Bhagya

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 7 The Medieval India will help you in revision during exams.

The Medieval India PSEB 7th Class SST Notes

→ Periods of History: The History of any country can be divided into three periods: Ancient, Medieval and Modern.

→ Medieval Period: The period between the ancient period and the modern period is called the medieval period.

→ In India, the period between the 8th century and 18th century is called the Medieval Period.

→ Importance of the 8th century: 8th century is known as the transformation century because, in this century, many social, political, economic, cultural, and religious changes took place.

→ Name of India in the Medieval Period: The Indian sub-continent was called ‘Hindustan’ or ‘Bharatvarsha’.

→ Countries that were part of the Indian subcontinent in the Medieval period.

→ Six countries were part of the Indian subcontinent, namely Pakistan, Afghanistan, Nepal, Bhutan, Bangladesh, and India.

→ Sources of the Medieval Indian History: Two sources are available

• Archaeological sources
• Literary sources.

→ Archaeological Sources: These include monuments, temples, inscriptions, coins, utensils, arms, ornaments, pictures, etc.

→ Literary Sources: These include autobiographies, biographies, chronicles, details about kings and dynasties, documents, etc.

→ Reports and accounts by Foreign Travellers: During medieval times, many Muslims and European travelers travelled to India.

→ They wrote about their journeys. These also give a good account of the Medieval Period.

भारत तथा विश्व (कब, कहाँ तथा कैसे) PSEB 7th Class SST Notes

→ इतिहास के काल – किसी देश के इतिहास को प्रायः तीन कालों अथवा युगों में बांटा जाता है-प्राचीन युग, मध्यकालीन युग तथा आधुनिक युग।

→ मध्यकालीन युग – इतिहास के प्राचीन युग तथा आधुनिक युग के बीच के समय को मध्यकालीन युग कहते हैं।

→ भारत में 8वीं शताब्दी से लेकर 18वीं शताब्दी के बीच के समय को मध्यकालीन युग कहा जाता है।

→ 8वीं शताब्दी का महत्त्व – भारत में 8वीं शताब्दी को परिवर्तन शताब्दी माना जाता है क्योंकि इस शताब्दी में भारत में समाज, राजनीति, अर्थव्यवस्था, सभ्याचार तथा धर्म में बहुत-से परिवर्तन आए।

→ मध्ययुग में भारत के नाम – मध्ययुग में भारतीय उपमहाद्वीप को हिन्दुस्तान अथवा भारतवर्ष के नाम से पुकारा जाता था।

→ मध्यकालीन युग में भारतीय उपमहाद्वीप में शामिल देश – मध्यकालीन युग में भारतीय उपमहाद्वीप में आज के छ: देश शामिल थे। ये देश थे-पाकिस्तान, अफ़गानिस्तान, नेपाल, भूटान, बांग्लादेश तथा भारत।

→ मध्यकालीन भारतीय इतिहास के स्रोत – मध्यकालीन भारतीय इतिहास की जानकारी के लिए दो प्रकार के ऐतिहासिक स्रोत मिलते हैं। पुरातत्त्व स्रोत तथा साहित्यिक स्रोत।

→ पुरातत्त्व स्रोत – पुरातत्त्व स्रोतों में प्राचीन स्मारक, मंदिर, शिलालेख, सिक्के, बर्तन, हथियार, आभूषण तथा चित्र शामिल हैं।

→ साहित्यिक स्रोत – साहित्यिक स्रोतों में आत्मकथाएं, जीवन कथाएं, राजा तथा राजवंशों के वृत्तांत, दस्तावेज़ आदि शामिल हैं।

→ विदेशी यात्रियों के लेख – मध्ययुग में कई मुस्लिम तथा यूरोपीय यात्रियों ने भारत की यात्रा की।

→ उन्होंने भारत के बारे में अपने-अपने लेख लिखे। ये लेख मध्ययुग से संबंधित कई बातों की जानकारी देते हैं।

ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ (ਕਦੋਂ, ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ) PSEB 7th Class SST Notes

→ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਾਲ-ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਜਾਂ ਯੁਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ, ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ।

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ-ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਯੁਗ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁਗ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚਾਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਨੂੰ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ 8ਵੀਂ ਸਦੀ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਸਹੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸਮਾਜ, ਰਾਜਨੀਤੀ, ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ, ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਅਤੇ ਧਰਮ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਏ ।

→ ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਂ-ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨ ਜਾਂ ਭਾਰਤਵਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਂ ਨਾਲ ਸੱਦਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ।

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਦੇਸ਼-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਯੁਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਉਪਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਅੱਜ ਦੇ ਛੇ ਦੇਸ਼ ਸ਼ਾਮਲ ਸਨ ।

→ ਇਹ ਦੇਸ਼ ਸਨ-ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ, ਨੇਪਾਲ, ਭੂਟਾਨ, ਬੰਗਲਾ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ।

→ ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਸੋਤ-ਮੱਧਕਾਲੀਨ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਈ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸੋਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ-ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸੋਤ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤਕ ਸੋਤ ।

→ ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤ-ਪੁਰਾਤੱਤਵ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਮਾਰਕ, ਮੰਦਰ, ਸ਼ਿਲਾਲੇਖ, ਸਿੱਕੇ, ਬਰਤਨ, ਹਥਿਆਰ, ਗਹਿਣੇ ਅਤੇ ਚਿਤਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤ-ਸਾਹਿਤਕ ਸ੍ਰੋਤਾਂ ਵਿਚ ਆਤਮ-ਕਥਾਵਾਂ, ਜੀਵਨ ਕਥਾਵਾਂ, ਰਾਜਿਆਂ ਅਤੇ ਰਾਜਵੰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਬਿਰਤਾਂਤ, ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

→ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਦੇ ਲੇਖ-ਮੱਧ ਯੁਗ ਵਿਚ ਕਈ ਮੁਸਲਿਮ ਅਤੇ ਯੂਰਪੀ ਯਾਤਰੀਆਂ ਨੇ ਯਾਤਰਾ ਕੀਤੀ ।

→ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਲੇਖ ਲਿਖੇ । ਇਹ ਲੇਖ ਮੱਧ ਯੁਗ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਈ ਗੱਲਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 6 Human Environment – Settlements, Means of Transport and Communication will help you in revision during exams.

Human Environment – Settlements, Means of Transport and Communication PSEB 7th Class SST Notes

→ Man: Man is a dynamic organ of the environment.

→ Agriculture and Industrial Revolution: It has given man a permanent lifestyle.

→ Human life: It appeared on earth only a few million years ago.

→ Nomadic life: For the major part of his life, the man was a hunter, and gatherer and led a nomadic life.

→ Technology: Man invented fire, and progressed from stone age tools to building shelters, agriculture, clothing, etc.

→ Civilisation: It represented cultural development and a stage of life of living in cities.

→ Settlements: Development of permanent villages, towns, and cities.

→ Sites for settlements: Preference-based on the availability of water called Wet Point’ settlements.

→ Other influencing factors: are topography, availability of transport and communication, and commercial activities.

→ Global village: As the distances have become shorter the world has become a global village.

→ Importance of Transport: Roads, Railway, Air, Shipping, Pipelines.

→ Roads: Offer ‘door-to-door’ service, and can be constructed in mountainous regions.

→ Railways: Starting with steam engines, today use diesel or electricity – Metro rail (underground) in cities.

→ Shipping: Cheapest means today’s mechanized boats, trawlers, and ships in use.

→ Air transport: Fast but costly.

→ Pipelines: Used for distribution of oil, gas, or electricity.

→ Communication: Radio, telephone, television, newspapers, internet-global access even sitting in any corner of the earth-information and knowledge-based communication today.

→ Mass communication: Radio, T.V., and newspapers are effective means of mass communication.

→ Temporary settlement: A type of settlement that is occupied for a short time is called a temporary settlement.

→ Permanent settlement: A type of settlement in which people build homes to live permanently.

→ Transport: The means by which people and goods are being carried from one place to another.

→ Roadways: The widely used means of transport for short-distance journeys are roads. The roads can be metalled and unmetalled.

→ Railways: The railways are used to transport heavy and bulky goods long-distance.

→ Waterways: The use of rivers, canals, seas, and oceans to carry goods and passengers through ships and vessels are called waterways.

मानवीय पर्यावरण-बस्तियाँ, यातायात तथा संचार PSEB 7th Class SST Notes

→ मनुष्य और पर्यावरण – मनुष्य पर्यावरण का एक क्रियाशील अंग है।

→ कृषि तथा औद्योगिक क्रान्ति – कृषि तथा औद्योगिक क्रान्ति ने मनुष्य को एक स्थायी जीवन प्रदान किया।

→ नदी घाटियां – उपजाऊ नदी घाटियां प्राचीन सभ्यताओं के केन्द्र थे, जैसे-सिन्धु घाटी, नील नदी घाटी।

→ बस्तियों का विकास – बस्तियों का विकास पानी की उपलब्धता, धरातल, प्राकृतिक सुन्दरता, यातायात (आवागमन) तथा संचार के साधनों पर निर्भर है।

→ विश्व गांव – दूरियां कम समय में तय हो जाने के कारण विश्व एक विश्व गांव (Global Village) बन गया है।

→ आवागमन के साधन – सड़कें, रेलें, जलमार्ग, वायुमार्ग तथा पाइप लाइनें प्रमुख साधन हैं।

→ प्रमुख महासागरीय मार्ग – स्वेज नहर, पनामा नहर, केप सागर, उत्तरी अन्ध महासागरीय मार्ग, शान्त महासागरीय मार्ग, प्रमुख महासागरीय मार्ग हैं।

