Bhagya

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 13 ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 13 ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ

PSEB 9th Class Science Guide ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਬਿਮਾਰ ਹੋਏ ? ਕੀ ਬਿਮਾਰੀ ਸੀ ?
(a) ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੋਈ ਜਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰੋਗੇ ?
(b) ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੋਈ ਜਾਂ ਸਾਰੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ’ ਚ ਕੀ ਤਬਦੀਲੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੋਗੇ ? |
ਉੱਤਰ-
ਪਿਛਲੇ ਇੱਕ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਮੈਂ ਦੋ ਵਾਰ ਬਿਮਾਰ ਹੋਇਆ । ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਮੈਨੂੰ ਵਾਇਰਲ ਬੁਖ਼ਾਰ ਹੋਇਆ ਅਤੇ ਦੂਜੀ ਵਾਰ ਮਲੇਰੀਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

(a) ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਰੋਗ ਸੁਰੱਖਿਆ-ਤੰਤਰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਤੇ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਾਂਗਾ | ਮਲੇਰੀਆ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ਮੱਛਰਦਾਨੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗੇ । ਮੱਛਰ ਘਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਨਾ ਕਰੇ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਾਂਗੇ ।

(b) ਮੈਂ ਆਪਣੇ ਆਂਢ-ਗੁਆਂਢ ਵਿਚ ਰੁਕੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਾਂਗਾ । ਬੰਦ ਪਏ ਕੁਲਰਾਂ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ, ਥਾਂ-ਥਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰੇ ਬਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਲੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹਾਂਗਾ | ਘਰ ਦੇ ਬਾਹਰ ਰੁਕੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੰਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਤਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਛਰ ਪੈਦਾ ਨਾ ਹੋ ਸਕੇ | ਘਰ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਦੁਰ ਛੱਪੜ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹਾਂਗਾ ਤਾਂਕਿ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਲਾਰਵਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਮੁਦਾਇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ/ਨਰਸ/ਹੈਲਥ ਵਰਕਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੋਗੀਆਂ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਚਾਉਂਦਾ/ਬਚਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਸਚਿਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਾਕਟਰ/ਨਰਸ/ਹੈਲਥ ਵਰਕਰ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲੋਂ ਰੋਗੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਕਾਰਨ ਜਲਦੀ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਬਿਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਰੋਗ ਪਤੀਰੱਖਿਆ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਵਧੀਆ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ । ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਰੋਗੀ ਦੀ ਚੈਕਿੰਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੱਥ ਧੋਦੇ ਹਨ । ਛੂਤ ਵਾਲੇ ਰੋਗੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਨੱਕ ਮੂੰਹ ਢੱਕ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਵਿਚ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕਰੋ ਅਤੇ ਪਤਾ ਲਗਾਓ ਕਿ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਤਿੰਨ . ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ ਤੇ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਸੁਝਾਅ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਆਮ ਕਰਕੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦਸਤ, ਮਲੇਰੀਆ ਅਤੇ ਵਾਇਰਲ ਬੁਖ਼ਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਲਈ ਸੁਝਾਅ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹਨ-

1. ਸੜਕ ਕਿਨਾਰੇ ‘ਤੇ ਬਣੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਨਿਯਮਿਤ ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਵਾਓ । ਉਹਨਾਂ ਵਿਚ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਖੜ੍ਹਾ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿਓ ।
2. ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਲੋਰੀਨ ਯੁਕਤ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਜਗ੍ਹਾ-ਜਗ੍ਹਾ ਖੜ੍ਹੇ ਪਾਣੀ ਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਦਾ ਛਿੜਕਾਅ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਘਰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੱਸ ਸਕਣ ਦੇ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗੇਗਾ ਕਿ :
(a) ਕੀ ਬੱਚਾ ਬਿਮਾਰ ਹੈ?
(b) ਕੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ-
(a) ਬੱਚੇ ਦਾ ਰੰਗ ਪੀਲਾ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਘੱਟ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਥਕਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਭਾਰ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

(b) ਉਸ ਨੂੰ ਪੀਲੀਆ ਰੋਗ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ ਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
(a) ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਲੇਰੀਏ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
(b) ਜਦੋਂ ਉਹ ਮਲੇਰੀਏ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਚੇਚਕ (Chicken pox) ਦੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ?
(c) ਜਦੋਂ ਉਸਨੇ ਮਲੇਰੀਏ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਰ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਚੇਚਕ ਦੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਮਲੇਰੀਏ ਤੋਂ ਠੀਕ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਚਾਰ ਦਿਨ ਦਾ ਵਰਤ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਚੇਚਕ ਦੇ ਰੋਗੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਕਾਰਨ – ਬਿਮਾਰੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਸੁਭਾਵਿਕ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਕਾਰਨ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਰੋਗ ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਵਿਚ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਹੋਣੀ ਸੀ ਪਰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਵਰਤ ਕਰਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਆ ਸਮਰੱਥਾ ਹੋਰ ਵੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਚੇਚਕ ਇਕ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਲਾਗ ਜਲਦੀ ਲਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਰੋਗ ਉਸ ਕਮਜ਼ੋਰ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਬਣਾ ਲਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡੀ ਕਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
(a) ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡੇ ਪੇਪਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹੋਣ ।
(b) ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬੱਸ ਜਾਂ ਟੇਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਦਿਨ ਦਾ ਸਫ਼ਰ ਕਰ ਕੇ ਹਟੇ ਹੋਏ ਹੋ ।
(c) ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਖਸਰੇ (Measles) ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(c) ਜਦੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਦੋਸਤ ਖਸਰੇ ਤੋਂ (Measles) ਪੀੜਿਤ ਹੈ ।

ਖਸਰਾ ਇਕ ਛੂਤ ਦਾ ਰੋਗ ਹੈ । ਦੋਸਤ ਨਾਲ ਖੇਡਣ, ਬੈਠਣ-ਉੱਠਣ, ਗੱਲਾਂ ਕਰਨ, ਇੱਕ ਸਾਥ ਖਾਣਾ, ਉਸਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਛੂਹਣਾ ਆਦਿ ਨਾਲ ਖਸਰਾ ਦੇ ਵਾਇਰਸ ਸਾਨੂੰ ਲਾਗ ਲਗਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਾਨੂੰ ਰੋਗੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਅਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੇ ਹਾਂ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਗੀ ਸਿਹਤ ਲਈ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਸਰੀਰਕ, ਮਾਨਸਿਕ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਾ ਵਧੀਆ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੋਗ ਮੁਕਤ ਹੋਣ ਦੀਆਂ ਦੋ ਨਿਸ਼ਾਨੀਆਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਵੱਛਤਾ,
2. ਵਧੀਆ ਭੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੀ ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਇੱਕ ਹੀ ਹਨ ਜਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ? ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਸਲ ਵਿਚ ਵਧੀਆ ਸਿਹਤ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡਾ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੁੜੇ ਹੋਏ ਹਨ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਜੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸਵੱਛਤਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਖਾਣ ਲਈ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਰਹੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰਕ ਸਿਹਤ ਦੇ ਨਾਲ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ ਵੀ ਠੀਕ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਵੇ, ਸਭ ਪਾਸੇ ਗੰਦਗੀ ਫੈਲੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰਕ ਰੋਗ ਤਾਂ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਨਗੇ ਹੀ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤਕਲੀਫ਼ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਗਰੀਬੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਪੇਟ ਖ਼ਾਲੀ ਰਹੇ ਤਾਂ ਮਾਨਸਿਕ ਕਲੇਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਅਲਪਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਕੁਪੋਸ਼ਣ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਰੋਗ ਵੀ ਸਤਾਉਣਗੇ । ਉਪਰੋਕਤ ਦੋਨਾਂ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਇੱਕ ਹੀ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਮੌਲਿਕ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਜਿਹੇ ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਤੁਸੀਂ ਸੋਚਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਅਤੇ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ । ਜੇਕਰ ਇਹਨਾਂ ‘ਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਲੱਛਣ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਫਿਰ ਵੀ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ? ਕਿਉਂ ਜਾਂ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਿੰਨ ਕਾਰਨ ਹਨ-

1. ਤੱਤਕਾਲੀਨ ਕਾਰਨ
2. ਭਰਪੂਰ ਪੋਸ਼ਣ ਦਾ ਨਾ ਹੋਣਾ
3. ਗ਼ਰੀਬੀ ਅਤੇ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦਾ ਉਪਲੱਬਧ ਨਾ ਹੋਣਾ ।

ਜੇ ਇਹਨਾਂ ਤਿੰਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਇੱਕ ਵੀ ਕਾਰਨ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਡਾਕਟਰ ਕੋਲ ਜਾਣਾ ਚਾਹਾਂਗੇ ।
ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਨੂੰ ਪਤਲੇ ਦਸਤ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਵਿਸ਼ਾਣੁ ਹੈ ਜੋ ਤਤਕਾਲਿਕ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਬੱਚਾ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗ਼ਰੀਬ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਭਰਪੂਰ ਭੋਜਨ ਨਾ ਲੈ ਸਕਦਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਗਿਆ ਹੋਵੇ । ਜਿੱਥੇ ਬੱਚੇ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਉੱਥੇ ਖ਼ਰਾਬ ਸਮੁਦਾਇਕ ਸੇਵਾਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਉਪਲੱਬਧ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਾਰੇ ਕਾਰਨ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ।ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜੈਵ ਸਮੁਦਾਇਕ ਵਿਚ ਫੈਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਵੀ ਫੈਲ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਚੋਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਰਹਿਣ ਕਾਰਨ ਤੁਸੀਂ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ਕਿ ਤੁਹਾਡੀ ਸਿਹਤ ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
• ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਪੀਲੀਏ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋ ?
• ਜੇਕਰ ਤੁਹਾਡੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਨੂੰ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਮੁਹਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਹੋ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੇ ਤੁਸੀਂ ਪੀਲੀਏ ਤੋਂ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਪੀੜਿਤ ਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਸਿਹਤ ਲਈ ਬਹੁਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਜਿਗਰ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੈਪੇਟਾਈਟਸ ਦੀ ਜਾਂਚ ਅਤੇ ਇਲਾਜ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੂ ਅਤੇ ਮੁਹਾਸੇ ਥੋੜ੍ਹੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਅਸਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਚਮੜੀ ਦੇ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰਲਤਾ ਨਾਲ ਦੂਰ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਅਸਰ ਸਰੀਰ ‘ਤੇ ਦੇਰ ਤਕ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਬਿਮਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹੋ ਤੁਹਾਨੂੰ ਅਕਸਰ ਹੀ ਵਧੀਆ ਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਖਾਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ
ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਧੀਆ ਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਭੋਜਨ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਿਮਾਰ ਵਿਅਕਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਤੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨਾਲ ਲੜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀ ਜਾਂ ਭੋਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਤੰਤਰ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸ਼ਰੀਰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਆਪਣੇ ਕਾਰਜ ਵਿੱਚ ਸਫ਼ਲ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕੇਗਾ । ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟ, ਵਸਾ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੰਤੁਲਿਤ ਭੋਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਫੈਲਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਰੀਕੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਕਾਰਕ ਕਈ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਫੈਲਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ-

1. ਹਵਾ ਰਾਹੀਂ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਖ਼ਾਸੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਛਿੱਕ ਮਾਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਨੱਕ ਵਿਚੋਂ ਛੋਟੀਆਂ-ਛੋਟੀਆਂ ਬੂੰਦਾਂ ਬਹੁਤ ਵੇਗ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਅਕਤੀ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਹ ਸਾਹ ਰਸਤੇ ਉਸਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵੀ ਲਾਗ
ਲਗਾ ਕੇ ਰੋਗੀ ਬਣਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਖਾਂਸੀ, ਜ਼ੁਕਾਮ, ਨਿਮੋਨੀਆਂ, ਟੀ. ਬੀ. ਆਦਿ ਰੋਗ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

ਹਨ । ਜਿੱਥੇ ਵਧੇਰੇ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਉੱਥੇ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਉੱਨੀ ਹੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਭੀੜ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਘੱਟ ਰੋਸ਼ਨਦਾਨਾਂ ਵਾਲੇ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

2. ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ – ਕਈ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਪਾਣੀ ਰਾਹੀਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਰੋਗੀ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਸਿਹਤਮੰਦ ਵਿਅਕਤੀ ਗਲਤੀ ਨਾਲ ਅਜਿਹੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪੀ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਉਸ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਵੀ ਰੋਗੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੈਜ਼ਾ, ਪੇਚਿਸ਼ ਆਦਿ ਰੋਗ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

3. ਲਿੰਗੀ ਸੰਪਰਕ ਰਾਹੀਂ – ਜਦੋਂ ਦੋ ਵਿਅਕਤੀ ਸਰੀਰਕ ਰੂਪ ਵਿਚ ਲਿੰਗੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਰੋਗ ਲਾਗ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਸਾਥੀ ਨੂੰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸਿਫਿਲਿਸ ਗਨੋਰੀਆ, ਏਡਜ਼ ਆਦਿ ਰੋਗ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇੱਕ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਵਿੱਚ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

4. ਜੰਤੂਆਂ ਰਾਹੀਂ – ਮੱਛਰ, ਮੱਖੀ, ਪਿੱਸੂ ਆਦਿ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ਤੇ ਵਾਹਕ ਹਨ ਜੋ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਵਿਅਕਤੀ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਾਗ ਲੱਗਿਆ ਕੁੱਤਾ, ਬਾਂਦਰ, ਨੇਵਲਾ ਆਦਿ ਜੰਤੁ ਵੀ ਰੇਬੀਜ਼ ਫੈਲਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਰ ਤੋਂ ਇਹ ਰੋਗ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਤੁਹਾਡੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਨੂੰ ਫੈਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਦੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ-

1. ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰੇ ਰਹਿਣਾ, ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਨਹਾਉਣਾ, ਸਰੀਰਕ ਸਵੱਛਤਾ ਅਤੇ ਵਿਅਕਤੀਗਤ ਸਫ਼ਾਈ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੰਤੁਲਿਤ ਅਤੇ ਪੌਸ਼ਟਿਕ ਆਹਾਰ ਲੈਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਆ ਰੋਗ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਵਧੀਆ ਬਣੀ ਰਹੇ ।
3. ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਫਾਲਤੂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਪਟਾਰਾ ਠੀਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਖੁੱਲ੍ਹੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਮਲ ਤਿਆਗ ਤੇ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰੋਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੀਵਰੇਜ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਕੂਲ ਦੀ ਕੈਂਟੀਨ ਵਿਚ ਕੱਟੇ ਹੋਏ ਫਲ, ਬਿਨਾਂ ਢੱਕੀ ਖਾਧ-ਸਮੱਗਰੀ ਆਦਿ ਤੇ ਰੋਕ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
7. ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗ ਤੋਂ ਪੀੜਿਤ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਉਦੋਂ ਤਕ ਸਕੂਲ ਆਉਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਠੀਕ ਨਾ ਹੋ ਜਾਣ ।
8. ਮੱਛਰ, ਮੱਖੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
9. ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ਤੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਟੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰੋਗ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੋਗ-ਸੁਰੱਖਿਆ – ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਕਰਮਣਕਾਰੀ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ਾਂ ਸਦਾ ਹੀ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ | ਤੀਰੱਖਿਆ ਸੈੱਲ ਸੰਕਰਮਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਟੀਕੇ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਸੰਕਰਮਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿਚ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਬਲਕਿ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਜਦੋਂ ਰੋਗਾਣੂ ਰੋਗ-ਸੁਰੱਖਿਆ ਤੰਤਰ ਤੇ ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਹਮਲਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਹ ਤੰਤਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਵਿਰੋਧ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਾਸ ਰੂਪ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਦੁਬਾਰਾ ਇਹੀ ਰੋਗਾਣੂ ਜਾਂ ਉਸ ਨਾਲ ਮਿਲਦਾ-ਜੁਲਦਾ ਰੋਗਾਣੂ ਸੰਪਰਕ ਵਿਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਪੂਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਉਸ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਕਰਮਣ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਦੁਸਰੀ ਵਾਰ ਸੰਕਰਮਣ ਜਲਦੀ ਹੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਵਿਚ ਟੀਕਾਕਰਣ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ । ਤੁਹਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹੜੀ ਸਮੱਸਿਆ ਮੁੱਖ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਡਿਸਪੈਂਸਰੀ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਕਈ ਕਾਰਜਕ੍ਰਮ ਉਪਲੱਬਧ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਟੀਕਾਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਛੋਟੇ ਬੱਚਿਆਂ ਲਈ ਟਰਿਪਲ ਵੈਕਸਿਨ, DPT, ਕਾਲੀ ਖਾਂਸੀ, ਡਿਪਥੀਰੀਆ, ਟੈਟਨਸ, ਚਿਕਨ ਪਾਕਸ, ਤਪੇਦਿਕ ਦੇ ਟੀਕਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੈ । ਤੀਰੇਬੀਜ਼, ਹਿਪੇਟਾਈਟਸ, ਟਾਈਫਾਈਡ ਆਦਿ ਦਾ ਟੀਕਾਕਰਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਸਾਡੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਮੁੱਖ ਸਮੱਸਿਆ ਮਲੇਰੀਆ, ਖਸਰਾ ਅਤੇ ਰੇਬੀਜ਼ ਦੀ ਹੈ । ਜਗਾ-ਜਗਾ ਰੁਕਿਆ ਹੋਇਆ ਪਾਣੀ ਮੱਛਰਾਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ-ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ ਅਵਾਰਾ ਕੁੱਤਿਆਂ ਦੀ ਭੀੜ ਰੇਬੀਜ਼ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਰ ਰਿਹਾ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 12 ਧੁਨੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 12 ਧੁਨੀ

PSEB 9th Class Science Guide ਧੁਨੀ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧੁਨੀ ਕੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ (Sound) – ਧੁਨੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਇੱਕ ਰੂਪ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਣਨ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
ਧੁਨੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨਾ – ਅਸੀਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿੱਚ ਤੁਣਕਾ ਮਾਰ ਕੇ, ਰਗੜ ਕੇ, ਫੁਕ-ਮਾਰ ਕੇ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਧੁਨੀ ਉਤਪੰਨ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਧੁਨੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕੰਪਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਇੱਧਰ-ਉੱਧਰ ਗਤੀ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਧੁਨੀ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਨੇੜੇ ਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨ (Compressions) ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਂ (Rarefactions) ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਸ੍ਰੋਤ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਵਿਰਲਾਂ (ਨਿਖੇੜਨ) ਦਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣਾ – ਧੁਨੀ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਹਵਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸਾਧਾਰਨ ਮਾਧਿਅਮ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਧੱਕਦੀ ਹੋਈ ਨਪੀੜਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਉੱਚ ਦਬਾਅ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨਪੀੜਨ (C) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਨਪੀੜਨ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਦੁਰ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਵਸਤੁ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇੱਕ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ ਜਾਂ ਵਿਰਲਨ (R) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੈ (ਅਰਥਾਤ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤਾਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹੋ ਨਪੀੜਨ (C) ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨ (R) ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੀ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਦੀ ਹੋ ਕੇ ਅਗਾਂਹ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਨਪੀੜਨ (C) ਉੱਚ ਦਬਾਅ ਦਾ ਖੇਤਰ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨ (R) ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਦਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਇਹ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੁਨੀ ਸੰਚਾਰਣ ਦੇ ਲਈ ਪਦਾਰਥਮਈ ਮਾਧਿਅਮ (material medium) ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਸੰਚਾਰਣ ਲਈ ਪਦਾਰਥਮਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ – ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਯੰਤ੍ਰਿਕ ਤਰੰਗ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸੰਚਾਰ ਲਈ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਸਟੀਲ ਆਦਿ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਨਿਰਵਾਤ (ਨਿਰਵਾਯੂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਚਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੁਆਰਾ ਸਿੱਧ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

ਪ੍ਰਯੋਗ – ਇੱਕ ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਕੱਚ ਦਾ ਹਵਾ ਰੋਧੀ ਬੈਲਜਾਰ ਲਓ । ਬਿਜਲਈ ਘੰਟੀ ਨੂੰ ਬੈਲਜਾਰ ਵਿੱਚ ਲਟਕਾਓ । ਬੈਲਜਾਰ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਾਂਗ ਹਵਾ-ਨਿਕਾਸੀ ਪੰਪ ਨਾਲ ਜੋੜੋ । ਘੰਟੀ ਦਾ ਸਵਿੱਚ ਦਬਾਉਣ ਤੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਉਸਦੀ ਧੁਨੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਹੁਣ ਹਵਾ-ਨਿਕਾਸੀ ਪੰਪ ਨੂੰ ਚਲਾਓ । ਜਦੋਂ ਬੈਲਜਾਰ ਦੀ ਹਵਾ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ, ਘੰਟੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਹੌਲੀ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਸ ਵਿਚੋਂ ਉਹੀ ਬਿਜਲੀ ਧਾਰਾ ਗੁਜ਼ਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੁਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਬੈਲਜਾਰ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹਵਾ ਬਾਕੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਤੁਹਾਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮੱਧਮ ਧੁਨੀ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੈਲਜਾਰ ਦੀ ਸਾਰੀ ਹਵਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਘੰਟੀ ਦੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣ ਨਹੀਂ ਪਾਉਗੇ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧੁਨੀ ਲਈ ਪਦਾਰਥਮਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਲੰਮੇ-ਦਾਅ ਜਾਂ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਲੰਮੇ-ਦਾਅ ਜਾਂ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗਾਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਤਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ (ਹਵਾ) ਦੇ ਕਣਾਂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹਲਚਲ ਦੇ ਸੰਚਰਣ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਸਮਾਨੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕਣ ਇੱਕ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਦੂਜੇ ਸਥਾਨ ਤੱਕ ਗਤੀ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਪਰੰਤੁ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਾਲੀ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਅੱਗੇ-ਪਿੱਛੇ ਡੋਲਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨਿਖੇੜਨਾਂ (C) ਅਤੇ ਵਿਰਲਨਾਂ (R) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਗਾਂਹ ਵੱਲ ਤੁਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਧੁਨੀ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਗੁਣ ਕਿਸੇ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹੋਰ ਸਾਥੀਆਂ ਨਾਲ ਬੈਠੇ ਤੁਹਾਡੇ ਮਿੱਤਰ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਪਹਿਚਾਣਨ ਵਿੱਚ ਤੁਹਾਡੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਾਲੇ ਲੱਛਣ ਦੇ ਅਧਾਰ ‘ਤੇ ਅਸੀਂ ਹਨੇਰੇ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੱਦਲ ਦੀ ਗਰਜ ਅਤੇ ਚਮਕ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਚਮਕ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਦੇ ਕੁਝ ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਗਰਜ ਸੁਣਾਈ ਦੇਂਦੀ ਹੈ | ਅਜਿਹਾ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? |
ਉੱਤਰ-
ਅਕਾਸ਼ੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਚਮਕ ਅਤੇ ਬੱਦਲ ਦੀ ਗਰਜ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ (3 × 10⁸ m/s) ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ (340 m/s) ਨਾਲੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਅਵਾਜ਼ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲਾਂ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਔਸਤ ਸੁਣਨਯੋਗ ਸੀਮਾ (Hearing Range) 20 Hz ਤੋਂ 20 kHz ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਆਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ 344 ms^-1 ਹੈ ।
ਹੱਲ:
(i) ਪਹਿਲੀ ਸਥਿਤੀ ਜਦੋਂ ਸਣਨਯੋਗ ਰੰਜ ਦੀ ਹੇਠਲੀ ਸੀਮਾ ਹੈ
ਇੱਥੇ ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (v₁ ) = 20 Hz
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (υ₁ ) = 344 ms^-1
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ₁) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, υ₁ = v₁ × λ₁
ਜਾਂ λ₁ = \(\frac{v_{1}}{v_{1}}\)
= \(\frac{344}{20}\)
∴ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ₁) = 17.2 m ……………… (1)

(ii) ਦੂਸਰੀ ਸਥਿਤੀ ਜਦੋਂ ਸੁਣਨਯੋਗ ਰੇਂਜ ਦੀ ਉਪਰਲੀ ਸੀਮਾ ਹੈ
ਹੁਣ, ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (v₂) = 20 kHz
= 20 × 1000 Hz
= 2 × 10⁴ Hz
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (V₂ = V₁) = 344 ms^-1
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ₂) = ?
∴ ₂ = \(\frac{344}{2 \times 10^{4}}\)
= \(\frac{172}{10000}\)
= 0.0172 m …………………. (2)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ ਬੱਚੇ ਕਿਸੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਪਾਈਪ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਸਿਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਬੱਚਾ ਪਾਈਪ ਦੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਪੱਥਰ ਨਾਲ ਸੱਟ ਮਾਰਦਾ ਹੈ । ਦੂਜੇ ਸਿਰੇ ‘ਤੇ ਬੈਠੇ ਬੱਚੇ ਤੱਕ ਹਵਾ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਵੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਲਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਨੁਪਾਤ (Ratio) ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਓ ਪਾਈਪ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = l
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (V_a) = 346 ms^-1
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (V_Al) = 6420 ms^-1
∴ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t_a) =
= \(\frac{l}{346}\)s
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚੋਂ ਹੋ ਕੇ ਜਾਣ ਲਈ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ (t_Al) = \(\frac{l}{V_{\mathrm{Al}}}\)
= \(\frac{l}{6420}\)s

= \(\frac{6420}{346}\)
= \(\frac{18.55}{1}\)
∴ t_a : t_Al = 18.55 : 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 100 Hz ਹੈ । ਇੱਕ ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰ ਕੰਪਨ ਕਰੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਸੋਤ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ = 100 Hz
ਅਰਥਾਤ ਸ੍ਰੋਤ ਦੁਆਰਾ 1 ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 100
∴ 1 ਮਿੰਟ = 60 ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 100 × 60
= 6000

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੀ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਨਿਯਮਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਨਿਯਮ ਪੂਰਣ ਰੂਪ ਨਾਲ ਉਹੀ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ | ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਵਾਂਗ ਧੁਨੀ ਵੀ ਠੋਸ ਜਾਂ ਦ੍ਰਵ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਨਿਯਮ ਹਨ-
ਨਿਯਮ 1 – ਪਰਾਵਰਤਕ ਤਲ ਦੇ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਆਪਤਿਤ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦਾ ਕੋਣ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਅਤੇ ਅਭਿਲੰਬ ਵਿਚਾਲੇ ਬਣਿਆ ਕੋਣ ਹਮੇਸ਼ਾ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਨਿਯਮ 2 – ਅਪਾਤੀ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ, ਅਭਿਲੰਬ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਤਿੰਨੋਂ ਇੱਕ ਹੀ ਧਰਾਤਲ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕਿਸੇ ਦੂਰ ਪਈ ਵਸਤੂ ਤੋਂ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੂੰਜ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੰਨ ਲਉ ਧੁਨੀ ਸ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਸਤ੍ਹਾ (ਦੂਰ ਪਈ ਵਸਤੂ) ਵਿੱਚਕਾਰ ਦੂਰੀ ਸਥਿਰ ਰਹੇ ਤਾਂ ਕਿਸ ਦਿਨ ਗੂੰਜ (echo) ਜਲਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ
(i) ਜਿਸ ਦਿਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਹੈ ?
(i) ਜਿਸ ਦਿਨ ਤਾਪਮਾਨ ਘੱਟ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਸ ਦਿਨ ਤਾਪਮਾਨ ਵੱਧ ਹੈ ਉਸ ਦਿਨ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਵੱਧ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਦਿਨ ਗੂੰਜ (ਪ੍ਰਤੀ ਧੁਨੀ) ਜਲਦੀ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਦੋ ਵਿਹਾਰਕ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਵਿਵਹਾਰਕ ਉਪਯੋਗ-
(i) ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਇੱਕ ਡਾਕਟਰੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦਿਲ ਅਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਸੁਣਨ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਟੈਥੋਸਕੋਪ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਧੁਨੀ, ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪਰਾਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਣ ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਮੈਗਾਫੋਨ ਜਾਂ ਲਾਊਡ-ਸਪੀਕਰ, ਹਾਰਨ, ਤੂਤੀ, ਸ਼ਹਿਨਾਈ ਵਰਗੇ ਸੰਗੀਤਕ ਯੰਤਰਾਂ ਦਾ ਅੱਗੇ ਵਾਲਾ ਖੁੱਲਾ ਭਾਗ ਸ਼ੰਕੂ ਆਕਾਰ ਦਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਸ੍ਰੋਤ ਤੋਂ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਕਰਕੇ ਸ੍ਰੋਤਿਆਂ ਵੱਲ ਅੱਗੇ ਵਾਲੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
500 ਮੀਟਰ ਉੱਚੀ ਕਿਸੇ ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਚੋਟੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਮੀਨਾਰ ਦੇ ਅਧਾਰ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਇੱਕ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤਲਾਬ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੇ ਡਿੱਗਣ ਦੀ ਧੁਨੀ ਚੋਟੀ ਉੱਤੇ ਕਦੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇਗੀ ? g = 10 m/s² ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ = 340 ms) .
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 0
ਮੀਨਾਰ ਦੀ ਉੱਚਾਈ (ਅਰਥਾਤ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ) (S) = 500 ਮੀਟਰ
| ਗੁਰੂਤਵੀ ਪ੍ਰਵੇਗ (g) = 10 m/s²
ਸਮੀਕਰਣ
S = ut +\(\frac { 1 }{ 2 }\)gt² ਤੋਂ
500 = 0 × t + \(\frac { 1 }{ 2 }\) × 10 × t²
500 = 0 + 5 × t²
t² = \(\frac{500}{5}\)
= 100
t = \(\sqrt{100}\)
∴ t = 10 ਸੈਕਿੰਡ

