ ਕੀਤੀ ।

→ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦਾ ਸਾਹਿਤ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਸਾਹਿਤਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਤੁਜ਼ਕ-ਏ-ਬਾਬਰੀ, ਹੁਮਾਯੂੰਨਾਮਾ, ਅਕਬਰਨਾਮਾ, ਆਈਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ, ਪਾਦਸ਼ਾਹਨਾਮਾ ਹਨ ।

→ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ-ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪੰਜਾਬੀ ਕਵੀਆਂ ਨੇ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ, ਦਸਮ ਗ੍ਰੰਥ, ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੀਆਂ ਵਾਰਾਂ ਆਦਿ ਹਨ ।

→ ਚਿੱਤਰਕਲਾ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਵਿਚ ਚਿੱਤਰਕਲਾ ਵਿਚ ਵੀ ਅਸਾਧਾਰਨ ਉੱਨਤੀ ਹੋਈ । ਅਬਦੁਸ ਸਮਦ, ਮੀਰ ਸੱਯਦ ਅਲੀ, ਸਾਂਵਲਦਾਸ, ਜਗਨਨਾਥ, ਤਾਰਾਚੰਦ ਆਦਿ ਅਨੇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਕਲਾ-ਕ੍ਰਿਤਾਂ ਨਾਲ ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਿਆ ।

→ ਇਹ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਲਾਕਾਰ ਸਨ । ਜਹਾਂਗੀਰ ਨੇ ਅਨੇਕ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦਰਬਾਰ ਵਿਚ ਸਨਮਾਨ ਦਿੱਤਾ ।ਉਸ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰਕਾਰਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਮੁਰਾਦ, ਉਸਤਾਦ ਮਨਸੂਰ, ਆਗਾ ਰਜਾ ਅਤੇ ਮੁਹੰਮਦ ਨਾਦਿਰ ਦੇ ਨਾਂ ਲਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ-ਮੁਗ਼ਲ ਕਾਲ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਪਿੱਛੇ ਨਹੀਂ ਰਿਹਾ | ਬਾਬਰ ਇਕ ਬਹੁਤ ਚੰਗਾ ਕਵੀ ਸੀ । ਉਸ ਨੇ ਅਨੇਕ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਗੀਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

→ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੰਗੀਤ ਸਮਰਾਟ ਤਾਨਸੇਨ ਅਤੇ ਬੈਜੂ ਬਾਵਰਾ ਨੇ ਸੰਗੀਤ ਕਲਾ ਦਾ ਰੂਪ ਨਿਖਾਰਿਆ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ ਨਾਲ ਨਫ਼ਰਤ ਸੀ । ਉਸ ਦੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਇਸ ਕਲਾ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 15 Religious Developments will help you in revision during exams.

Religious Developments PSEB 7th Class SST Notes

→ Main Religions of the World: Hinduism, Buddhism Jainism, Zoroastrianism, Christianity, Islam, and Sikhism.

→ Islam: This religion was founded by Prophet Hazrat Mohammad.

→ The main scripture of Islam is The Quran’, which includes the directions about different aspects of life.

→ Sikhism: This religion was founded by Sri Guru Nanak Devji. After him, nine Gurujis developed the Sikh Panth.

→ The main scripture of this religion is ‘Sri Guru Granth Sahibji’.

→ Sufism: Sufism is the liberal form of the Islamic religion. The followers of this religion were known as ‘Pirs’.

→ They used black coloured blankets, which were called Sufi, so these Pirs were called Sufis.

→ Bhakti Movement: To do away with the religious and social evils, there was a Bhakti movement, in India during the medieval period.

→ The main feature of this movement was that it was not propagated by anyone great man, but by different holy men in different areas.

→ But still, the principles of the Bhakti movement were the same everywhere.

→ Hinduism: The main classification was Shaiv and Vaishnavs.

→ Shaivism was founded by Shankaracharyaji in the 9th century.

→ The main founders of Vaishnavism were Sri Ramanandji and Chaitanya Mahaprabhuji.

धार्मिक विकास PSEB 7th Class SST Notes

→ विश्व के प्रमुख धर्म – हिन्दू धर्म, बौद्ध धर्म, जैन धर्म, पारसी धर्म, ईसाई धर्म, इस्लाम धर्म, सिख धर्म आदि संसार के प्रमुख धर्म हैं।

→ इस्लाम धर्म – इस्लाम धर्म के प्रवर्तक हज़रत मुहम्मद थे। मुहम्मद साहिब के उत्तराधिकारियों को खलीफ़ा कहा जाता था।

→ सिख धर्म – सिख धर्म के संस्थापक श्री गुरु नानक देव जी थे। उनके पश्चात् 9 अन्य गुरु साहिबान ने सिख पंथ का विकास किया। श्री गुरु ग्रन्थ साहिब इस धर्म का पवित्र ग्रन्थ है।

→ सूफी मत – सूफ़ी मत इस्लाम धर्म का उदार रूप था। इसके धार्मिक नेता पीर कहलाते थे। वे काले रंग के कम्बल का प्रयोग करते थे जिसे सूफ़ी कहा जाता है। इसलिए ये पीर सूफ़ी कहलाये। सूफ़ियों के कई सिलसिले थे।

→ भक्ति आन्दोलन – मध्य युग में भारत में धर्म सुधार की एक लहर चली जिसे भक्ति आन्दोलन का नाम दिया जाता है।

→ इस आन्दोलन की सबसे बड़ी विशेषता यह थी कि इसका प्रचार सारे भारत में किसी एक महापुरुष ने नहीं किया, बल्कि विभिन्न प्रदेशों में इसका प्रचार अलग-अलग सन्तों ने किया। परन्तु फिर भी भारत में भक्ति लहर के सिद्धान्त एक समान थे।

→ हिन्दू धर्म – हिन्दू धर्म के मुख्य धार्मिक मत शैवमत तथा वैष्णव मत थे। शैवमत की स्थापना 9वीं शताब्दी में शंकराचार्य ने की थी। वैष्णव मत के प्रमुख प्रचारक रामानन्द जी तथा चैतन्य महाप्रभु थे।

ਧਾਰਮਿਕ ਵਿਕਾਸ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ, ਬੁੱਧ ਧਰਮ, ਜੈਨ ਧਰਮ, ਪਾਰਸੀ ਧਰਮ, ਈਸਾਈ ਧਰਮ, ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਆਦਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਧਰਮ ਹਨ ।

→ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ-ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਹਜ਼ਰਤ ਮੁਹੰਮਦ ਸਨ | ਮੁਹੰਮਦ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਖਲੀਫ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਸਿੱਖ ਧਰਮ-ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਦੇ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ 9 ਹੋਰ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖ ਪੰਥ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇਸ ਧਰਮ ਦਾ ਪਵਿੱਤਰ ਗ੍ਰੰਥ ਹੈ ।

→ ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ-ਸੂਫ਼ੀ ਮੱਤ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਦਾ ਉਦਾਰ ਰੂਪ ਸੀ । ਇਸਦੇ ਧਾਰਮਿਕ ਨੇਤਾ ਪੀਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੰਬਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਸਨ, ਜਿਸਨੂੰ ਸੂਫ਼ਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪੀਰ ਸੂਫ਼ੀ ਅਖਵਾਏ । ਸੂਫ਼ੀਆਂ ਦੇ ਕਈ ਸਿਲਸਿਲੇ ਸਨ ।

→ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ-ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਧਰਮ ਸੁਧਾਰ ਦੀ ਇਕ ਲਹਿਰ ਚੱਲੀ, ਜਿਸਨੂੰ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਲਹਿਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਇਹ ਸੀ ਕਿ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਸਾਰੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਇਕ ਮਹਾਂਪੁਰਸ਼ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਬਲਕਿ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸੰਤਾਂ ਨੇ ਕੀਤਾ ।

→ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਗਤੀ ਲਹਿਰ ਦੇ ਸਿਧਾਂਤ ਇਕ ਸਮਾਨ ਸਨ ।

→ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ-ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧਾਰਮਿਕ ਮੱਤ ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਸਨ । ਸ਼ੈਵ ਮੱਤ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 9ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਸ਼ੰਕਰਾਚਾਰੀਆ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਵੈਸ਼ਨਵ ਮੱਤ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਚਾਰਕ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ ਅਤੇ ਚੈਤੰਨਯ ਮਹਾਂਪ੍ਰਭੂ ਸਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 14 Tribes, Nomad and Settled Societies will help you in revision during exams.