→ संचार के साधन – डाक सेवा, टेलीफोन, मोबाइल फोन, रेडियो, मैगज़ीन, समाचार-पत्र तथा साइबर इंटरनेट प्रमुख संचार के साधन हैं।

ਮਨੁੱਖੀ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਬਸਤੀਆਂ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਵਾਤਾਵਰਨ-ਮਨੁੱਖ ਵਾਤਾਵਰਨ ਦਾ ਇਕ ਕ੍ਰਿਆਸ਼ੀਲ ਅੰਗ ਹੈ ।

→ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ-ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਿਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਨੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਇਕ ਸਥਾਈ ਜੀਵਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ-ਉਪਜਾਊ ਨਦੀ ਘਾਟੀਆਂ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸੱਭਿਅਤਾਵਾਂ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਸਿੰਧ ਘਾਟੀ ਅਤੇ ਨੀਲ ਨਦੀ ਘਾਟੀ ।

→ ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ-ਬਸਤੀਆਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਪਾਣੀ ਦੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ, ਧਰਾਤਲ, ਕੁਦਰਤੀ ਸੁੰਦਰਤਾ, ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ਵ ਪਿੰਡ-ਦੂਰੀਆਂ ਘੱਟ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਤੈਅ ਹੋ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਵਿਸ਼ਵ ਇਕ ਵਿਸ਼ਵ ਪਿੰਡ (Global Village) ਬਣ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਾਂ, ਜਲ ਮਾਰਗ, ਵਾਯੂ ਮਾਰਗ ਅਤੇ ਪਾਈਪ ਲਾਈਨਾਂ ਪਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ-ਸਵੇਜ਼ ਨਹਿਰ, ਪਨਾਮਾ ਨਹਿਰ, ਕੇਪ ਸਾਗਰ, ਉੱਤਰੀ ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ, ਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਮਾਰਗ ਹਨ ।

→ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ-ਡਾਕ ਸੇਵਾ, ਟੈਲੀਫੋਨ, ਮੋਬਾਈਲ ਫੋਨ, ਰੇਡੀਓ, ਮੈਗਜ਼ੀਨ, ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਸਾਇਬਰ ਇੰਟਰਨੈੱਟ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 5 Natural Vegetation and Wildlife will help you in revision during exams.

Vegetation and Wildlife PSEB 7th Class SST Notes

→ Natural Vegetation: Natural vegetation means the flora which takes seed on its own.

→ Because of differences in surface and climate, many types of vegetation are found on earth.

→ Parts of Natural Vegetation: It can be divided into three parts:

• Forests
• Grazing fields
• Desert bushes

→ Types of Forests: The annual rainfall, climate change, and temperature affect the different types of forests.

→ The forests have been divided into three types:

• Equatorial forests
• Monsoon or deciduous forests
• Coniferous forests

→ Hot Deserts: These places lack rainfall and vegetation and there is sand and sand on all sides.

→ Cold Deserts: In these areas, there is snow everywhere. When the snow melts sometimes, some flowery plants grow.

→ Animal Kingdom: In the world, there are many species of animals. Many colourful birds are also found.

→ Many species of wildlife have become extinct because of human activities.

→ Animal Sanctuaries: For the protection of wildlife many sanctuaries have been made so that the wildlife can be saved from extinction.

→ Forests: A tract of woodland or a type of biome in which the dominant plants are trees.

→ Grasslands: The areas of the world where natural vegetation is made up of grass.

→ Tropical Evergreen: The forests of areas with an annual rainfall of 200 cm or more.

→ Tropical Deciduous Forests: These forests are the typical type of natural vegetation in monsoon regions.

→ Mediterranean Forests: These forests are found in areas with hot summers and mild rainy winters.

→ Thorny bushes: These are the typical vegetation of dry deserts. Xerophytic vegetation grows with long roots.

→ Tundra Vegetation: The vegetation of extremely cold regions consists of mosses and lichens.

→ Coniferous Forests: These are also called Taiga. Trees are tall, softwood, and have a conical shape with needle-like leaves.

प्राकृतिक वनस्पति तथा वन्य जीव PSEB 7th Class SST Notes

→ प्राकृतिक वनस्पति – प्राकृतिक वनस्पति स्वयं उत्पन्न होने वाले पेड़-पौधे हैं। धरातलीय तथा जलवायु की विभिन्नता के कारण संसार में कई प्रकार की वनस्पति पाई जाती है।

→ प्राकृतिक वनस्पति के भाग – प्राकृतिक वनस्पति को तीन भागों में बांटा गया है-वन, घास के मैदान तथा मरुस्थलीय झाड़ियां।

→ वनों के प्रकार – वर्षा की वार्षिक मात्रा, ऋतु-परिवर्तन और तापमान वनों की विभिन्नता को प्रभावित करते हैं।