ਹੁਣ ਧੁਨੀ ਨੇ ਉੱਪਰ ਚੋਟੀ ਵੱਲ ਜਾਣਾ ਹੈ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ ‘g’ ਤੋਂ ਸੁਤੰਤਰ ਹੈ
∴ t’ =
= \(\frac{500}{340}\)
= 1.47 ਸੈਕਿੰਡ
ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਆਉਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆਂ ਕੁੱਲ ਸਮਾਂ = t + t’
= (10 +1.47) ਸੈਕਿੰਡ
= 11.47 ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇੱਕ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ 339 m/s ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ 1.5 m ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਕੀ ਇਹ ਸੁਣਨਯੋਗ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਚਾਲ (V) = 339 m/s
ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = 1.5 m
ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (v) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਆਤੀ (v) = \(\frac{\mathrm{V}}{\lambda}=\frac{339}{1.5}\)
= 226 Hz
ਹਾਂ, ਇਹ ਸੁਣਨਯੋਗ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਆਤੀ ਸੁਣਨ ਸੀਮਾ (20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz) ਦੇ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਹੁਗੂੰਜ (reverberation) ਕੀ ਹੈ ? ਇਸਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਗੂੰਜ (reverberation) – ਧੁਨੀ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਬਹੁਗੂੰਜ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਹਾਲ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਧੁਨੀ ਦਾ ਦੀਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤ ਤੋਂ ਬਾਰ-ਬਾਰ ਪਰਾਵਰਤਨ, ਜਿਸਦੇ ਕਾਰਣ ਧੁਨੀ ਲਗਾਤਾਰ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਬਹੁਗੂੰਜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ | ਬਹੁਗੰਜ ਬੇਲੋੜੀ ਧੁਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਕਾਰਣ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੁਣਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਦੀਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਛੱਤ ਉੱਪਰ ਧੁਨੀ ਸੋਖਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਨਪੀੜੇ ਹੋਏ ਫਾਈਬਰ ਬੋਰਡ, ਖੁਰਦਰਾ ਪਲਸਤਰ ਜਾਂ ਭਾਰੀ ਪਰਦੇ ਲਗਾ ਕੇ ਢੱਕਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਧੁਨੀ ਦੇ ਉੱਚੇਪਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਕਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦਾ ਉੱਚਾਪਨ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ । ਇਹ ਤੀਬਰਤਾ ਦੇ ਸਮਾਨ ਕਿਸੇ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚੋਂ 1 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਉਰਜਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੋ ਧੁਨੀਆਂ ਸਮਾਨ ਤੀਬਰਤਾ ਦੀਆਂ ਹੋ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਦੂਸਰੀ ਧੁਨੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਉੱਚੀ ਧੁਨੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਕੰਨ ਇਸ ਧੁਨੀ ਲਈ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਚਮਗਾਦੜ ਆਪਣਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਲਈ ਪਰਾਧੁਨੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਮਗਾਦੜ ਹਨੇਰੀ ਰਾਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਖੋਜਣ ਦੇ ਲਈ ਉੱਡਦੇ ਵਕਤ ਪਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਉਤਸਰਜਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਟੋਹ (detect) ਲਗਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਚਮਗਾਦੜ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਉੱਚ ਤਿੱਖਾਪਣ ਵਾਲੀ ਪਰਾਧੁਨੀ ਚਿੱਚੋਂ ਦੀਆਂ ਅਵਾਜ਼ਾਂ, ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਜਾਂ ਪਤੰਗਿਆਂ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਕੇ ਚਮਗਾਦੜ ਦੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਅਵਾਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਤੋਂ ਚਮਗਾਦੜ ਨੂੰ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਰੁਕਾਵਟ ਜਾਂ ਪਤੰਗਾ (ਸ਼ਿਕਾਰ) ਕਿੱਥੇ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਉਸ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਪਰਾਸਰਵਣ ਧੁਨੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਧੁਨੀ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣਾ ਕਠਿਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਸਪਿਰਲਾਕਾਰ ਨਲੀ, ਟੇਢੇ-ਮੇਢੇ ਅਕਾਰ ਵਾਲੇ ਪੁਰਜ਼ੇ, ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨਿਕ ਉਪਕਰਣ ਆਦਿ । ਜਿਹੜੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਾਫ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਭੇਜੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਚ ਆਵਤੀ ਦੇ ਕਾਰਣ, ਧੂੜ, ਚਿਕਨਾਈ ਅਤੇ ਗੰਦਗੀ ਦੇ ਕਣ ਅਲੱਗ ਹੋ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਸਤੂ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸੋਨਾਰ ਦੀ ਕਾਰਜ-ਵਿਧੀ (working) ਅਤੇ ਉਪਯੋਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਸੋਨਾਰ (SONAR) – ਸੋਨਾਰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਜਗਤ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ, ਪਾਣੀ ਅੰਦਰ ਪਈਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਦੁਰੀ, ਦਿਸ਼ਾ ਅਤੇ ਚਾਲ ਮਾਪਣ ਦੇ ਲਈ ਪਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਰਜਵਿਧੀ – ਸੋਨਾਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਟਰਾਂਸਮੀਟਰ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੂਚਕ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਜਾਂ ਜਹਾਜ਼ ਵਿੱਚ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਟਰਾਂਸਮੀਟਰ ਪਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦਾ ਅਤੇ ਛੱਡਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਰੰਗਾਂ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਚਲਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤਲ ਵਿੱਚ ਪਈ ਵਸਤੂ ਦੇ ਨਾਲ ਟਕਰਾਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸੂਚਕ ਯੰਤਰ ਦੁਆਰਾ ਹਿਣ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੂਚਕ ਯੰਤਰ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲਈ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਅਤੇ ਧੁਨੀ ਦੇ ਧੁਨੀ-ਸੋਤ (Transmitter) ਤੋਂ ਜਾਣ ਅਤੇ ਆਉਣ ਦਾ ਸਮਾਂ-ਅੰਤਰਾਲ ਪਤਾ ਕਰਕੇ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦੁਰੀ ਪਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਮੰਨ ਲਓ ਪਰਾਧੁਨੀ ਸੰਕੇਤ ਦੇ ਭੇਜਣ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦਾ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ‘t’ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ V ਹੈ ਤਾਂ ਸਤ੍ਹਾ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦੂਰੀ 2 d ਹੋਵੇਗੀ
∴ 2 d = V × t

ਇਸ ਵਿਧੀ ਨੂੰ ਪਰਾਧੁਨੀ ਗਸ਼ਤ (Echo-Ranging) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉਪਯੋਗ – ਸੋਨਾਰ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਪਤਾ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਪਣਡੁੱਬੀਆਂ, ਬਰਫ ਦੇ ਤੋਦੇ (lceberg), ਡੁੱਬੇ ਹੋਏ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇੱਕ ਪਣਡੁੱਬੀ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀ ਸੋਨਾਰ ਯੁਕਤੀ ਸੰਕੇਤ ਭੇਜਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਗੂੰਜ (echo) 5 s ਬਾਅਦ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਣਡੁੱਬੀ ਤੋਂ ਵਸਤੁ ਦੀ ਦੂਰੀ 3625 m ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਅਤੇ ਟੋਹੇ ਜਾਣ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ t = 5 s.
ਸਮੁੰਦਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ (d) = 3625 m
ਪਰਾਸਰਵਣ ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (24) = 2 × 3625 m
= 7250 m
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, 2d = ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ × ਸਮਾਂ
7250 = ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ × 5
∴ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ (υ) = \(\frac{7250}{5}\)
= 1450 m/s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਕਿਸੇ ਧਾਤ ਦੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚ ਦੋਸ਼ਾਂ (defects) ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਪਰਾਸਰਵਣ ਧੁਨੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਧੁਨੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਧਾਤ ਦੇ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਾਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਦੋਸ਼ਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਧਾਤਵੀ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਅਕਸਰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭਵਨਾਂ, ਪੁਲਾਂ, ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਵਿਗਿਆਨਕ ਉਪਕਰਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਸਤੇ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਬਲਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਦਰਾਰਾਂ ਜਾਂ ਛੇਕ ਜੋ ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਦਿਖਾਈ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੇ ਢਾਂਚੇ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਘੱਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਧਾਤ ਦੇ ਬਲਾਕ ਵਿੱਚੋਂ ਦੀ ਲੰਘਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਆਰ-ਪਾਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਸੂਚਕ ਯੰਤਰ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਹੀ ਨੁਕਸ ਹੈ ਤਾਂ ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਦੋਸ਼ ਹੋਣ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਨ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ- ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਬਾਹਰੀ ਕੰਨ ਨੂੰ “ਪਿੰਨਾਂ’ ਜਾਂ” ‘‘ਕੰਨ ਪਲੱਵ’’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਤੋਂ ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇਕੱਠੀ ਕੀਤੀ ਧੁਨੀ ਕੰਨ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੋਈ ਕੰਨ ਨਲੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਪਰ ਲੱਗੀ ਪਤਲੀ ਝਿੱਲੀ ’ਤੇ ਡਿੱਗਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਨਪੀੜਨ ਕਾਰਣ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਦਬਾਅ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਕੰਨ ਨੂੰ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਧੱਕਦਾ ਹੈ । ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਦੇ ਪਹੁੰਚਣ ‘ਤੇ ਕੰਨ ਦਾ ਪਰਦਾ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਰਦਾ ਕੰਪਨ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਕੰਨ ਦੇ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀਆਂ ਤਿੰਨ ਹੱਡੀਆਂ (ਹਥੌੜੀ, ਐਨਵਿਲ ਅਤੇ ਸਟਰਿੱਪ) ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਗੁਣਾਂ ਵੱਡਾ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਬਾਅ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਨ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਭਾਗ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਇਹਨਾਂ ਦਬਾਅ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਸੰਕੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੁਣਨ ਤੰਤੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਦਿਮਾਗ ਤੱਕ ਭੇਜ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦਿਮਾਗ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਧੁਨੀ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਧੁਨੀ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੋਈ ਧੁਨੀ ਤੁਹਾਡੇ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਕਿਵੇਂ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਕੰਨਾਂ ਤੱਕ ਸੰਚਾਰ-ਜਦੋਂ ਵਸਤੁ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਵੱਧਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਸਾਹਮਣੇ ਦੇ ਹਵਾ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਨਪੀੜਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਉੱਚ ਦਬਾਅ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਨਪੀੜਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਾਬ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੁ ਤੋਂ ਅੱਗੇ ਵੱਲ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੁ ਪਿੱਛੇ ਵੱਲ ਕੰਪਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਕ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਉਤਪੰਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਖੇੜਨ (ਵਿਰਲਨ) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਜਦੋਂ ਕੰਪਨ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਅੱਗੇ ਅਤੇ ਪਿੱਛੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਨਪੀੜਨ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਨ ਦੀ ਇੱਕ ਲੜੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇੱਕ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਸੰਚਾਰ ਘਣਤਾ ਦੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਾਡੇ ਕੰਨ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪੇਸਕ ਝਿੱਲੀ ਨੂੰ ਧੱਕਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕੰਪਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਧੁਨੀ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੁਹਾਡੇ ਸਕੂਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਧੁਨੀ ਕਿਵੇਂ ਉਤਪੰਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਕੂਲ ਦੀ ਘੰਟੀ ਨੂੰ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਸੱਟ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੰਪਨ ਕਰਨ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੁਣ ਜੇਕਰ ਘੰਟੀ ਨੂੰ ਹੌਲੀ ਜਿਹਾ ਛੂਹ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਹਨਾਂ ਕੰਪਨਾਂ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉਰਜਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਯੰਤਰਿਕ ਉਰਜਾ ਦੀ ਲੋੜ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ਭਾਵੇਂ ਉਹ ਤਾਲੀ ਵਜਾ ਕੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਹਥੌੜੇ ਨਾਲ ਘੰਟੀ ਤੇ ਸੱਟ ਮਾਰ ਕੇ ਹੈ । ਇਹ ਧੁਨੀ ਉਰਜਾ ਤਰੰਗਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਣਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੰਨ ਲਉ ਕਿ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨਾਲ ਚੰਦਰਮਾ ਉੱਤੇ ਗਏ ਹੋਏ ਹੋ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਧੁਨੀ ਸੁਣ , ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦੇ ਸੰਚਰਣ ਲਈ ਹਵਾ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਕ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਮਾਧਿਅਮ ਨਹੀਂ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਨਿਰਵਾਤ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਦੂਜੀ ਥਾਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਨਾਲ ਗੱਲਬਾਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਤਰੰਗ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਗੁਣ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਨੂੰ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(a) ਉੱਚਾਪਨ (Loudness)
(b) ਤਿੱਖਾਪਣ ((Pitch)
ਉੱਤਰ-
(a) ਉੱਚਾਪਨ (Loudness) – ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ (ਉੱਚਾਪਨ) ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਉਸਦੇ ਆਯਾਮ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦਾ ਆਯਾਮ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਕੰਪਨ ਕਰਾਉਣ ਲਈ ਬਲ ਦੇ ਪਰਿਮਾਣ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਬਲ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਪ੍ਰਬਲ ਧੁਨੀ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਬਲ ਧੁਨੀ ਵੱਧ ਦੂਰੀ ਚੱਲ ਸਕਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਵੱਧ ਊਰਜਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਉਂ-ਜਿਉਂ ਧੁਨੀ ਸੋਤ ਤੋਂ ਦੂਰ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਇਸਦਾ ਉੱਚਾਪਨ ਘੱਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(b) ਤਿੱਖਾਪਣ (Pitch) – ਕਿਸੇ ਉਤਸਰਜਿਤ ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਵਿਤੀ ਨੂੰ ਤਿੱਖਾਪਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧੁਨੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ ਉਸਦੀ ਆਵਤੀ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਸੋਤ ਦਾ ਕੰਪਨ ਜਿੰਨਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਲਦੀ ਹੋਵੇਗਾ ਉਸ ਦੀ ਆਤੀ ਓਨੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਸ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸੇ
ਘੱਟ ਤਿੱਖੇਪਣ ਵਾਲੀ ਤਰੰਗ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੁਨੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇਕਰ ਉਸਦੀ ਆਵਿਤੀ ਘੱਟ ਹੋਵੇਗੀ । ਜ਼ਿਆਦਾ ਤਿੱਖੇਪਣ ਵਾਲੀ ਧੁਨੀ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲੰਘ ਰਹੇ ਨਪੀੜਨਾਂ ਦੀ ਸਮਾਂ ਸੰਖਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਓ ਕਿ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਧੁਨੀ ਦਾ ਤਿੱਖਾਪਣ (Pitch) ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ ?
(a) ਗਿਟਾਰ (Guitar)
(b) ਕਾਰ ਦਾ ਹਾਰਨ ।
ਉੱਤਰ-
(a) ਗਿਟਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ, ਆਕ੍ਰਿਤੀ, ਆਵਰਤਕਾਲ (Time Period) ਅਤੇ ਆਯਾਮ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (Wave Length) – ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਣ ਨੂੰ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਦੌਰਾਨ ਤਰੰਗ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਜਾਂ

ਇਹ ਲਾਂਗੀਚਿਊਡੀਨਲ ਤਰੰਗ ਦੀਆਂ ਦੋ ਲਾਗਲੀਆਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਜਾਂ ਦੋ ਲਾਗਲੀਆਂ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਨੂੰ ‘λ’ (ਗੀਕ ਅੱਖਰ ਲੈਮਡਾ) ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ (m) ਹੈ ।

(ii) ਆਕ੍ਰਿਤੀ (Frequency) – ਕਿਸੇ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਤਰੰਗ ਸੰਚਰਣ ਦੌਰਾਨ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਣ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸੈਕੰਡ ਵਿੱਚ ਪੂਰੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਕੰਪਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਤਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਆੜੀ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਹਰਟਜ਼ (Hz) ਹੈ । ਆਤੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਜਾਂ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਆਵਰਤ ਕਾਲ (Time Period) – ਤਰੰਗ ਸੰਚਰਣਾ ਦੌਰਾਨ ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਣ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਕੰਪਨ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ‘T’ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ S.I. ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਸੈਕੰਡ ਹੈ ।
ਜਾਂ
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀਆਂ ਦੋ ਲਾਗਲੀਆਂ ਨਪੀੜਨਾਂ ਜਾਂ ਨਿਖੇੜਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਆਯਾਮ (Amplitude) – ਮਾਧਿਅਮ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਣ ਦਾ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨੂੰ ਆਯਾਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ‘A’ ਅੱਖਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਲਈ ਇਸ ਦਾ ਮਾ ਦਬਾਅ ਜਾਂ ਘਣਤਾ ਦਾ ਮਾਕ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਧੁਨੀ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਜਾਂ ਤਿੱਖਾਪਣ ਇਸਦੇ ਆਯਾਮ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ λ ਅਤੇ ਆਕ੍ਰਿਤੀ (υ) ਉਸਦੇ ਵੇਗ ( v) ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦਾ ਵੇਗ = ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ × ਆਕ੍ਰਿਤੀ
ਜਾਂ v = λ × υ (frequency)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਧੁਨੀ ਤਰੰਗ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ 220 Hz ਅਤੇ ਵੇਗ (velocity) 440 m/s ਹੈ । ਤਰੰਗ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ υ = 440 ms
ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਵਿਤੀ (v) = 220 Hz
ਧੁਨੀ ਦੀ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ
υ = v × λ
440 = 220 × λ
∴ λ = \(\frac{440}{220}\)
ਅਰਥਾਤ ਤਰੰਗ ਲੰਬਾਈ (λ) = 2 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕਿਸੇ ਧੁਨੀ ਸ੍ਰੋਤ ਤੋਂ 450 m ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਾ ਹੋਇਆ ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ 50 Hz ਦੀ ਧੁਨੀ ਸੁਣਦਾ ਹੈ । ਸੋਤ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਕੁਮਵਾਰ ਨਪੀੜਨਾਂ (two successive compressions) ਵਿੱਚ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ-ਅੰਤਰਾਲ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ, ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਤੀ (v) = 500 ਹਰਟਜ਼ (Hz)
ਕੁਮਵਾਰ ਦੋ ਨਪੀੜਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ (ਆਵਰਤ ਕਾਲ (T) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, ਆਵਰਤਕਾਲ (T) =
= \(\frac{1}{500}\)
= 0.002 ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਧੁਨੀ ਦਾ ਉੱਚਾਪਨ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧੁਨੀ ਦੇ ਉੱਚਾਪਨ ਅਤੇ ਤੀਬਰਤਾ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਉੱਚਾਪਨ	ਤੀਬਰਤਾ
1. ਧੁਨੀ ਲਈ ਉੱਚਾਪਨ ਕੰਨਾਂ ਦੀ ਸੰਵੇਦਨਸ਼ੀਲਤਾ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ ।	1. ਇਹ ਇਕਾਈ ਖੇਤਰਫਲ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀ ਉਰਜਾ ਹੈ ।
2. ਧੁਨੀ ਦੇ ਉੱਚੇਪਨ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	2. ਧੁਨੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਨੂੰ ਮਾਪਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੁਣਨ ਵਾਲਿਆਂ ਲਈ ਉੱਚਾਪਨ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	3. ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਦਾ ਸੁਣਾਈ ਨਾ ਦੇਣ ਕਾਰਨ ਉੱਚਾਪਨ ਸਿਫਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।	4. ਪਰਾਧੁਨੀ ਤਰੰਗਾਂ ਲਈ ਤੀਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਲੋਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਮਾਧਿਅਮ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਚਲਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਧੁਨੀ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਤੇਜ਼ ਚਲਦੀ ਹੈ । ਲੋਹੇ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ 5950ms^-1 ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੋਈ ਗੂੰਜ 3s ਬਾਅਦ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ 342 ms^-1 ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਸੋਤ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਸੜਾ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਦਾ ਵੇਗ (v) = 342 ms^-1
ਗੂੰਜ ਸੁਣਾਈ ਦੇਣ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ (t) = 3 s
ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ (S) = v × t
= 342 × 3
= 1026 m
3 s ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਨੇ ਸੋਤ ਤੋਂ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸੜਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸੜਾ ਤੋਂ ਸ੍ਰੋਤ ਤੱਕ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਹੈ ।
∴ ਸ੍ਰੋਤ ਅਤੇ ਪਰਾਵਰਤਕ ਸੜਾ ਵਿਚਕਾਰ ਦੂਰੀ = \(\frac{1026}{2}\)
= 513 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਨਸਰਟ ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਕਰਾਕਾਰ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਨਸਰਟ ਹਾਲ ਦੀਆਂ ਛੱਤਾਂ ਵਕਰਾਕਾਰ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਧੁਨੀ ਪਰਾਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਪਰਾਵਰਤਿਤ ਧੁਨੀ ਹਾਲ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੁਣਾਈ ਦੇਵੇ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਸੁਣਨ ਸੀਮਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਸੁਣਨ ਸੀਮਾ ਲਗਭਗ 20 Hz ਤੋਂ 20,000 Hz ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਹੇਠ ਦਿੱਤਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਆਕ੍ਰਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਕੀ ਹੈ ?
(a) ਨੀਮ ਧੁਨੀ
(b) ਪਰਾਧੁਨੀ
ਉੱਤਰ-
(a) ਨੀਮ ਧੁਨੀ (infrasonic sound) ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਵਿਤੀ ਸੀਮਾ 20 Hz ਹੈ ।
(b) ਪਰਾਧੁਨੀ (ultrasonic sound) ਲਈ ਧੁਨੀ ਦੀ ਆਤੀ ਸੀਮਾ 20 kHz (ਅਰਥਾਤ 20,000 Hz) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਇੱਕ ਪਣਡੁੱਬੀ ਸੋਨਾਰ ਪਰਾ-ਸਰਵਣ ਧੁਨੀ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਖੜੀ ਚੱਟਾਨ ਨਾਲ ਟਕਰਾ ਕੇ 1.02 s ਮਗਰੋਂ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ (sea water) ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ 1531 ms ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਚੱਟਾਨ ਦੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਧੁਨੀ ਨੂੰ ਪਣਡੁੱਬੀ ਤੋਂ ਚੱਟਾਨ ਤੱਕ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਲੱਗਾ ਸਮਾਂ = 1.02 s
ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਰਾਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ = 1531 m/s
ਧੁਨੀ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ 2 d = ਧੁਨੀ ਚਾਲ × ਸਮਾਂ
= 1531 × 1.02
= 1561.62 m
∴ ਪਣਡੁੱਬੀ ਅਤੇ ਚੱਟਾਨ ਵਿੱਚ ਦੂਰੀ, d = \(\frac{1561.62}{2}\)
= 780.81 m
ਅਰਥਾਤ ਪਣਡੁੱਬੀ ਤੋਂ ਚੱਟਾਨ ਦੀ ਦੂਰੀ = 780.81 m

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 7 ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ

PSEB 8th Class Science Guide ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ
(ੳ) ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ……… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਉਹ ਪਜਾਤੀਆਂ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਈ) ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਤੋਂ ………… ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੂਰ-ਦੁਰੇਡੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵੱਲ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚਿੜੀਆਘਰ
(ਅ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਇ) ਜਲਵਾਯੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ।
(ਅ) ਚਿੜੀਆਘਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ।
(ਈ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।
(ਸ) ਪੌਦਾ ਜਗਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ (ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਜਗਤ)
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ-ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੀਵ-ਮੰਡਲੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਖੇਤਰ-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ, ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਪਰੰਪਰਾਗਤ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਜੀਵਨਯਾਪਨ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸੰਭਾਲਿਆ ਖੇਤਰ ।

(ਅ) ਚਿੜੀਆਘਰ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਚਿੜੀਆਘਰ-ਅਜਿਹਾ ਸਥਾਨ ਜਿੱਥੇ ਜਾਨਵਰ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ-ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੰਤੁ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਆਵਾਸ ਨੂੰ ਸੰਭਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਈ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਉਹ ਜੰਤੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਇਕ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਪੱਧਰ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਉਹ ਜੰਤੂ ਜੋ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹਨ ।

(ਸ) ਪੌਦਾ ਜਗਤ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਜਗਤ (ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਜਗਤ) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰਬਨਸਪਤੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ-ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ । ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਾਰਣ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ, ਚਰਚਾ ਕਰੋ
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ
(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਣ
(ਈ) ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ
(ਸ) ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ)
(ਹ) ਪ੍ਰਿਥਵੀ
(ਕ) ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਵਾਤਾਵਰਨ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਸੋਕਾ) ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਈ) ਪੇਂਡੂ ਖੇਤਰ ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਖੇਤੀ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਦੀ ਗੁਣਵੱਤਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸ਼ਹਿਰਾਂ (ਸ਼ਹਿਰੀ ਖੇਤਰ) ਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵ-ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਵਾਹਨ ਬਹੁਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਚਲਦੇ ਹਨ | ਜਦੋਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੂਸ਼ਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸਵਸਥ ਨਹੀਂ ਰਹੇਗੀ ।

(ਹ) ਪਿਥਵੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਦਾ ਅਸਰ-ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵੱਧਣੀ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਘੱਟ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਮਤਲਬ ਹੈ, ਤੋਂ ਖੁਰਣ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।

(ਕ) ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਦਾ ਅਸਰ-ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਤੇ ਬਹੁਤ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਨ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਸੰਪਦਾ ਨਹੀਂ ਬਚੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ
(ਉ) ਅਸੀਂ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਦੇ ਰਹੇ –
(ਅ) ਕਿਸੇ ਜੰਤੁ ਦਾ ਆਵਾਸ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ) ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਵੇ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨੰਗੀ ਹੋ ਜਾਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹੀ ਤਾਂ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਵੇਗੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹੜ, ਅਤੇ ਸੋਕਾ) ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਧ ਜਾਣਗੀਆਂ ।

(ਅ) ਕਿਸੇ ਜੰਤੁ ਦੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਵੱਧਦੀ ਹੋਈ ਜਨਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੀ ਠੀਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ ਅਤੇ ਉਹ ਪਜਾਤੀ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਉਮਸ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਪਜਾਉ ਸ਼ਕਤੀ ਵੀ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਭੂਮੀ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਵੇਗੀ । ਇਸ ਨੂੰ ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਸਾਨੂੰ ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਉਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
(ਅ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤੇ ਜੰਗਲ ਵੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
(ਈ) ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਵਣਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਵੇਂ ?
(ਸ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
(ਹ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਕੀ ਹੈ ?
(ਕ) ਪ੍ਰਵਾਸ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੀਵ-ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ । ਜੰਤੂ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ਉਹ ਆਪਣੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਾਲ ਪਾਂਡਾ ਬੈਂ ਡੰਡੀ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਟਰੇਲੀਆ ਦਾ ਕੁਆਲਾ ਭਾਲੁ ਸਫ਼ੇਦੇ ਦੇ ਪੱਤੇ ਹੀ ਖਾਣਾ ਪਸੰਦ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾਂ ਦੀਆਂ ਵੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖਾਣ ਦੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੌਦੇ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ, ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੇੜ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੈ ।

(ਅ) ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਜੰਗਲ ਵੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਨਹੀਂ ਰਹੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਅਤੀਕੂਮਨ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਈ) ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਜਾਤੀਆਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਤਪੁੜਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਬਾਗ਼ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਵਾਸ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪ੍ਰਮਾਣ ਮਿਲੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਆਦਿ ਮਾਨਵ ਦੇ ਜੀਵਨਯਾਪਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ । ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਕੁੱਝ ਕਲਾਕਿਰਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਲੜਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ, ਨਾਚ ਅਤੇ ਵਾਦਯੰਤਰਾਂ ਨੂੰ ਬਜਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਬਾਘ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹਾਂ ਦੀ ਕਲਾ ਕਿਰਤਾਂ ਵੀ ਇਹਨਾਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਆਦਿਵਾਸੀ ਅੱਜ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ਸ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਕਾਰਨ-ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਬਦਲਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਵਾਧਾ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਆਰਾਮ ਅਤੇ ਸੁਵਿਧਾਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਉਦੇਸ਼ ਹਨ-

• ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਧੇ ਕਾਰਨ ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਲਈ ।
• ਖੇਤੀ ਭੂਮੀ ਲਈ ।
• ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ।
• ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਚਰਨ ਲਈ ।
• ਖਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਲਈ ।

ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਦੇ ਅਸਰ-ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਾੜੇ ਅਸਰ ਹਨ-

1. ਆਕਸੀਜਨ/ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਦਾ ਅਸੰਤੁਲਨ ॥
2. ਵਧੇਰੇ ਹੜ੍ਹ ।
3. ਭੋਂ-ਖੋਰ ।
4. ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ
5. ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣਾ ਜਾਂ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਨਾ ।
6. ਸਥਲੀ ਜਲ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ।
7. ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
8. ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ।
9. ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਰਬੜ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਗਿਰਾਵਟ ।

(ਹ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ (Red Data Book)-ਇਹ ਬੁੱਕ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਰਿਕਾਰਡ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ । ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਬੁੱਕ ਹਨ ।

(ਕ) ਪ੍ਰਵਾਸ (Migration)-ਕੁੱਝ ਪੰਛੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਆਵਾਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਜਾਣਾ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰਵਾਸ ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਪੰਛੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪੰਛੀ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬਤਖ਼, ਸੁਰਖਾਵ ਆਦਿ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫੈਕਟਰੀਆਂ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜ ਦੀ ਵੱਧ ਮੰਗ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੋਜਨਾਵਾਂ ਲਈ ਦਰੱਖਤਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਜਾਇਜ਼ ਹੈ ? ਇਸ ਕਥਨ ਉੱਪਰ ਵਿਚਾਰ-ਚਰਚਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਿਪੋਰਟ ਤਿਆਰ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਹਨਾਂ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟਾਂ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣਾ ਨਿਆਂਸੰਗਤ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਬਾਕੀ ਲਈ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਖ਼ੁਦ ਚਰਚਾ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਆਪਣੇ ਸਥਾਨਕ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹਰਿਆਲੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੀ ਸੰਪਦਾ ਦਾ ਰੱਖ-ਰਖਾਓ

• ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੱਟਣ ਤੇ ਰੋਕਥਾਮ ਲਗਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਵੱਧ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣ ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਰਕ (ਬਾਗ) ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਅੰਨ੍ਹੇਵਾਹ ਕਟਾਈ ਵਰਖਾ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਘਟਾਉਂਦੀ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਵਰਖਾ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਆਉਣ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਵੱਧ ਗਈਆਂ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਪਣੇ ਰਾਜ (ਤ) ਵਿਚਲੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਤਿਆਰ ਕਰੋ | ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਦਰਸਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਖ਼ੁਦ ਕਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਾਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ? ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਤੁਸੀਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ 17 ਹਰੇ ਭਰੇ ਪੇੜ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਦੀ ਬੱਚਤ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ 5-7 ਵਾਰ ਮੁੜ ਚੱਕਰਣ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਆਏ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮੁੜ ਚੱਕਰਣ ਕਰ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਰਜਾ ਦੀ ਬੱਚਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸ਼ਬਦ ਪਹੇਲੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ । ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ
1. ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦੇਣ ਵਾਲੀ ਪੁਸਤਕ ।
2. ਪੌਦਿਆਂ, ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।
ਖੱਬੇ ਤੋਂ ਸੱਜੇ ਪਾਸੇ ਵਲ
2. ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਉਹ ਭਾਗ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਖਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ
4. ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਹੈਂ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਗਲਹਿਰੀ ਵੇਖੀ ਜੋ ਕਿ ਇਸ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰਜਿੰਦਰ ਨੇ ਗਾਈਡ ਨੂੰ ਇਸ ਬਾਰੇ ਪੁੱਛਿਆ | ਗਾਈਡ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਹ ਸਿਰਫ਼ ਇਸੇ ਖਾਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਆਮ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਅ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ੲ) ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ
(ਸ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨਕ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ।

2. ਕਿਸ ਕਿਤਾਬ ਵਿੱਚ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦਾ ਰਿਕਾਰਡ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਬਲੁ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ਅ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ੲ) ਥੈਲੋ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ
(ਸ) ਸ੍ਰੀਨ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਰੈੱਡ ਡਾਟਾ ਕਿਤਾਬ ।

3. ਜੰਤੁ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਕਰਕੇ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ
(ਅ) ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ
(ੲ) ਉੱਤਸਰਜਨ ਲਈ
(ਸ) ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਰਨ ਲਈ ।

4. ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਰਾਹੀਂ ‘ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ ਕਾਨੂੰਨ ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ?
(ਉ) 5 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਅ) ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਇ) 12 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973
(ਸ) 14 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973.
ਉੱਤਰ-
(ਅ) 1 ਅਪ੍ਰੈਲ, 1973.