Tribes, Nomad and Settled Societies PSEB 7th Class SST Notes

→ Tribal Society: Tribal Society is a society that lives very much away from the modern system and exists in forests, valleys, and mountains.

→ They never like to interfere in anyone’s internal matters and never like to be interfered with by anyone.

→ Against caste system: During the medieval period, a number of tribal societies emerged and they did not obey the rules and customs of the caste system.

→ Many occupations: Tribal societies had the main occupation of agriculture but there were few other occupations available for them like hunting, food gathering and pastoralism, etc.

→ Many tribes: During the medieval period, many tribes existed in all parts of the Indian subcontinent.

→ Some of them were the Bhils, Gonds, Ahoms, Kuki’s Koli’s, Kui, Oraon, etc.

→ Life of the Nomadic groups: Nomads, during the medieval period, lived on the rearing of animals.

→ They went far away to graze their animals.

→ They made both ends with animal breeding.

→ They moved from one place to another for selling their goods by loading on the animals.

→ The Aborn Community: They ruled over Assam. They had come from China.

→ The name of their first ruler was ‘Sufaka’. They defeated many local tribes.

→ The Gond Tribe: It is a tribe in the middle part of India.

→ They are based in states like western Orissa, eastern Maharashtra, Chhattisgarh, and Madhya Pradesh.

→ They established many states from the 15th to 18th century. Rani Durgawati was a famous Gond ruler.

कबीले, खानाबदोश तथा स्थिर भाईचारे PSEB 7th Class SST Notes

→ मध्यकालीन युग में जाति प्रथा – मध्यकाल तक भारत में जाति प्रथा काफ़ी कठोर हो गई थी। हिन्दू समाज मुख्य रूप से चार जातियों में बंटा हुआ था-ब्राह्मण, क्षत्रिय, वैश्य तथा शूद्र।

→ ब्राह्मणों को कई विशेष अधिकार प्राप्त थे। समाज तथा राज्य पर उनका पूरा प्रभाव था।

→ समाज में कई नई जातियां तथा उपजातियां उत्पन्न हो गईं। इन्होंने पशुपालन, खेती, शिल्प, व्यापार आदि कई नए कार्यों को अपनाया।

→ क्षत्रिय जाति के लोग शासन सम्बन्धी कार्य करते थे। वे अपने स्वाभिमान के लिए जाने जाते थे।

→ राजपूतों को भी क्षत्रिय जाति का अंग माना जाता था। वे वीर योद्धा थे।

→ वैश्य जाति के लोग खेती, पशुपालन तथा व्यापार सम्बन्धी कार्य करते थे।

→ शूद्रों को कोई अधिकार प्राप्त नहीं था।

→ मध्यकालीन समाज में स्त्रियों की दशा – दक्षिण भारत के समाज में स्त्रियों की दशा अच्छी थी।

→ परन्तु उत्तर भारत के समाज में स्त्रियों की दशा अच्छी नहीं थी। साधारण परिवार की स्त्रियां शिक्षा प्राप्त नहीं कर सकती थीं।

→ हिन्दू तथा मुस्लिम दोनों वर्गों की स्त्रियां पर्दा करती थीं। राजपूत स्त्रियां जौहर की प्रथा निभाती थीं।

→ भोजन तथा वस्त्र – मुस्लिम समाज शासक वर्ग होने के कारण इस वर्ग के लोग ऐश्वर्य का जीवन व्यतीत करते थे और कई तरह के पकवान खाते थे।

→ परन्तु हिन्दू लोगों का खान-पान बहुत सादा था। दोनों वर्गों के लोग ऊनी, सूती तथा रेशमी वस्त्र पहनते थे।

→ अहोम – अहोमों ने असम पर शासन किया। वे चीन से भारत आये थे। उनका पहला शासक सुफ़ाका था। उन्होंने कई स्थानीय कबीलों को हराया।

→ गौंड – गौंड मध्य भारत का एक कबीला है। वे पश्चिमी उड़ीसा, पूर्वी महाराष्ट्र, छत्तीसगढ़, मध्य प्रदेश आदि प्रान्तों में बसे हुए हैं

→ 15वीं शताब्दी से लेकर 18वीं शताब्दी तक उन्होंने अनेक राज्य स्थापित किए। रानी दुर्गावती एक प्रसिद्ध गौंड शासिका थी।

ਕਬੀਲੇ, ਖਾਨਾਬਦੋਸ਼ ਅਤੇ ਸਥਿਰ ਭਾਈਚਾਰੇ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ-ਮੱਧਕਾਲ ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਾਫ਼ੀ ਕਠੋਰ ਹੋ ਗਈ ਸੀ । ਹਿੰਦੂ ਸਮਾਜ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਾਰ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ-ਬ੍ਰਾਹਮਣ, ਕਸ਼ੱਤਰੀ, ਵੈਸ਼ ਅਤੇ ਸ਼ੂਦਰ ।

→ ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਨ । ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਸੀ ।

→ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਕਈ ਨਵੀਆਂ ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਪ-ਜਾਤੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ, ਖੇਤੀ, ਸ਼ਿਲਪ ਤੇ ਵਪਾਰ ਆਦਿ ਕਈ ਨਵੇਂ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਇਆ ।

→ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਸ਼ਾਸਨ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਸੈ-ਮਾਨ ਲਈ ਜਾਣੇ ਜਾਂਦੇ ਸਨ । ਰਾਜਪੁਤਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਖੱਤਰੀ ਜਾਤੀ ਦਾ ਅੰਗ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਹ ਵੀਰ ਯੋਧਾ ਸਨ ।

→ ਵੈਸ਼ ਜਾਤ ਦੇ ਲੋਕ ਖੇਤੀ, ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਸੰਬੰਧੀ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਸ਼ੂਦਰਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਸੀ ।

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ-ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਸੀ । ਪਰ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਦਸ਼ਾ ਚੰਗੀ ਨਹੀਂ ਸੀ।

→ ਸਾਧਾਰਨ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਸਨ । ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਿਮ ਦੋਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਪਰਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਰਾਜਪੂਤ ਇਸਤਰੀਆਂ ਜੌਹਰ ਦੀ ਰਸਮ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਸਨ।

→ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ-ਮੁਸਲਿਮ ਸਮਾਜ ਸ਼ਾਸਕ ਵਰਗ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਵਰਗ ਦੇ ਲੋਕ ਐਸ਼ੋ ਆਰਾਮ ਦਾ ਜੀਵਨ ਬਤੀਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਅਤੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਕਵਾਨ ਖਾਂਦੇ ਸਨ ।

→ ਪਰ ਹਿੰਦੂ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਬਹੁਤ ਸਾਦਾ ਸੀ । ਦੋਨਾਂ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਊਨੀ, ਸੂਤੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਸਨ ।

→ ਅਹੋਮ-ਅਹੋਮਾਂ ਨੇ ਅਸਾਮ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ । ਉਹ ਚੀਨ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਹਿਲਾਂ ਸ਼ਾਸਕ ਸੁਫ਼ਾਕਾ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਈ ਸਥਾਨਿਕ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ।

→ ਗੋਂਡ-ਗੋਂਡ ਮੱਧਕਾਲ ਦਾ ਇਕ ਕਬੀਲਾ ਸੀ । ਉਹ ਪੱਛਮੀ ਉੜੀਸਾ, ਪੂਰਬੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਛਤੀਸਗੜ, ਮੱਧ ਦੇਸ਼ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਵਸੇ ਹੋਏ ਹਨ ।

→ 15ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ । ਰਾਣੀ ਦੁਰਗਾਵਤੀ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਗੋਂਡ ਸ਼ਾਸਿਕਾ ਸੀ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 13 Towns, Traders and Craftsmen will help you in revision during exams.