→ इस आधार पर वनों को तीन प्रकारों में विभक्त किया गया है–

• भू-मध्य-रेखीय वन
• मानसूनी या पतझड़ी वन
• नुकीली पत्ती वाले वन।

→ गर्म मरुस्थल – इन मरुस्थलों में वर्षा और वनस्पति का अभाव होता है और चारों ओर रेत का विस्तार होता है।

→ ठण्डे मरुस्थल – इन क्षेत्रों में दूर-दूर तक बर्फ का विस्तार होता है। थोड़े समय के लिए बर्फ पिघलने पर ही कुछ फूलदार पौधे उग पाते हैं।

→ जीव-जन्तु – संसार में जीव-जन्तुओं की अनेक जातियां मिलती हैं। अनेक प्रकार के रंग-बिरंगे पक्षी भी पाये जाते हैं।

→ परन्तु मानव की गतिविधियों के कारण जंगली जीवों की अनेक जातियां विलुप्त होने के कगार पर आ गई हैं।

→ वन्य जीवों का संरक्षण – वन्य जीवों के संरक्षण के लिए जीव आरक्षित क्षेत्र बनाए गए हैं ताकि वन्य जीवों की कोई भी जाति विलुप्त न हो।

ਕਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ-ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਆਪਣੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ-ਪੌਦੇ ਹਨ | ਧਰਾਤਲੀ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਕਾਰਨ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਭਾਗ-ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-ਵਣਜੰਗਲ, ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਅਤੇ ਮਾਰੂਥਲੀ ਝਾੜੀਆਂ ।

→ ਵਣਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਵਰਖਾ ਦੀ ਵਾਰਸ਼ਿਕ ਮਾਤਰਾ, ਮੌਸਮੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ ਵਣਾਂ ਦੀ ਵਿਭਿੰਨਤਾ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-

• ਭੁਮੱਧ ਰੇਖੀ ਵਣ
• ਮਾਨਸੂਨੀ ਜਾਂ ਪੱਤਝੜੀ ਵਣ ਅਤੇ
• ਨੋਕੀਲੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੇ ਵਣ ।

→ ਗਰਮ ਮਾਰੂਥਲ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਮਾਰੂਥਲਾਂ ਵਿਚ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਰੇਤ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਠੰਢੇ ਮਾਰੂਥਲ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਬਰਫ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਥੋੜੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਬਰਫ ਪਿਘਲਣ ‘ਤੇ ਹੀ ਕੁੱਝ ਫੁੱਲਦਾਰ ਪੌਦੇ ਉੱਗ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ-ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ | ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੰਗ-ਬਿਰੰਗੇ ਪੰਛੀ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਸਰਗਰਮੀਆਂ ਕਾਰਨ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜਾਤੀਆਂ ਅਲੋਪ ਹੋਣ ਦੇ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਆ ਗਈਆਂ ਹਨ ।

→ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਜੀਵ ਰਾਖਵੇਂ ਖੇਤਰ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ ਤਾਂਕਿ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਕੋਈ ਵੀ ਜਾਤੀ ਅਲੋਪ ਨਾ ਹੋਵੇ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 4 Ocean will help you in revision during exams.

Ocean PSEB 7th Class SST Notes

→ Oceans: The big reservoirs of water on earth are known as oceans. The Pacific Ocean, Atlantic Ocean, and Indian ocean are the main oceans.

→ Pacific Ocean: It is the longest and deepest ocean on earth. It is so deep that even the highest peak Mt. Everest can sink into it.

→ Seas: Every ocean is divided into small parts. These small parts are known as seas.

→ Speeds of Ocean Water: The ocean water has three speeds waves, currents, and tides.

→ Waves: Ripples in ocean water caused by winds blowing over the sea.

→ Current: When the ocean water starts moving in a specific direction it is known as an oceanic current.

→ The speed of oceanic current normally ranges from 2 km/hr to 10 km/hr.

→ Tides: Regular rise and fall of ocean water as a result of the gravitational pull of the sun and the moon. It happens twice in 24 hrs.

→ High tide and Low tide: On a full moon day the tides of the sea rise to the highest level. It is called high tides.

→ When the oceanic tides rise to the lowest level it is called low tides.

→ Water cycle: Unending movement of water between hydrosphere, atmosphere, lithosphere, and back to the hydrosphere.

→ Groundwater: Water that soaks underground, roots of plants help water go underground.

→ Transpiration: Water vapours are returned to the atmosphere by plants.

→ Water budget: The balancing of precipitation on the ground with evaporation and transpiration in the atmosphere.

→ Waves: Ripples in ocean water caused by winds blowing over the sea.