5. ਕਿਸ ਗੈਸ ਦਾ ਲੇਵਲ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) CO₂
(ਅ) O₂
(ੲ) N
(ਸ) H₂.
ਉੱਤਰ-
(ਉ) CO₂.

6. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹੈ
(ਉ) ਤੋਤਾ
(ਅ) ਸੁਰਖਾਬ
(ੲ) ਮੈਨਾ
(ਸ) ਕਬੂਤਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੁਰਖਾਬ ।

7. ਕਾਨਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਕਿਸ ਰਾਜ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਉੱਤਰਾਖੰਡ
(ਅ) ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
(ੲ) ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ
(ਸ) ਕੇਰਲਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ !

8. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਪੰਚਮੜੀ ਰਿਜ਼ਰਵ ਵਣ ਦਾ ਪਾਣੀਜਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ
(ਅ) ਤੇਂਦੂਆ
(ੲ) ਭੇੜੀਆ,
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

9. ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ।
(ਆ) ਪਾਣੀਜਾਤ
(ੲ) ਦੋਨੋਂ ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ॥

10. ਕਿੰਨੇ ਪੂਰੇ ਵਿਕਸਿਤ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਇਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) 17
(ਅ) 27
(ੲ) 7
(ਸ) 37.
ਉੱਤਰ-
(ੳ) 17.

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਧਰਤੀ ਦੀ ਉਪਰੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਰਤ ਦਾ ਹਟਣਾ ………. ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੋਂ ਖੁਰਨ,

(ii) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੰਗਲੀ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ………. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੁ,

(iii) ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ……… ਗੈਸ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਨ ਲਈ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ,

(iv) ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਦਾ ਰੇਗਿਸਥਾਨ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣਾ ………. ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ,

(v) …………… ਉਹ ਖੇਤਰ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਵਾਸ ਹੈ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਮੰਡਲ,

(vi) ………. ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੈਵ ਵਿਵਿਧਤਾ,

(vii) ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਸ਼ੂ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ……… ਅਤੇ ……. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ, ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਾਤ,

(viii) ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ……….. , ਦੋ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ……….. ਅਤੇ ……….. ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਤਪੁੜਾ, ਬੋਰੀ, ਪੰਚਮੜੀ,

(ix) ਤੇ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਈਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਨੂੰ ……… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ

(x) …… ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮਸ਼ਟੀ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰ ਜਨਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੇ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਨਾਲ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਧੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੋਕੇ ਦਾ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਤਾਪ ਵਿੱਚ ਵਾਧੇ ਨਾਲ ਸੋਕਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ-ਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਦਾ ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ, ਮਾਰੂਥਲੀਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੇੜ ਪੌਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਬਨਸਪਤੀ ਜਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ਼, ਟੀਕ, ਅੰਬ, ਜਾਮਣ, ਛਾਂਦੀ, ਫਰਨ, ਅਰਜੂਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀਜਾਤ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਣੀਜਾਤ-ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੁ ਪਾਣੀਜਾਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪੰਚਮੜੀ ਜੈਵਮੰਡਲ ਆਰਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਪਾਣੀਜਾਤ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਿਣਕਾਰਾ, ਨੀਲਾ ਬੱਲ, ਭੌਕਣ ਵਾਲਾ ਹਿਰਨ, ਚੀਤਾ, ਜੰਗਲੀ ਕੁੱਤਾ, ਭੇੜੀਆ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮਿਸ਼ਟੀ ਦਾ ਉਹ ਸਮੂਹ ਹੈ ਜੋ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਅੰਤਰਜਨਨ ਕਰਨ ਦੇ ਸਮਰੱਥ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਪੇੜ-ਪੌਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰੀ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ (Endemic) ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਗੋਲਿਕ ਖੇਤਰ, ਤ, ਦੇਸ਼, ਰਾਜ ਕੁੱਝ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਖੇਤਰ ਜਿੱਥੇ ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੁੱਝ ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਮੁੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਸਫ਼ੈਦ ਅੱਖ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਹਾਥੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਿੱਲੀ, ਗੁਲਾਬੀ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਘੜਿਆਲ, ਮਾਰਚ, ਮਗਰਮੱਛ, ਅਜਗਰ, ਰਾਈਨੋਸਾਰਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ (National Park) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ, ਉਹ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪਰੀਤੰਤਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਸਾਡੀ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ‘ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ ਕਾਨੂੰਨ ਕਦੋਂ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ 1 ਅਪਰੈਲ, 1973 ਵਿੱਚ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤੀ ਟਾਈਗਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਲਾਗੂ ਹੋਇਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜਾਂ ਜੰਤੂ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਨਾ ਹੈ, ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਅਲੋਪ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜਾਨਵਰ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਨਾਸੋਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੁਰਖਾਬ, ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਗੇਟ ਕੋਮੋਨੈਟ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਟਨ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਪਗ 17 ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਰੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ (Reforestation) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ ਨਸ਼ਟ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪੇੜਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਨਵੇਂ ਪੇੜ ਲਗਾਉਣਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ-

ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ
2. ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾ

ਉੱਤਰ-

ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਲਾ ਹਿਰਨ	ਸੰਕਟਕਾਲੀਨ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ
2. ਬਾਰਾਂਸਿੰਗਾ	ਖਾਤਮੇ ਦੇ ਕਗਾਰ ਤੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ

ਸਥਾਨ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਜੀ ਰੰਗਾ
2. ਮਹਾਂ ਨਿਕੋਬਾਰ

ਉੱਤਰ-

ਸਥਾਨ	ਕਿਸਮ
1. ਕਾਜੀ ਰੰਗਾ,	ਨੈਸ਼ਨਲ ਪਾਰਕ
2. ਮਹਾਂ ਨਿਕੋਬਾਰ	ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਰਿਜ਼ਰਵ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ (Endangered) ਅਤੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ (Vulnerable) ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਕਟਾਪਨ ਅਤੇ ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ (Endangered Species)	ਖ਼ਾਤਮੇ ਦੀ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਪ੍ਰਜਾਤੀ (Vulnerable Species)
(1) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਵੱਧ ਹੈ ।	(1) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦਾ ਡਰ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।	(2) ਇਹ ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀ ਵਿਚ ਆ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਰ-ਇਹ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਉਪਯੋਗ ਬਹੁ-ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਇਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਾਰਜ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । UNESCO ਦੇ ਮਾਨਵ ਅਤੇ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ (MBA) ਨੇ ਜੈਵ-ਮੰਡਲ ਆਰੱਖਿਅਣ ਦਾ ਸੰਕਲਪ (Concept) ਦਿੱਤਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ (Endangered Species) ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ-ਇਹ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜੋ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੀ ਕਗਾਰ ਤੇ ਹਨ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਜੀਵਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਹੁਣ ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਕੁੱਝ ਹੀ ਸੰਖਿਆ ਜੀਵਿਤ ਹੈ । ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੀ ਅਲੋਪ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਵਿਸ਼ਾਲ ਭਾਰਤੀ ਵਸਟਰਡ ਪੰਛੀ ਜੋ ਕਿ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਕਟਾਪਨ ਪੰਛੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵਿਸ਼ਵ ਊਸ਼ਨਵ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਨ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਤਾਪ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਗਰਮ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਿਸ਼ਵ ਊਸ਼ਨਵ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਖੋਰ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਕਣ ਪਾਣੀ ਜਾਂ ਹਵਾ ਦੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਵਹਿੰਦੇ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪੌਦੇ ਤੋਂ ਖੋਰ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਜੰਗਲ ਕਟਾਵ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤ ਦੀ ਕਮੀ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਕੱਟ ਕੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਤੀਚਾਰਨ ਨਾਲ ਵੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨਸ਼ਟ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਅਣਉਪਜਾਊ ਭੂਮੀ ਬਣ ਗਈ ਹੈ । ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮਿਲਵੀ ਕਲਚਰ ਦੀ ਕੀ ਮਹਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਿਲਵੀ ਕਲਚਰ-ਇਹ ਇੱਕ ਮੁੱਖ ਪ੍ਰੋਜੈਕਟ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਆਰੰਭ ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ ਨਾਲ ਹੈ । ਇਸ ਦੀਆਂ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ।

• ਕੱਚੀ ਸਮੱਗਰੀ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।
• ਵਣ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ।

ਪਸ਼ਨ 10.
ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ (Migratory Birds) ’ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ-ਉਹ ਪੰਛੀ ਜੋ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲੰਬੇ ਰਸਤੇ ਤੈਅ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ-ਚਪਟੇ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਵਿਸ਼ਾਲ ਕੋਓਰੈਂਟ ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਹਨ ।ਇਹ ਪੰਛੀ ਦੂਰ-ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਨਿਸਚਿਤ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਹਰ ਸਾਲ ਉੱਡ ਕੇ ਪੁੱਜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੰਛੀ ਆਪਣੇ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਤੋਂ ਦੂਰ ਅੰਡੇ ਦੇਣ ਲਈ ਇੱਥੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜਲਵਾਯੂ ਠੰਡੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਤੋਂ ਖੋਰਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖੋਂ ਖੋਰਣ (Soil Erosion) ਦੇ ਕਾਰਨ

1. ਹਵਾ ਦੁਆਰਾ ਖੁਸ਼ਕ ਰੁੱਤ ਵਿੱਚ ਹਲ ਚਲਾਈ ਹੋਈ ਉੱਪਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਉੱਡਣਾ ।
2. ਹਨ੍ਹੇਰੀਆਂ ।
3. ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ ਅਤੇ ਜੰਗਲ ਦੀ ਅੱਗ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਅਪਰਦਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਹਿ ਕੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ !
4. ਅਸੁਰੱਖਿਅਤ ਖੇਤਾਂ ਦਾ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਖੋਰਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਸ਼ਹਿਰੀਕਰਨ ਨਾਲ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ਹੈ ।
6. ਬਿੱਲ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਵੀ ਭੂਮੀ ਅਪਰਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਢਿੱਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
7. ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆ ਕਲਾਪ ਜਿਵੇਂ ਪੇੜਾਂ ਦਾ ਕੱਟਣਾ, ਅਤੀਚਾਰਨ, ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਵਧੇਰੇ ਉਗਾਉਣਾ ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਖੋਰਣ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਕਿਵੇਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ-

• ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ, ਅਤੀਚਾਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ।
• ਵਧੇਰੇ ਫ਼ਸਲ ਉਗਾਉਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਖ਼ੂਰਨ ਰੁਕ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਫ਼ਸਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
• ਖੇਤਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਬੰਨ੍ਹ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਵਗਣ ਤੋਂ ਵੀ ਰੋਕ ਲਗਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਗਤੀ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਉਤਸਰਜਿਤ ਨਹਿਰਾਂ ਖੇਤਾਂ ਨੂੰ ਤੋਂ ਖੋਰ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੌੜੀਨੁਮਾ ਖੇਤੀ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਬਚਾਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
• ਹਵਾ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪੇੜ ਲਗਾ ਕੇ ਅਤੇ ਘਾਹ ਉਗਾ ਕੇ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਖੇਤ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਪੇੜਾਂ ਦੀ ਕਤਾਰ ਹਵਾਰੋਧੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ-

1. ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਕਈ ਵਸਤੂਆਂ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਚੱਕਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਪ੍ਰਜਨਨ ਲਈ ‘ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਦਾ ਰਖ-ਰਖਾਓ ।
4. ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੁ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ |
5. ਇਹ ਕਵੀਆਂ ਅਤੇ ਕਲਾ ਪ੍ਰੇਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
6. ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲਾਂ ਲਈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੰਗਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋ ਕਿਉਂ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਤੇ ਜੰਗਲ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਤ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ-

• ਹਵਾ ਵਿੱਚ O₂, ਅਤੇ CO₂, ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ ।
• ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ।
• ਜਲਵਾਯੂ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਤੋਂ ਖੋਰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਸੋਤ ਹਨ ।
• ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਵੱਗਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਕਈ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਜਿਵੇਂ ਰਬੜ, ਗੋਦ, ਰੇਸਿਨ, ਸ਼ਹਿਦ, ਲਾਖ, ਕੱਥਾ ਆਦਿ ਦੇ ਸੋਤ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲੀ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹਨ, ਜੋ ਆਦਿਵਾਸੀਆਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਉਪਾਅ-ਆਧੁਨਿਕ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਆਰਾਮ ਲਈ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੱਟ ਦਿੱਤਾ ਤਾਂ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਜਾਤੀ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ । ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

1. ਵੱਧ ਪੌਦੇ ਲਗਾਓ ।
2. ਪੌਦ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦਾ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨਾ ।
3. ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਤੀਚਰਨ ਰੋਕਣਾ ।
4. ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਖਾਨਾਂ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਲਾਗੂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
5. ਜੰਗਲ ਪੌਦਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਬਣਾ ਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਹੋਣਾ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਵਿਧ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਨ-

• ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਭੋਜਨ ਆਦਤਾਂ ।
• ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ।
• ਕਈ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਆਵਾਸ
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਲਈ ਮੌਜੂਦ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ/ਭੋਜਨ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕਾਰਬੇਟ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਉਤਰਾਖੰਡ ।
2. ਕਾਹਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ॥
3. ਪਰੀਆਰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਕੇਰਲ
4. ਬਲੂਘਾਟਾ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ-ਕਰਨਾਟਕ ।

ਪਸ਼ਨ 8.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਰੱਖਿਅਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ | ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਇਕ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜੈਵ-ਮੰਡਲੀ ਤੰਤਰ ਹੈ । ਚਾਹੇ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਕਾਫ਼ੀ ਹੈ । ਫ਼ਿਰ ਵੀ ਇਹ ਦੁਸਰੇ ਨਿਮਨੀਕਰਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਆਪਣੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ਦੇ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਲਈ ਹਵਾ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀਆਂ ਹਾਲਤਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮੇਂ ਤੇ ਭੂਗੋਲਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਵੇਂ ਬੰਨ ਬਣਾਉਣਾ ਅਤੇ ਖਾਨਾਂ ਖੋਦਣਾ । ਇਸ ਨਾਲ ਉਸ ਖੇਤਰ ਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਅਸਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲੇ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਦੁਸ਼ਪ੍ਰਭਾਵ ਜੰਗਲਾਂ ਤੇ ਬਹੁਤ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਉਦਯੋਗ ਮੀਲਾਂ ਦੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰੁਕਾਵਟ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਨਵਰਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਆਪਣੇ ਆਵਾਸ ਨਾਲ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਕਈ ਖ਼ਾਸ ਸਜੀਵ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਜੀਵਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੇਰ, ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਵਰਖਾ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਸਨ । ਇਹ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸ ਸੀ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਖੇਤਰ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੋਰ ਬੇਘਰ ਹੋ ਗਿਆ | ਬਾਜ਼ੀਲ ਦੇ ਕਈ ਹੋਰ ਵਰਖਾ ਵਣ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਸੁਨਹਿਰੀ ਸ਼ੇਰ ਪਾਣੀ ਉਦਯਾਨਾਂ (Zoo) ਵਿੱਚ ਜੀਵਤ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਜੰਗਲੀ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਵਾਪਿਸ ਨਹੀਂ ਆ ਸਕਣਗੇ । ਜਦੋਂ ਇਕ ਜੰਗਲ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਜੰਤੁ ਸੰਕਟਾਪਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਲੋਪ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੁੱਝ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਈ ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਜੰਤੂ, ਜਿਵੇਂ ਕਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਸਫ਼ੈਦ ਅੱਖ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਹਾਥੀ, ਸੁਨਹਿਰੀ ਬਿੱਲੀ, ਘੜਿਆਲ, ਗੁਲਾਬੀ ਸਿਰ ਵਾਲੀ ਬੱਤਖ਼, ਮਾਰਸ ਮਗਰਮੱਛ, ਅਜਗਰ, ਗਾਇਨੋਸਾਰਸ ਆਦਿ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸੈਂਕਚਰੀ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਕੇ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤੀ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੱਖਾਂ ਭੂਮੀ ਮਜ਼ਾਰੇ, ਚੌੜੇ ਜੰਗਲ, ਪਰਵਤੀ ਜੰਗਲ, ਝਾੜੀਆਂ, ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਡੈਲਟਾ ਆਦਿ ਦਾ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ (Reforestation) ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੜ ਜੰਗਲ ਰੋਪਣ-ਇਹ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਨਵੇਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੇੜ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਪ੍ਰਮ ਹੈ । ਜਿੰਨੇ ਪੇੜ ਕੱਟੇ ਜਾਣ, ਉੱਨੇ ਜ਼ਰੂਰ ਹੀ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਕੁਦਰਤੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਜੰਗਲ ਕਟਾਈ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਖੇਤਰ ਨੂੰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਫਿਰ ਉੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਅਸੀਂ ਹਰੀ ਸੰਪਦਾ ਨੂੰ ਅਗਲੀ ਪੀੜ੍ਹੀ ਦੇ ਲਈ ਬਚਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਵੱਧ ਪੇੜ ਉਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ 1952 ਵਿੱਚ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਜੰਗਲ ਕਾਨੂੰਨ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ । ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਪੂਰੀ ਭੂਮੀ ਦਾ 1/3 ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢਕਣਾ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਅਸਫ਼ਲ ਹੋਣ ਤੇ 1980 ਵਿੱਚ ਇਸ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਦੁਹਰਾਇਆ ਗਿਆ । ਇਸਨੂੰ ਵਣ ਸੰਰੱਖਿਅਣ ਕਾਨੂੰਨ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸਦਾ ਮਕਸਦ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਵੀ ਸੀ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਉਪਾਅ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਉਪਾਅ-

• ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ।
• ਕੁਦਰਤੀ ਆਵਾਸਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਅਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ।
• ਜੀਨ ਬੈਂਕ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀਆਂ ਖਾਦ ਉਪਜਾਂ, ਪੌਦੇ, ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪੇੜ, ਪਾਣੀ ਦੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰੱਖਣਾ ।
• ਹਰ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਪਯੋਗੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਪਛਾਣ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਰੱਖਿਅਤ ਕਰਨਾ, ਪ੍ਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ।
• ਲਾਭਕਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅਤੀ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਪਾਰ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਨਾ ।
• ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਆਦਿ ਤੋਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ । ਸ਼ਿਕਾਰ ਇੱਕ ਗੈਰ-ਕਾਨੂੰਨੀ ਕਾਰਜ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ 1972 ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੁਰੱਖਿਆ ਨਿਯਮ ਬਣਾ ਕੇ ਲਾਗੂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।
• ਉਦਯਾਨਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।
• ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਸਪਤਾਹ’ ਮਨਾਉਣਾ ਤਾਂਕਿ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਾਗਰੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਸੰਕਟਾਪੰਨ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਾਰਜਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਲਾਭ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

1. ਜੰਗਲ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਜੰਗਲ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹਨ ਅਤੇ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਲੱਕੜੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਸ਼ੀਸ਼ਮ, ਟੀਕ, ਸਾਲ, ਦੇਵਦਾਰ ।
4. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਮਿਲਦਾ ਹੈ-ਕੋਣੀ ਅਤੇ ਬਾਂਸ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਦਵਾਈਆਂ-ਕਈ ਦਵਾਈਆਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
6. ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਕਈ ਉਤਪਾਦ, ਜਿਵੇਂ ਰੇਜ਼ੀਨ, ਗੂੰਦ, ਲਾਖ, ਰਬੜ, ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
7. ਕਾਰਕ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ-ਓਕ,
8. ਕਈ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਵਸਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗ, ਮੋਮ, ਸ਼ਹਿਦ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
9. ਰੇਆਨ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟੀ ਰੇਸ਼ਮ ਵੀ ਪੇੜਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
10. ਨਾਈਟਰੇਟ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਕੁਦਰਤੀ ਰਬੜ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਦੇਣ ਹੈ ।
12. ਲੱਕੜੀ ਬਾਲਣ ਵੀ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।
13. ਰੇਸ਼ਾ ਘਾਹ, ਰਵਸ ਅਤੇ ਸੰਦਲ ਲੱਕੜੀ ਤੋਂ ਕਈ ਉਪਯੋਗੀ ਤੇਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਜਿਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਬਣ, ਸ਼ਿਗਾਰ, ਦਵਾਈਆਂ, ਖਾਧ-ਪਦਾਰਥ ਤੰਬਾਕੂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
14. ਰੀਠਾ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਕਾਈ ਸਾਬਣ ਆਦਿ ਉਦਯੋਗਿਕ ਉਤਪਾਦ ਹਨ
15. ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਨੈਤਿਕ ਮੁੱਲ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Book Solutions Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 9 Science Chapter 11 ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ

PSEB 9th Class Science Guide ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸੂਚੀਬੱਧ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦੇਖੋ । ਆਪਣੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਤਰਕ ਦਿਓ ਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ।
(i) ਸੂਮਾ ਇੱਕ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਤੈਰ ਰਹੀ ਹੈ ।
(ii) ਇੱਕ ਗਧੇ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ ਬੋਝਾ ਉਠਾਇਆ ਹੈ ।
(iii) ਇਕ ਪਵਨ ਚੱਕੀ (ਪੌਣ ਮਿਲ) ਖੂਹ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਉਠਾ ਰਹੀ ਹੈ ।
(iv) ਇੱਕ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।
(v) ਇੱਕ ਇੰਜਣ ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
(vi) ਅਨਾਜ ਦੇ ਦਾਣੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕ ਰਹੇ ਹਨ ।
(vii) ਇੱਕ ਕਿਸ਼ਤੀ ਪਵਨ ਊਰਜਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸੁਮਾ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਪੱਠਿਆਂ ਦਾ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੂਮਾ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(ii) ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਗਧੇ ਦੀ ਪਿੱਠ ‘ਤੇ ਪਿਆ ਹੋਇਆ ਭਾਰ (ਬਲ) ਥੱਲੇ ਵੱਲ, ਪਰੰਤੂ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇ ਲੰਬਵਤ ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(iii) ਹਾਂ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਉੱਪਰ ਚੁੱਕਿਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(iv) ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੌਦੇ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

(v) ਗੱਡੀ ਨੂੰ ਖਿੱਚਦੇ ਸਮੇਂ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(vi) ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਪਏ ਦਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਹੋਇਆ ਨਹੀਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ।

(vii) ਚਲਦੀ ਹੋਈ ਪਵਨ ਬਲ ਲਗਾ ਕੇ ਕਿਸ਼ਤੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕਾਰਜ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਤੋਂ ਕਿਸੀ ਕੋਣ ’ਤੇ ਡਿਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਵਕਰ ਪੱਥ ਉੱਤੇ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਆ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ । ਵਸਤੂ ਦੇ ਪੱਥ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਅਤੇ ਅੰਤਿਮ ਬਿੰਦੂ ਇੱਕ ਹੀ ਹੋਰੀਜ਼ੈਨਟਿਲ (ਖਿਤਿਜੀ) ਰੇਖਾ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ | ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਗੁਰੁਤਾ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-

ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਖਿਤਿਜੀ ਰੇਖਾ ਨਾਲ, ਕਿਸੇ ਕੋਣ ’ਤੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਵਕਰੀ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਧਰਤੀ `ਤੇ ਆ ਡਿੱਗਦੀ ਆਰੰਭਿਕ ਬਿੰਦੂ ,
ਆਖਰੀ ਬਿੰਦੂ ਹੈ । ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਲੰਬਵਤ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਵਿਸਥਾਪਨ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਹਾਲਤ ਵਿੱਚ θ = 90° ਅਤੇ cosθ = cos 90° = 0
∴ W = F cos θ × S
F × 0 × S
W = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਬੈਟਰੀ ਬਲਬ ਨੂੰ ਜਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਊਰਜਾ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੈਟਰੀ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ, ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਿਜਲਈ ਊਰਜਾ ਬਲਬ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਫਿਰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
20 kg ਪੰਜ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬਲ ਇਸਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ 5 ms^-1 ਤੋਂ 2 ms^-1 ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ । ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪਰਿਕਲਨ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਪੁੰਜ (m) = 20 kg
ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ (u) = 5 ms^-1
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ (υ) = 2 ms^-1
ਵਸਤੂ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_K1) = \(\frac {1}{2}\)mu²
= \(\frac {1}{2}\) × 20 × (5)²
= \(\frac {1}{2}\) × 20 × 5 × 5
= 250 J.

ਵਸਤੂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਊਰਜਾ (E_K2) : \(\frac {1}{2}\)mυ²
= \(\frac {1}{2}\) × 20 × (2)²
= \(\frac {1}{2}\) × 20 × 2 × 2
= 40 J
∴ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ = ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅੰਤਿਮ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ – ਮੁੱਢਲੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
= 40 – 250
= -210 J
ਰਿਣ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਰੋਧੀ ਬਲ ਕਾਰਜ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
10 kg ਮਾਨ (ਪੰਜ) ਦੀ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਮੇਜ਼ ਉੱਤੇ A ਬਿੰਦੂ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ 8 ਬਿੰਦੂ ਤੱਕ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ A ਅਤੇ B ਨੂੰ ਮਿਲਾਉਣ ਵਾਲੀ ਰੇਖਾ ਹੋਰੀਜ਼ੈਨਟਲ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਤਵ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ । ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

10 kg ਮਾਨ (ਪੰਜ) ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ A ਤੋਂ B ਤੱਕ ਖਿਤਿਜ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ ਲੰਬਵਤ ਦਿਸ਼ਾ (ਲੰਬੇ ਦਾਅ) ਵਿੱਚ ਹੈ ਜੋ ਕਿ 90° ਦਾ ਕੋਣ ਬਣਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ।
∴ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ
W = F S cos θ
= FS cos 90°
= F S × 0
= 0 (ਸਿਫ਼ਰ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਇਹ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਉਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋਏ ਪਿੰਡ (ਵਸਤੂ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਘੱਟ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵੱਧਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦਾ ਜੋੜ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਕਿਥੋਂ-ਕਿਥੋਂ ਉਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਈਕਲ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਸਾਡੀ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਊਰਜਾ, ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਸੜਕ ਦੀ ਰਗੜ ਊਰਜਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਖ਼ਰਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਾ ਕੇ ਇੱਕ ਵੱਡੀ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਧੱਕਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਹੋ ਅਤੇ ਇਸਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹੋ, ਤਾਂ ਕੀ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਆਪਣੇ ਦੁਆਰਾ ਖਰਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਊਰਜਾ ਕਿੱਥੇ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੀ ਸ਼ਕਤੀ ਲਗਾ ਕੇ ਚੱਟਾਨ ਨੂੰ ਹਿਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਅਸਫਲ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਕੋਈ ਕੰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਅਸੀਂ ਆਪਣੀ ਪੱਠਿਆਂ ਦੀ ਉਰਜਾ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਉਰਜਾ ਨੇ ਚੱਟਾਨ ਅਤੇ ਸੜਕ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਰਗੜ ਊਰਜਾ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਕੰਮ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਗਈ ਜਿਹੜੀ ਪਸੀਨੇ ਅਤੇ ਥਕਾਵਟ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਹੋ ਗਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਿਸੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਮਹੀਨੇ ਵਿੱਚ ਊਰਜਾ ਦੀ 250 ਯੂਨਿਟ ਖ਼ਰਚ ਹੋਈ । ਇਹ ਊਰਜਾ ਜੂਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, 1 ਯੂਨਿਟ ਊਰਜਾ = 1 kW × 1 h
= 1000 w × 3600 s
= 36 × 10⁵ J
= 3.6 × 10⁶ J
∴ 250 ਯੂਨਿਟ ਊਰਜਾ = 250 × 3.6 × 10⁶ J
= 900 × 10⁶ J
= 9 × 10⁸

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
40 kg ਪੁੰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਧਰਤੀ ਤੋਂ 5 m ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਤੱਕ ਉਠਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਕਿੰਨੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਨਾਲ ਡਿੱਗਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਠੀਕ ਅੱਧੇ ਰਸਤੇ ਉੱਤੇ ਹੈ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇਸਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਪਰਿਕਲਨ ਕਰੋ । g = 10 ms^-2)
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, m = 40 kg
h = 5 m
g = 10 ms^-2
5 m ਦੀ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ
= E_p = mgh
= 40 × 10 × 5
= 2000 J