Towns, Traders and Craftsmen PSEB 7th Class SST Notes

→ Development of Cities: After the development of agriculture, the villages came into existence. The villages expanded and the cities developed.

→ Types of Cities: Cities were of many types such as capitals, temple cities, port cities, trade cities, etc.

→ Traders and Artisans: During the medieval period, the Indian artisans made high-quality and high-standard goods.

→ The traders exported these goods and India became ‘The Golden Sparrow’.

→ Surat: Surat was an important industrial and trading town of the medieval period.

→ Lahore: Lahore is located in modern Pakistan.

→ It remained the capital of Punjab for a long time.

→ Amritsar: It is the biggest and the holiest religious place of the Sikhs.

→ In the medieval period, it was an important trading town.

→ Sri Harmandar Sahib located in Amritsar is world-famous.

नगर, व्यापारी तथा कारीगर PSEB 7th Class SST Notes

→ नगरों का विकास – कृषि की खोज के बाद गांव अस्तित्व में आए। गांवों का विस्तार होने पर नगरों का विकास हुआ।

→ विभिन्न प्रकार के नगर – नगर विभिन्न प्रकार के थे; जैसे-राजधानी नगर, तीर्थ स्थान, बन्दरगाह नगर, व्यापारिक नगर आदि।

→ व्यापारी तथा कारीगर – मध्यकाल में भारतीय कारीगर उच्चकोटि का माल बनाते थे। भारतीय व्यापारियों ने इस माल को विदेशों में भेजा और प्राप्त धन से देश को धनी तथा समृद्ध बनाया।

→ सूरत – सूरत मध्यकाल में एक महत्त्वपूर्ण औद्योगिक तथा व्यापारिक नगर था।

→ लाहौर – लाहौर आधुनिक पाकिस्तान में स्थित है। यह लम्बे समय तक पंजाब की राजधानी रहा।

→ अमृतसर – यह सिखों का सबसे बड़ा तीर्थ स्थान है। मध्यकाल में यह एक महत्त्वपूर्ण व्यापारिक नगर था। यहां स्थित हरमन्दर साहिब विश्व भर में प्रसिद्ध है।

ਨਗਰ, ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਨਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪਿੰਡ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਏ । ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਨੇਗਰਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਗਰ-ਨਗਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਰਾਜਧਾਨੀ ਨਗਰ, ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ, ਬੰਦਰਗਾਹ ਨਗਰ, ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਆਦਿ ।

→ ਵਪਾਰੀ ਅਤੇ ਕਾਰੀਗਰ-ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਕਾਰੀਗਰ ਉੱਚ-ਕੋਟੀ ਦਾ ਮਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰੀਆਂ ਨੇ ਇਸ ਮਾਲ ਨੂੰ ਵਿਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਭੇਜਿਆ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਧਨ ਤੋਂ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਅਮੀਰ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਸੂਰਤ-ਸੂਰਤ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਦਯੋਗਿਕ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਸੀ ।

→ ਲਾਹੌਰ-ਲਾਹੌਰ ਆਧੁਨਿਕ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੰਜਾਬ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਰਿਹਾ ।

→ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ-ਇਹ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਤੀਰਥ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਇਹ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਪਾਰਕ ਨਗਰ ਸੀ । ਇੱਥੇ ਸਥਿਤ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 12 Monumental Architecture will help you in revision during exams.

Monumental Architecture PSEB 7th Class SST Notes

Monuments from 800 A.D. to 1200 A.D:

• Many beautiful temples were built from 800 A.D. to 1200 A.D.
• The Tejpal Temple of Mount Abu, Mahadev Temple in Khajuraho, and the Sun Temple of Konark is worth watching.
• The walls, roofs, pillars, and doors of temples were decorated with beautiful statues.

Temples of South India:

• From 800 A.D. to 1200 A.D., the most important temple is Brihdeshwar Temple.
• It was constructed by the Chola king, Raja Raja I.
• Another temple Gangaikondcholpuram built by Chola king Rajendra I is also very famous.
• The temples built by the Pallava dynasty are famous for their unique beauty.
• These temples have been cut out of rocks.
• A very famous temple is the Mahabalipuram temple.
• The biggest temple built by Pallava rulers is Kailash Temple.

The architecture of the Sultanate Period:

• The Turks and Afghans brought with them a new style of architecture.
• A new art style was born with the remix of their art and the Indian building art.
• In this style, many buildings were built with pillars, domes, and minarets.
• These things were used in Mosques, Palaces, Tombs, and other buildings.

Buildings of Sultans:

• Qutab-ud-din Aibak built many mosques in Delhi and Ajmer.
• Iltutmish completed Qutab Minar.
• It is the highest minaret in India.
• Alauddin Khalji built a mosque in Delhi on the tomb of Nizamuddin Aulia.
• He built ‘Ilahi Darwaja’ near Qutab Minar.
• During the Tughlaq Dynasty, another famous building is the Tomb of Tughlaq Shah.

The Mughal Buildings:

• The Mughals had a real taste for beautiful buildings.
• During the time of Akbar, the Agra Fort and Fatehpur Sikri are especially famous.
• The Taj Mahal built by Shah Jahan is world-famous for its beauty.
• Besides, he also built Moti Masjid and Jama Masjid in Agra and Delhi as well as the Red Fort in Delhi.

स्मारक निर्माण कला PSEB 7th Class SST Notes

→ 800 ई० से 1200 ई० तक बने स्मारक – 800 ई० से 1200 ई० तक अनेक सुन्दर मन्दिर बने। आबू पर्वत का तेजपाल मन्दिर, खजुराहो का महादेव मन्दिर तथा कोणार्क का सूर्य मन्दिर दर्शनीय हैं। मन्दिरों की दीवारों, छतों, स्तम्भों तथा दरवाज़ों को सुन्दर मूर्तियों से सजाया जाता था।

→ दक्षिण भारत के मन्दिर – 800 से 1200 ई० के बीच दक्षिण भारत के मन्दिरों में सबसे महत्त्वपूर्ण मन्दिर बृहदेश्वर मन्दिर है। इसका निर्माण चोल शासक राज राजा प्रथम ने कराया था।

→ चोल शासक राजेन्द्र प्रथम का गंगईकोण्डचोलपुरम् का मन्दिर भी बहुत प्रसिद्ध है। पल्लव वंश द्वारा बनाए गए मन्दिर अपनी अनूठी सुन्दरता के लिए विख्यात हैं। ये मन्दिर चट्टान को काट कर बनाए गए हैं।