महासागर PSEB 7th Class SST Notes

→ महासागर – पृथ्वी पर जल के विशाल खण्डों को महासागर कहते हैं। प्रशान्त महासागर, अन्ध महासागर तथा हिन्द महासागर पृथ्वी के मुख्य महासागर हैं।

→ प्रशान्त महासागर – प्रशान्त महासागर संसार का सबसे लम्बा और गहरा महासागर है। यह इतना गहरा है कि संसार की सबसे ऊंची पर्वत चोटी एवरेस्ट भी इसमें डूब सकती है।

→ सागर – प्रत्येक महासागर कई छोटे-छोटे खण्डों में बंटा हुआ है। इन छोटे-छोटे खण्डों को सागर कहते हैं।

→ महासागरीय जल की गतियां – महासागरीय जल की तीन गतियां हैं-लहरें, धाराएं तथा ज्वार-भाटा।

→ लहरें – सागर का जल सदा ऊपर-नीचे होता रहता है। इसे लहर कहते हैं।लहरों का जन्म पवन की गति के कारण होता है।

→ धाराएं – जब महासागर का जल एक निश्चित दिशा में बहने लगता है, तो उसे महासागरीय धारा कहते हैं।

→ महासागरीय धारा की गति प्राय: 2 किलोमीटर से 10 किलोमीटर प्रति घण्टा तक हो सकती है।

→ ज्वार-भाटा – समुद्र के जल के नियमित उतार-चढ़ाव को ज्वार-भाटा कहते हैं। यह दिन में दो बार आता है।

→ बड़ा ज्वार-भाटा – पूर्णिमा तथा अमावस के दिन सागर की लहरें सबसे अधिक ऊंची उठती हैं। इसे बड़ा ज्वार-भाटा कहते हैं।

→ छोटा ज्वार-भाटा – शुक्लाष्टमी तथा कृष्णाष्टमी के दिन सागर की लहरें सबसे कम ऊंची उठती हैं। इसे छोटा ज्वार-भाटा कहते हैं।

ਮਹਾਂਸਾਗਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰ-ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਜਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਹੈ । ਇਹ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪਰਬਤ ਚੋਟੀ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਗਰ-ਹਰੇਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਾਗਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਜਲ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ-ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਜਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਗਤੀਆਂ ਹਨ-ਲਹਿਰਾਂ, ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਰ ਭਾਟਾ ।

→ ਲਹਿਰਾਂ-ਸਾਗਰ ਦਾ ਜਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਪਰ-ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪੌਣ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਾਰਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦਾ ਜਲ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਹਿਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਧਾਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਧਾਰਾ ਦੀ ਗਤੀ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਜਲ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਨੂੰ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਿਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਡਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਪੁੰਨਿਆ ਅਤੇ ਮੱਸਿਆ, ਦੇ ਦਿਨ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਛੋਟਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਚਾਨਣੀ ਤੇ ਹਨੇਰੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਛੋਟਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 3 Atmosphere and Temperature will help you in revision during exams.

Atmosphere and Temperature PSEB 7th Class SST Notes

→ Atmosphere: The big protective layer surrounding the earth.

→ Composition of Atmosphere: Atmosphere is a mixture of different gases. Two gases are main Nitrogen (almost 78%) and Oxygen (almost 21%).

→ Layers of Atmosphere: Four layers.

• Troposphere
• Stratosphere
• Mesosphere
• Thermosphere

→ Troposphere: This layer is the closest to the earth. All the happenings take place in the troposphere. This layer protects us from the dangerous ultra-violet rays of the sun.

→ Factors affecting the atmosphere: Three main factors affect the atmosphere

• Latitudes
• Height above the sea level
• Distance from the sea.

→ Global Warming: The increase in global temperatures brought about the increased emission of greenhouse gases into the atmosphere.

→ Troposphere: It is the lowermost layer of the atmosphere.

→ Weather: It is the description of the atmospheric conditions of a particular place at a particular time for a short period of time.

→ Climate: It is the composite or integrated picture of the weather conditions over a long period of time such as a season or a year.

वायुमण्डल तथा तापमान PSEB 7th Class SST Notes

→ वायुमण्डल – हमारी पृथ्वी के चारों ओर वायु का एक विशाल आवरण है। इसे वायुमण्डल कहते हैं।

→ वायु का संघटन – वायु विभिन्न गैसों का मिश्रण है। इसमें दो मुख्य गैसें हैं-नाइट्रोजन (लगभग 78%) तथा ऑक्सीजन (लगभग 21%)।

→ वायुमण्डल की परतें – वायुमण्डल की चार परतें हैं- अशान्त मण्डल, समताप मण्डल, मध्यवर्ती मण्डल तथा तापमण्डल।

→ क्षोभमण्डल अथवा अशांत मण्डल – यह वायुमण्डल की सबसे निचली परत है। मौसम सम्बन्धी सभी घटनाएँ क्षोभमण्डल में ही घटती हैं।