ਜਦੋਂ ਪਿੰਡ ਅੱਧੇ ਰਸਤੇ ਹੇਠਾਂ ਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਮੰਨ ਲਓ ਇਸਦਾ ਵੇਗ υ ਹੈ,
ਹੁਣ ਦੂਰੀ S = \(\frac{5}{2}\) m
= 2.5 m
υ² – u² = 2g s ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ
υ² – (0)² = 2 × 10 × 2.5
υ² = 2 × 25
∴ v² = 50
ਅੱਧੇ ਰਸਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ
E_K = \(\frac{1}{2}\)mv²
= \(\frac{1}{2}\) × 40 × 50
= 1000 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਘੁੰਮਦੇ ਹੋਏ ਕਿਸੀ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਉੱਤੇ ਗੁਰੂਤਵ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਤਰਕਸੰਗਤ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਉਪਹਿ, ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੁਰੂਤਾ ਬਲ ਇਸ ਤੀ ਪੱਥ ਦੇ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ਦੇ ਨਾਲ ਅੰਦਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਇਸ ਪੱਥ ਦੀ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ (Tangent) ਜੋ ਅਰਧ-ਵਿਆਸ ‘ਤੇ ਲੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲੱਗਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਨਾਲ 90° ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਤੇ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਬਲ ਦੀ ਅਨੁਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਇਸਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਸੋਚੋ । ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰਾਂ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਂ ਨਾਲ ਵਿਚਾਰ-ਵਟਾਂਦਰਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ (ਪਿੰਡ) ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲੇ ਬਲ ਦੀ ਅਨੁਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਵਸਤੁ (ਪਿੰਡ) ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਸੰਭਵ ਹੈ ਜੇਕਰ ਉਹ ਪਿੰਡ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਵਸਤੁ (ਪਿੰਡ) ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ, ਤਾਂ ਬਲ ਦੀ ਅਨੁਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੋਈ ਮਨੁੱਖ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਦੀ ਇੱਕ ਪੰਡ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਤੇ 30 ਮਿੰਟ ਤੱਕ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਝ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਹੈ ਜਾਂ ਨਹੀਂ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਨੂੰ ਤਰਕ ਸੰਗਤ ਬਣਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਘਾਹ-ਫੂਸ ਦੀ ਪੰਡ ਨੂੰ 30 ਮਿੰਟ ਲਈ ਆਪਣੇ ਸਿਰ ਉੱਪਰ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਥੱਕ ਗਿਆ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਗੁਰੂਤਾ ਆਕਰਸ਼ਣ ਬਲ ਲੱਗਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਪੰਡ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਕੋਈ ਕਾਰਜ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇੱਕ ਬਿਜਲੀ ਹੀਟਰ (ਉਸ਼ਮਕ) ਦੀ ਘੋਸ਼ਿਤ ਸ਼ਕਤੀ 1500 w ਹੈ । 10 ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਉਰਜਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਹੀਟਰ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (P) = 1500 W
ਸਮਾਂ (t) = 10 ਘੰਟੇ
ਕੁੱਲ ਖ਼ਰਚ ਹੋਈ ਊਰਜਾ = P × t
= 1500 W × 10 h
= 15000 ਵਾਟ-ਘੰਟਾ
ਯੂਨਿਟ = \(\frac{15000}{1000}\) = 15 kWh

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਸਰਲ ਲੋਲਕ ਦੇ ਗੋਲਕ ਨੂੰ ਇੱਕ ਤਰਫ਼ ਲੈ ਕੇ ਛੱਡਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਹ ਡੋਲਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਊਰਜਾ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੀ ਚਰਚਾ ਕਰਦੇ ਹੋਏ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਦੇ ਨਿਯਮ ਨੂੰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ । ਗੋਲਕ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਇਹ ਊਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੋਲਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਰਲ ਲੋਲਕ ਵਿਚ ਉਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ-ਸ਼ੁਰੂ ਵਿੱਚ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਇਸਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਸਿਰ ਮੰਨ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ ।

ਜਦੋਂ ਗੋਲਕ ਨੂੰ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਲਿਜਾਂਦੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵੱਧਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਗੁਰੂਤਵੀ ਬਲ ਦੇ ਖਿਲਾਫ਼ ਸਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਗੋਲਕ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਮਾ ਹੁੰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ (ਆਯਾਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗੋਲਕ ਨੂੰ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵੇਲੇ ਗੋਲਕ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਧਿਕਤਮ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹੁਣ ਗੋਲਕ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਨਾਲ ਗੋਲਕ ਵਾਪਸ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਵੱਲ ਵੱਧਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਗੋਲਕ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਘੱਟ ਹੋਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਕਰਕੇ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵੱਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਗੋਲਕ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੇ ਰਗੜ ਬਲ ਖਿਲਾਫ਼ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਕੁੱਝ ਊਰਜਾ ਖ਼ਰਚ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਦਾ ਵੇਗ ਵੱਧਣ ਕਾਰਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਗੋਲਕ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੜ੍ਹਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਗੋਲਕ ਇੱਥੇ ਰੁੱਕਦਾ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਗੋਲਕ ਦੀ ਉੱਚਾਈ ਵੱਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਉਸਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਵੱਧਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਪਰ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗੋਲਕ ਦੀ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਅਧਿਕਤਮ ਅਤੇ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੋਲਕ ਇੱਥੇ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਵਾਪਸ ਆਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਕ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਥਿਤਿਜ ਉਰਜਾ ਦਾ ਕੁੱਲ ਪਰਿਮਾਣ ਅਚਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਗੋਲਕ ਦਾ ਆਯਾਮ ਉਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਊਰਜਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਕ ਦੁਆਰਾ ਹਵਾ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਊਰਜਾ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਸਾਰੀ ਉਰਜਾ ਹਵਾ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇ ਦੇਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਕੁੱਲ ਉਰਜਾ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਉਰਜਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਨਿਯਮ ਦੀ ਉਲੰਘਣਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
m ਪੁੰਜ ਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਇੱਕ ਨਿਯਤ ਵੇਗ υ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ।ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਕਿੰਨਾ ਕਾਰਜ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਵੇ ? ਹੱਲ:
ਮੰਨ ਲਉ
ਪਿੰਡ ਦਾ ਪੁੰਜ = m
ਪਿੰਡ ਦਾ ਵੇਗ = υ
∴ ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ E_k = \(\frac {1}{2}\)mυ²
ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਲੋੜ = ਪਿੰਡ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
=\(\frac {1}{2}\)mv² – \(\frac {1}{2}\) m(0)²
= \(\frac {1}{2}\)mv² – 0
\(\frac {1}{2}\)mυ²

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
1500 kg ਪੁੰਜ ਦੀ ਕਾਰ ਨੂੰ ਜੋ 60 km/h ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਦਾ ਪਰਿਕਲਨ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਕਾਰ ਦਾ ਪੁੰਜ (m) = 1500 kg
ਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ (υ) = 60 km/h
= \(\frac{60 \times 1000}{60 \times 60}\)
= \(\frac{50}{3}\) ms^-1
ਕਾਰ ਨੂੰ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਲਿਆਉਣ ਲਈ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ
= ਕਾਰ ਦੀ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ
= \(\frac {1}{2}\)mυ² – \(\frac {1}{2}\) m(0)²
= \(\frac {1}{2}\)mυ²
= \(\frac {1}{2}\) × 1500 × (\(\frac{50}{3}\))²
= \(\frac {1}{2}\) × 1500 × \(\frac {50}{3}\) × \(\frac {50}{3}\)
= 208333.3 J
= 208.33 kJ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹੇਠਾਂ ਹਰੇਕ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ m ਵਮਾਨ ਦੇ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਉੱਤੇ ਇਕ ਬਲ F ਲੱਗ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪੱਛਮ ਤੋਂ ਪੂਰਬ ਵੱਲ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਲੰਬੇ ਤੀਰ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਚਿੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਪੂਰਵਕ ਦੇਖੋ ਅਤੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੈ ਜਾਂ ਧਨਾਤਮਕ ਹੈ ਜਾਂ ਜ਼ੀਰੋ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
(i) ਇੱਥੇ ਬਲ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਲੰਬ ਰੂਪ ਹਨ
∴ θ = 90°
∴ W = F S cos θ
= F S cos 90°
FS × 0
= 0

(ii) ਬਲ F ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ – ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹਨ
∴ θ = 0°
W = F S cos θ
= FS cos θ°
= F S × 1
= FS ਜੋ ਕਿ ਧਨਾਤਮਕ ਹੈ

(iii) ਇੱਥੇ ਬਲ Fਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ S ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਨ।
∴ θ = 180°
cos θ = cos 180° = -1
ਪਰੰਤੂ W = F S cos θ
= F S cos 180°
= F S (-1)
= – F S ਜੋ ਕਿ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਸੋਨੀ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਵੇਗ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਚਾਹੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਬਲ ਕੰਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ? ਦੱਸੋ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਮੈਂ ਸੋਨੀ ਦੇ ਕਥਨ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹਾਂ ਕਿਉਂਕਿ ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬਲ ਇੱਕੋ ਸਮੇਂ ਲੱਗ ਰਹੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮੀ ਜੋੜ ਸਿਫ਼ਰ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ ਵੀ ਜ਼ੀਰੋ ਹੋਵੇਗਾ ।
a = \(\frac{\mathrm{F}}{m}\)
a = \(\frac{0}{m}\) = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਚਾਰ ਯੁਕਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇਕ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ 500 wਹੈ । 10 ਘੰਟੇ ਤਕ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਖ਼ਰਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਊਰਜਾ kWh ਵਿੱਚ ਪਰਿਕਲਿਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਕ ਯੁਕਤੀ (ਜੁਗਤ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ (p) = 500 W
4 ਯੁਕਤੀਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸ਼ਕਤੀ (P) = 500 × 4
= 2000 W
ਸਮਾਂ (t) = 10 ਘੰਟੇ
ਖ਼ਰਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਊਰਜਾ = P × t
= 2000 w × 10 h
= 20000 Wh
= \(\frac{20000}{1000}\)
= 20 kWh

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਡਿੱਗਦਾ ਇੱਕ ਪਿੰਡ ਜੋ ਧਰਤੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਤੱਕ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਪਿੰਡ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਧਰਤੀ ਵੱਲ ਡਿੱਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਹੋਰ ਊਰਜਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਊਰਜਾਵਾਂ ਤਾਪ, ਧੁਨੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹਨ । ਅਖ਼ੀਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸਥਿਤਿਜ ਊਰਜਾ ਵਿੱਚ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

Science Guide for Class 9 PSEB ਕਾਰਜ ਅਤੇ ਊਰਜਾ InText Questions and Answers

ਪਾਠ-ਪੁਸਤਕ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ 7 N ਦਾ ਬਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਮੰਨ ਲਉ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ 8 m ਹੈ । ਮੰਨ ਲਉ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਸਤੁ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲੱਗਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?

ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ ਬਲ (F) = 7 N
ਵਿਸਥਾਪਨ (S) = 8 m
ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕੰਮ (W) = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, W = F × S
= 7 N × 8 m
= 56 N × m
= 56 N – m
= 56 J (ਜੂਲ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਸੀਂ ਕਦੋਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਾਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਜ (Work)-ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਬਲ ਲੱਗੇ ਅਤੇ ਵਸਤੂ ਵਿੱਚ ਬਲ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਬਲ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਜ ਹੋਇਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਕਾਰਜ (W) = ਬਲ (F) × ਵਿਸਥਾਪਨ (S)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਦੋਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਇਸਦੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵੱਲ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਉੱਤੇ ਲੱਗਣ ਵਾਲਾ ਬਲ ਵਿਸਥਾਪਨ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ
ਕਾਰਜ (W) = ਬਲ (F) × ਵਿਸਥਾਪਨ (S).

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
1J ਕਾਰਜ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਹੋਇਆ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ 1 ਨਿਊਟਨ ਬਲ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ 1 m ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰੇ ।
W = F × S
1 J = 1 N × 1 m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੈਲਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਜੋੜੀ ਖੇਤ ਨੂੰ ਜੋਤੇ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਹੱਲ ਉੱਤੇ 140 N ਬਲ ਲਗਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੋਤਿਆ ਗਿਆ ਖੇਤ
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ, ਲਗਾਇਆ ਗਿਆ ਬਲ (F) = 140 N
ਜੋਤੇ ਗਏ ਖੇਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ (S) = 15 m
ਜੋਤਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ (w) = ?
ਹੁਣ, W = F × S
∴ ਜੋਤਨ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਕਾਰਜ (W) = 140 N × 15 m
= 140 × 15
= 2100 N – m
= 2100 J

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (Kinetic Energy)-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ-
(i) ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਪੱਥਰ ।
(ii) ਵਗਦੀ ਹੋਈ ਹਵਾ ।
(iii) ਘੁੰਮਦਾ ਹੋਇਆ ਪਹੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦੇ ਲਈ ਸੂਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ m ਪੁੰਜ ਵਾਲੀ ਵਸਤੂ ਜਿਹੜੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ υ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (K, E) = \(\frac {1}{2}\) ਪੁੰਜ × (ਵੇਗ)²
= \(\frac {1}{2}\) × m × υ²
∴ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਦਾ ਸੂਤਰ ਹੈ : E_k = \(\frac {1}{2}\) mυ²

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
5 ms^-1ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਸੇ ” ਪੁੰਜ ਦੀ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ 25 J ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਿੰਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ? ਜੇਕਰ ਇਸ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਗੁਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਦੀ ਤਿਜ ਊਰਜਾ ਕਿੰਨੀ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤਾ ਹੈ- ਵਸਤੂ ਦਾ ਪੁੰਜ = m
| ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ (υ) = 5 ms^-1
ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਉਰਜਾ (E_k) = 25 J
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, E_k = \(\frac {1}{2}\) mυ²
25 = \(\frac {1}{2}\) m(5)²
25 = \(\frac {1}{2}\) m × 25
∴ m = \(\frac{25 \times 2}{25}\)
= 2 kg

(i) ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
m = 2 kg
υ₁ = 2 × 5 ms^-1
= 10 ms^-1
E_k1 = \(\frac {1}{2}\) × m × (υ₁)²
∴ E_k1 = \(\frac {1}{2}\) × 2 × (10)²
= \(\frac {1}{2}\) × 2 × 10 × 10
= 100 J
= 4 × 25 J
E_k1 = 4 × E_k
∴ ਵੇਗ ਦੁੱਗਣਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k1 ) ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਊਰਜਾ (EE_k = 25) ਨਾਲੋਂ ਚਾਰ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

(ii) ਜਦੋਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਤਿਗੁਣਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
υ² = 3 × υ
= 3 × 5 ms^-1
= 15 ms^-1
∴ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k2) = \(\frac {1}{2}\) × m × (υ₂)²
= \(\frac {1}{2}\) × 2 × (15)²
= \(\frac {1}{2}\) × 2 × 15 × 15
= 225 J
= 9 × 25 J
E_k2 = 9 × E_k
ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਤਿਗੁਣਾ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k2 ) , ਪਹਿਲੀ ਗਤਿਜ ਊਰਜਾ (E_k = 25 J) ਦਾ ਨੌਂ ਗੁਣਾ ਹੋ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸ਼ਕਤੀ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਕਤੀ (Power)-ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਜਾਂ ਊਰਜਾ ਰੂਪਾਂਤਰਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਕਾਰਕ (ਏਜੰਟ) । ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਲਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਮਾਨ ਹੋਵੇਗਾ-

P = \(\frac{w}{t}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
1 ਵਾਟ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਟ (Watt)-1 ਵਾਟ ਉਸ ਏਜੰਟ ਕਾਰਕ) ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਹੈ ਜੋ 1 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ 1 ਜੂਲ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਅਸੀਂ ਇੰਝ ਵੀ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜੇਕਰ ਊਰਜਾ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੀ ਦਰ 1 Js^-1 ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਸ਼ਕਤੀ 1 ਵਾਟ (W) ਹੋਵੇਗੀ ।

ਜਾਂ
1 W = 1 Js^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਲੈਂਪ 1000 J ਬਿਜਲੀ ਊਰਜਾ 10 s ਵਿੱਚ ਵਰਤਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ W = 1000 J
t = 10 s
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, p = \(\frac{\mathrm{W}}{t}\)
= \(\frac{1000 \mathrm{~J}}{10 \mathrm{~s}}\)
= 100 Js^-1
= 100 W

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਔਸਤ ਸ਼ਕਤੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਔਸਤ ਸ਼ਕਤੀ (Average Power-ਕੁੱਲ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤੀ (ਵਰਤੀ ਗਈ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਕੁੱਲ ਲਏ ਗਏ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ, ਔਸਤ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 6 ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ

PSEB 8th Class Science Guide ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਾਣ ਦੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ-ਜਾਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿੰਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹਨ :

• ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ !
• ਜਲਣ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ।
• ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਨਿਮਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ਬਲਣ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦਾ ……….. ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਵ ਬਾਲਣ ………….. ਹੈ ।
(ਇ) ਬਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਉਸਦੇ …………. ਤਕ ਗਰਮ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਤੇਲ ਦੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ………… ਦੁਆਰਾ ਕਾਬੂ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ), ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਏ) ਜਲਣ ਤਾਪ
(ਸ) ਪਾਣੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਮੋਟਰ ਵਾਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀ. ਐੱਨ.ਜੀ. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਕਿਵੇਂ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਗੈਸੀ ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਪੂਰਨ ਜਾਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਇਹ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਘੱਟ ਹੋਇਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਇੱਕ ਤਰਲ ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 50 ks/g ਹੈ । ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ । ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ | ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 17 kJ/gਹੈ । ਇਹ ਜਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਰਣ ਦੱਸੋ
(ਓ) ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
(ਅ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਲੱਕੜੀ ਨਾਲੋਂ ਵਧੀਆ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਹੈ ।
(ਇ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ਆਪ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਿ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਪਾਈਪ ਦੇ ਚੋਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਲਪੇਟਿਆ ਗਿਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨ ਦੇ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ, ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੌਤ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ | ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸਨੂੰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਨਹੀਂ ਵਰਤ ਸਕਦੇ । ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅੱਗ ਉੱਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਾਰਬਨ ਟੈਟਰਾਕਲੋਰਾਈਡ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਇੱਕ ਤਰਲ ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 50 ks/g ਹੈ । ਇਹ ਸਾਫ਼ ਸੁਥਰਾ । ਬਾਲਣ ਹੈ । ਇਹ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਲਾਟ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੋਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ | ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ 17 kJ/gਹੈ । ਇਹ ਜਲਣ ਤੇ ਧੂੰਆਂ ਅਤੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

(ਈ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਪਾਈਪ ਦੇ ਚਹੁੰ ਪਾਸੇ ਲਪੇਟਿਆ ਹੋਇਆ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਟੁੱਕੜਾ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਤਾਪ ਦਾ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨਾਂਤਰਣ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚ ਪਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਲੇਬਲਡ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਲੇਬਲਡ ਚਿੱਤਰ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਨੂੰ ਕਿਸ ਇਕਾਈ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਲੋਜੂਲ ਪ੍ਰਤੀ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ (kj/kg) ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਮਝਾਓ ਕਿ CO₂, ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
CO₂, ਗੈਸ ਹਵਾ ਤੋਂ ਭਾਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਅੱਗ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਗਿਲਾਫ | ਕਵਰ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਗਿਲਾਫ ਕਵਰ ਦੇ ਬਣਨ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਆਪੂਰਤੀ ਨਹੀਂ ਹੋ ਪਾਉਂਦੀ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਕੱਟੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਅੱਗ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਸੁੱਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੀ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੁੱਕੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਦੇ ਢੇਰ ਨੂੰ ਅੱਗ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੋਨੇ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਸੁਨਿਆਰਾ ਲਾਟ ਦੇ ਕਿਸ ਖੇਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਿਆਰਾ ਲਾਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰੀ ਅਦੀਪਤ ਨੀਲੇ ਭਾਗ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੋਨਾ ਅਤੇ ਚਾਂਦੀ ਨੂੰ ਪਿਘਲਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ 4.5 kg ਬਾਲਣ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਲਾਇਆ ਗਿਆ । ਪੈਦਾ ਗਰਮੀ ਦਾ ਮਾਪ 1,80,000 kJ ਸੀ । ਬਾਲਣ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ-
ਬਾਲਣ ਦਾ ਪੁੰਜ = 4.5 kg
ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਤਾਪ ਉਰਜਾ = 1,80,000 kJ

= \(\frac{180,000}{4.5} \)
= \(\frac{180 \times 1000}{45}\)
= 4 x 10⁴ kJ/kg ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੀ ਜੰਗ ਲੱਗਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜਾਲਣ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਵਿਸਥਾਰ ਸਹਿਤ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ-ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਨਮੀ ਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਜਲੀ ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਰਤ ਨੂੰ ਢੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਢੰਗ, ਆਇਰਨ ਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਜਲੀ ਰੂਪ ਹੈ ਅਰਥਾਤ Fe₂O₃, x H₂O ਇਹ ਭੂਰੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਪੂਰਨ ਸਮੀਕਰਣ –
4Fe + 3O₂ + 3H₂O → Fe₂O₃ + 9 Fe(OH)₃
Fe₂O₃ + x H₂O → Fe₂O₃.xH₂O
ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਇੱਕ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਧੀਮੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਆਬਿਦਾ ਅਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਇੱਕ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬੀਕਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ | ਆਬਿਦਾ ਨੇ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਪੀਲੇ ਭਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ । ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਬੀਕਰ ਨੂੰ ਲਾਟ ਦੇ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਦੇ ਕੋਲ ਰੱਖਿਆ । ਕਿਸਦਾ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਮੇਸ਼ ਦਾ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰੀ ਭਾਗ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਜਾਲਣ ਅਤੇ ਲਾਟ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਲੈਂਪ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਪੀਲਾ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਪੀਲਾ ਬੁਨਸਨ ਬਰਨਰ ਦੀ ਲਾਟ ਦਾ ਰੰਗ : ਨੀਲਾ ।

2. ਨੂੰ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗ ਦਿੱਤੇ ਹਨ | ਦੱਸੋ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੈ ?

(ਉ) ਬਾਹਰੀ ਖੇਤਰ
(ਅ) ਅੰਦਰੂਨੀ ਖੇਤਰ
(ਈ) ਮੱਧ ਖੇਤਰ ।
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮੱਧ ਖੇਤਰ ।

3. ਬਾਲਣ ਹੈ
(ਉ) ਠੋਸ
(ਅ) ਦ੍ਰਵ
(ਈ) ਗੈਸ
(ਸ) ਠੋਸ, ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਠੋਸ, ਸ੍ਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ॥

4. ਜਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ
(ਅ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ.
(ਈ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਗੈਸ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ॥

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ
(ਅ) ਕੱਚ
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼
(ਸ) ਪੱਥਰ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ।

6. ਦਹਿਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤਾਂ ਹਨ
(ਉ) ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਹਵਾ
(ਅ) ਬਾਲਣ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ
(ਇ) ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਤਾਪ
(ਸ) ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਬਾਲਣ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਤਾਪ ।

7. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਨਿਮਨ ਜਲਣ ਤਾਪ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੈਟਰੋਲ
(ਅ) ਕਿਰੋਸੀਨ
(ਇ) ਕੋਲਾ
(ਸ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ।

8. ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਕਾਰਨ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਅ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਈ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈ !
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸਲਫਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ।

9. ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਉਪਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰੇਤ
(ਅ) ਪਾਣੀ
(ਈ) ਫੋਮ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ਆ) ਪਾਣੀ ॥

10. ਈਂਧਨ ਦਾ ਕਲੋਰੀਨ ਮੁੱਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :
(ਉ) ਜੁਲ
(ਅ) ਕਿਲੋਜੂਲ ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
(ਏ) ਕਿਲੋਜੂਲ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਿਲੋਜੂਲ/ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤੀ ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਵ ਬਾਲਣ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ !
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤਿੰਨ ਦ੍ਰਵ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਕੈਰੋਸੀਨ ਤੇਲ, ਪੈਟੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਦੋਂ ਬਾਲਣ ਜਲਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਕੀ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲਣ ਅਤੇ ਤਾਪ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ, ਜਿਸ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪਦਾਰਥ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਜਲਣ ਤਾਪ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੋ ਦ੍ਰਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਲਕੋਹਲ ਅਤੇ ਈਥਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਿਜਲੀ ਦੁਆਰਾ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ (ਅਗਨੀਸ਼ਾਮਕ) ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਟੈਟਰਾਕਲੋਰਾਈਡ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪ੍ਰਕਰਮ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿੱਚ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਾਲਣ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ-1 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਪਦਾਰਥ (ਬਾਲਣ) ਦੇ ਪੂਰਨ ਬਾਲਣ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ ਊਰਜਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਤੇਲ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਝੱਗ (Foam) ਵਾਲਾ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੋਲੇ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ, ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਦੋ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ, ਝੱਗ (Foam) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕਾਗ਼ਜ਼,
• ਲੱਕੜੀ,
• ਰਸੋਈ ਗੈਸ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਵਿਖਾਈ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੱਚ ਦੀ ਚਿਮਨੀ ਬਲਦੀ ਮੋਮਬੱਤੀ ‘ਤੇ ਰੱਖਣ ‘ਤੇ ਲਾਟ ਕੰਬਦੀ ਕਿਉਂ ਹੈ ?

ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਜਲਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਮੋਮਬੱਤੀ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੀ ਚਿਮਨੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਸਹੀ ਮਾਤਰਾ ਨਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਬੁੱਝਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਵੇਂ ਸਿੱਧ ਕਰੋਗੇ ਕਿ ਜਾਲਣ ਲਈ ਹਵਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਾਲਣ ਲਈ ਹਵਾ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ-ਇੱਕ ਜਲਦਾ ਹੋਇਆ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੜਾ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੇ ਇੱਕ ਜ਼ਾਰ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੰਦੇ ਹਾਂ । ਅਜਿਹਾ ਇਸ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜਦੋਂ ਇਸ ਤੇ ਫੂਕ ਮਾਰੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਫਿਰ ਲਾਟ ਦੇ ਨਾਲ ਜਲਣਾਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜਲਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੁਨਾਰ ਫੂਕਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਉਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਾਰ ਫੁਕਣੀ ਨਾਲ ਲਾਟ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਫੂਕ ਮਾਰ ਕੇ ਸੋਨੇ ਤੇ ਸੁੱਟਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਅੱਗ ਦੀ ਪ੍ਰਬਲਤਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸੋਨਾ ਜਾਂ ਚਾਂਦੀ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਫੂਕ ਮਾਰਨ ਨਾਲ ਅਣਜਲੇ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਕਣ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲਾਟ ਵਧੇਰੇ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਆਪਣੇ ਆਪ ਅੱਗ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਖ਼ੁਦ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦੇ : ਜਦੋਂ ਤਾਪ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹੀ ਅੱਗ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ, ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਡੱਬੀ ਦੇ ਬਗਲ ਉੱਤੇ ਰਗੜਨ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਜਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਖੁਰਦਰੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਰਗੜੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਰਗੜ ਨਾਲ ਤਾਪ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਦੇ ਸਿਰੇ ਉੱਤੇ ਰਸਾਇਣ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣ ਜਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਜਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਜਾਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣਾ (Fire fighting) ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਜਾਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣਾ-ਅੱਗ ਨਾਲ ਲੜਨਾ ਭਾਵ, ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਜਾਂ ਉਸ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣਾ ਹੈ | ਅੱਗ, ਦੁਰਘਟਨਾ ਕਰਕੇ, ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਨ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਜਾਲਣ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਆਕਸੀਜਨ (ਹਵਾ) ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਹਵਾ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਕੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤੁਸੀਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ ਦੁਰਘਟਨਾ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਲਾਪਰਵਾਹੀ ਕਾਰਣ ਲੱਗ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜਲਣ ਦੇ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅੱਗ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਲਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਪਾਣੀ, ਰੇਤ, ਆਦਿ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
(i) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਜਾਂ ਪੈਟੋਲ
(ii) ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਕਾਰਨ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਕਾਬੂ ਕੀਤੀ ਜਾਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਜਾਂ ਪੈਟੋਲ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਪਾਣੀ ਨਾਲੋਂ ਹਲਕੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਤੈਰਨ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੱਗ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਪਾਣੀ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਾਲ ਸ਼ਾਰਟ ਸਰਕਟ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਾਨੂੰ ਸੁਲਗਦੀ ਹੋਈ ਕੋਲੇ ਦੀ ਅੰਗੀਠੀ ਰੱਖੇ ਹੋਏ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੌਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਸੀਮਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਕੋਲੇ ਦੇ ਅਪੂਰਨ ਜਲਣ ਨਾਲ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ (CO) ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਜਾਨਲੇਵਾ ਸਿੱਧ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੱਗੀ ਅੰਗੀਠੀ ਵਾਲੇ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਸੌਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.