→ इन मन्दिरों में महाबलिपुरम् का मन्दिर बहुत ही प्रसिद्ध है। पल्लव शासकों द्वारा बनवाया गया सबसे बड़ा मन्दिर कैलाशनाथ मन्दिर है।

→ सुल्तानों की भवन-निर्माण कला – तुर्क तथा अफ़गान अपने साथ भवन-निर्माण कला के नए नमूने लेकर आए थे। उनकी भवन निर्माण कला तथा भारतीय भवन-निर्माण कला के मेल से एक नई कला-शैली का आरम्भ हुआ। इस शैली में अनेक मेहराबों, गुम्बदों तथा मीनार वाली इमारतों का निर्माण हुआ।

→ मस्जिदों, महलों, मकबरों तथा अन्य इमारतों में मेहराब, गुम्बद और मीनारों का प्रयोग किया गया।

→ सुल्तानों के भवन – दिल्ली के सुल्तानों में से कुतुबुद्दीन ऐबक ने दिल्ली और अजमेर में मस्जिदें बनवाई। इल्तुतमिश ने कुतुबमीनार को पूरा करवाया। यह मीनार भारत में सबसे ऊंचा मीनार है।

→ अलाउद्दीन खिलजी ने हज़रत निजामुद्दीन औलिया की मजार पर दिल्ली के समीप एक मस्जिद बनाई। उसने कुतुबमीनार के निकट इलाही दरवाज़ा भी बनवाया। तुग़लक वंश के समय में बनी इमारतों में से तुग़लकशाह का मकबरा बड़ी प्रसिद्ध इमारत है।

→ मुगलों के भवन – मुग़ल सम्राटों को भवन बनवाने का बड़ा चाव था। उन्होंने अनेक सुन्दर भवनों का निर्माण करवाया। अकबर के समय के भवनों में आगरे के किले में जहांगीर महल’ तथा फतेहपुर सीकरी की इमारतें विशेष प्रसिद्ध हैं।

→ शाहजहाँ द्वारा बनवाया गया ताजमहल विश्व-भर में अपनी सुन्दरता के लिए जाना जाता है। इसके अतिरिक्त उसने आगरा में मोती मस्जिद तथा दिल्ली में जामा मस्जिद और लाल किले का निर्माण करवाया।

ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ PSEB 7th Class SST Notes

→ 800 ਈ: ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਬਣੇ ਸਮਾਰਕ-800 ਈ: ਤੋਂ 1200 ਈ: ਤਕ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਮੰਦਰ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਆਬੂ ਪਰਬਤ ਦਾ ਤੇਜਪਾਲ ਮੰਦਰ, ਖੁਜਰਾਹੋ ਦਾ ਮਹਾਦੇਵ ਮੰਦਰ ਅਤੇ ਕੋਨਾਰਕ ਦਾ ਸੂਰਜ ਮੰਦਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

→ ਮੰਦਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ, ਛੱਤਾਂ, ਸਤੰਭਾਂ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੰਦਰ ਮੂਰਤੀਆਂ ਨਾਲ ਸਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰ-800 ਤੋਂ 1200 ਈ: ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਦਰ ਬ੍ਰਦੇਸ਼ਵਰ ਮੰਦਰ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲੇ ਨੇ ਕਰਵਾਇਆ ਸੀ ।

→ ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲੇ ਦਾ ਰੀਗਈਕੋਂਡ ਚੋਲ ਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਮੰਦਰ ਆਪਣੀ ਅਦਭੁੱਤ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਵਿਸ਼ਵ-ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਦਾ ਮੰਦਰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ । ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੰਦਰ ਕੈਲਾਸ਼ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਹੈ ।

→ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਰਕ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ-ਤੁਰਕ ਅਤੇ ਅਫ਼ਗਾਨ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਭਵਨ (ਸਮਾਰਕ) ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਨਵੇਂ ਨਮੂਨੇ ਲੈ ਕੇ ਆਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਾਰਤੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਮੇਲ ਨਾਲ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕਲਾ-ਸ਼ੈਲੀ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

→ ਇਸ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਮਹਿਰਾਬਾਂ, ਗੁੰਬਦਾਂ ਅਤੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਹੋਇਆ ਮਸਜਿਦਾਂ, ਮਹੱਲਾਂ, ਮਕਬਰਿਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਮਹਿਰਾਬਾਂ, ਗੁੰਬਦਾਂ ਅਤੇ ਮੀਨਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦੇ ਭਵਨ-ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁਤੁਬਦੀਨ ਐਬਕ ਨੇ ਦਿੱਲੀ ਅਤੇ ਅਜਮੇਰ ਵਿਚ ਮਸਜਿਦਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ । ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼ ਨੇ ਕੁਤਬਮੀਨਾਰ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਾਇਆ । ਇਹ ਮੀਨਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚਾ ਮੀਨਾਰ ਹੈ ।

→ ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਨੇ ਹਜ਼ਰਤ ਨਿਜ਼ਾਮੁਦੀਨ ਔਲੀਆ ਦੀ ਮਜ਼ਾਰ ‘ਤੇ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਕ ਮਸਜਿਦ ਬਣਵਾਈ । ਉਸ ਨੇ ਕੁਤੁਬਮੀਨਾਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇਲਾਹੀ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਵੀ ਬਣਵਾਇਆ ।

→ ਤੁਗ਼ਲਕ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਬਣੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤੁਗ਼ਲਕ ਸ਼ਾਹ ਦਾ ਮਕਬਰਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਇਮਾਰਤ ਹੈ ।

→ ਮੁਗ਼ਲਾਂ ਦੇ ਭਵਨ-ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟਾਂ ਨੂੰ ਭਵਨ ਬਣਵਾਉਣ ਦਾ ਬਹੁਤ ਸ਼ੌਕ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅਨੇਕ ਸੁੰਦਰ ਭਵਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਵਾਇਆ ਅਕਬਰ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਭਵਨਾਂ ਵਿਚ ਆਗਰੇ ਦੇ ਕਿਲੇ ਵਿਚ ‘ਜਹਾਂਗੀਰ ਮਹੱਲ ਅਤੇ ਫ਼ਤਹਿਪੁਰ ਸੀਕਰੀ ਦੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

→ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਵਾਇਆ ਗਿਆ ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਪੂਰੇ ਵਿਸ਼ਵ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੁੰਦਰਤਾ ਲਈ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਸਨੇ ਆਗਰਾ ਵਿਚ ਮੋਤੀ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਜਾਮਾ ਮਸਜਿਦ ਅਤੇ ਲਾਲ ਕਿਲ੍ਹੇ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਾਇਆ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 11 The Creation of an Empire – The Mughal Empire will help you in revision during exams.

The Creation of an Empire – The Mughal Empire PSEB 7th Class SST Notes

→ Establishment of the Mughal Empire: In 1526 A.D., in the first battle of Panipat, Babar defeated Ibrahim Ijodhi and founded the Mughal Empire in India.

→ Humayun: The Mughal Emperor Humayun was defeated by Sher Shah and the state of North India slipped out of his hands. But after the death of Sher Shah, Humayun regained his lost state.

→ Sher Shah Suri: He was a capable army general and administrator. He built many roads and inns for the welfare of the people of his state. He is known as the predecessor of Akbar the Great.

→ Akbar: Akbar was the son of Humayun. After Humayun’s death in 1556 A.D., Bairam Khan made him wear the crown. He started his winning expeditions with the help of Bairam Khan and founded a powerful Mughal Empire.