→ यह परत सूर्य की पराबैंगनी किरणों के हानिकारक प्रभाव से भी हमारी रक्षा करती है।

→ जलवायु को प्रभावित करने वाले कारक – जलवायु को कई कारक प्रभावित करते हैं। इनमें से तीन मुख्य कारक हैं-अक्षांश, समुद्र तल से ऊँचाई एवं समुद्र से दूरी।

ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ-ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਵਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਵਾ ਦਾ ਸੰਘਟਨ-ਹਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਗੈਸਾਂ ਹਨ-ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਲਗਪਗ 78%) ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਲਗਪਗ 21%)।

→ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ-ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਹਨ-ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ, ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ, ਮੱਧਵਰਤੀ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਤਾਪ ਮੰਡਲ ।

→ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ-ਇਹ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪਰਤ ਹੈ । ਮੌਸਮ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇਹ ਪਰਤ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ-ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹਨ-ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼, ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 2 The Internal and External Face of the Earth will help you in revision during exams.

The Internal and External Face of the Earth PSEB 7th Class SST Notes

→ Lithosphere: It includes the earth’s crust called Sial. The normal width of this part is almost 100 kms. It has more Silicon and Aluminium.

→ Minerals: These are those natural substances that are made up of one element or a combination of elements.

→ Rocks: The combined form of natural minerals is called Rocks. These are of three types Igneous, Sedimentary and Metamorphic.

→ Magma: In the depth of the earth, most substances are found in a melt state called Magma.

→ Lava: When magma reaches the earth’s surface, it is called lava.

→ Igneous and Metamorphic Rocks:

• The molten lava cools down, gets solidified, and thus comes into existence-Igneous Rocks.
• Metamorphic rocks come into existence through Igneous and Sedimentary rocks.
• In fact, Igneous and sedimentary rocks undergo a transformation that is chemical as well as structural because of pressure and heat.
• As a result, the construction and structure of these rocks changes, and these are called Metamorphic rocks.
• Example: Granite is an igneous rock while Gneiss made up of Granite is a metamorphosized rock.

→ Metallic and Non-metallic Minerals: Metallic minerals contain metals like iron, silver, etc. while Non-metallic minerals don’t contain metals like Abhrak, Potassium, Gypsum, etc.

→ Preservation of Minerals: It takes hundreds of years the make minerals, so these must be preserved.

→ Crust: The outermost layer of earth.

→ Core: The innermost layer of the earth.

→ Sedimentary rocks: Any rock formed by the deposition of sediments.

→ Mantle: The mantle is the intermediate layer between the crust and the core of the earth.

→ Minerals: A mineral is a naturally occurring substance having a definite chemical composition and physical properties.

→ Lithospheric plates: A large segment of earth crust that can ‘float’ across the heavier, semi-molten rock below.

पृथ्वी का आन्तरिक तथा बाहरी स्वरूप PSEB 7th Class SST Notes

→ स्थलमण्डल – इसमें पृथ्वी की ऊपरी कठोर परत आती है, जिसे सियाल कहते हैं। इस भाग की साधारण मोटाई 100 किलोमीटर के लगभग है। इसमें सिलिकॉन और एल्युमीनियम के तत्त्व अधिक मात्रा में पाये जाते हैं।

→ खनिज – खनिज वे प्राकृतिक पदार्थ हैं जो किसी एक या एक से अधिक तत्त्वों के मेल से बने हैं।

→ चट्टान (शैल) – प्राकृतिक रूप से पाये जाने वाले खनिजों के मिश्रण को चट्टान कहते हैं। निर्माण के आधार पर ये तीन प्रकार की होती हैं-आग्नेय, तलछटी तथा रूपांतरित।

→ मैग्मा – पृथ्वी की गहराई में अधिकांश पदार्थ पिघली हुई अवस्था में पाये जाते हैं। इसे मैग्मा कहते हैं।

→ लावा – जब मैग्मा पृथ्वी के धरातल पर पहुंचता है, तो वह लावा कहलाता है।

→ आग्नेय शैल तथा रूपान्तरित शैल – आग्नेय शैल पिघले हुए लावे के ठण्डा होकर जमने से बनती है। जबकि रूपान्तरित शैलों का निर्माण तलछटी या आग्नेय शैलों के गुण तथा रंग-रूप बदलने से होता है।

→ उदाहरण के लिए ग्रेनाइट एक आग्नेय शैल है, जबकि ग्रेनाइट के रूप परिवर्तन से बनी नीस एक रूपान्तरित शैल है।

→ धात्विक खनिज – इन खनिजों में धातु के अंश पाये जाते हैं; जैसे-लोहा, सोना, चांदी, तांबा आदि चिल्ली (दक्षिणी अमेरिका) संसार में सबसे अधिक तांबा पैदा करता है।

→ अधात्विक खनिज – इन खनिजों में धातु के अंश नहीं पाये जाते; जैसे-अभ्रक, पोटाश, जिप्सम आदि।