ਉੱਤਰ-

ਪੂਰਣ ਜਾਲਣ ਬਾਹਰੀ ਨੀਲੇ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਗਰਮ ਭਾਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸ ਯੰਤਰ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ? ਕੀ ਇਸ ਨਾਲ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਚਿੱਤਰ ਅੱਗ ਬੁਝਾਊ ਯੰਤਰ ਦਾ ਹੈ । ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾਉਣ ਲਈ CO₂, ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜੋ ਬਿਜਲਈ ਉਪਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਸਾਨੂੰ CO₂, ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । CO₂, ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਅੱਗ ਨੂੰ ਚੌਹਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘੇਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਬਾਲਣ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਜੋ ਅੱਗ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਏ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਕੱਪ A ਅਤੇ B ਹਨ । A ਕੱਪ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ B ਕੱਪ ਖਾਲੀ ਹੈ । ਦੋਹਾਂ ਕੱਪਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਕੀ ਅਸੀਂ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਕੱਪ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ? ਜੇਕਰ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਕਾਰਨ ਸਮਝਾਓ ।

ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਕੱਪ A ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਕੱਪ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਉਸ਼ਮਾ ਚਾਲਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਚਲੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਉਸਦੇ ਜਾਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਕਾਗਜ਼ ਦਾ ਕੱਪ ਜਲਣ ਤੋਂ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ? ਕਿਹੜੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਾਲਣ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ, ਜੋ ਬਲਣ ਤੇ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਬਾਲਣ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਅਵਸਥਾਵਾਂ ਹਨ

• ਠੋਸ (ਲੱਕੜੀ, ਕੋਲਾ, ਲੱਕੜੀ ਦਾ ਕੋਲਾ)
• ਵ ਪੈਟਰੋਲ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਡੀਜ਼ਲ)
• ਗੈਸ (ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਕੋਲਾ ਗੈਸ, ਬਾਇਓਗੈਸ) ਆਦਿ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਕਾਬੂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿੱਚ ਲੱਗੀ ਅੱਗ ਤੇ ਕਾਬੂ ਪਾਉਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸ਼ਰਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸ਼ਰਤ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਨਾਲ ਅੱਗ ਕਾਬੂ ਵਿੱਚ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

1. ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਨਾਲ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਜਲਣਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਠੰਡਾ ਕਰਕੇ ਜਾਂ ਉਸਦਾ ਜਲਣ-ਤਾਪ ਘੱਟ ਕਰਕੇ :
3. ਅੱਗ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣ ਲਈ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹਟਾ ਦੇਣ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਲਣ ਤਾਪ, ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ, ਜਾਲਣ ਲਈ ਸਹਾਇਕ ਦੀ ਜਾਲਣ ਵਿੱਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਲੋੜਾਂ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲਣ ਤਾਪ-ਇਹ ਇੱਕ ਨਿਮਨ ਤਾਪ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੇ ਬਾਲਣ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਹਰੇਕ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਜਲਣ ਤਾਪਮਾਨ ਨਿਸਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਇਹ ਅੱਗ ਨਹੀਂ ਫੜਦਾ ਹੈ ।

ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ-ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਕਾਗ਼ਜ਼, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ., ਕੱਪੜੇ ਆਦਿ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਹਨ । ਜਾਲਣ ਦੇ ਲਈ ਸਹਾਇਕ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਬਾਲਣ ਜਾਂ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਜਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਪੈਟੋਲ, ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਵਰਗੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਉਦੋਂ ਤੱਕ ਨਹੀਂ ਜਲਦੇ ਜਦੋਂ ਤਕ ਜਾਲਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਮੌਜੂਦ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਸਮੀਕਰਣ :C + O₂ → CO₂+ 385 kJ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ | (Ca ਦਾ ਪੁੰਜ = 12g)
ਉੱਤਰ-
ਸਮੀਕਰਣ ਅਨੁਸਾਰ, 1 ਮੋਲ C ਜਾਂ 12 ਕਾਰਬਨ ਜਲਣ ਤੇ 385 kJ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ 12 g ਕਾਰਬਨ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ = 385 kJ
1 g ਕਾਰਬਨ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ = \(\frac{385}{12} \)
ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ = 32.1 kJ/g ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਕੋਈ ਚਾਰ ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ :

• ਕੋਕ ਦਾ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੈਲੋਰੀ ਮੁੱਲ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੈ ।
• ਕੋਕ ਦਾ ਚਲਣ ਤਾਪ ਕੋਲੇ ਦੇ ਜਲਣ ਤਾਪ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।
• ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਤੋਂ ਘੱਟ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ |
• ਕੋਲਾ ਜਲਣ ਕਾਰਨ ਸੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਤ CO₂, SO₂, ਅਤੇ CO₂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਕੋਕ ਅਜਿਹਾ ਕੋਈ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ-ਵਧੇਰੇ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਬਰਫ਼ ਪਿਘਲਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦਾ ਜਲ ਪੱਧਰ ਵੱਧ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਤੱਟੀ ਖੇਤਰ ਹੜ੍ਹ ਗ੍ਰਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੇਠਲੇ ਤਟੀ ਖੇਤਰ ਪੱਕੇ ਤੌਰ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਡੁੱਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ (Acid Rain)-ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਡੀਜ਼ਲ ਦੇ ਜਾਣ ਨਾਲ ਸਲਫ਼ਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ਜੋਕਿ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਾਹ ਘੁੱਟਣ ਵਾਲੀ ਅਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਖੋਰਨ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਪੈਟੋਲ ਇੰਜਨ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਗੈਸੀ ਆਕਸਾਈਡ ਛੱਡਦੇ ਹਨ । ਸਲਫ਼ਰ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੇ ਆਕਸਾਈਡ ਮੀਂਹ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੁਲ ਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੇਜ਼ਾਬ ਯੁਕਤ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਮੀਂਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਲਾਟ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ !
ਉੱਤਰ-
ਮੋਮਬੱਤੀ ਲਾਟ ਦੇ ਖੇਤਰ-ਲਾਟ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ
(i) ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ
(ii) ਦੀਪਤ ਭਾਗ
(ii) ਅਦੀਪਤ ਭਾਗ ।

(i) ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ-ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਠੰਡਾ ਭਾਗ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੋਮ ਦੇ ਵਾਸ਼ਪ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੀ ਨਲੀ ਦਾ ਇੱਕ ਸਿਰਾ ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ, ਦੂਸਰੇ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਸਫ਼ੈਦ ਵਾਸ਼ਪ ਨਿਕਲਦੇ ਹੋਏ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣਗੇ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਤੀਲੀ ਨਾਲ ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਲਾਟ ਨਿਕਲਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਦੀਪਤ ਖੇਤਰ-ਮੱਧ ਭਾਗ ਚਮਕੀਲਾ ਦੀਪਤ ਖੇਤਰ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬਨ ਦੇ ਅੱਧਜਲੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕਣਾਂ ਦੇ ਚਮਕਣ ਕਾਰਨ ਇਹ ਖੇਤਰ ਚਮਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਣ ਲਾਟ ਤੋਂ ਧੂੰਏਂ ਅਤੇ ਕਾਜਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਅਦੀਪਤ ਖੇਤਰ-ਇਹ ਲਾਟ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਰੰਗ ਫਿੱਕਾ ਨੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ, ਬਾਲਣ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਪੂਰਨ ਜਾਲਣ (ਦਹਿਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਬਾਹਰਲਾ ਅਦੀਪਤ ਭਾਗ ਹੈ, ਜਿਸ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ 1800°C ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ-
(i) ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ
(ii) ਸਵੈ-ਜਾਲਣ
(iii) ਧੀਮਾ ਜਾਲਣ
(iv) ਵਿਸਫੋਟ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ (Rapid Combustion)-ਉਹ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਉਸ਼ਮਾ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤੇਜ਼ ਜਾਲਣ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਜਦੋਂ ਬਲਦੀ ਹੋਈ ਤੀਲੀ ਨੂੰ ਗੈਸ ਬਰਨਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਲਿਆਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਗੈਸ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਜਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮੋਮਬੱਤੀ ਦੀ ਬੱਤੀ ਬਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਮਾਚਿਸ ਦੀ ਜਲਦੀ ਹੋਈ ਤੀਲੀ, ਇਸਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਜਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਸਵੈ-ਜਾਲਣ (Spontaneous Combustion)-ਉਹ ਜਾਲਣ, ਜੋ ਬਾਹਰੀ ਤਾਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ, ਸਵੈ ਜਲਣ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । | ਸਫ਼ੈਦ ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ ਸਵੈ-ਜਾਲਣ ਦਾ ਵਧੀਆ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।

(iii) ਧੀਮਾ ਜਾਲਣ (Slow Combustion)-ਇਹ ਇਕ ਧੀਮੀ ਆਕਸੀਕਰਨ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਸ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੀ ਤਾਪ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਇੰਨੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਜੰਗ ਲੱਗਣਾ ਅਤੇ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਧੀਮੀ ਜਾਲਣ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

(iv) ਵਿਸਫੋਟ-ਜਿਸ ਜਾਲਣ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਤੇ ਕਈ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨਾਲ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਊਸ਼ਮਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਵਿਸਫੋਟ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਟਾਖੇ ਸਿਰਫ਼ ਦਬਾਅ ਪਾਉਣ ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਆਕਸੀਕਰਨ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਕਈ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਬੰਦੂਕ ਤੋਂ ਦਾਗੀ ਗੋਲੀ ਵੀ ਇੱਕ ਵਿਸਫੋਟ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 5 ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 5 ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ

PSEB 8th Class Science Guide ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਅਤੇ ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਦੀ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਦੇ ਲਾਭ-ਇਹ ਹਵਾ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦਾ । ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਦੇ ਲਾਭ-ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ

1. ਇਸਦਾ ਕੈਲੋਰੀਮਾਨ ਵੱਧ ਹੈ । ਇਹ 50 kj/gਹੈ, ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ LPG ਜਲ ਕੇ 50 ਕਿਲੋ ਜੁਲ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸਦੀ ਲਾਟ ਧੂੰਆਂ ਰਹਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਨਹੀਂ ਫੈਲਾਉਂਦੀ ।
3. L.P.G, ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਵ ਸੌਖਾ ਹੈ ।
4. ਇਸਦਾ ਦਹਿਣ ਪੂਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਸ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
6. ਇਹ ਇੱਕ ਸਾਫ਼ ਘਰੇਲੂ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਉਪਜ ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਟੁਮਿਨ (Bitumin)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਰਣਨ ਕਰੋ, ਮ੍ਰਿਤ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਕੋਲਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਪ੍ਰਕਰਮ ਕੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮ੍ਰਿਤ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਕੋਲੇ ਦਾ ਬਨਣਾ-ਕੋਲਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵਿਘਟਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਜੋ ਅੱਜ ਤੋਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਦੱਬੇ ਗਏ ਸਨ | ਅਜਿਹਾ ਵਿਚਾਰ ਹੈ ਕਿ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਭੁਚਾਲ ਅਤੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਆਦਿ ਦੇ ਕਾਰਨ ਰੁੱਖ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬ ਗਏ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਰੇਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਗਏ । ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉੱਚ ਦਾਬ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਦੱਬੇ ਹੋਏ ਰੁੱਖ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ । ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਤੋਂ ਕੋਲਾ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗ ਗਿਆ । ਕੋਲਾ ਬਣਨ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਕਾਰਬਨੀਕਰਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ –
(ਉ) ………. ਅਤੇ ………… ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹਨ ।
ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਘਟਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਕਰਮ ……… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
(ਈ) ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਬਾਲਣ …..
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਕੋਲਾ, ਪੈਟੋਲੀਅਮ
(ਅ) ਸੁਧਾਈ ਕਰਨਾ
(ਸ) ਐੱਨ. ਜੀ. ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F)
(ਉ) ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(ਅ) ਪੈਟੋਲ ਦੇ ਨਾਲੋਂ ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ਵਧੇਰੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਬਾਲਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(ਇ) ਕੋਕ, ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਲਗਪਗ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

(ਸ) ਕੋਲਤਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਠੀਕ

(ਹ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ਇੱਕ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮਝਾਓ, ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸਾਧਨ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਸਜੀਵਾਂ ਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਨਣ ਵਿੱਚ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਦੇ ਸਾਧਨ ਸੀਮਿਤ ਹਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਛੇਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਫਾਂਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਕ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਵਰਤੋਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ ਦੇ ਗੁਣ-

• ਇਹ ਕਠੋਰ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਹੈ ।
• ਇਹ ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।

ਕੋਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

1. ਬਣਾਉਟੀ ਗ੍ਰੇਫਾਈਟ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਐਸਿਟੀਲੀਨ ਗੈਸ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਕਾਰਬਾਈਡ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
3. ਪਾਣੀ-ਗੈਸ ਅਤੇ ਉਤਪਾਦਨ-ਗੈਸ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
4. ਵਾਟਰ-ਗੈਸ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਹਾਈਡੋਜਨ ਦਾ ਸਮਾਨੁਪਾਤੀ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਕਾਪਰ, ਲੋਹਾ, ਜ਼ਿੰਕ, ਲੈਡ, ਟਿਨ ਆਦਿ ਕੱਚੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮ ਨੂੰ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਜੀਵ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਤੱਲ ਤਕ ਪਹੁੰਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰੇਤ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨਾਲ ਢੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਦਾਬ ਉੱਤਪ੍ਰੇਰਕ ਕਿਰਿਆ ਅਤੇ ਗਰਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਹਲਕੇ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਵੱਲ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਤੱਕ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਲੈਂਦੀਆਂ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਦੇ ਖੂਹ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਗੈਸ ਤੇਲ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ 1991 ਤੋਂ 1977 ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁੱਲ ਕਮੀ ਨੂੰ ਵਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਓ । ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤਤਾ ਨੂੰ Yਧੁਰੇ ਅਤੇ ਸਾਲ ਨੂੰ X-ਧੁਰੇ ਤੇ ਅੰਕਿਤ ਕਰੋ ।

ਉੱਤਰ-

PSEB Solutions for Class 8 Science ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ Important Questions and Answers

Type – I
(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ-

1. ਘਰ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਗੁਰਮੀਤ ਦੀ ਮੰਮੀ ਗੈਸ ਚੁੱਲ੍ਹੇ ਉੱਪਰ ਰੋਟੀ ਪਕਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਹ ਸਿਲੰਡਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਸਿਲੰਡਰ ਵਿਚਲੀ ਗੈਸ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਆਕਸੀਜਨ
(ੲ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ.
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ.ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਐੱਲ. ਪੀ. ਜੀ. ।

2. ਮੋਨਿਕਾ ਨੇ ਅਖ਼ਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਿਆ ਕਿ ਬੰਦ ਕਮਰੇ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਜਲਾਉਣ ਨਾਲ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਬੇਹੋਸ਼ ਹੋ ਗਿਆ । ਅਧਿਆਪਕ ਤੋਂ ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਪੁੱਛਣ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਕੋਲੇ ਦੇ ਜਲਣ ਤੇ ਇੱਕ ਖਤਰਨਾਕ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਵਿਅਕਤੀ ਦੀ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਗੈਸ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
(ਉ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਅ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ੲ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜ਼ਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਆਕਸਾਈਡ !

3. ਫ਼ਾਸਿਲ ਈਂਧਨ (ਜੀਵਾਸ਼ਮੀ ਈਂਧਨ) ਦੀ ਉਦਾਹਰਣ ਹੈ
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ਈ) ਪਾਣੀ
(ਸ) ਕੋਲਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ।

4. ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਈਂਧਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਡੀਜ਼ਲ
(ਅ) ਪੈਟ੍ਰੋਲ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਬਿਟੂਮਿਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ ॥

5. ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ੁੱਧ ਰੂਪ ਹੈ ?
(ਉ) ਕੋਲਤਾਰ
(ਅ) ਕੋਲਾ ਗੈਸ
(ੲ) ਕੋਕ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਕੋਕ ।

6. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਹੋਏ ਈਂਧਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਧਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੈਟੋਲ .
(ਅ) ਕੋਲਾ
(ਈ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਸੀ. ਐੱਨ. ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ. ਜੀ. |

7. ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਠੋਸ ਈਂਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਕੋਲਾ
(ਅ) ਕੋਕ
(ਈ) ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ.
(ਸ) ਚਾਰਕੋਲ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਕੋਲਾ ।

8. ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਸਵੱਛ ਈਂਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਪੈਟਰੋਲ
(ਅ) ਕੋਲਾ
(ੲ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ.ਜੀ. ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਸੀ.ਐੱਨ. ਜੀ. ।

9. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਫ਼ਾਸਿਲ ਬਾਲਣ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ
(ਈ) ਪਾਣੀ
(ਸ) ਕੋਲਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ।

10. ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਨਾ-ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ ?
(ਉ) ਹਵਾ
(ਅ ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ੲ) ਕੋਲਾ
(ਸ) ਜੰਗਲ |
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਹਵਾ ।

11. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਾਲਾ ਸੋਨਾ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਡੀਜ਼ਲ
(ਅ) ਕੋਲਾ ।
(ਈ) ਬਿਟਾਮਿਨ
(ਸ) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ।

12. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਸੰਸਾਧਨ ਹੈ
(ਉ) ਹਵਾ
(ਆ) ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼
(ੲ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਕ ਗੈਸ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਕਿਰਤਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ, ਜੰਗਲ, ਖਣਿਜ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁੱਝ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੱਚ, ਸੀਮੇਂਟ, ਕੱਪੜੇ, ਮਕਾਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੈਟੋਲੀਅਮ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਜੀ-ਕਸ਼ੀਦਣ ਦੀਆਂ ਉਪਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ : ਐਸਫਾਲਟ, ਪੈਟ੍ਰੋਲ, ਡੀਜ਼ਲ, ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ, ਮੋਮ, ਸਨੇਹਕ ਤੇਲ, ਕੈਰੋਸੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਦਾਂ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ, ਬਣਾਉਟੀ ਰਬੜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ : ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਗਾੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦਾ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਜਿਸਦੀ ਗੰਧ ਭੈੜੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬਿਟੂਮਿਨ ਦਾ ਕੀ ਉਪਯੋਗ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੁੱਕੀ ਧੁਆਈ (Dry-cleaning) ਦੇ ਘੋਲਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਕਿਹੜਾ-ਕਿਹੜਾ ਸੰਘਟਕ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲ (Petrol) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁੱਝ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਕੋਲਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਸੂਰਜ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ-ਡਾਇਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ-ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਸੀਮਿਤ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕਰਨ ਨੂੰ ਭੰਜਕ ਕਸ਼ੀਦਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ-ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਬਣੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਨੂੰ ਹਾਈਡਰੋਕਾਰਬਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪੈਟ੍ਰੋ-ਰਸਾਇਣ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟੂ-ਰਸਾਇਣ-ਇਹ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੈਟ੍ਰੋਲ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਤੋਂ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

Type – II
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ । ਕੋਈ ਤਿੰਨ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ-ਉਹ ਬਾਲਣ ਜਿਹੜੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ) ਦੇ ਮਿਤ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਣ ਨਾਲ ਕਈ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲਾਂ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ । ਉਦਾਹਰਣ-ਕੋਲਾ, ਪੈਟੋਲੀਅਮ, ਪਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਗੈਸ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੋਕ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਕ ਦਾ ਬਣਨਾ : ਕੋਕ, ਕੋਲੇ ਦੇ ਪ੍ਰਕਰਮਣ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜਲਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕੋਲੇ ਵਿੱਚ ਗੈਸ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜਾ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕੋਕ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ਵੀ ਪਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਬੰਬੇ ਹਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਤੇਲ ਗੋਦਾਵਰੀ ਅਤੇ ਕਾਵੇਰੀ ਕ੍ਰਿਸ਼ਨਾ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਬੇਸਨ ਤੋਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਸੁਧਾਈ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਉਪਜਾਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਪੈਟ੍ਰੋਲ, ਨੈਪਥਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ, ਗੈਸੀ ਤੇਲ (ਡੀਜ਼ਲ), ਲੁਬਰੀਕੈਂਟ ਤੇਲ/ਮੋਮ, ਬਾਲਣ ਤੇਲ ਅਤੇ ਬਿਟੂਮਿਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਤਪਾਦ-ਕੋਲਾ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਜਲਣ ਤੇ ਕੋਲਾ ਗੈਸ, ਕੋਲਤਾਰ ਅਤੇ ਕੋਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕੋਲ ਗੈਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵਧੀਆ ਬਾਲਣ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕੋਲਤਾਰ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਤਾਰ-ਇਹ ਕਾਲਾ ਗਾੜਾ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਭੈੜੀ ਗੰਧ ਹੈ । ਇਹ ਲਗਪਗ 200 ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਹ ਪਦਾਰਥ ਦੈਨਿਕ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ-ਪੇਂਟ, ਰੰਗ, ਪਲਾਸਟਿਕ, ਚਿਤ ਸੁਗੰਧ, ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਪਦਾਰਥ ਹੈ । ਕੋਲਤਾਰ ਸੜਕ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਕੋਕ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ –

ਕੋਲਾ (Coal)	ਕੋਕ (Coke)
(1) ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਆਕ੍ਰਿਸਟਲੀ ਰੂਪ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਕਾਰਬਨ ਦਾ ਭੁਰ-ਭੁਰਾ ਰੂਪ ਹੈ ।
(2) ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੜਨ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਦੱਬ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।	(2) ਇਹ ਸਾਫਟ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦਗੀ ਜਾਂ ਸੀਮਤ ਸਪਲਾਈ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

Type – III
ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸੰਸਾਧਨ	ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
(1) ਸੀਮਿਤ ਹੈ ।	(1) ਅਸੀਮਿਤ ਹੈ ।
(2) ਵਰਤ ਕੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੇਤੀ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।	(2) ਕਦੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੇ ਅਤੇ ਦੋਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ |
(3) ਉਦਾਹਰਨ-ਜੰਗਲ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ।	(3) ਉਦਾਹਰਨ-ਹਵਾ, ਸੂਰਜ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੋਲ ਗੈਸ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ? ਇਸਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲ ਗੈਸ-ਕੋਲ ਗੈਸ, ਮਿਥੇਨ, ਹਾਈਡੋਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ ਮੋਨੋਕਸਾਈਡ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਗੈਰ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੋਲ ਗੈਸ ਮਿਲਦੀ ਹੈ !
ਉਪਯੋਗ-

• ਇਹਨੂੰ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਿਸ਼ਕਰਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕੋਲੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲੇ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

1. ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।
2. ਇੰਜਨ ਚਲਾਉਣ ਲਈ ਭਾਫ਼ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ।
3. ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਜੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਿੰਨ ਸੰਘਟਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਸੰਘਟਕ :

• ਪੈਟਰੋਲ
• ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ ਮੋਮ
• ਡੀਜ਼ਲ ।

ਉਪਯੋਗ-

• ਪੈਲ ਵਾਹਨਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਦੇ ਬਾਲਣ ਵੱਜੋਂ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਸੁੱਕੀ ਸਫ਼ਾਈ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਪਯੋਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪੈਰਾਫ਼ਿਨ ਮੋਮ ਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ, ਮੋਮਬੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਵੈਸਲੀਨ ਆਦਿ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਆਦਰਸ਼ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਕੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਦਰਸ਼ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਈਆਂ

1. ਇਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ !
2. ਇਸਦੀ ਕੀਮਤ ਘੱਟ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਸਾਫ਼ ਬਾਲਣ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਜਲਣ ਨਾਲ ਕੋਈ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਅਤੇ ਦਹਿਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਕੋਈ ਸੁਆਹ ਨਹੀਂ ਬਨਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
4. ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਊਰਜਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਸਦਾ ਪਰਿਵਹਿਨ ਅਤੇ ਭੰਡਾਰਨ ਸੌਖਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

Type – IV
ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਦੇ ਸ੍ਰੋਤ ਕਿਉਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ (Fossil Fuel) ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ-ਜੀਵ ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦਬ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਤਲਛੱਟੀ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੱਕ ਆਕਸੀਜਨ ਨਹੀਂ ਪੁੱਜਦੀ । ਤਲਛੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਤਾਂ ਆਕਸੀਕਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਵਿਘਟਨ, ਪਰੰਤੂ ਤਲਛਟ ਦੇ ਭਾਰ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਾਸ਼ਪਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਨਿੱਚੜ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ, ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ, ਕੋਲਾ ਆਦਿ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ ਸੋਮਾ-ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਅੱਜ ਤੋਂ ਲੱਖਾਂ ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਬਣੇ ਸਨ । ਭੂਗੋਲਿਕ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਣੀ ਪਰਿਵਰਤਨਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਦਰੱਖਤ ਪੌਦੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਤਹਿ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੱਬੇ ਗਏ ਸਨ | ਧਰਤੀ ਤਲ ਦੇ ਦਬਾਅ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਗਰਮੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਪਥਰਾਟ ਬਾਲਣ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਗਏ | ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ-ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਊਰਜਾ , ਦਾ ਸੋਮਾ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਹੇਠੋਂ ਕਿਵੇਂ ਬਾਹਰ (Mining) ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ-ਇਹ ਗਾੜ੍ਹਾ, ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਭੈੜੀ ਗੰਧ ਵਾਲਾ ਤੇਲੀ ਦ੍ਰਵ ਹੈ । ਇਹ ਕਈ ਠੋਸ, ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ-ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਪਾਰਗਾਮੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਇਸ ਦੇ ਉੱਪਰ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਚੱਟਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟ ਕੇ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਪੈਟ੍ਰੋਲੀਅਮ ਦੇ ਉੱਪਰ ਉਪਸਥਿਤ ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਦਬਾਅ ਦੇ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੱਧ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤੇਲ ਆਪਣੇ ਆਪ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੁਦਰਤੀ ਗੈਸ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਨੂੰ ਪੰਪ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 4 ਪਦਾਰਥ: ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 4 ਪਦਾਰਥ: ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ

PSEB 8th Class Science Guide ਪਦਾਰਥ : ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਜ਼ਿੰਕ
(ਅ) ਫ਼ਾਸਫੋਰਸ
(ਈ) ਸਲਫ਼ਰ
(ਸ) ਆਕਸੀਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜ਼ਿੰਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਅ) ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਈ) ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਸ) ਕੁੱਝ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ਉ) ਫ਼ਾਸਫ਼ੋਰਸ ਬਹੁਤ ……… ਅਧਾਤ ਹੈ ।
(ਅ) ਧਾਤਾਂ ਗਰਮੀ ਅਤੇ ………. ਦੀਆਂ ……….. ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਇ) ਆਇਰਨ, ਕਾਪਰ ਨਾਲੋਂ …….. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।
(ਸ) ਧਾਤਾਂ, ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ……… ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ
(ਅ) ਬਿਜਲੀ, ਸੁਚਾਲਕ
(ਈ) ਵਧੇਰੇ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨ ਠੀਕ (T) ਹਨ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ (F) ।
(ੳ) ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(T)

(ਅ) ਸੋਡੀਅਮ ਬਹੁਤ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(T)

(ਈ) ਕੱਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ, ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਜ਼ਿੰਕ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(F)

(ਸ) ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਤਾਰਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(F)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਗੁਣਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਕਰੋ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਗੁਟ	ਪਾਤ	ਅਧਾਤ
1.	ਦਿੱਖ
2.	ਕਠੋਰਤਾ
3.	ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ
4.	ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ
5.	ਤਾਪ ਦੀ ਚਾਲਕ
6.	ਬਿਜਲਈ ਚਾਲਕ

ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਲੜੀ ਨੰ:	ਗੁਣ	ਧਾਤ	ਅਧਾਤ
1.	ਦਿੱਖ	ਚਮਕੀਲੀ	ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ
2.	ਕਠੋਰਤਾ	ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਠੋਸ ਅਤੇ ਕਠੋਰ	ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਠੋਸ, ਤਰਲ, ਗੈਸ ਅਤੇ ਭਰਭਰੀ।
3.	ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ	ਖਿੱਚ ਕੇ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।	ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ
4.	ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ	ਕੁੱਟ ਕੇ ਸ਼ੀਟਾਂ ਬਣਾ ਸਕਦੇ ਹਾਂ	ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ।
5.	ਤਾਪ ਦੀ ਚਾਲਕ	ਚਾਲਕ ਹੈ ।	ਚਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੈ।
6.	ਬਿਜਲਈ ਚਾਲਕ	ਸੰਭਵ ਹੈ ।	ਅਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਣ ਦਿਓ
(ਉ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਫਾਇਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਲਪੇਟਨ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਵਾਂ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਇਮਰਸ਼ਨ ਰਾਂਡ ਧਾਤਵੀਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।
(ਇ) ਕਾਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ ਨੂੰ ਉਸ ਦੇ ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਪੱਤੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਨੂੰ ਲਪੇਟਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਮਰਸ਼ਨ ਰਾਂਡ ਧਾਤ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਈ) ਕੱਪਰ, ਜ਼ਿੰਕ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਨਮਕ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਸਥਾਪਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ।
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਨਿੰਬੂ ਦੇ ਅਚਾਰ ਨੂੰ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਸਕਦੇ ਹੋ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ । ਨਿੰਬੂ ਦਾ ਅਚਾਰ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਪਦਾਰਥ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਤੇਜ਼ਾਬ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਭੋਜਨ ਵਿਸ਼ਾਕੱਤਤਾ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਸਿਹਤ ਵਿਰੋਧੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਕੱਲਮ-1 ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ | ਕੱਲਮ-II ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਹਨ । ਕਾਲਮ-I ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਕੱਲਮ-II ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ ।

ਕੱਲਮ-I	ਕੱਲਮ-II
(1) ਗੋਲਡ	(ਉ) ਥਰਮਾਮੀਟਰ
(2) ਆਇਰਨ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ।
(3) ਐਲਮੀਨੀਅਮ	(ਏ) ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਪੇਟਨਾ
(4) ਕਾਰਬਨ	(ਸ) ਗਹਿਣੇ
(5) ਪਰ	(ਹ) ਮਸ਼ੀਨਾਂ
(6) ਮਰਕਰੀ	(ਕ) ਬਾਲਣ ॥

ਉੱਤਰ –

ਕੱਲਮ I	ਕੱਲਮ II
(1) ਗੋਲਡ	(ਸ) ਗਹਿਣੇ
(2) ਆਇਰਨ	(ਹ) ਮਸ਼ੀਨਾਂ
(3) ਐਲਮੀਨੀਅਮ	(ੲ) ਭੋਜਨ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਪੇਟ
(4) ਕਾਰਬਨ	(ਕਿ) ਬਾਲਣ
(5) ਪਰ	(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ
(6) ਮਰਕਰੀ	(ਉ) ਥਰਮਾਮੀਟਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ
(ਉ) ਹਲਕਾ ਸੁਲਫ਼ਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਕੱਪਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਅ) ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ, ਕਾਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਬੰਧਿਤ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਲਈ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜਦੋਂ ਹਲਕਾ ਸੁਲਫ਼ਿਉਰਿਕ ਅਮਲ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਪਲੇਟ ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਨੂੰ ਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਲੋਹਾ, ਕਾਂਪੁਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ ਆਇਰਨ ਸਲਫ਼ੇਟ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਲੋਨੀ ਨੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਕੋਲੇ ਦਾ ਇੱਕ ਜਲਦਾ ਹੋਇਆ ਟੁਕੜਾ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਗੈਸ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪਰਖਨਲੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ
(ੳ) ਉਹ ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਪਰਖੇਗੀ ?
(ਅ) ਇਸ ਪ੍ਰਕਰਮ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਬਦ ਸਮੀਕਰਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਰੀਖਣ-

• ਨੀਲੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਪੇਪਰ ਨਾਲ ਗੈਸ ਦੇ ਸੁਭਾਅ ਦਾ ਪਤਾ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜੇ ਇਹ ਨੀਲੇ ਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਾ ਪਵੇ ਤਾਂ ਗੈਸ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦੀ ਹੈ ।
• ਜਦੋਂ ਗੈਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਘੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਘੋਲ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੈਸ ਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੋਣ ਦਾ ਸਬੂਤ ਹੈ ।

(ਅ) ਜਦੋਂ ਚਾਰਕੋਲ ਨੂੰ ਜਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਆਕਸਾਈਡ, CO₂, (ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਦਿਨ ਰੀਤਾ ਆਪਣੀ ਮਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਸੁਨਿਆਰੇ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਗਈ । ਉਸ ਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਸੁਨਿਆਰੇ ਨੂੰ ਪਾਲਿਸ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਸੋਨੇ ਦੇ ਪੁਰਾਣੇ ਗਹਿਣੇ ਦਿੱਤੇ । ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਹਿਣੇ ਵਾਪਸ ਲਿਆਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਕੁੱਝ ਘੱਟ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਭਾਰ ਦੀ ਕਮੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਿਆਰੇ ਗਹਿਣੇ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਲਈ ਐਕੁਆਰੀਜ਼ੀਆ (Aqua-regia) ਘੋਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਸੋਨਾ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁੱਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਰੀਤਾ ਦੀ ਮਾਂ ਦੇ ਗਹਿਣਿਆਂ ਦੇ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਕਮੀ ਆ ਗਈ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਪਦਾਰਥ : ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਸਰਕਟ ਵਿਚ ਲਗਾਤਾਰ ਬਹਾਓ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਹੇ ਦੀ ਕਿੱਲ ਦੇ ਥਾਂ ਦਿੱਤੀਆਂ ਵਸਤੁਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਵਸਤੁ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਉੱਚਿਤ ਹੋਵੇਗਾ ?