→ Jahangir: After the death of Akbar, Jahangir ascended the Mughal throne, but the real authority was in the hands of his wife Nur Jahan.

→ Aurangzeb: He was the last great emperor of the Mughal Empire. After his death, this empire almost declined.

→ Taj Mahal: A unique contribution of Shah Jahan was in the field of architecture. This building is world famous even today.

→ Abul Fazl: The author of Akbarnama and Ain-i-Akbari.

मुग़ल साम्राज्य PSEB 7th Class SST Notes

→ मुग़ल साम्राज्य की स्थापना – 1526 ई० में पानीपत की पहली लड़ाई में बाबर ने इब्राहिम लोधी को हराया और भारत में मुग़ल साम्राज्य की नींव रखी।

→ हुमायूं – मुग़ल बादशाह हुमायूं शेरशाह द्वारा पराजित हुआ और उत्तर भारत का राज्य उसके हाथ से निकल गया।

→ परन्तु शेरशाह की मृत्यु के पश्चात् 1555 ई० में हुमायूं ने अपने खोए हुए राज्य पर पुनः अधिकार कर लिया।

→ शेरशाह सूरी – शेरशाह सूरी एक योग्य सेनापति और शासन प्रबन्धक था। उसने प्रजा के कल्याण के लिए कई सड़कें एवं सरायें बनवाईं। उसे अकबर का अग्रगामी भी कहा जाता है।

→ अकबर – अकबर हुमायूं का पुत्र था। हुमायूं की मृत्यु के बाद 1556 ई० में बैरम खां ने उसकी ताजपोशी की। उसने बैरम खां की सहायता से विजय अभियान आरम्भ किया और एक शक्तिशाली मुग़ल साम्राज्य की नींव रखी।

→ जहांगीर – अकबर की मृत्यु के बाद जहांगीर मुग़ल राजगद्दी पर बैठा। परन्तु शासन की वास्तविक बागडोर उसकी पत्नी नूरजहां के हाथ में रही।

→ औरंगजेब – वह मुग़ल वंश का अन्तिम महान् सम्राट् था। उसकी मृत्यु के पश्चात् मुग़ल साम्राज्य का पतन हो गया।

→ ताजमहल – शाहजहां की वास्तुकला के क्षेत्र में अनूठी देन। यह इमारत आज भी विश्व विख्यात है।

→ अबुलफज़ल – अकबरनामा तथा आइन-ए-अकबरी के लेखक का नाम।

ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ-1526 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਇਬਰਾਹੀਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਹੁਮਾਯੂੰ-ਮੁਗ਼ਲ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹੁਮਾਯੂੰ ਸ਼ੇਰ ਸ਼ਾਹ ਹੱਥੋਂ ਹਾਰਿਆ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਰਾਜ ਉਸਦੇ ਹੱਥੋਂ ਨਿਕਲ ਗਿਆ | ਪਰ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 1555 ਈ: ਵਿਚ ਹੁਮਾਯੂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਖੋਹੇ ਹੋਏ ਰਾਜ ‘ਤੇ ਮੁੜ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ।

→ ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ-ਸ਼ੇਰਸ਼ਾਹ ਸੂਰੀ ਇਕ ਯੋਗ ਸੈਨਾਪਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਬੰਧਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਰਜਾ ਦੇ ਕਲਿਆਣ ਲਈ ਕਈ ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਸਰਾਵਾਂ ਬਣਵਾਈਆਂ । ਉਸਨੂੰ ਅਕਬਰ ਦਾ ਮਾਰਗ ਦਰਸ਼ਕ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਕਬਰ-ਅਕਬਰ ਹੁਮਾਯੂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਸੀ । ਹੁਮਾਯੂੰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ 1556 ਈ: ਵਿਚ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਨੇ ਉਸਦੀ ਤਾਜਪੋਸ਼ੀ ਕੀਤੀ ।

→ ਉਸਨੇ ਬੈਰਮ ਖਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਜਿੱਤ ਮੁਹਿੰਮ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਜਹਾਂਗੀਰ-ਅਕਬਰ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਜਹਾਂਗੀਰ ਮੁਗਲ ਰਾਜਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਿਆ ਪਰ ਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਅਸਲ | ਵਾਗਡੋਰ ਉਸਦੀ ਪਤਨੀ ਨੂਰਜਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਰਹੀ ।

→ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ-ਉਹ ਮੁਗ਼ਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਆਖ਼ਰੀ ਮਹਾਨ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ ਹੋ ਗਿਆ ।

→ ਤਾਜਮਹੱਲ-ਇਹ ਸ਼ਾਹਜਹਾਂ ਦੀ ਵਾਸਤੂ ਕਲਾ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ) ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵਿਲੱਖਣ ਦੇਣ ਸੀ । ਇਹ ਇਮਾਰਤ ਅੱਜ ਵੀ ਵਿਸ਼ਵ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹੈ ।

→ ਅਬੁਲਫ਼ਜ਼ਲ-ਅਕਬਰਨਾਮਾ ਅਤੇ ਆਇਨ-ਏ-ਅਕਬਰੀ ਦੇ ਲੇਖਕ ਦਾ ਨਾਂ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 10 The Delhi Sultanate will help you in revision during exams.

The Delhi Sultanate PSEB 7th Class SST Notes

→ The Slave Sultans’, because some of them were slaves and some were sons of slaves who became Sultans.

→ Qutab-ud-din Aibak, Iltutmish and Balban were the main slave Sultans.

→ Khalji Sultans: After the slave dynasty, there came the period of the Khalji dynasty in 1290 A.D.

→ Alauddin Khalji was the most famous and most ambitious Sultan of this dynasty.

→ Tughlaq Sultans: From 1320 A.D. to 1413 A.D., Delhi was under the control of Tughlaq Sultans.

→ The most famous was Mohammad-bin-Tughlaq.

→ Lodhi Dynasty: The rulers of the Lodhi dynasty ruled from 1451 A.D. to 1526 A.D. over Delhi.

→ In 1526 A.D., in the first battle of Panipat, Babar defeated Ibrahim Lodhi and laid the foundation of the Mughal Empire in India.

→ Administrative System: The King was the chief of the Sultanate. He was called the Sultan.

→ Wazir and Bakshi were his main helpers.

→ Mukadam, Patwari, Munsif, etc. were other officials who ran the local administration.

दिल्ली सल्तनत PSEB 7th Class SST Notes

→ दास सुल्तान – दिल्ली के सुल्तानों में आरंभिक शासक मामलूक थे। उन्हें दास सुल्तान भी कहा जाता है क्योंकि उनमें से कुछ तो दास थे और कुछ दासों के पुत्र थे जो सुल्तान बन गए थे। कुतुबुद्दीन ऐबक, इल्तुतमिश, बलबन आदि प्रमुख गुलाम सुल्तान थे।

→ खिलजी सुल्तान – सन् 1290 ई० में गुलाम वंश के पश्चात् खिलजी वंश का शासन आरम्भ हुआ। अलाउद्दीन खिलजी इस वंश का सबसे प्रसिद्ध एवं महत्त्वाकांक्षी शासक था।

→ तुग़लक सुल्तान – 1320 ई० से 1413 ई० तक दिल्ली पर तुग़लक सुल्तानों का अधिकार रहा। इस वंश के शासकों में मुहम्मद बिन तुग़लक सबसे अधिक प्रसिद्ध था।

→ लोधी वंश – लोधी वंश के शासकों ने 1451 ई० से 1526 ई० तक दिल्ली पर राज्य किया।

→ 1526 ई० में बाबर ने पानीपत की पहली लड़ाई में इब्राहिम लोधी को पराजित किया और भारत में मुग़ल राज्य की नींव रखी।