→ खनिजों का संरक्षण – खनिजों के निर्माण में सैंकड़ों वर्ष लग जाते हैं। इसलिए इनका संरक्षण आवश्यक है।

→ चालक शक्ति – जिस शक्ति (ऊर्जा) से हमारे वाहन चलते हैं, उसे चालक शक्ति कहते हैं।

ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਥਲ ਮੰਡਲ-ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਖਤ ਪਰਤ (ਪੇਪੜੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਆਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਭਾਗ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਮੋਟਾਈ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾਨ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਖਣਿਜ-ਖਣਿਜ ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੱਟਾਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਚੱਟਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਅਗਨੀ, ਤਹਿਦਾਰ ਜਾਂ ਤਲਛੱਟੀ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ।

→ ਮੈਗਮਾ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਦਾਰਥ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਗਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਾਵਾ-ਜਦੋਂ ਮੈਗਮਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਲਾਵਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਲਾਵੇ ਦੇ ਠੰਢਾ ਹੋ ਕੇ ਜੰਮਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਤਹਿਦਾਰ ਜਾਂ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਨਾਈਟ ਇਕ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦੇ ਰੂਪ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਣੀ ਨਾਈਸ ਇਕ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ।

→ ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਲੋਹਾ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ ਆਦਿ । ਚਿੱਲੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਂਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ; ਜਿਵੇਂ-ਅਬਰਕ, ਪੋਟਾਸ਼, ਜਿਪਸਮ ਆਦਿ ।

→ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ-ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ-ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ (ਊਰਜਾ) ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵਾਹਨ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 22 National Movement 1919-1947 A.D. will help you in revision during exams.

National Movement 1919-1947 A.D. PSEB 8th Class SST Notes

→ Truth and Non-violence: Mahatma Gandhi was the most important leader of our freedom movement after 1916 A.D.

→ He adopted the path of truth and non-violence and gave strength to our national movement.

→ All the movements started by him were based upon truth and non-violence.

→ Main Events of the Struggle: Khilafat Movement, the arrival of Simon Commission, Dandi March, Quit India Movement and some other events proved to be the milestones of the freedom struggle.

→ Rowlatt Act: The British passed Rowlatt Act in 1919 A.D. to crush the national movement.

→ According to this Act, anyone could be arrested and put in prison without being tried in a court of law.

→ Jallianwala Bagh Tragedy: Many rallies and processions were held to protest against the Rowlatt Act at many places in India.

→ One such rally was held on 13th April 1919 A.D. in Jallianwala Bagh at Amritsar.

→ Hundreds of innocent people were killed and thousands wounded when General Dyer ordered firing on unarmed people attending the meeting.

→ Non-Cooperation Movement: This movement was started in 1920 A.D. by Gandhiji against British rule.

→ The Hindus and Muslims collectively opposed the government.

→ Khilafat Movement: This movement continued side by side with the Non-Cooperation Movement.

→ The Muslims had started this movement against British rule because the Government of England had not treated well the Sultan of Turkey.

→ Naujawan Sabha: Sardar Bhagat Singh founded Naujawan Sabha in 1925-26 A.D.

→ The main aim of Naujawan Sabha was to create a spirit of patriotism and self-sacrifice among the youth.

→ Akali Movement or Gurudwara Reforms Movement: The management of the Gurudwaras in Punjab was in the hands of corrupt Mahants.

→ The Sikhs wanted to save the Gurudwaras from the clutches of such corrupt Mahants.

→ The Sikhs started the Gurudwara Reform Movement.

→ Babbar Akali Movement: Some Sikh leaders of the Gurudwara Reform Movement turned violent.

→ Their leader Kishan Singh established “Chakravarti Jatha” which propagated against the British loyalists.

→ Simon Commission: The Simon Commission was sent by the British Government in 1927 A.D. to know as to what more political concessions be granted to the Indians after the passing of the Government of India Act of 1919.

→ Purana Swaraj: In 1929, the Congress in its Lahore Session passed a resolution demanding complete Independence or “Poorna Swaraj”.

→ Civil Disobedience Movement: This movement was started by Mahatma Gandhi.

→ He along with his trusted followers, marched to Dandi (Gujarat) where he broke the Salt Law by making salt on the sea coast in March 1930 A.D.

→ The first phase of this movement ended in 1931.

→ Its second phase was started in 1932 A.D.

→ The Government arrested thousands of Satyagrahis and sent them to jails.

→ It also committed atrocities against them. The movement come to an end in 1934.

→ Quit India Movement: During the Second World War, the Congress under the leadership of Mahatma Gandhi started the Quit India Movement in August 1942.

→ Prominent Congress leaders were imprisoned.

→ The government suppressed the movement mercilessly.

→ Freedom of India: India won her freedom from British rule.