(ੳ) ਰਬੜ
(ਅ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਇ)ਗ੍ਰੇਫਾਈਟ
(ਸ) ਲੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਫਾਈਟ ।

2. ਸੋਡੀਅਮ ਦੀ ਧਾਤ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿਚ
(ਅ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿਚ
(ਇ) ਹਵਾ ਵਿਚ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿਚ ।

3. ਜਦੋਂ ਲੋਹੇ ਦੀ ਪੱਤੀ ਨੂੰ ਸਿਲ੍ਹੀ ਹਵਾ ਵਿਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੁੱਝ ਦਿਨਾਂ ਬਾਅਦ ਉਸ ਉੱਪਰ ਇਕ ਪਰਤ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਰੰਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਹਰਾ
(ਅ) ਲਾਲ
(ਇ) ਮਿੱਟੀ ਵਰਗਾ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲਾਲ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
(ਅ) ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ
(ਇ) ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਸ) ਕੁੱਝ ਅਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਆਮਤੌਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿੱਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਅਧਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਹਾ
(ਅ) ਕਾਰਬਨ
(ਈ) ਸੋਨਾ ।
(ਸ) ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਰਬਨ ।

6. ਫਾਸਫੋਰਸ ਨੂੰ ਸਟੋਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ
(ਅ) ਹਵਾ ਵਿੱਚ
(ਇ) ਤੇਲ ਵਿੱਚ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ।

7. ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਧਾਤ ਹੈ
(ਉ) ਤਾਂਬਾ ।
(ਅ) ਚਾਂਦੀ
(ੲ) ਪਾਰਾ
(ਸ) ਸੋਡੀਅਮ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਰਾ ।

8. ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਸੁਚਾਲਕ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੋਡੀਅਮ
(ਅ) ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਤਾਂਬਾ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਤਾਂਬਾ ।

9. ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਧਾਤ ਹੈ ?
(ਉ) ਤਾਂਬਾ
(ਅ) ਲੈਂਡ
(ਈ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
(ਸ) ਚਾਂਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਲੈਂਡ ।

10. ਲਾਲ ਲਿਟਮਸ ਦੇ ਘੋਲ ਨੂੰ ਨੀਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ
(ਉ) ਧਾੜਵੀ ਆਕਸਾਈਡ,
(ਅ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਇ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਧਾਤਵੀ ਆਕਸਾਈਡ ।

11. ਕਠੋਰਤਾ ਦੇ ਅਧਾਰ ਤੇ ਅਧਾਤ ਹੈ
(ਉ) ਲੋਹਾ
(ਅ) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
(ਈ) ਤਾਂਬਾ
(ਸ) ਕੋਲਾ |
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੋਲਾ ॥

12. ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ
(ਅ) ਹਾਈਡ੍ਰੋਜਨ ਗੈਸ
(ਇ) ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ
(ਸ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੈਸ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਹਾਈਡੋਜਨ ਗੈਸ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਧਾਤੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਂਦੀ (Silver) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਸ ਧਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਤਰਲ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਸ ਧਾਤ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੀਸਾ (Lead) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤੂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਰਾ (Mercury) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਅਤੇ ਅਧਾਤ ਸਾਧਾਰਨ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਤਰਲ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤ-ਪਾਰਾ (Mercury) ਅਧਾਤ-ਬੋਮੀਨ (Bromine) |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੋਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸੁਚਾਲਕ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

• ਕਾਪਰ ਅਤੇ
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

• ਚਾਂਦੀ
• ਸੋਨਾ
• ਪਲੈਟੀਨਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜੋ ਸੌਖਿਆਂ ਹੀ ਚਾਕੂ ਨਾਲ ਕੱਟੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੋਡੀਅਮ ਅਤੇ ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੀਮੋਗਲੋਬਿਨ (Haemoglobin) ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਘਟਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੋਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਲੋਹਾ (ਆਇਰਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮੀਕਰਨ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਮੀਕਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਕੋਈ ਪੰਜ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਹਨ-

• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ
• ਲੋਹਾ
• ਪਰ
• ਜ਼ਿੰਕ
• ਟਿਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਉਪਲੱਬਤਾ-ਧਾਤਾਂ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਜਾਂ ਯੋਗਿਕ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਮੁਕਤ ਰੂਪ-ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਹਵਾ ਜਾਂ ਨਮੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ, ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਵਿੱਚ ਮੁਕਤ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਵੇਂ-ਸੋਨਾ, ਪਲਾਟੀਨਮ ।
• ਯੋਗਿਕ ਰੂਪ-ਧਾਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਸਲਫਾਈਡ ਦੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਵੇਂ-ਐਲਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਾਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰੰਤੂ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਕਿਉਂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ? ਕਿਵੇਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਂਦੀ, ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ, ਪਰ ਇਹ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਸਲਫ਼ਰ ਦੇ ਯੋਗਿਕਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਸਿਲਵਰ ਸਲਫਾਈਡ ਦੀ ਕਾਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਚਾਂਦੀ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਕਾਲੇ ਪੈ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਕਈ ਸਾਲ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਨਵੇਂ ਕਿਉਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਨਾ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਸੋਨੇ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਹ ਕਾਲਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵੀ ਸੋਨੇ ਦੇ ਗਹਿਣੇ ਨਵੇਂ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਸਿੱਧੇ ਲਾਟ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲੇਗਾ ? ਕਿਹੜਾ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਅਤੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਲਾਟ ਤੇ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਜਲਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
CuSO₄+ Fe → FesO + Cu
FeSO₄ + Zn → ZnSO₄ + Fe
ਉਪਰੋਕਤ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਲੋਹੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਧਾਤ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੀ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚੋਂ ਲੋਹੇ ਨੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਲੋਹਾ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਦੂਸਰੀ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿੰਕ ਨੇ ਲੋਹੇ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕੀਤਾ, ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੋਹੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਨਾਲੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਇਹ ਦੋਨੋਂ ਰਸਾਇਣਿਕ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਤੋਂ ਪਤਾ ਚਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ਅਤੇ ਕੱਪਰ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜਦੋਂ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਇਕ ਛੜ ਪਰ ਸਲਫ਼ੇਟ ਘੋਲ ਵਿੱਚ ਡੁਬੋਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿੰਕ, ਕਾਪਰ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਵਧੇਰੇ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਉਸਦੇ ਲੂਣੀ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
Zn + CuSO₂ → ZnSO₄+ Cu

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ ਅਤੇ ਖੱਟੇ (Citrus) ਫਲ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖੇ ਜਾਂਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਖੱਟੇ ਫਲ (Citrus fruit), ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ, ਦਹੀਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਐਸਿਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਨੂੰ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਣੇ ਬਰਤਨਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਹੇ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨ ਅਚਾਰ, ਚਟਨੀ ਆਦਿ ਰੱਖਣ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਬਰਤਨ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਕਿਉਂ ਗੁਆ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ । ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਐਲੂਮੀਨਿਅਮ ਦੀ ਉਪਰੀ ਸਤਹਿ ਹਵਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਚਮਕ ਗੁਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਪਰ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਕਿਉਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? ਕਾਰਨ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਦੋ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕਾਪਰ ਦੀ ਥਾਂ ਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨੂੰ ਪਹਿਲ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

1. ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਲਕੀ ਅਤੇ ਤਾਪ ਦੀ ਸੂਚਾਲਕ ਧਾਤ ਹੈ ॥
2. ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਤੇਜ਼ਾਬ ਇਸ ਨਾਲ ਛੇਤੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੋਡੀਅਮ ਧਾਤ ਸੰਯੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਦਕਿ ਸੋਨਾ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਡੀਅਮ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣਾ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਯੋਗਿਕ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਸੋਨਾ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮੁਕਤ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ? ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ਜੇ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਵੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਰ (ਤਾਂਬਾ) ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਨਹੀਂ ਲਗਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੱਪਰ ਨੂੰ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਤੇ ਚਮਕ ਰਹਿਤ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਿਆ ਪਦਾਰਥ ਪਰ ਹਾਈਡਰੋਆਕਸਾਈਡ Cu(OH)₂, ਅਤੇ ਕਾਪਰ ਕਾਰਬੋਨੇਟ (CuCO₃) ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ –
2Cu + H₂O + CO₂ + O₂ → Cu (OH)₃ + CuCO₃

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਤੱਤ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਤੱਤ ਹੈ । ਇਹ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਹੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਲ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਦੋ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ਜੋ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਕੁਟੀਸ਼ੀਲ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ – ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਗੁਣ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਪਤਲੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੋ ਧਾਤਾਂ ਇਹ ਗੁਣ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਕਾਪਰ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਚਾਂਦੀ, ਸੋਨਾ ।
ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਉਹ ਗੁਣ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਬਿਨਾਂ ਟੁੱਟੇ ਮੋੜਿਆ (twist) ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ । ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਦੋਵੇਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲ ਹਨ-ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਸੋਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੋਰਨ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਖੋਰਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀ ਉਪਾਅ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੋਰਨ-ਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਜਦੋਂ ਨਮੀਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲਾ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਬਿਨਾਂ ਚਮਕ ਵਾਲੀ ਪਰਤ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪਰਤ ਜਲਦੀ ਝੜ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਹੇਠਾਂ ਅਗਲੀ ਪਰਤ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਖੋਰਨ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਖੋਰਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ –

• ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਪੇਂਟ ਕਰਕੇ ।
• ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਗੁੱਸ ਜਾਂ ਤੇਲ ਦਾ ਲੇਪ ਕਰ ਕੇ ।
• ਧਾਤਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਦੀ ਪਰਤ ਚੜ੍ਹਾ ਕੇ ॥
• ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਧਾਤ ਬਣਾ ਕੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਤਹ ਚਮਕੀਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਧਾਤਾਂ ਚਮਕਦਾਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਆਮ ਕਰਕੇ ਕਠੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਕਠੋਰਤਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਾਂ ਕੁਟੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟ ਕੇ ਚਾਦਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿੱਚ ਕੇ ਲੰਮੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਸੂਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਕਾਪਰ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਵਿੱਚ ਬਿਜਲੀ ਸੌਖਿਆਂ ਲੰਘ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
6. ਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਧਾਤਵਿਕ ਧੁਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਟਕਰਾਉਣ ਤੇ ਆਵਾਜ਼ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
7. ਪਾਰੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਠੋਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
8. ਧਾਤਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਉੱਚਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਆਮ ਭੌਤਿਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

• ਚਮਕ-ਅਧਾਤਾਂ ਦੀ ਚਮਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦਾ ਪਰਾਵਰਤਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ । ਫ਼ਾਈਟ ਅਤੇ ਹੀਰਾ ਅਪਵਾਦ ਹਨ ।
• ਚਾਲਕਤਾ-ਗੋਫ਼ਾਈਟ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਕੁਚਾਲਕ ਹਨ ।
• ਅਵਸਥਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਠੋਸ਼, ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ-ਸਲਫ਼ਰ, ਕਾਰਬਨ ਅਤੇ ਆਇਓਡੀਨ ਠੋਸ ਹੈ । ਬੋਮੀਨ ਦਵ ਹੈ । ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਗੈਸ ਹੈ ।
• ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ ਅਤੇ ਕੁਟੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਇਹ ਭੁਰਭੁਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਅਧਾਤਾਂ ਨੂੰ ਕੁੱਟਣ ਪਿੱਟਣ ਤੇ ਇਹ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੁਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਖਿਲਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਕਠੋਰਤਾ-ਹੀਰੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਅਧਾਤਾਂ ਆਮ ਕਰਕੇ ਵੱਧ ਕਠੋਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ । ਹੀਰਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਠੋਰ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ।
• ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲਤਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਨਹੀਂ ਖਿੱਚੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਖਿਚੀਣਸ਼ੀਲ ਨਹੀਂ ਹਨ ।
• ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ-ਅਧਾਤਾਂ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਅਤੇ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਕਰਕੇ ਅਧਾਤਾਂ ਗੈਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿਰਫ਼ ਸ਼੍ਰੋਫ਼ਾਈਟ ਦਾ ਪਿਘਲਾਓ ਦਰਜਾ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ

1.ਜ਼ਿੰਕ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਲੋਹਾ ਆਦਿ ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਜੋ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਪਤਲਾ ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਅਤੇ ਸਲਫ਼ਿਊਰਿਕ ਐਸਿਡ ਵਰਗੇ ਖਣਿਜ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਇਹ ਧਾਤਾਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਜੋ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਸਥਿਤ ਹਨ, ਪਤਲੇ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪਰ ਧਾਤ, ਪਤਲਾ HCl ਨਾਲ ਕੋਈ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਧਾਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਵੇਂ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਵੱਖ-ਵੱਖ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਹੈ | ਸਾਰੀਆਂ ਧਾਤਾਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
Na, K ਵਰਗੀਆਂ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਕਮਰੇ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਤੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਤਾਪ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤਾਂ ਜਿਵੇਂ Mg, Zn, Al ਉਬਲਦੇ ਹੋਏ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਗੈਸ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਗਰਮ ਧਾਤ ਜਿਵੇਂ ਲੋਹਾ ਭਾਫ਼ ਨਾਲ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਨਿਮਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿਰਿਆ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(i) CuSO₄ (aq) + Fe → FeSO₄ (aq) + Cu
(ii) FeSO₄ (aq) + Zn → ZnSO₄ (aq) + Fe
(ii) ZnSO₄ (aq) + Pb → PbSO₄ (aq) + Zn
(iv) 2AgNO₃ (aq) + Cu → CuNO₃ (aq) + 2 Ag
(v) MgSO₄ (aq) + Cu → CusO₄ (aq) + Mg)
ਉੱਤਰ-
ਸਿਰਫ਼ ਇਕ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ (ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਧਾਤਾਂ) ਹੀ ਘੱਟ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਧਾਤ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਰ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਭਿਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ (iii) ਅਤੇ (v) ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਜ਼ਿੰਕ, ਲੈਂਡ ਤੋਂ ਅਤੇ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਕਾਪਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸੀਂ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧਾਤਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਾਂ –

• ਲੋਹਾ
• ਕਾਂਪਰ
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ।

(1) ਲੋਹੇ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਹੋਰ ਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਤ ਕਰਕੇ ਰੇਲਗੱਡੀਆਂ, ਵਾਹਨਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਦੇ ਪੁਰਜੇ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਸੀਮੇਂਟ ਵਿੱਚ ਮਿਲਾ ਕੇ ਵੱਡੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਡੈਮ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗ ਦੇ ਲਈ ਬਾਇਲਰ ਅਤੇ ਪੁੱਲ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(2) ਕੀਪਰ (ਤਾਂਬੇ) ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਹ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਫੋਟੋ ਫ਼ਰੇਮ, ਸਿੱਕੇ ਅਤੇ ਬੁੱਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਵਾਹਕ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(3) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

• ਇਸ ਨੂੰ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨੂੰ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਯੰਤਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਵਰਕ ਨੂੰ ਵਸਤੂਆਂ ਪੈਕ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਧਾਤਾਂ ਅਤੇ ਅਧਾਤਾਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਧਾਤਾਂ	ਅਧਾਤਾਂ
(1) ਆਇਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਬਿਜਲਈ ਧਨਾਤਮਕ ਤੱਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਲੈੱਕਟਰਾਨ ਗੁਆ ਕੇ ਧਨ-ਆਇਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।	(1) ਅਧਾਤਾਂ ਬਿਜਲਈ ਰਿਣਾਤਮਕ ਤੱਤ ਹਨ ਅਤੇ ਇਲੈਕਟਰਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਰਿਣ-ਆਇਨ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(2) ਆਕਸਾਈਡਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਇਹ ਖਾਰੀ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।	(2) ਅਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(3) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਵਧੇਰੇ ਧਾਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(3) ਅਧਾਤਾਂ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਅਭਿਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
(4) ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਤੋਂ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਧਾਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।	(4) ਅਧਾਤਾਂ ਪਤਲੇ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।
(5) ਹਾਈਡਰਾਈਡਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਦੇ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਇਨਕ ਹਾਈਡਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।	(5) ਇਹ ਸਹਿ-ਸੰਯੋਗੀ ਹਾਈਡਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
(6) ਕਲੋਰਾਈਡ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ-ਧਾਤਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਠੋਸ ਆਇਨਕ ਕਲੋਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਰੰਟ ਲੰਘ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(6) ਅਧਾਤਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਦੇ ਸੰਯੋਜਨ ਨਾਲ ਸਹਿ-ਸੰਯੋਜੀ ਕਲੋਰਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਧਾਤਾਂ ਦੇ ਸਾਧਾਰਨ ਰਸਾਇਣਿਕ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਹਵਾ ਨਾਲ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ, ਹਵਾ ਜਾਂ ਆਕਸੀਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਪਣੇ ਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਆਕਸਾਈਡ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਾਰਬਨ, ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਅਤੇ ਫਾਸਫੋਰਸ ਆਦਿ ਹਾਈਡਰੋਜਨ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਹੋਰ ਅਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ ਹੋਰਨਾਂ ਅਧਾਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਯੋਗਿਕ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iv) ਤੇਜ਼ਾਬ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ-ਅਧਾਤਾਂ, ਤੇਜ਼ਾਬ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀ ਐਸਿਡ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ –

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 3 ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 3 ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਕੁੱਝ ਰੇਸ਼ੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕਿਉਂ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਰੇਸ਼ੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕੱਚੀ ਸਾਮੱਗਰੀ ਪੇਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਖਥਰਾਟ ਬਾਲਣ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ? ਰੇਯਾਨ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ :
(ੳ) ਇਸਦਾ ਰੂਪ ਰੇਸ਼ਮ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਈ) ਇਸਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਵਾਂਗ ਬੁਣਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਇਸ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖ਼ਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ੳ) ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ……… ਅਤੇ ………… ਰੇਸ਼ੇ ਵੀ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੱਚੇ ਮਾਲ ਤੋਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਜੋ ……….. ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
( ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਵਾਂਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵੀ ਇੱਕ ……….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ, ਬਣਾਉਟੀ ।
(ਅ) ਪੈਟਰੋਰਸਾਇਣ (ਈ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਨਿਰਮਿਤ ਦੋ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜੋ ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹੋਣ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ, ਤੰਬੂ, ਰੱਸੇ|

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਰਤਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲਾਭ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰਨ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਲਾਭ

• ਇਹ ਭੋਜਨ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ।
• ਇਹ ਮਜਬੂਤ ਤੇ ਹਲਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ, ਰੂਪ ਅਤੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਬਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ	ਬਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ
(i) ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਸਕਦਾ ਹੈ ।	(i) ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮੁੜ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ|
(ii) ਗਰਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।	(ii) ਤਾਪ ਦਾ ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਕੋਈ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
(iii) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।	(iii) ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।
(iv) ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੀ.ਵੀ.ਸੀ. (PVC), ਪਾਲੀਥੀਨ ।	(iv) ਇਸ ਨੂੰ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਹੀ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਬੋਕੇਲਾਈਟ, ਮੈਲਾਮਾਈਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਮਝਾਓ, ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ।
(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਪਲੱਗ/ਸਵਿੱਚ/ਪਲੱਗ ਬੋਰਡ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ-ਬਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ, ਪਤੀਲੇ ਦਾ ਹੱਥਾ ਅੱਗ ਅਤੇ ਤਾਪ ਨੂੰ ਸਹਿ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਬਿਜਲੀ ਪਲੱਗ/ਸਵਿੱਚ/ਪਲੱਗ ਬੋਰਡ ਆਦਿ ਨੂੰ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ‘‘ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ’ ਅਤੇ ‘‘ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ’ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰੋ ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਯੰਤਰ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਖਿਡੌਣੇ, ਕੁੱਕਰ ਦੇ ਹੱਥੇ, ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਥੈਲੇ, ਬਾਲ ਪੁਆਇੰਟ ਪੈਂਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੌਲੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਵਰ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਵਿੱਚ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਖਿਡੌਣੇ, ਸਮਾਨ ਲਿਆਉਣ ਵਾਲੇ ਥੈਲੇ, ਬਾਲ ਪੁਆਇੰਟ ਪੈਂਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਕਟੋਰੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁਰਸੀਆਂ, ਬਿਜਲੀ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਵਰ । ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਟੈਲੀਫ਼ੋਨ ਯੰਤਰ, ਕੁੱਕਰ ਦੇ ਹੱਥੇ, ਬਿਜਲੀ ਸਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਣਾ ਗਰਮੀਆਂ ਲਈ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖਰੀਦਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਜਾਂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ? ਕਾਰਣ ਸਹਿਤ ਰਾਣਾ ਨੂੰ ਸਲਾਹ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਣੇ ਨੂੰ ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ

• ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਵਿੱਚ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਸੂਤੀ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਪਸੀਨਾ ਸੋਖ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸੁੱਕਾ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕਮੀਜ਼ਾਂ ਨਾ ਤਾਂ ਪਸੀਨਾ ਸੋਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਛੇਕ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਸੁਭਾਅ ਅਣ-ਖੋਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਹਵਾ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗਲਦਾ|ਸੜਦਾ/ਖੁਰਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ-

• ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਸਾਇਣ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਟੋਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਆਚਾਰ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਬਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਕੀ ਦੰਦ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਬੁਰਸ਼ ਦੇ ਵਾਲ (ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਅਤੇ ਹੱਥਾ ਇੱਕ ਹੀ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਬਣਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ? ਆਪਣਾ ਉੱਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਿਸਟਲ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਲਈ ਹਨ ਪਰ ਬੁਰਸ਼ ਦਾ ਹੈੱਡਲ ਸਹਾਰੇ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਨਰਮ ਲਚਕੀਲੇ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜਦੋਂ ਕਿ ਹੈਂਡਲ ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬੁਰਸ਼ ਦਾ ਹੈਂਡਲ ਤੇ ਬ੍ਰਿਸਟਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਬਣਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
“ਜਿੱਥੋਂ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਬਚੋਂ`ਇਸ ਕਥਨ ਤੇ ਸਲਾਹ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ਪਰ ਇਹ ਵਾਤਾਵਰਣ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਜਲਦੀ ਜਲਦਾ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਕੁਦਰਤੀ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਅਪਘਟਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਾਤਾਵਰਣ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਣ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਜਿੱਥੇ ਤੱਕ ਸੰਭਵ ਹੋਵੇ ਘੱਟ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਾਲਮ (ਉ) ਦੇ ਪਦਾਂ ਦਾ ਕਾਲਮ (ਅ) ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਵਾਕ ਖੰਡਾਂ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਂਲਮ (ਉ)	ਕਾਂਲਮ (ਅ)
(1) ਪੱਲੀਐਸਟਰ	(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(2) ਟੇਫ਼ਲਾਂਨ	(ਅ) ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਜੁਰਾਬਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(3) ਰੇਯਾਨ	(ਈ) ਨਾ ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਨਾਈਲਾਂਨ	(ਸ) ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ |

ਉੱਤਰ –

ਕੱਲਮ (ਉ)	ਕਾਂਲਮ (ਅ)
(1) ਪਾਲੀਐਸਟਰ	(ਸ) ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ।
(2) ਫ਼ਲਾਂਨ	(ਈ) ਨਾ ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਬਰਤਨਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ  ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(3) ਰੇਯਾਨ	(ੳ) ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਪਲਪ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(4) ਨਾਈਲਾਂਨ	(ਅ) ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਜ਼ੁਰਾਬਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
‘‘ਸੰਬਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਿਰਮਾਣ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ ।’ ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਪਰੰਤੂ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਉਪਜ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ । ਇਸ ਲਈ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਉਦਯੋਗਿਕ ਨਿਰਮਾਣ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇਹ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਕਿ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਿਰਿਆ-ਕੁੱਝ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਲਉ ਜਿਵੇਂ-ਪਾਲੀਥੀਨ, ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਸਟਾਈਰੀਨ ਆਦਿ । ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਪਰੀਪਥ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਦੋਨਾਂ ਟਰਮੀਨਲਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਨਾਈਲੱਨ ਦਾ ਟੁਕੜਾ ਰੱਖੋ । ਜੇ ਬਲਬ ਜਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਮਝ ਲਉ ਕਿ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਸੂਚਾਲਕ ਹੈ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਕੁਚਾਲਕ । ਹੁਣ ਇਹ ਕਿਰਿਆ ਹੋਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਦੋਹਰਾਉ । ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਬਲਬ ਜਗਦਾ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਹ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ॥

PSEB Solutions for Class 8 Science ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਚਟਾਨ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਲਈ ਲੜਕਾ ਰੱਸੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਇਹ ਰੱਸਾ ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਉੱਚਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

(ਉ) ਕਪਾਹ
(ਅ) ਉੱਨ
(ਈ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਨਾਈਲਾਂਨ ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਬਣਾਉਟੀ ਰੇਸ਼ਮ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰਬੜ
(ਅ) ਟੈਫਲਾਨ
(ਈ) ਰੇਯਾਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਥੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਰੇਯਾਨ ।

3. ਪਾਲਿਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) P.E.T.
(ਅ) ਐਲਿਕ
(ੲ) ਟੈਰੀਲੀਨ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਟੈਰੀਲੀਨ ।

4. ਅੱਜ ਕਲਾਸ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹਾਈ ਦੌਰਾਨ ਨਿਸ਼ਾ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲਗਾ ਕਿ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ਜੋ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਆਪਣਾ ਰੂਪ ਬਦਲ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਉਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਅ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ
(ਈ) ਐਜ਼ਿਲਕ .
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ।

5. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਰੇਆਨ
(ਅ) ਫੈਰੀਲੀਨ
(ਇ) ਉੱਨ
(ਸ) ਨਾਈਲਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਉੱਨ ।

6. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਰੇਸ਼ਾ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ੳ) ਕਪਾਹ
(ਅ) ਉੱਨ
(ਈ) ਰੇਆਨ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਰੇਆਨ ॥

7. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਜੈਵ-ਨਿਮਨੀਕਰਨੀ ਪਦਾਰਥ ਹੈ ?
(ਉ) ਧਾਤ
(ਅ) ਪਲਾਸਟਿਕ
(ਇ) ਕਾਗ਼ਜ਼
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਦਾਰਥ ।
ਉੱਤਰ-
(ਈ) ਕਾਗ਼ਜ਼ ।

8. ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਕਿਸਮ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਵਿੱਚ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਅ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ
(ਈ) ਮੈਲਾਮਾਈਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਥੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ॥

9. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਲਾਂਨ
(ਅ) ਪਾਲੀਥੀਨ
(ਈ) ਐਕਰਿਨਿਕ
(ਸ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਬੈਕੇਲਾਈਟ ।

10. ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਿਤ ਰੇਸ਼ੇ ਛੋਟੀ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਸੈੱਲ .
(ਅ) ਅਣੂ
(ਈ) ਪਾਲੀਮਰ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅਣੂ ।

11. ਸੈਰੀਕਲਚਰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸ ਜੀਵ ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਹੈ
(ੳ) ਭੇਡ
(ਅ) ਬੱਕਰੀ
(ਈ) ਖਰਗੋਸ਼
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਕੀਟ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਕੀਟ ।

12. ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ
(ਉ) ਰੇਆਨ
(ਅ) ਨਾਈਲਾਂ
(ਇ) ਪਟਸਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਸਟਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਟਸਨ ।

13. ………. ਦਾ ਪਾਲਣਾ ਸੈਰੀਕਲਚਰ ਹੈ ।
(ੳ) ਭੇਡ .
(ਅ) ਬੱਕਰੀ
(ੲ) ਸ਼ਹਿਦ ਦੀ ਮੱਖੀ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਕੀੜਾ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਪਾਹ, ਉੱਨ, ਰੇਸ਼ਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਸ ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ਜੋ ਕਿ ਰੇਸ਼ਮ ਵਰਗਾ ਹੈ ਪਰ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਆਂਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਤੰਬੂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਲਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5. PET ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ ਜਿਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬੋਤਲਾਂ, ਬਰਤਨ, ਫ਼ਿਲਮ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ ਅਤੇ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੇ ਚੜ੍ਹਨ ਵਾਲੇ ਰੱਸੇ ਨਾਇਲਾਨ ਦੇ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਪਣੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰਚੱਕਰਣ, ਮੁੜ ਵਰਤੋਂ, ਰੰਗਣ, ਪਿਘਲਾਉਣ, ਸ਼ੀਟਾਂ ਅਤੇ ਤਾਰਾਂ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਲੀਥੀਨ ਅਤੇ PVC ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਇੱਕ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬੈਕਲਾਈਟ ਕਿਹੜੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਕਿੱਥੇ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਾ-ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਰਤਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪਾਲੀਥੀਨੇ
• ਪੀ.ਵੀ. ਸੀ. ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿਉਂ ਵਿਗੜ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬੋਤਲਾਂ ਥਰਮੋਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜੋ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਪਿਘਲ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕਿਹੜਾ ਥਰਮੋਸੈਟਿੰਗ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਾਸ਼ਪਸ਼ੀਲ, ਊਸ਼ਮਾਰੋਧੀ ਅਤੇ ਅਗਨੀਪਰੂਫ਼ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੇਲਾਮਾਈਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਕਾਰਾਂ, ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਧਾਤੂਆਂ ਦੀ ਜਗਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਿਉਂ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਧਾਤੂਆਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕੋਈ ਦੋ ਅਨਿਮਨਕਰਣੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਪਲਾਸਟਿਕ
2. ਧਾਤੂ ਦੇ ਬਰਤਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਜਗ੍ਹਾ ਬਣਾਉਟੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਟਿਕਾਊਪਨ ਅਤੇ
• ਉਪਲੱਬਧਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਨਿਮਨੀਕਰਨ ਪਦਾਰਥ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਮਨੀਕਰਨ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਨ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਨਿਮਨੀਕਰਨ (ਅਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
4R ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰੋ (Reduce), ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ (Reuse), ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕਰੋ (Recycle) ਅਤੇ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਕਰੋ (Recover) ॥

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਚਾਰ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੇ ਪਹਾੜ ਦੀ ਚੜ੍ਹਾਈ ਕਰਨ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਹੇਠਾਂ ਵਿਖਾਏ ਟੇਬਲ ਅਨੁਸਾਰ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ। ਕਿਸ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸਹੀ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?

ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੱਸੀ
ਇੰਦਰਜੀਤ	ਸੂਤੀ
ਗੋਪਾਲ	ਰੇਸ਼ਮੀ
ਸਲੋਨੀ	ਨਾਇਲਾਨ
ਕਰਮਜੀਤ	ਉੱਨੀ

ਉੱਤਰ-
ਸਲੋਨੀ ਨੇ ਸਹੀ ਰੱਸੀ ਦੀ ਚੋਣ ਕੀਤੀ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਨਾਇਲਾਨ ਦੀ ਰੱਸੀ ਸੂਤੀ, ਰੇਸ਼ਮੀ ਅਤੇ ਊਨੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਧੇਰੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਲਿਖ ਕੇ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਕਿਸਮ (ਕੁਦਰਤੀ/ਬਣਾਉਟੀ)
ਉੱਨ
ਨਾਈਲਾਂਨ

ਉੱਤਰ –

ਰੇਸ਼ੇ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਕਿਸਮ (ਕੁਦਰਤੀ/ਬਣਾਉਟੀ)
ਉੱਨ	ਕੁਦਰਤੀ
ਨਾਈਲਾਂਨ	ਬਣਾਉਟੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਬਹੁਲਕ ਪਾਲੀਮਰ) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਲਕ- ਬਹੁਲਕ ਇੱਕ ਲੰਬੀ ਲੜੀ (ਵੱਡੀ ਏਕਲ) ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਲੱਖਾਂ ਅਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਕਪਾਹ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਹੈ । ਬਹੁਲਕ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ, ਕਪਾਹ ਇੱਕ ਕੁਦਰਤੀ ਤੰਤੁ ਹੈ ਜੋ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਹੈ । ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ? ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ-ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਰੇਸ਼ੇ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰਮਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਾ ਛੋਟੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਨੂੰ ਜੋੜ ਕੇ ਬਣਾਈ ਗਈ ਲੜੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਣ-ਆਨ, ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਸਟਰ, ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ, ਟੈਰੀਲੀਨ ਆਦਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਪੈਕਿੰਗ ਲਈ, ਥੈਲੇ ਦੁੱਧ ਦੀ ਪੈਕਿੰਗ ਲਈ, ਪਾਲੀਥੀਨ ਪਾਤਰ ਅਤੇ ਪਾਈਪਾਂ ਭੰਡਾਰਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ, ਤੇਲ ਜਾਂ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ | ਪਾਲੀਥੀਨ ਨੂੰ ਵਾਟਰ ਪਰੂਫ਼ (Water proof) ਦੇ ਵਜੋਂ ਵੀ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. (P.V.C.) ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੀ. ਵੀ. ਸੀ. ਦੇ ਉਪਯੋਗ-ਇਹ ਬੋਤਲਾਂ, ਫ਼ਰਸ਼ ਦੀਆਂ ਟਾਈਲਾਂ, ਰੇਨਕੋਟ, ਜੁੱਤੀਆਂ ਦੇ ਤਲੇ, ਸੈਂਡਲ, ਅਤੇ ਚਮੜੇ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਪਦਾਰਥ (Biodegradable) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਮਨੀਤ ਪਦਾਰਥ-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਵਿਘਟਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਪਦਾਰਥ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਮਿਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ, ਮਾਨਵ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪਦਾਰਥ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਧਾਰਨ ਯੋਗਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਪਘਟਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਨਿਮਨੀਕ੍ਰਿਤ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ (Natural Polymer)-ਉਹ ਬਹੁਲਕ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਕੁਦਰਤੀ ਬਹੁਲਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਰਬੜ, ਸਟਾਰਚ, ਸੈਲੂਲੋਜ਼, ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਆਦਿ ।
2. ਸੰਸ਼ਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ (Synthetic Polymer)-ਉਹ ਬਹੁਲਕ ਜੋ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਬਹੁਲਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ ਬਹੁਲਕ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਪਾਲੀਥੀਨ, ਪਾਲੀਵਿਨਾਈਲ ਕਲੋਰਾਈਡ, ਟੇਫ਼ਲਾਂਨ, ਬੈਕਲਾਈਟ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅੰਧਾ-ਧੁੰਦ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਾਲੀਥੀਨ ਬੈਗ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅਸਾਵਧਾਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ/ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਅਤੇ ਬੈਗ ਅਵਾਰਾ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਲਾਸਟਿਕ ਬੈਗ ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਪਦਾਰਥ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਨਲੀ ਜਾਂ ਤਾਂ ਬੰਦ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਫਿਰ ਪੇਟ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਪਰਤ ਬਣਾ ਲੈਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਹੈ । ਇਹ ਛੇਤੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਿਘਲ ਕੇ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਕੇ ਦਰਦ ਭਰੀ ਜਲਣ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਰਸੋਈ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਾ ਪਾਉਣ ਦਾ ਸੁਝਾਅ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਇਕੋ ਸਾਈਜ਼ ਦੇ ਦੋ ਟੁਕੜੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਅਤੇ ਦੂਜਾ ਟੁਕੜਾ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਦਿੱਤਾ । ਹੁਣ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮੱਗਾਂ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਡੁਬੋਣ ਲਈ ਕਿਹਾ | ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਮੁਕੇਸ਼ ਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟੁਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਲਈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਖਿਲਾਰਣ ਲਈ ਕਿਹਾ । ਦੱਸੋ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕਦਾ ਹੈ । ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦੀ ਪੁਸ਼ਟੀ ਲਈ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਟੁਕੜਾ ਪ੍ਰਕਿਰਤਕ ਰੇਸ਼ੇ ਨਾਲ ਬਣੇ ਟੁਕੜੇ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਰੇਸ਼ੇ, ਸੁਤੀ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਸੋਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋਣ ਜਾਂ ਨਾ ਹੋਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਜੈਵ ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ ਵਿਚ ਵੰਡ ਕੇ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ/ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਸਬਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ
ਲੱਕੜੀ
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ

ਉੱਤਰ-

ਕੂੜਾ-ਕਰਕਟ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ|ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਸਬਜ਼ੀ ਅਤੇ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿਲਕੇ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਲੱਕੜੀ	ਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ	ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਸ਼ੀਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਵੇਸਭੂਸ਼ਾ ਸਾਮਗਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ-ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਹਨ

• ਇਹ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਚੱਲਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਕੀਮਤ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੈ ।
• ਇਹ ਛੇਤੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸੌਖਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਆਸਾਨ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਧੋਣਾ ਆਸਾਨ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ! ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਵੇਸ਼ਭੂਸ਼ਾ ਸਾਮੱਗਰੀ ਲਈ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਬਣਾਵਟੀ ਰੇਸ਼ੇ ਜਿਵੇਂ ਨਾਈਲਾਂਨ, ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਅਤੇ ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ ਰੇਸ਼ੇ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਨਤੀਜੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਹਨ

• ਨਾਈਲਾਂਨ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਨਾਲ ਜਲਦਾ ਹੈ, ਅੱਗ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਰੇਸ਼ਾ ਸੁੰਗੜਦਾ ਹੈ, ਗੰਢ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਵਾਲ ਜਲਾਉਣ ਵਰਗੀ ਗੰਧ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਨਾਈਲਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਮਾਨ ਗੁਣ ਹਨ, ਜਲਾਉਣ ਤੇ ਕਾਲਾ ਧੂੰਆਂ ਛੱਡਦਾ ਹੈ ।
• ਐਕ੍ਰਿਲਿਕ ਅੱਗ ਨਾਲ ਸੁੰਗੜ ਕੇ ਕਾਲੀ ਗੰਢ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਾਲੀ ਧੁੰਏਂ ਵਰਗੀ ਲਾਟ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਜਿਵੇਂ ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਵੱਖ ਕੁੱਝ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਇਹ ਸਸਤਾ ਅਤੇ ਵਪਾਰਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਭਾਰ ਵਿੱਚ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਇਸਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਅਟੁੱਟ, ਨਾ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਵਾਲਾ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਲਚਕੀਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਾਂਚੇ ਵਿੱਚ ਢਾਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕੱਪੜਾ (Blended fabric) ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਆਰਾਮਦਾਇਕ ਕਿਉਂ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕੱਪੜਾ (Blended fabric)- ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਮਾਨਵ ਨਿਰਮਿਤ) ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੈ । ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਟੇਰੀਕਾਂਟ ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਅਤੇ ਸੂਤੀ ਰੇਸ਼ਾ, ਟੈਰੀਟੂਲ ਆਦਿ ਸ਼ੁੱਧ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਪਸੀਨੇ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੋਖਦੇ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਨਾਲ ਚਿਪਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਜਲਦੀ ਅੱਗ ਫੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਸੰਸ਼ਲਿਤ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਮਿਸ਼ਰਿਤ ਕਰਕੇ ਮਿਸ਼ਰਤ ਰੇਸ਼ੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਸਾਮਗਰੀ ਦਾ ਘੱਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਰੀਕੇ ਸੁਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਜੈਵ-ਅਪਘਟਕ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਮਿੱਤਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੀਆ ਤਰੀਕਾ, 4R ਸਿਧਾਂਤ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨਾ, ਜੋ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੈ

• Reduce – ਘੱਟ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।
• Reuse – ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ ਕਰੋ।
• Recycle – ਦੁਬਾਰਾ ਚੱਕਰਿਤ ਕਰੋ
• Recover – ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਤਾਵਰਨ ਅਤੇ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲਈ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੋਨਾਂ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ –

• ਕਿਉਂਕਿ ਪਲਾਸਟਿਕ ਪੈਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੀ ਵੱਧ ਵਰਤੋਂਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਪੈਟਰੋ-ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਸੀਮਤ ਭੰਡਾਰ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਦੇਵੇਗਾ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਜੈਵ-ਵਿਘਟਨਕਾਰੀ ਹੈ ਜੋ ਨਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੀਵਰੇਜ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਜੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਧਿਆਨਪੂਰਵਕ ਨਾ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਵੇ ।
•  ਪਲਾਸਟਿਕ ਦਾ ਅਪੂਰਣ ਦਹਿਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਵੱਧ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਧੂੰਆਂ ਪੈਦਾ ਕਰਕੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਕਈ ਵਾਰ ਬੇਧਿਆਨੀ ਨਾਲ ਸੁੱਟੇ ਗਏ ਪਲਾਸਟਿਕ/ਪਾਲੀਥੀਨ ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵੱਜੋਂ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਸਮਝਦਾਰ ਅਤੇ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਸ਼ਹਿਰੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਤੁਸੀਂ ਜਨਤਾ ਨੂੰ ਪਲਾਸਟਿਕ ਮੁਕਤ ਰੱਖਣ ਲਈ ਕੀ ਕਦਮ ਚੁੱਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਮੈਂ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਇਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸ੍ਰੋਤ ਜਾਂ ਸੜਕ ਤੇ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਾਂਗਾ ।
2. ਬਾਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਸਾਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਘਰ ਤੋਂ ਕੱਪੜੇ ਜਾਂ ਪਟਸਨ ਦਾ ਥੈਲਾ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਵਾਂਗਾ ! ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਨੂੰ ਕਾਗਜ਼ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫ਼ੇ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਲਈ ਮਜ਼ਬੂਰ ਕਰਾਂਗਾ ।
3. ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹੋਏ ਲੰਚ ਬਾਕਸ ਦੇ ਸਥਾਨ ਤੇ ਸਟੀਲ ਦੇ ਡਿੱਬੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਾਂਗਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਚਾਰ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਗੁਣ ਅਤੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਈਲਾਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ

• ਨਾਈਲਾਂਨ ਰੇਸ਼ੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ ।
• ਇਹ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸੋਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਾਈਲਾਂਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਵਿੱਚ ਸਿਲਵਟਾਂ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀਆਂ ।
• ਇਹ ਵਧੇਰੇ ਟਿਕਾਊ ਹੈ ।

ਨਾਈਲਾਂਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ

• ਨਾਈਲਾਂ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਪੈਰਾਸ਼ੂਟ, ਮੱਛੀ ਜਾਲ, ਟਾਇਰ ਦੇ ਪੱਟੇ, ਰੱਸੇ, ਜੁਰਾਬਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਨਾਈਲਾਂ ਨੂੰ ਉੱਨ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਦੇਰ ਤੱਕ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣ

1. ਇਹ ਸੂਤੀ, ਊਨੀ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਸੁੰਗੜਦੇ ਨਹੀਂ ।
3. ਇਹ ਪਾਣੀ ਘੱਟ ਸੋਖਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਜਲਦੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਟ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੇ ।
5. ਸਾਧਾਰਨ ਰਸਾਇਣਾਂ ਤੋਂ ਇਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
6. ਇਹ ਹਲਕੇ ਅਤੇ ਆਕਰਸ਼ਕ ਵਿਖਾਈ ਹਨ ।
7. ਇਹ ਸਾਧਾਰਨ ਘੋਲਕਾਂ ਵਿੱਚ ਅਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਪੱਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ਾ
(ਅ) ਟੇਫ਼ਲਾਨ
(ਇ) ਪਾਲੀਥੀਨ
(ਸ) ਪਾਲੀਪਰੋਪਾਈਲੀਨ
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ੇ ਕੱਪੜਾ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂਸਾੜੀ, ਡਰੈਸ, ਪਰਦੇ ਆਦਿ ।
• ਪਾਲੀਐਸਟਰ ਰੇਸ਼ੇ, ਕੁਦਰਤੀ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲਾ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਟੇਰੀਕਾਟ (ਸੂਤੀ ਨਾਲ), ਟੈਰੀਫੂਲ (ਉੱਨ ਦੇ ਨਾਲ
• ਇਸ ਨਾਲ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਦੀ ਪਤਵਾਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਟਿਊਬਾਂ (Hoses) ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਏਫ਼ਲਾਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ-

• ਇਸ ਨੂੰ ਨਾ ਚਿੱਪਕਣ ਵਾਲੇ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪਾਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਸੀਲ ਅਤੇ ਗੈਸਕੇਟ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

(ਇ) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਸ ਨੂੰ ਥੈਲੇ, ਖਿਡੌਣੇ ਅਤੇ ਪਾਈਪ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਇਸ ਨਾਲ ਤਾਰਾਂ ਦਾ ਆਵਰਨ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਿਜਲੀ ਰੋਧਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਪਾਲੀਪਰੋਪਾਈਲੀਨ ਦੇ ਉਪਯੋਗ-

• ਇਸ ਤੋਂ ਸੀਟ ਦੇ ਪੱਟੇ ਬਣਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਰੱਸੀਆਂ ਅਤੇ ਜਾਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਲਾਸਟਿਕ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ? ਇਸਦੇ ਕਿਹੜੇ ਗੁਣ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਵਧੇਰੇ ਪਸੰਦ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਸਟਿਕ-ਇਹ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਤ ਰੇਸ਼ੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਹੁਲਕ ਹੈ ! ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਲੀਥੀਨ । ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਸਾਰੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਵਿੱਚ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕਾਈਆਂ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਦੂਸਰੀ ਕਿਸਮ ਵਿੱਚ ਸ ਜੋੜ ।
ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਗੁਣ-

• ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੇ ਹਵਾ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅਤੇ ਅਖੁਰਣਸ਼ੀਲ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਹਲਕਾ, ਮਜ਼ਬੂਤ ਅਤੇ ਟਿਕਾਊ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਪਲਾਸਟਿਕਾਂ ਦੀ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਗਰਮ ਕਰਕੇ ਜਲਦੀ ਬਦਲੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ਜਦੋਂਕਿ ਕੁੱਝ ਪਲਾਸਟਿਕ ਗਰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਨਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਪਲਾਸਟਿਕ ਤਾਪ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦੇ ਕੁਚਾਲਕ ਹਨ ।

ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਉਪਯੋਗ –

1. ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ-ਪਲਾਸਟਿਕ ਆਮ ਕਰਕੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਉਦਯੋਗ ਵਿੱਚ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਪੈਕਿੰਗ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮਾਂ ਤੇ ਟਾਂਕੇ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ਧਾਗਾ, ਸਿਰਿੰਜ, ਡਾਕਟਰ ਦੇ ਦਸਤਾਨੇ ਅਤੇ ਕਈ ਯੰਤਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਰਸੋਈ ਦੇ ਬਰਤਣ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ-ਮਾਈਕਰੋ ਓਵਨ ਵਿੱਚ ਖਾਣਾ ਪਕਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਬਰਤਨ ਪਲਾਸਟਿਕ ਤੋਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵੱਧ ਤਾਪਮਾਨ ਸਹਿਣ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
3. ਟੇਫ਼ਲਾਨ ਜੋ ਇਕ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਲਾਸਟਿਕ ਹੈ ਜਿਸ ਤੋਂ ਨਾ-ਚਿਪਕਣ ਵਾਲੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਬਰਤਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨਹੀਂ ਚਿਪਕਦਾ ਹੈ ।
4. ਫਾਇਰਮੈਨ ਦੀ ਪੋਸ਼ਾਕ ਦੇ ਅੰਦਰ ਮੈਲਾਮਾਈਨ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ ਤਹਿ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਪੋਸ਼ਾਕ ਨੂੰ ਤਾਪ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧਕ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 11th Class Maths Book Solutions Chapter 11 Conic Sections Ex 11.4 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 11 Maths Chapter 11 Conic Sections Ex 11.4

Question 1.
Find the coordinates of the foci and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola
\(\frac{x^{2}}{16}-\frac{y^{2}}{9}\) = 1.
Answer.
The given equation is \(\frac{x^{2}}{16}-\frac{y^{2}}{9}\) = 1 or \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1.

On comparing this equation with the standard equation of hyperbola i.e., \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1, we obtain a = 4 and b = 3.

We know that
a² + b² = c²
4² + 3² = 25
⇒ c = 5
Therefore, The coordinates of the foci are (± 5, 0).
The coordinates of the vertices are (± 4, 0).
Eccentricity e = \(\frac{c}{a}=\frac{5}{4}\)

Length of latusrectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 9}{4}=\frac{9}{2}\).

Question 2.
Find the coordinates of the foci and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola
\(\frac{y^{2}}{9}-\frac{x^{2}}{27}\) = 1.
Answer.
The given equation is \(\frac{y^{2}}{9}-\frac{x^{2}}{27}\) = 1 or \(\frac{y^{2}}{3^{2}}-\frac{x^{2}}{(\sqrt{27})^{2}}\) = 1.
On comparing this equation with the standard equation of hyperbola i.e., \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1, we obtain a = 3 and b = √27.

We know that a² + b² = c²
c² = 3² + (√27)²
= 9 + 27 = 36
⇒ c = 6
Therefore, the coordinates of the foci are (0, ± 6).
The coordinates of the vertices are (0, ± 3).
Eccentricity, e = \(\frac{c}{a}=\frac{6}{3}\) = 2.
Length of latusrectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 27}{3}\) = 18.

Question 3.
Find the coordinates of the foci and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola
9y² – 4x² = 36.
Answer.
The given equation is 9y² – 4x² = 36
It can be written as 9y² – 4x² = 36
or \(\frac{y^{2}}{4}-\frac{x^{2}}{9}\) = 1

or \(\frac{y^{2}}{2^{2}}-\frac{x^{2}}{3^{2}}\) = 1 ………….(i)
On comparing equation (i) with the standard equation of hyperbola i.e., \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1, we obtain a = 2 and b = 3.

We know that a² + b² = c²
c² = 4 + 9 = 13
⇒ c = √13.
Therefore, the coordinates of the foci are (0, ± √13).
The coordinates of the vertices are (0, ± 2).
Eccentricity, e = \(\frac{c}{a}=\frac{\sqrt{13}}{2}\)

Length of latus rectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 9}{2}\) = 9.

Question 4.
Find the coordinates of the foci and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola 16x² – 9y² = 576.
Answer.
The given equation is 16x² – 9y² = 576
It can be written as 16x² – 9y² = 576

⇒ \(\frac{x^{2}}{36}-\frac{y^{2}}{64}\) = 1

⇒ \(\frac{x^{2}}{6^{2}}-\frac{y^{2}}{8^{2}}\) = 1 ………………(i)

On comparing equation (i) with the standard equation of hyperbola i.e.,
\(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1, we obtain a = 6 and b = 8.
We know that a² + b² = c²
c² = 36 + 64 = 100
⇒ c = 10
Therefore, the coordinates of the foci are (± 10, 0).
The coordinates of the vertices are (± 6, 0).
Eccentricity, e = \(\frac{c}{a}=\frac{10}{6}=\frac{5}{3}\).

Length of larus rectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 64}{6}=\frac{64}{3}\).

Question 5.
Find the coordinates of the foci and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola 5y² – 9x² = 36.
Answer.
The given equation is 5y² – 9x² = 36.
⇒ \(\frac{y^{2}}{\left(\frac{36}{5}\right)}-\frac{x^{2}}{4}\) = 1

⇒ \(\frac{y^{2}}{\left(\frac{6}{\sqrt{5}}\right)^{2}}-\frac{x^{2}}{2^{2}}\) = 1
On comparing equation (i) with the standard equation of hyperbola i.e., \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1,

we obtain a = \(\frac{6}{\sqrt{5}}\) = and b = 2.

We know that a² + b² = c².
∴ c² = \(\frac{36}{5}+4=\frac{56}{5}\)

⇒ c = \(\sqrt{\frac{56}{5}}=\frac{2 \sqrt{14}}{\sqrt{5}}\)

Therefore, the coordinates of the foci are (0, ± \(\frac{2 \sqrt{14}}{\sqrt{5}}\))

The coordinates of the vertices are (o, ± \(\frac{6}{\sqrt{5}}\)).

Eccentricity, e = \(\frac{c}{a}=\frac{\left(\frac{2 \sqrt{14}}{\sqrt{5}}\right)}{\left(\frac{6}{\sqrt{5}}\right)}=\frac{\sqrt{14}}{3}\)

Length of latus rectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 4}{\left(\frac{6}{\sqrt{5}}\right)}=\frac{4 \sqrt{5}}{3}\)

Question 6.
Find the coordinates of the foci, and the vertices, the eccentricity, and the length of the latus rectum of the hyperbola
49y² – 16x² = 784.
Answer.
The given equation is 49y² – 16x² = 784
it can be writtern as 49y² – 16x² = 784

or \(\frac{y^{2}}{16}-\frac{x^{2}}{49}\) = 1

or \(\frac{y^{2}}{4^{2}}-\frac{x^{2}}{7^{2}}\) = 1 ……………….(i)

On comparing equation (i) with the standard equation of hyperbola i.e., \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1,
we obtain a = 4 and b = 7.

We knowthat, a² + b² = c².
∴ c² = 16 + 49 = 65
⇒ c = √65
Therefore, The coordinates of the foci are (0, ± √65
The coordinates of the vertices are (0, ± 4).

Eccentricity, e = \(\frac{c}{a}=\frac{\sqrt{65}}{4}\).

Length of lattis rectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}=\frac{2 \times 49}{4}=\frac{49}{2}\).

Question 7.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Vertices (± 2, 0), foci (± 3, 0).
Answer.
Given, vertices (± 2, 0), foci (± 3, 0)
Here, the vertices are on the x-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the form \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1.
Since the vertices are (± 2, 0), a = 2
Since the foci are (± 3, 0), c = 3
We know that a² + b² = c².
∴ 2² + b² = 3²
b² = 9 – 4 = 5
Thus, the equation of the hyperbola is \(\frac{x^{2}}{4}-\frac{y^{2}}{5}\)= 1.

Question 8.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Vertices (0, ± 5), foci (0, ± 8).
Ans.
We have,vertices (0, ± a) = (0, ± 5) = a = 5
and foci(0, ± c) = (0, ± 8)
⇒ c = 8
We know that, c² = a² + b²
⇒ 64 = 25 + b²
⇒ b² = 64 – 25
⇒ b² = 39
Here, the foci and vertices lie on Y-axis, therefore the equation of hyperbola is of the form \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1
i.e. \(\frac{y^{2}}{25}-\frac{x^{2}}{39}\) = 1

Question 9.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Vertices (0, ± 3), foci (0, ± 5).
Answer.
Given, vertices (0, ± 3), foci (0, ± 5)
Here, the vertices are on the y-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the form \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1.
Since the vertices are (0, ± 3), a = 3.
Since the foci are (0, ± 5), c = 5.
We know that a² + b² = c².
3² + b² = 5²
⇒ b² = 25 – 9 = 16.
Thus, the equation of the hyperbola is \(\frac{y^{2}}{9}-\frac{x^{2}}{16}\) = 1.

Question 10.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Foci (± 5, 0), the transverse axis is of length 8.
Answer.
Given, foci (± 5, 0), the transverse axis is of length 8.
Here, the foci are on the x-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1.
Since the foci are (± 5, 0), c = 5.
Since the length of the transverse axis is 8, 2a = 8
⇒ a = 4.
We know that, a² + b² = c².
∴ 4² + b² = 5²
⇒ b² = 25 – 16 = 9

Question 11.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Foci (0, ± 13), the conjugate axis is of length 24. Answer.
Given, foci (0, ± 13), the conjugate axis is of length 24.
Here, the foci are on the y-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the form \(\frac{y^{2}}{a^{2}}-\frac{x^{2}}{b^{2}}\) = 1.
a b2
Since the foci are (0, ± 13), c = 13.
Since the length of the conjugate axis is 24, 2b = 24
⇒ b = 12.
We know that a² + b² = c².
a² + 12² = 13²
⇒ a² = 169 – 144 = 25
Thus, the equation of the hyperbola is \( \frac{y^{2}}{25}-\frac{x^{2}}{144}\) = 1.

Question 12.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Foci (± 3√5, 0), the latus rectum is of length 8.
Answer.

Here, foci at (± 3√5, 0)
∴ (± c, 0) = (± 3√5, 0)
⇒ c = 3√5
Length of latus rectum = \(\frac{2 b^{2}}{a}\) = 8 [given]
∴ b² = 4a …………….(i)
We know that, c² = a² + b²
⇒ (3√5)² = a² + 4a [put c = 3√5]
⇒ a = – 9, a = 5
∴ a = 5 as a cannot be negative.
On putting a = 5 in eq. (i), we get
b² = 5 × 4
⇒ b² = 20
Since, foci lies on X-axis, therefore the equation of hyperbola is of the form
\(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1

i.e., \(\frac{x^{2}}{25}-\frac{y^{2}}{20}\) = 1 [Put a² = 5 and b² = 20]
⇒ 20x² – 25y² = 500
⇒ 4x² – 5y² = 100 [dividing both sides by 5]
which is required equation of hyperbola.

Question 13.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Foci (± 4, 0), the latus rectum is of length 12.
Answer.
Given, foci (± 4, 0), the latus rectum axis is of length 12.
Here, the foci are on the x-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the form \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1.
Since the foci are (± 4, 0), c = 4.
Length of latus rectum =12
⇒ \(\frac{2 b^{2}}{a}\) = 12
⇒ b² = 6a
We know that a² + b² = c².
a² + 6a = 16
⇒ a² + 6a – 16 = 0
⇒ a² + 8a – 2a – 16 = 0
⇒ (a + 8) (a – 2) = 0
⇒ a = – 8, 2
Since a is non-negative, a = 2.
b² = 6a = 6 × 2 = 12
Thus, the equation of the hyperbola is \(\frac{x^{2}}{4}-\frac{y^{2}}{12}\) = 1.

Question 14.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Vertices (± 7, 0), e = \(\frac{4}{3}\).
Answer.
Given, vertices (± 7, 0), e = \(\frac{4}{3}\).
Here, the foci are on the x-axis.
Therefore, the equation of the hyperbola is of the form \(\frac{x^{2}}{a^{2}}-\frac{y^{2}}{b^{2}}\) = 1.
Since the vertices are (± 7, 0), a = 7.

Question 15.
Find the equation of the hyperbola satisfying the given conditions : Foci (0, ± √10), passing through (2, 3).
Answer.
Since, the foci (0, ± √10) are along Y-axis, then equation of hyperbola is of the form

9(10 – a²) – 4a² = a²(10 – a²)
⇒ 90 – 13a² = 10a² – a⁴
⇒ a⁴ – 23a² + 90 = a
⇒ (a² – 18) (a² – 5) = 0
∴ a² = 18 or 5
Since, e = \(\frac{\sqrt{10}}{a}\) and e > 1
∴ \(\frac{\sqrt{10}}{a}\) > 1
⇒ a < √10; a² < 10
we reject a² = 18
Thus, a² = 5
∴ b² = a² e² – a²
= 10 – 5 = 5
Hence, equation of hyperbola is \(\frac{y^{2}}{5}-\frac{x^{2}}{5}\) = 1 [put a² = b² = 5]
or y² – x² = 5.