→ शासन प्रणाली – सल्तनत का मुखिया सुल्तान होता था। वज़ीर और बख्शी सुल्तान के प्रमुख सहायक थे।

→ मुकद्दम, पटवारी, मुशरिफ आदि अधिकारी स्थानीय प्रशासन चलाते थे।

ਦਿੱਲੀ ਸਲਤਨਤ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ-ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਢਲੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮਾਮਲੂਕ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਦਾਸ ਸਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦਾਸਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਸਨ, ਜਿਹੜੇ ਸੁਲਤਾਨ ਬਣ ਗਏ ਸਨ । ਕੁਤਬਉਦੀਨ ਐਬਕ, ਇਲਤੁਤਮਿਸ਼, ਬਲਬਨ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਦਾਸ ਸੁਲਤਾਨ ਸਨ ।

→ ਖਿਲਜੀ ਸੁਲਤਾਨ-ਸੰਨ 1290 ਈ: ਵਿਚ ਦਾਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਬਾਅਦ ਖਿਲਜੀ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਅਲਾਉਦੀਨ ਖਿਲਜੀ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਅਤੇ ਅਭਿਲਾਖੀ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ।

→ ਤੁਗਲਕ ਸੁਲਤਾਨ-1320 ਈ: ਤੋਂ 1413 ਈ: ਤਕ ਦਿੱਲੀ ਤੇ ਤੁਗਲਕ ਸੁਲਤਾਨਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਰਿਹਾਂ ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਵਿਚ ਮੁਹੰਮਦ ਬਿਨ ਤੁਗ਼ਲਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ।

→ ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼-ਲੋਧੀ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ 1451 ਈ: ਤੋਂ 1526 ਈ: ਤਕ ਦਿੱਲੀ ‘ਤੇ ਰਾਜ ਕੀਤਾ 1526 ਈ: ਵਿਚ ਬਾਬਰ ਨੇ ਪਾਨੀਪਤ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਲੜਾਈ ਵਿਚ ਇਬਰਾਹਿਮ ਲੋਧੀ ਨੂੰ ਹਰਾਇਆ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।

→ ਸ਼ਾਸਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਸਲਤਨਤ ਦਾ ਮੁਖੀ ਸੁਲਤਾਨ ਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਵਜ਼ੀਰ ਅਤੇ ਬਖਸ਼ੀ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਹਾਇਕ ਸਨ ਮੁਕੱਦਮ, ਪਟਵਾਰੀ, ਮੁਸ਼ਰਿਫ ਆਦਿ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 9 Political Developments in South India (A.D.700-1200) will help you in revision during exams.

Political Developments in South India (A.D.700-1200) PSEB 7th Class SST Notes

→ States of South India in Medieval Period: Many Rajput states were there.

→ The three most powerful states were Pallavas, Panday’s, and Cholas. These would be fought to exert their own authority.

→ Pallava Rulers: The main rulers of this dynasty were Mahendra Varman I and Narsimha Varman I.

→ They expanded their kingdoms and made Kanchi their capital.

→ Pallava’s Art and Architecture: They were great patrons of art and architecture.

→ The famous chariot temples of Mahabali Puram have been built by them.

→ These have been built by cutting a single rock.

→ These temples are unique specimens of Pallava art.

→ Pandya Kingdom: This state was established in the southern part of Tamil Nadu.

→ Its capital was known as Madura or Madurai. It was the main centre of education.

→ Chola Dynasty: It was established by Vijayalaya. Other famous rulers were Prantaka I, Raj Raja I, (985 – 1014 A.D.), and Rajendra Chola (1014 – 1044 A.D.)

→ Assemblies of Cholas: Under Cholas, there was organisation of village assembly to run the village administration properly.

→ Village assemblies were of two types:

• Ur. It was the assembly of common people.
• Sabha or Mahasabha. It was the assembly of scholarly Brahmins.

→ Functions of Village Assemblies: The village assemblies got their functions performed through different committees.

→ These committees took care of roads maintenance, justice, education, religious festivals, temple maintenance, irrigation, and land-related functions.

→ Mandalam: The Chola provinces were known as Mandalams.

→ Valanadus: Mandalams were divided into Valanadus. Every Valanadus had many villages.

→ Chola Society: It was an ideal society. Brahmins, traders, and craftsmen had a pride of place in society.

→ All the classes of society worked together to fulfill common objectives.

→ The women folk also had great honour in society.

→ Raja Raja I: He was the most important ruler of the Chola dynasty.

→ He invaded the states of the Pandya and Chera dynasty as well as some parts of Mysore.

→ Rajendra I: He was another most ambitious Chola ruler.

→ He kept up the victory policy of his father Raj Raja I and fought many battles in the southern subcontinent.

→ The decline of Chola State: The inheritors of Rajendra I were incapable and weak, so by the end of the 13th century the Chola kingdom declined.

दक्षिणी भारत में राजनीतिक विकास (700-1200 ई० तक) PSEB 7th Class SST Notes

→ मध्यकालीन युग में दक्षिणी भारत के राज्य – मध्यकालीन युग में दक्षिण भारत में बहुत-से राजपूत राज्य स्थापित हो गये थे।

→ परन्तु उनमें से उस समय तीन राज्य-पल्लव, प्रांड्य और चोल बहुत शक्तिशाली थे। ये तीनों अपनी-अपनी प्रभुसत्ता के लिए परस्पर लड़ते रहते थे।

→ पल्लव शासक – इस वंश के प्रमुख शासक महेन्द्र वर्मन प्रथम तथा नरसिंह वर्मन थे। उन्होंने अपने राज्य का बहुत अधिक विस्तार किया और कांची को अपनी राजधानी बनाया।

→ पल्लवकालीन कला तथा वास्तुकला – पल्लवों ने कला तथा वास्तुकला को बहुत अधिक प्रोत्साहन दिया।

→ दक्षिण (महाबलिपुरम्) के प्रसिद्ध रथ मन्दिर पल्लव शासकों ने ही बनवाये थे। ये एक ही चट्टान को काटकर बनाए गये हैं। ये मन्दिर पल्लवों की कलात्मक प्रतिभा के अद्भुत नमूने हैं।

→ पांड्य राज्य – पांड्य राज्य तमिलनाडु के दक्षिणी भागों में स्थापित था। उनकी राजधानी को मदुरा या मुदरा कहा जाता था। यह शिक्षा का एक महत्त्वपूर्ण केन्द्र था।

→ चोल वंश – चोल वंश का संस्थापक विजयालय था। इस वंश के अन्य प्रसिद्ध शासक प्रांतक प्रथम, राजराजा प्रथम (985-1014 ई०) तथा राजेन्द्र चोल (1014-1044 ई०) थे।

→ चोलों की ग्राम सभाएं – चोलों के अधीन ग्राम प्रशासन को सुचारू रूप से चलाने के लिए ग्राम सभाओं का गठन किया जाता था।

→ ग्राम सभाएं दो प्रकार की होती थीं–

• उर-यह आम लोगों की सभा थी।
• सभा या महासभा-यह विद्वान् ब्राह्मणों की सभा थी।

→ ग्राम सभा – ग्राम सभाएं अपने कार्य विभिन्न समितियों की सहायता से करती थीं।

→ ग्रामीण इन समितियों के सदस्यों का चुनाव स्वयं करते थे। ये समितियां सड़कों के रख-रखाव, न्याय, शिक्षा, धार्मिक उत्सवों, मन्दिरों की देखभाल, सिंचाई तथा भूमि प्रबन्ध सम्बन्धी कार्य करती थीं।