Punjab State Board PSEB 8th Class Science Book Solutions Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Science Chapter 2 ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ

PSEB 8th Class Science Guide ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ Textbook Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖਾਲੀ ਸਥਾਨ ਭਰੋ
(ਉ) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ …………… ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ ………… ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ ………… ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(ਸ) ਹੈਜ਼ਾ …………. ਕਾਰਨ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਬ) ਖ਼ਮੀਰ
(ਸ) ਜੀਵਾਣੂਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(i) ਚੀਨੀ (ਖੰਡ) .
(ii) ਸ਼ਰਾਬ
(iii) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(iv) ਆਕਸੀਜਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸ਼ਰਾਬ

(ਅ) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(i) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(iii) ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ)
(iv) ਖਮੀਰ !
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

(ਈ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਕੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ ।
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫ਼ਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ii) ਕਾਕਰੋਚ
(iii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iv) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

(ਸ) ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(i) ਕੀੜੀ
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(iii) ਪਤੰਗਾ
(iv) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

(ਹ) ਬਰੈੱਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੁੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ ।
(i) ਤਾਪ
(ii) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(iv) ਗੁਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ

(ਕ) ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ) ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(i) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ii) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(iv) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ |
ਉੱਤਰ-
(iii) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਾਲਮ (ੴ) ਵਿਚਲੇ ਜੀਵ ਅਤੇ ਕਾਲਮ (ਅ) ਵਿਚਲੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

‘ਉ’	‘ਅ’
(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਇ) ਬਰੈੱਡ ਬਣਾਉਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਹ) ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
	(ਪ) ਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਉੱਤਰ-

(1) ਜੀਵਾਣੂ	(ਕ) ਏਡਜ਼ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(2) ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ	(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(3) ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ	(ਅ) ਦਹੀਂ ਦਾ ਜੰਮਣਾ
(4) ਖ਼ਮੀਰ	(ਇ) ਬਰੈਂਡ ਬਣਾਉਣਾ
(5) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ	(ਸ) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ
(6) ਵਿਸ਼ਾਣੂ	(ਹ) ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਬਣਾਉਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੀ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ? ਜੇ ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਵੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (ਉੱਤਲ ਲੈਂਸ ਦੁਆਰਾ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਪਰ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਣਾ ਸੰਭਵ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ (Group) ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੁ
• ਉੱਲੀਆਂ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈਆਂ
• ਵਿਸ਼ਾਣੁ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-

• ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ ਜੀਵਾਣੁ
• ਨੀਲੇ-ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗਾਂ ਬਾਰੇ ਦਸ ਲਾਈਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਜੀਵਾਣੂ, ਉੱਲੀ, ਸ਼ੈਵਾਲ, ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਆਦਿ ਦੇ ਰੂਪ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ :ਜੀਵਾਣੂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :

1. ਦਹੀਂ ਤੇ ਪਨੀਰ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
2. ਸ਼ਰਾਬ ਤੇ ਸਿਰਕਾ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ।
3. ਚਮੜੇ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਦੇ ਲਈ । ਉੱਲੀ ਦੇ ਉਪਯੋਗ :
4. ਡੱਬਲ ਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ।
5. ਖੁੰਬਾਂ ਖਾਣ ਲਈ ।
6. ਦਵਾਈਆਂ ਲਈ । ਕਾਈ ਦੇ ਉਪਯੋਗ
7. ਡਾਇਟਮ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਸਿਲੀਕਾ ਦਾ ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਹੈ ।
8. ਕਈ ਕਾਈਆਂ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
9. ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਲਈ ।
10. ਟਿਸ਼ੂ ਪ੍ਰਵਰਧਨ ਲਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ

• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਵਿੱਚ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਦਾ ਕਾਰਨ |
• ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਸੰਦੁਸ਼ਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਕੱਪੜੇ, ਚਮੜੇ ਆਦਿ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ।
• ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਖਾਦ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਉ) ਅਣੂਆਂ ਨੂੰ ਅਘਟਿਤ ਕਰਕੇ ਬਦਬੂਦਾਰ ਯੋਗਿਕ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
(ਅ) ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਪਦਾਰਥ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ੲ) ਖਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਹਿਰੀਲਾ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਕੀ ਹਨ ? ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਲੈਣ ਸਮੇਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਵਰਤਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ (Antibodies)-ਪਤੀਜੈਵਿਕ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਦਵਾਈ ਹੈ ਜੋ ਲਹੁ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰੀਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਾਏ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ, ਉੱਲੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ-ਪੈਨਸਲੀਨ, ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ, ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ਆਦਿ । ਅਲੈਗਜੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ, ਇਕ ਅੰਗੇਜ਼ ਵਿਗਿਆਨੀ ਨੇ 1929 ਵਿੱਚ ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ਕੀਤੀ । ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ-ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਲੈਂਦੇ ਸਮੇਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਾਵਧਾਨੀਆਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ –

• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਡਾਕਟਰ ਦੀ ਸਲਾਹ ਨਾਲ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
• ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਰਾ ਲਿਖੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਕੋਰਸ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਖਾਂਸੀ ਅਤੇ ਸਰਦੀ ਤੇ ਅਸਰ ਨਹੀਂ ਪਾਉਂਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਚਾਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 8 Science ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ Important Questions and Answers

(A) ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

1. ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ
(ਅ) ਅਮੀਬਾ
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੁ ॥
(ਸ) ਡਬਲਰੋਟੀ ਦੀ ਉੱਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ॥

2. ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾ |
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਨੂੰ ਸਿਰਫ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਨਾਲ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਖਮੀਰ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ।

4. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈਂ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਈ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਸ) ਮੈਨੀਸੀਲੀਅਮ
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ ।

5. ਅੱਜ ਜਮਾਤ ਵਿੱਚ ਅਧਿਆਪਕ ਨੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਨੂੰ ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ਰਾਹੀਂ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਸਲਾਈਡ ਦਿਖਾਈ, ਇਹ ਸਲਾਈਡ ਕਿਸ ਸੂਖਮਜੀਵ ਦੀ ਹੈ ?

(ਉ) ਅਮੀਬਾ
(ਅ) ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ
(ਇ) ਨਿਉਰਾਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਾ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਅਮੀਬਾ ।

6. ਖਮੀਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਦੀ ਤਿਆਰੀ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੰਡ (ਚੀਨੀ
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ
(ੲ) ਹਾਈਡਰੋਕਲੋਰਿਕ ਐਸਿਡ
(ਸ) ਆਕਸੀਜਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਅਲਕੋਹਲ ॥

7. ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਦਵਾਈ ਹੈ ?
(ੳ) ਸੋਡੀਅਮ ਬਾਈਕਾਰਬੋਨੇਟ
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
(ਇ) ਅਲਕੋਹਲ .
(ਸ) ਖਮੀਰ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ ।

8. ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ
(ਅ) ਕਾਕਰੋਚ
(ਈ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਸ) ਤਿੱਤਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਮਾਦਾ ਐਨਾਫਲੀਜ਼ ਮੱਛਰ ।

9. ਛੂਤ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਆਮ ਵਾਹਕ ਹੈ
(ਉ) ਕੀੜੀ ।
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ
(ਇ) ਪਤੰਗਾਂ
(ਸ) ਮੱਕੜੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਘਰੇਲੂ ਮੱਖੀ ।

10. ਬਰੈਡ ਜਾਂ ਇਡਲੀ ਦੇ ਗੰਨ ਕੇ ਰੱਖੇ ਆਟੇ ਦੇ ਫੁੱਲਣ ਦਾ ਕਾਰਨ ਹੈ
(ਉ) ਤਾਪ
(ਅ) ਪੀਸਣ ਕਰਕੇ
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ
(ਸ) ਗੁੰਨ੍ਹਣ ਕਰਕੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਖਮੀਰ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ।

11. ਖੰਡ ਨੂੰ ਅਲਕੋਹਲ (ਸ਼ਰਾਬ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ
(ਆ) ਉੱਲੀ ਦਾ ਉੱਗਣਾ
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ
(ਸ) ਲਾਗ ਦਾ ਹੋਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਖਮੀਰਨ ਕਿਰਿਆ ।

12. ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖਣ ਲਈ ਕਿਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਵੱਡਦਰਸ਼ੀ
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ
(ਈ) ਦੂਰਦਰਸ਼ੀ
(ਸ) ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਸੂਖਮਦਰਸ਼ੀ ।

13. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਹੈਜ਼ਾ ਫੈਲਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਵਿਸ਼ਾਣੂ
(ਅ) ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
(ਏ) ਜੀਵਾਣੂ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀਂ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਜੀਵਾਣੂ ॥

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂ ਭਰੋ

1. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ……… ਰੋਗ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਪੇਚਿਸ਼

2. ………………. ਦੁਆਰਾ ਚਮੜੀ ਰੋਗ ਰਿੰਗ ਵਰਮ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ

3. ਗ੍ਰੰਥੀਕਾਵਾਂ ਯੁਕਤ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਜੀਵਾਣੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ……….. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ

4. ਕਣਕ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਨਾਲ ਫੈਲਿਆ ਰੋਗ ……… ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਸਟ

5. ਸਾਰੀਆਂ ਖੁੰਭਾਂ ……….. ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਣ ਯੋਗ

6. ਦਹੀਂ ਜਮਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂ ……….. ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ

7. ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ ………… ਸੰਕਰਮਣ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ

8. ਪੈਨਸਲੀਨ ਦੀ ਖੋਜ ……… ਨੇ ਕੀਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ

9. ਸਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ …………. ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮਾਨ

10. ਕੀਟ ਜੋ ਵਾਹਨ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ………….. ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਕ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2. ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ (Microscope-ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ੀ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਜੀਵਾਂ, ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਦੀ ਸੀਮਾ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ (Virus) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕੋਈ ਚਾਰ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਪੈਨਸਲੀਨ
• ਸਟਰੈਪਟੋਮਾਈਸੀਨ
• ਟੈਟਰਾਸਾਈਕਲੀਨ
• ਗਰੈਮੇਸੀਡੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖਮਜੀਵ-ਉਹ ਛੋਟੇ ਜੀਵ ਹਨ ਜੋ ਨੰਗੀ ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਦੇਖੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ

• ਜੀਵਾਣੂ
• ਉੱਲੀ
• ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ
• ਕਾਈ
• ਵਿਸ਼ਾਣੂ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਉ !
ਉੱਤਰ-

• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
• ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਦੋ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਸਿਓਡੋਮਨਾਸ (Pseudomonas) ।
2. ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਕੋਲੀ (Entamoeba coli) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਰੋਗ ਹਨ

1. ਪੋਲੀਓ ਮਾਈਲੀਟੀਸ
2. ਪੇਚਿਸ਼
3. ਸਰਦੀ ਤੇ ਬੁਖ਼ਾਰ
4. ਫਲੂ (ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ)
5. ਖ਼ਸਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਕ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਕਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
1.25 um (ਜਿੱਥੇ lum = \(\frac{1}{1000}\)  mm) ਵਿਆਸ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟਾ ਜੀਵਾਣੂ ਡੰਡਾ ਆਕਾਰ ਦਾ ਜੀਵਾਣੂ ਹੈ ਜਿਸ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.15 mm ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੇ ਜੀਵਾਣੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਪਾਈਰਲ ਜੀਵਾਣੂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 15mm ਲੰਬਾ ਅਤੇ 1.5 km ਵਿਆਸ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਕੁੱਝ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਬੀਜ਼, ਪੋਲੀਓ, ਚੇਚਕ, ਆਮ ਜ਼ੁਕਾਮ, ਇਨਫਲੂਐਂਜਾ, ਏਡਜ਼, ਤੰਬਾਕੂ ਅਤੇ ਆਲੂ ਦਾ ਮੋਸੇਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜੀਵਾਣੂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਾਈਫ਼ਾਈਡ, ਹੈਜ਼ਾ, ਤਪੇਦਿਕ (TB) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਣ ਵਾਲੇ ਤਿੰਨ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਲੇਰੀਆ, ਪੇਚਿਸ਼, ਕਾਲਜ਼ਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦਾ ਨਾਮ ਅਤੇ ਵਰਗ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਲੈਕਟੋਬੇਸੀਲਸ ਜੀਵਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਸ ਵਾਵੈਕਸ (Plasmodium vivax) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੂਗਲੀਨਾ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਮੀਬੀ ਪੇਚਿਸ਼ ਕੌਣ ਫੈਲਾਉਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਂਟਅਮੀਬਾ ਹਿਸਟੋਲਿਟਿਕਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਸ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਹ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਇਲਾਜ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਤੀਜੈਵਿਕ ਕਿਹੜੇ ਸੂਖਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਕਵਕ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪਹਿਲਾ ਐਂਟੀਬਾਇਓਟਿਕ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸਨੇ ਬਣਾਈ ?
ਉੱਤਰ-
1929 ਵਿੱਚ, ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ ਨੇ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਮੇਸ਼ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਕੋਸਾ ਦੁੱਧ ਕੱਚ ਦੇ ਬਰਤਨ ਵਿਚ ਲਿਆ । ਉਸਨੇ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਅੱਧਾ ਚਮਚ ਦਹੀਂ ਦਾ ਮਿਲਾ ਦਿੱਤਾ । ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਦੁੱਧ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਨ ਵੀ ਦੱਸੋ ।

ਉੱਤਰ-ਦੁੱਧ, ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਏਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਲੈਕਟੋਬੈਸੀਲਸ ਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਦੁੱਧ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਧਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਦੁੱਧ ਨੂੰ ਦਹੀਂ ਵਿਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਹੀਂ, ਸਾਰੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਇੱਕ ਹੀ ਆਕਾਰ ਦੇ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.2 ਤੋਂ 100 m ਹੈ । ਖਮੀਰ ਦਾ ਆਕਾਰ 5 ਤੋਂ 10 um ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਆਕਾਰ 1 um ਤੋਂ ਕਈ ਮੀਟਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦਾ ਆਕਾਰ 2 ਤੋਂ 200 um ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 0.015 ਤੋਂ 0.2 km ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਵਕ ਦੇ ਵਰਗਾਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਵਰਗ ਹਨ-

• ਖਮੀਰ (Yeast)-ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ (Moulds)-ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਤੰਤੂ ਵਰਗਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪ੍ਰਤੀਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਜਿਊਂਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਬਹੁਤ ਸਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਪਮਾਨ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਸੋਕੇ ਵਿੱਚ ਆਪਣੇ ਇਰਦ-ਗਿਰਦ ਸਖ਼ਤ ਆਵਰਨ ਜਾਂ ਕਵਚ (Cyst) ਬਣਾ ਕੇ ਜਿੰਦਾ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਆਵਰਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਹ ਅਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਨੁਕੂਲ ਹਾਲਤਾਂ ਦਾ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸਮਾਂ ਆਉਣ ਤੇ ਇਹ ਬਹੁਵਿਖੰਡਨ ਨਾਲ ਗੁਣਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨਕਾਲ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਮਿਸ਼ਰਣ ਖੱਟਾ ਕਿਵੇਂ ਬਣਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੀਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਦਾਲ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਪਿਆ ਰਹਿਣ ਦੇਣ ਨਾਲ, ਇਹ ਖੱਟਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਮਿਸ਼ਰਣ ਨੂੰ ਫੁੱਲਣ ਅਤੇ ਖੱਟਾ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਦਾ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ
ਹੈਜਾ
ਮਲੇਰੀਆ

ਉੱਤਰ –

ਮਨੁੱਖੀ ਰੋਗ ਦਾ ਨਾਂ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ
ਪੋਲਿਓ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਹੈਜਾ	ਜੀਵਾਣੂ
ਮਲੇਰੀਆ	ਪੋਟੋਜ਼ੋਆ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਰਨੀ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸਾਧਾਰਨ ਪੌਦਾ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । ਰੋਗ ਕਾਰਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖ ਕੇ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਕੈਂਕਰ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ

ਉੱਤਰ-

ਪੌਦਾ ਰੋਗ	ਰੋਗ ਕਾਰਕ
ਸਿਟਰਸ ਐਂਕਰ	ਜੀਵਾਣੂ
ਕਣਕ ਦੀ ਕੁੰਗੀ	ਵਿਸ਼ਾਣੂ
ਭਿੰਡੀ ਦਾ ਥੈਲੋਵੇਨ ਮੌਜ਼ੇਕ	ਉੱਲੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਤੇਜ਼ ਅਤੇ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ-

• ਸੁਡੋਮੋਨਾਸ (Pseudomonas)
• ਈ. ਕੋਲੀ (E. Coli) ।

ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਹੌਲੀ ਗਤੀ ਨਾਲ ਵਾਧਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ –

1. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਟੁਬਰਕੁਲੀ (Mycobacterium tuberculi)
2. ਮਾਈਕੋਬੈਕਟੀਰੀਅਮ ਲੇਪਰੇਈ (Mycobacterium laprae)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕਿਵੇਂ ਭਿੰਨ ਹਨ ? ਕੋਈ ਦੋ ਪੌਦਾ ਵਿਸ਼ਾਣੁਆਂ ਅਤੇ ਦੋ ਜੰਤੁ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਿੰਨ ਹਨ

• ਇਹ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਹਨ ।
• ਇਹ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਜੀਵ ਨਹੀਂ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਇਹ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ਅਤੇ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਕਾਰਕ ਹਨ ।

ਪੌਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ-

• ਤੰਬਾਕੂ ਮੋਸੇਕ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (TMV)
• ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophage)

ਜੰਤੂ ਵਿਸ਼ਾ-

• ਮੂੰਹ ਅਤੇ ਪੈਰਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂ (FMDV)
• ਖਸਰਾ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਸੀਮਾ ਰੇਖਾ ਤੇ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ –
ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਸਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ-

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀ ਅਮਲ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਜਣਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦੀ ਨਿਰਜੀਵਾਂ ਨਾਲ ਸਮਾਨਤਾ

• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੇ ਦਾਣਿਆਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਦਾਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਮੀਰ ਅਤੇ ਉੱਲੀ (Mould) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ

ਖਮੀਰ (Yeast)	ਉੱਲੀ (Mould)
(1) ਇਹ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੈ ।	(1) ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਹੈ ।
(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 5-10 um ਹੈ ।	(2) ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ 2-10 ਘm ਹੈ ।
(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਅਤੇ ਅਣਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।	(3) ਇਹ ਵਾਯੂਵਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ –
ਕਵਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਉਤਪਾਦ-

• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਦਾ ਇਸਤੇਮਾਲ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਖਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਕਵਕਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਬੈਡ ਅਤੇ ਐਲਕੋਹਲ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਸ਼ਰਾਬ, ਬੀਅਰ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਵਿੱਚ ਕਵਕ ਕੰਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-ਜ
ਵਾਣੂਭੋਜੀ (Bacteriophages)-ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੋ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਜੀਵਾਣੂਭੋਜੀ ਜਾਂ ਜੀਵਾਣੂ ਰੂਪੀ ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ-ਮਿੱਤਰ ਅਤੇ ਦੁਸ਼ਮਣ ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਛੜ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸਿਰ, ਧੜ ਅਤੇ ਪੁੰਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੰਡਲਿਤ ਸਮਮਿਤੀ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੁਭੋਜੀ ਸਾਡੇ ਲਈ ਲਾਭਦਾਇਕ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੰਗਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਪਾਣੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੱਕ ਬਿਨਾਂ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਏ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਮਤਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਵਕ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਉਤਪਾਦ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਬੇਕਰੀ ਉਤਪਾਦ-ਕਣਕ ਦੇ ਆਟੇ ਨਾਲ ਡਬਲਰੋਟੀ ਅਤੇ ਕੇਕ ਬਣਾਉਣਾ ॥
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ-ਜੋਂ ਅਤੇ ਫ਼ਲਾਂ ਦੇ ਰਸ ਤੋਂ ਸ਼ਰਾਬ ਅਤੇ ਬੀਅਰ ਬਣਾਉਣਾ, ਪਿਸੇ ਹੋਏ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਚਾਵਲ ਤੋਂ ਇਡਲੀ ਅਤੇ ਡੋਸਾ ਬਣਾਉਣਾ ।
• ਪਾਸ਼ਚਰੀਕ੍ਰਿਤ ਪਨੀਰ ।
• ਕੁੱਝ ਉੱਲੀ ਜਿਵੇਂ ਮਸ਼ਰੂਮ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਭੋਜਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਦਵਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਵੀ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਤਿਆਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਉੱਲੀ ਦੇ ਬੀਜਾਣੂ ਭੋਜਨ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਆਲੂ ਅਤੇ ਕਪਾਸ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੱਪੜੇ, ਜੁੱਤੇ ਅਤੇ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਨਸ਼ਟ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਐਥਲੀਟ ਫੁੱਟ (Athlete’s foot) ਅਤੇ ਰਿੰਗ ਵਰਮ (Ring wom) ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਉੱਲੀਆਂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦੇ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 10.
ਵੀ. ਡਬਲਰੋਟੀ ਕਿਵੇਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਟੇ ਵਿੱਚ ਜਦੋਂ ਖਮੀਰ ਨਾਲ ਥੋੜੀ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਪਾ ਕੇ ਮਿਸ਼ਰਣ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਮਿਸ਼ਰਣ ਕੁੱਝ ਦੇਰ ਬਾਅਦ ਫੁੱਲਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ । ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਜਨਣ ਦੌਰਾਨ, ਖਮੀਰ CO₂ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । CO₂ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਨੂੰ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜਦੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਪਕਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਡਬਲਰੋਟੀ ਨਰਮ ਅਤੇ ਹਲਕੀ ਬਣਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉੱਲੀ (Moulds) ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਕੁੱਝ ਤਰੀਕੇ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ-

• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਠੰਢਾ ਰੱਖੋ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਬੰਦ ਬਰਤਣਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੋ ।
• ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਭੰਡਾਰਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਕੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਰੱਖੋ ।
• ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਆਚਾਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਕਰਨਾ ।
• ਵਸਤੂਆਂ ਨੂੰ ਹਵਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾ ਕੇ ਰੱਖਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਅੰਤਰ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਅਤੇ ਕਾਈ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਉੱਲੀ (Fungi)	ਕਾਈ (Algae)
(1) ਰੰਗ ਰਹਿਤ ਅਤੇ ਹਰੀ ਨਹੀਂ ।	(1) ਹਰਾ ਰੰਗ
(2) ਬਾਹਰੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ।	(2) ਬਾਹਰੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਉੱਲੀ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ‘ਹੋਈ ।
(3) ਪਰਪੋਸ਼ੀ	(3) ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ
(4) ਮ੍ਰਿਤਜੀਵੀ ਜਾਂ ਪਰਜੀਵੀ ।	(4) ਜਲੀ ਆਵਾਸ
(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਜੈਵਿਕ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।	(5) ਨਮੀ ਵਾਲੀ ਸਤਹਿ ਤੇ ਵਾਧਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦਾ ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਹਰੇ ਸ਼ੈਵਾਲ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਹੈ :

• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਦੀ ਅਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਹਿਊਮਸ ਦਾ ਵਾਧਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਉਪਜ ਦੇ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ –

ਵਿਗਿਆਨੀ	ਸਾਲ	ਉਪਲੱਬਧੀ
ਰਾਬਰਟ ਹੁੱਕ	1665	ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾ, ਸਪਰਮੇਟੋਜੋਆ ਅਤੇ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਦੇਖਿਆ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਦਾ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ।
ਲੂਈ ਪਾਸਚਰ	1857,1859	ਕਿਣਵਨ ਇੱਕ ਜੈਵ ਰਸਾਇਣਿਕ ਕਿਰਿਆ ਹੈ । ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਪਹਿਲਾਂ ਤੋਂ ਮੌਜੂਦ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਰਾਬਰਟ ਕੋਚ	1872, 1889	ਤਪੇਦਿਕ ਦਾ ਕਾਰਕ ਟਿਊਬਰਕੂਲੀ ਬੈਸੀਲਸ ਹੈ।
ਅਲੈਗਜ਼ੈਂਡਰ ਫਲੇਮਿੰਗ	1929	ਟੈਟਨਸ ਰੋਗ ਟੈਟਨਸ ਬੈਲਸ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੈ । ਪ੍ਰਤੀਜੈਵਿਕ ਪੈਨਸਲੀਨ ਕਵਕ ਪੈਨਸੀਲੀਨ ਨੋਟੋਟਮ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਵਰਣਨ ਕਰੋ
(ਉ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity)
(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)
(ਈ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ (Immunity ਸਰੀਰ ਦਾ ਰੋਗਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਸਮਰੱਥਾ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਜੀਵਾਣੁ, ਵਿਸ਼ਾਣੂ ਜ਼ਹਿਰ ਆਦਿ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਜੇ ਰੋਗਾਣੂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਸਰੀਰ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਦਾ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ-ਸਥਾਨਿਕ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਬੰਧ ਅਤੇ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ।

(ਅ) ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody)ਕੁੱਝ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਜ਼ਹਿਰ (toxin) ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਖ਼ਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗਹਿਰੇ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਤਰਲ ਅਤੇ ਲਹੂ, ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਜਾਂ ਹੋਰ ਬਾਹਰੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਮੁਕਾਬਲਾ ਕਰਨਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਤਰਲਾਂ ਵਿੱਚ ਖ਼ਾਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨਜ਼ (Proteins) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ (Antibody) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪ੍ਰਤੀਰੱਖਿਅਕ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਜਾਂ ਵਿਸ਼ (toxin) ਦੇ ਨਾਲ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ਇ) ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination)-ਇਹ ਬਨਾਵਟੀ ਢੰਗ ਨਾਲ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਰੋਗਾਣੂ ਜਾਂ ਰੋਗਾਣੂ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਾਉਣ ਦੀ ਇਕ ਵਿਧੀ ਹੈ, ਜੋ ਇਕ ਖਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧ ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਵਿਧੀਆਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸੰਚਾਰਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ

• ਅੰਦਰ ਲੈਣ ਵਾਲੀ ਸਾਹ ਦੁਆਰਾ
• ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਦੁਆਰਾ
• ਚਮੜੀ ਦੁਆਰਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਟੀਕਾ (Vaccine) ਕੀ ਹੈ ? ਟੀਕਾਕਰਨ (Vaccination) ਦੀ ਕੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੀਕਾ (Vacccine)-ਦੇਖੋ ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15 (ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ) ਟੀਕਾ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਜਾਂ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਮੂੰਹ ਦੁਆਰਾ (ਜਿਵੇਂ ਪੋਲੀਓ ਬੂੰਦਾਂ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਫ਼ੈਦ ਰਕਤਾਣੂਆਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਰੋਗ ਦੇ ਰੋਗਾਣੂਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਤੀਪਿੰਡ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਮ੍ਰਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਟੀਕਾ ਜਾਂ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਚੇਚਕ ਦੇ ਟੀਕਾਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਗਈ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਹੁਣ ਇਸ ਦੀ ਕਈ ਰੋਗਾਂ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਐਡਵਰਡ ਜੇਨਰ ਨਾਮਕ ਡਾਕਟਰ ਨੇ 1798 ਈ: ਵਿੱਚ ਟੀਕਾਕਰਨ ਵਿਧੀ ਵਿਕਸਿਤ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾ-ਇੱਕ ਆਮ ਸਾਈਨੋ ਜੀਵਾਣੁ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ (Cell wall) ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿੱਤੀ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਸਦੇ ਅੰਦਰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਤਿੱਲੀ (Plasma membrane) ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਥਾਈਲਾਕਾਡ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ (Cytoplasm) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਗੋਲਾਕਾਰ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ, ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼, ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਡੀ.ਐਨ.ਏ. ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਰਣਕ, ਜਿਵੇਂ ਕਲੋਰੋਫਿਲ, ਕੈਰੋਟੀਨਾਇਡਜ਼ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦੋਹਰੇ ਬੰਧਨ ਅਤੇ ਬਿਨਾਂ ਢਕਿਆ ਹੋਇਆ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਭੋਜਨ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਸਟਾਰਚ, ਆਮ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ ਸਟਾਰਚਲਿਪਿਡ ਦੀ ਗੋਲੀ ਅਤੇ ਸਾਈਨੋਫਾਈਸਿਅਨ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਕਣਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਡਾਇਟਮ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਡਾਇਟਮ (Diatoms)-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵੀ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਸ਼ੈਵਾਲ ਹਨ । ਇਹ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਚਸ਼ਮਿਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕੱਲੇ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਜੁੜੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਮੂਹਾਂ ਜਾਂ ਛੜ ਆਕਾਰ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਜਨਣ ਕਿਰਿਆ ਅਲਿੰਗੀ ਜਾਂ ਲਿੰਗੀ ਦੋਵੇਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਅਜੀਤ ਨੇ ਅੱਧਾ ਕਿਲੋ ਮੈਦਾ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਥੋੜ੍ਹਾ ਜਿਹਾ ਖਮੀਰ ਪਾਊਡਰ ਮਿਲਾ ਕੇ ਕੋਸੇ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਗੁੰਨ੍ਹ ਦਿੱਤਾ। ਦੋ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਗੁੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਵੇਗਾ ? ਆਪਣੇ ਉੱਤਰ ਦਾ ਕਾਰਣ ਵੀ ਦੱਸੋ।

ਉੱਤਰ-
ਚੀਨੀ ਅਤੇ ਗਰਮ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਖਮੀਰ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵਾਧੇ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਗੈਸ ਦੇ ਬੁਲਬੁਲੇ ਉਸੇ ਗੰਨੇ ਹੋਏ ਆਟੇ ਦੇ ਆਇਤਨ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁੱਝ ਆਮ ਰੋਗ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਦੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਦਾ ਚਾਰਟ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਖਾਦ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਧ ਪਰੀਖਿਅਨ (Food Preservation)-ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤੱਕ ਉਸਦੇ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨੂੰ ਠੀਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾ ਸਕੇ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ –
ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਦੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ –
1. ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਅਤੇ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ (Dehydration and drying in Sunlight)-ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨਾ, ਨਿਰਜਲੀਕਰਨ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਨਮੀ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਜਲਦੀ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਫ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਸਬਜ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਧੁੱਪ ਵਿੱਚ ਸੁਕਾਉਣਾ ਸਭ ਤੋਂ ਪੁਰਾਣੀ ਵਿਧੀ ਹੈ ।

2. ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਦੁਆਰਾ ਰੀਰੱਖਿਅਨ (Preservation by salt and sugar)-ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਵਧੀਆ ਰੱਖਿਅਕ (Preservative) ਹਨ ।
ਇਹ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਸੂਖ਼ਮਜੀਵਾਂ ਦਾ ਵਾਧਾ ਰੋਕਦਾ ਹੈ । ਅਚਾਰ, ਜੈਮ, ਜੈਲੀ, ਕੈਚਅਪ, ਸਕਵੈਸ਼ ਆਦਿ ਦਾ ਪਰੀਖਿਅਨ ਨਮਕ ਅਤੇ ਚੀਨੀ ਪਾ ਕੇ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

3. ਅਤੀ ਠੰਢਾ ਕਰਨਾ (Deep Freezing-ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਦਾ ਸਿੱਧਾ ਤਰੀਕਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ 9°C ਤੋਂ ਘੱਟ ਤਾਪ ਤੱਕ ਠੰਢਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਫ਼ਲ, ਸਬਜ਼ੀਆਂ, ਮਾਸ, ਮੱਛੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਇਸੇ ਵਿਧੀ ਨਾਲ ਪਰੀਰੱਖਿਅਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ (Chemical Preservation)-ਕੁੱਝ ਰਸਾਇਣ ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪਦਾਰਥ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਸੰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਖਾਧ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਬੈਨਜੋਇਕ ਅਮਲ, ਪੋਟਾਸ਼ੀਅਮ ਮੇਟਾ ਬਾਈਸਲਫੇਟ ਆਦਿ ਵਰਤੋਂ ਵਿੱਚ ਲਿਆਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਡਿੱਬਾ ਬੰਦ ਅਤੇ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੀਲ ਕਰਕੇ ਵੀ ਪਰੀਰੱਖਿਅਨ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।