→ मंडलम् – चोल प्रांतों को मंडलम् कहा जाता था।

→ वलनाडु – मंडलम् वलनाडु में विभक्त थे। प्रत्येक वलनाडु में कई गांव शामिल थे।

→ चोल समाज – चोल समाज एक आदर्श समाज था। ब्राह्मणों, व्यापारियों और शिल्पकारों को समाज में आदर की दृष्टि से देखा जाता था।

→ साझे उद्देश्यों की पूर्ति के लिए समाज के विभिन्न वर्ग मिलकर कार्य करते थे। स्त्रियों का भी बड़ा आदर किया जाता था।

→ राजराजा-प्रथम – राजराजा-प्रथम चोल वंश का सबसे महत्त्वपूर्ण शासक था। उसने पांड्य और चेर वंश के राज्यों पर और मैसूर के कुछ भागों पर आक्रमण किए।

→ राजेन्द्र-प्रथम – चोल शासक राजेन्द्र-प्रथम भी बहुत महत्त्वाकांक्षी था। उसने अपने पिता राजराजा-प्रथम की विजय-नीति को जारी रखा और दक्षिण प्रायद्वीप में अनेक युद्ध लड़े।

→ चोल राज्य का पतन – राजेन्द्र-प्रथ्म के उत्तराधिकारी अयोग्य तथा निर्बल थे। अतः तेरहवीं शताब्दी के अन्त तक चोल राज्य का अन्त हो गया।

ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਪ੍ਰਤੀਆਂ (700-1200 ਈ:) PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਜਪੂਤ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਗਏ ਸਨ | ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨ ਰਾਜ-ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੋਲਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸਨ । ਇਹ ਤਿੰਨੇ ਰਾਜ ਆਪਣੀ-ਆਪਣੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਲਈ ਆਪਸ ਵਿਚ ਲੜਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ ।

→ ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕ-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਿੰਦਰ ਵਰਮਨ ਪਹਿਲਾ ਅਤੇ ਨਰਸਿੰਘ ਵਰਮਨ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਾਂਚੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਬਣਾਇਆ ।

→ ਪੱਲਵਕਾਲੀਨ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਕਲਾ-ਪੱਲਵਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਭਵਨ ਉਸਾਰੀ ਕਲਾ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਦੱਖਣ ਮਹਾਂਬਲੀਪੁਰਮ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਰੱਥ ਮੰਦਰ ਪੱਲਵ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਹੀ ਬਣਵਾਏ ਸਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕ ਹੀ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਹ ਮੰਦਰ ਪੱਲਵਾਂ ਦੀ ਕਲਾਤਮਕ ਪ੍ਰਤਿਭਾ ਦੇ ਅਦਭੁਤ ਨਮੂਨੇ ਹਨ ।

→ ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ-ਪਾਂਡਯ ਰਾਜ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸਥਾਪਿਤ ਸੀ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਜਧਾਨੀ ਨੂੰ ਮਦੁਰਾ ਜਾਂ ਮੁਦਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਇਹ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੇਂਦਰ ਸੀ ।

→ ਚੋਲ ਵੰਸ਼-ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਵਿਜਯਲਯ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਘਾਤਕ ਪਹਿਲਾ, ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ (985-1014 ਈ:) ਅਤੇ ਰਜਿੰਦਰ ਚੋਲ (1014-1044 ਈ:) ਸਨ ।

→ ਚੋਲਾਂ ਦੀਆਂ ਪਿੰਡ ਸਭਾਵਾਂ-ਚੋਲਾਂ ਅਧੀਨ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਚੰਗੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਪਿੰਡ ਸਭਾਵਾਂ ਦਾ ਗਠਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਪਿੰਡ ਸਭਾਵਾਂ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਸਨ-
ਉਰ-ਇਹ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਸੀ ।

→ ਸਭਾ ਜਾਂ ਮਹਾਂ ਸਭਾ-ਇਹ ਵਿਦਵਾਨ ਬਾਹਮਣਾਂ ਦੀ ਸਭਾ ਸੀ ।

→ ਪਿੰਡ ਸਭਾ-ਪਿੰਡ ਸਭਾਵਾਂ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ । ਪਿੰਡ ਦੇ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਿਤੀਆਂ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੀ ਚੋਣ ਖ਼ੁਦ ਕਰਦੇ ਸਨ ।

→ ਇਹ ਸਮਿਤੀਆਂ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਓ, ਨਿਆਂ, ਸਿੱਖਿਆ, ਧਾਰਮਿਕ ਸਮਾਗਮਾਂ, ਮੰਦਰਾਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ, ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਸੰਬੰਧੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੀਆਂ ਸਨ ।

→ ਮੰਡਲਮਜ਼-ਚੋਲ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਡਲਮਜ਼ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਵਲਨਾਡੂ-ਮੰਡਲਮ ਵਲਨਾਡੂ ਵੇਲੇਡੂਜ਼) ਵਿਚ ਵੰਡੇ ਹੋਏ ਸਨ । ਹਰੇਕ ਵਲਨਾਡੂ ਵਿਚ ਕਈ ਪਿੰਡ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।

→ ਚੋਲ ਸਮਾਜ-ਚੋਲ ਸਮਾਜ ਇਕ ਆਦਰਸ਼ ਸਮਾਜ ਸੀ । ਬਾਹਮਣਾਂ, ਵਪਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਸ਼ਿਲਪਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਆਦਰ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਨਾਲ ਦੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਸਾਂਝੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸਮਾਜ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗ ਮਿਲ ਕੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਔਰਤਾਂ ਦਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਆਦਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ-ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ ਚੋਲ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸ਼ਾਸਕ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਪਾਂਡਯ ਅਤੇ ਚੇਰ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ ।

→ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲਾ-ਚੋਲ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਲਾਲਸੀ (ਅਭਿਲਾਖੀ) ਸੀ । ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਰਾਜਰਾਜਾ ਪਹਿਲਾ ਦੀ ਜਿੱਤ-ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਜਾਰੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਪ੍ਰਾਇਦੀਪ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਯੁੱਧ ਲੜੇ।

→ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਪਤਨ-ਰਾਜਿੰਦਰ ਪਹਿਲੇ ਦੇ ਉੱਤਰਾਧਿਕਾਰੀ ਅਯੋਗ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਸਨ ਇਸ ਲਈ ਤੇਰਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਅੰਤ ਤਕ ਚੋਲ ਰਾਜ ਦਾ ਅੰਤ ਹੋ ਗਿਆ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 8 New Kings and Kingdoms (A.D. 700-1200) will help you in revision during exams.

New Kings and Kingdoms (A.D. 700-1200) PSEB 7th Class SST Notes

→ States in the early Medieval Age: In the early medieval period, in north India, there were states of Gurjara- Pratiharas, Palas, Rajputs, and in south India, there were Rashtrakutas, Pallavas, Pandayas, and Cholas.

→ Gurjara Partiharas: These rulers ruled the kingdoms in some areas of Rajasthan and Gujarat. The main rulers of this dynasty were Nagabhatta-I, Mihirbhoj, Mahendrapal, and Rajyapala.

→ Pala Dynasty: These rulers ruled over modern Bengal, Bihar, Jharkhand. This dynasty was established by Gopal (750 A.D.). Other main rulers were Dharmapala and Devpala.

→ Rashtrakut Dynasty: Established by Dantidurg in 742 A.D. The rulers of this dynasty Taught against Palas and Pratiharas to occupy Kanauj. They gave patronage to art and education.

→ Society, Religion, and Economic Condition: In this period, the caste system was very rigid. The main religions were Hinduism (Vaishnav and Shaiv), Jainism, and Buddhism.

→ Chauhan Dynasty: The most famous ruler was Prithvi Raj Chauhan. He ruled from 1179 A.D. to 1192 A.D.

→ Rajput Period: After the death of Harshvardhana, in north India mainly Rajputs ruled over different states. So this period is known as the Rajput Period.

→ Struggle for Kanauj: Kanauj was very important from its location point, of view. So there was a great struggle among Palas, Pratiharas, and Rashtrakutas to occupy Kanauj.

→ Mahmud Ghaznavi: He was the ruler of Ghazni and attacked India 17 times. He took much of the gold, and silver from India to his country.

→ Muhammad Ghori: The ruler of the Gaur kingdom defeated Prithvi Raj Chauhan in the second battle of Tarain (1192 A.D.) and established Turk Empire in India.

नए राज्य एवं शासक PSEB 7th Class SST Notes

→ आरम्भिक मध्यकालीन युग के राज्य – आरम्भिक मध्यकाल में उत्तरी भारत में प्रतिहार (गुर्जर-प्रतिहार), पाल तथा राजपूत और दक्षिणी भारत में राष्ट्रकूट, पल्लव, पांडेय तथा चोल राज्य स्थापित थे।

→ गुर्जर-प्रतिहार गुर्जर-प्रतिहार – शासक राजस्थान तथा गुजरात के कुछ भागों पर शासन करते थे। इस वंश के प्रमुख शासक नागभट्ट, मिहिरभोज, महेन्द्रपाल तथा राजपाल थे।

→ पाल वंश – पाल शासक आधुनिक बंगाल, बिहार तथा झारखण्ड पर शासन करते थे। इसकी स्थापना 750 ई० में गोपाल ने की थी। इस वंश के अन्य प्रमुख शासक धर्मपाल, देवपाल आदि थे।

→ राष्ट्रकूट वंश – राष्ट्रकूट वंश की स्थापना 742 ई० में दंती दुर्ग ने की थी। इस वंश के शासकों ने कन्नौज पर अधिकार करने के लिए पाल तथा प्रतिहार शासकों से संघर्ष किया। उन्होंने कला तथा शिक्षा को भी संरक्षण दिया।

→ समाज, धर्म तथा आर्थिक दशा – इस काल में जाति प्रथा बहुत कठोर थी। इस काल के प्रमुख धर्मों में हिन्दू धर्म (शैव तथा वैष्णव), जैन धर्म तथा बौद्ध धर्म थे।

→ चौहान (चाहमान) वंश – इस वंश का सबसे प्रसिद्ध शासक पृथ्वीराज चौहान था। उसने 1179-1192 ई० तक शासन किया।

→ राजपूत काल – हर्षवर्धन की मृत्यु के बाद उत्तरी भारत के राज्यों पर मुख्यत: राजपूतों का शासन था। इसलिए इस काल को राजपूत काल कहा जाता है।

→ कन्नौज के लिए संघर्ष – कन्नौज अपनी स्थिति के कारण बहुत ही महत्त्वपूर्ण था। इसलिए कन्नौज पर अधिकार करने के लिए पालों, प्रतिहारों तथा राष्ट्रकूटों के बीच कड़ा संघर्ष हुआ।

→ महमूद गज़नवी – गज़नी के शासक महमूद गज़नवी ने भारत पर 17 बार आक्रमण किए। वह बहुत-सा सोना-चांदी लूटकर अपने देश ले गया।

→ मुहम्मद गौरी – गौर के शासक मुहम्मद गौरी ने तराइन की दूसरी लड़ाई (1192) में पृथ्वीराज चौहान को हरा कर भारत में तुर्क साम्राज्य की नींव रखी।

ਨਵੇਂ ਰਾਜ ਅਤੇ ਰਾਜੇ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਦੇ ਰਾਜ-ਮੁੱਢਲੇ ਮੱਧਕਾਲ ਵਿਚ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ (ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ), ਪਾਲ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ, ਪੱਲਵ, ਪਾਂਡੇਯ ਅਤੇ ਚੋਲ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਸਨ ।

→ ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ-ਗੁਰਜਰ-ਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕ ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਨਾਗਾਭੱਟ, ਮਿਹਿਰਭੋਜ, ਮਹਿੰਦਰਪਾਲ ਅਤੇ ਰਾਜਪਾਲ ਸਨ ।

→ ਪਾਲ ਵੰਸ਼-ਪਾਲ ਸ਼ਾਸਕ ਆਧੁਨਿਕ ਬੰਗਾਲ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਝਾਰਖੰਡ ‘ਤੇ ਸ਼ਾਸਨ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਇਸਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 750 ਈ: ਵਿਚ ਗੋਪਾਲ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਹੋਰ ਮੁੱਖ ਸ਼ਾਸਕ ਧਰਮਪਾਲ, ਦੇਵਪਾਲ ਆਦਿ ਸਨ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼-ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟ ਵੰਸ਼ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 742 ਈ: ਵਿਚ ਦੰਤੀ ਦੁਰਗ ਨੇ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕਨੌਜਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਲ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤਿਹਾਰ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨਾਲ ਸੰਘਰਸ਼ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਲਾ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਨੂੰ ਵੀ ਸਰਪ੍ਰਸਤੀ ਦਿੱਤੀ ।

→ ਸਮਾਜ, ਧਰਮ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ-ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਜਾਤੀ ਪ੍ਰਥਾ ਬਹੁਤ ਕਠੋਰ ਸੀ । ਇਸ ਕਾਲ ਦੇ ਧਰਮਾਂ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ (ਸ਼ੈਵ ਅਤੇ ਵੈਸ਼ਨਵ), ਜੈਨ ਧਰਮ ਅਤੇ ਬੁੱਧ ਧਰਮ ਸਨ ।

→ ਚੌਹਾਨ ਚਾਹਮਾਨ ਵੰਸ਼-ਇਸ ਵੰਸ਼ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਸਕ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਸੀ । ਉਸਨੇ 11791192 ਈ: ਤਕ ਸ਼ਾਸਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ-ਹਰਸ਼ਵਰਧਨ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉੱਤਰੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ‘ਤੇ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਪੂਤਾਂ ਦਾ ਸ਼ਾਸਨ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਕਾਲ ਨੂੰ ਰਾਜਪੂਤ ਕਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਨੌਜ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼-ਕਨੌਜ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕਨੌਜਤੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਲਾਂ, ਪ੍ਰਤੀਹਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਕੂਟਾਂ ਵਿਚਾਲੇ ਸਖ਼ਤ ਸੰਘਰਸ਼ ਹੋਇਆ ।

→ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ-ਗਜ਼ਨੀ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮਹਿਮੂਦ ਗਜ਼ਨਵੀ ਨੇ ਭਾਰਤ ‘ਤੇ 17 ਵਾਰ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਉਹ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਸੋਨਾ-ਚਾਂਦੀ ਲੁੱਟ ਕੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਲੈ ਗਿਆ ।

→ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ-ਗੌਰ ਦੇ ਸ਼ਾਸਕ ਮੁਹੰਮਦ ਗੌਰੀ ਨੇ ਤਰਾਇਨ ਦੀ ਦੂਜੀ ਲੜਾਈ (1192) ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀਰਾਜ ਚੌਹਾਨ ਨੂੰ ਹਰਾ ਕੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤੁਰਕ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।