→ It was partitioned into two countries – India and Pakistan in August 1947 A.D.

भारत का स्वतन्त्रता संग्राम : 1919-1947 PSEB 8th Class SST Notes

→ सत्य और अहिंसा -1916 ई० के पश्चात् भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलन के मुख्य नेता महात्मा गांधी जी थे। उन्होंने सत्य और अहिंसा का मार्ग अपनाकर राष्ट्रीय आन्दोलन को सबल बनाया। उनके द्वारा चलाए गए सभी आन्दोलन सत्य और अहिंसा पर आधारित थे।

→ आन्दोलन की घटनाएं – प्रमुख खिलाफ़त आन्दोलन, साइमन कमीशन का आगमन, डाण्डी यात्रा, भारत छोड़ो आन्दोलन तथा कुछ अन्य घटनाएं इस आन्दोलन में मील का पत्थर सिद्ध हईं।

→ रौलेट एक्ट – अंग्रेज़ों ने यह कानून भारतीय भावनाओं को कुचलने के लिए 1919 में पास किया। इसके अनुसार किसी व्यक्ति को बिना मुकद्दमा चलाए बन्दी बनाया जा सकता था।

→ जलियांवाला बाग़ दुर्घटना – रौलेट एक्ट के विरोध में भारत में स्थान-स्थान पर जलसे और जुलूस निकाले गए। ऐसी ही एक विरोध सभा 13 अप्रैल, 1919 का अमृतसर के जलियांवाला बाग़ में हुई।

→ निःशस्त्र भीड़ पर गोलियां चलाकर जनरल डायर ने अनगिनत लोगों की हत्या की तथा अनगिनत लोगों को घायल कर दिया।

→ असहयोग आन्दोलन यह आन्दोलन अंग्रेज़ी शासन के विरोध में 1920 में आरम्भ किया गया। इसमें हिन्दू तथा मुसलमानों ने एक साथ मिलकर सरकार का विरोध किया।

→ खिलाफ़त आन्दोलन यह आन्दोलन असहयोग आन्दोलन के साथ-साथ चला। मुसलमानों ने यह आन्दोलन अंग्रेजी सरकार के विरुद्ध इसलिए चलाया था, क्योंकि इंग्लैण्ड की सरकार ने तुर्की के सुल्तान के साथ अच्छा व्यवहार नहीं किया था।

→ नौजवान सभा – नौजवान सभा की स्थापना 1925-26 ई० में सरदार भगत सिंह ने की।

→ नौजवान सभा के मुख्य उद्देश्य थे-नवयुवकों में बलिदान की भावना पैदा करना, देश-भक्ति तथा क्रान्तिकारी विचारों का प्रचार करना।

→ अकाली लहर अथवा गुरुद्वारा सुधार आन्दोलन – अंग्रेजों के समय पंजाब के गुरुद्वारों का प्रबन्ध भ्रष्ट महन्तों के हाथ में था। सिक्ख भ्रष्ट महन्तों से अपने धार्मिक स्थानों को बचाना चाहते थे। इसलिए उन्होंने गुरुद्वारा आन्दोलन सुधार का आरम्भ किया।

→ बब्बर अकाली लहर – कई सिक्ख नेता गुरुद्वारा सुधार आन्दोलन को हिंसात्मक ढंग से चलाना चाहते थे।

→ उनके नेता किशन सिंह ने चक्रवर्ती जत्था स्थापित करके होशियारपुर तथा जालन्धर में अंग्रेज़ी पिटुओं के दमन के विरुद्ध प्रचार किया।

→ साइमन कमीशन – यह कमीशन 1928 में इसलिए भारत भेजा गया था ताकि इस बात का पता लगाया जा सके कि 1919 के कानून के बाद भारतीयों को और क्या राजनीतिक सुविधाएं प्रदान की जा सकती हैं।

→ पूर्ण स्वराज्य (स्वराज) – 1929 के लाहौर अधिवेशन में कांग्रेस ने पूर्ण स्वराज्य का प्रस्ताव पास किया।

→ सविनय अवज्ञा आन्दोलन – यह आन्दोलन 1930 ई० में गांधी जी ने डाण्डी मार्च के साथ आरम्भ किया। इसका प्रथम चरण 1931 में समाप्त हुआ। इसका दूसरा चरण 1934 में आरम्भ हुआ। सरकार ने भारतीय जनता पर बड़े अत्याचार किए।

→ भारत छोड़ो आन्दोलन – द्वितीय महायुद्ध के दौरान कांग्रेस ने गांधी जी की अध्यक्षता में भारत छोड़ो आन्दोलन चलाया।

→ सभी बड़े-बड़े भारतीय नेताओं को बन्दी बना लिया गया। इससे अंग्रेज़ भारत को स्वतन्त्र करने के लिए बाध्य हो गए।

→ भारत की स्वतन्त्रता – भारत 1947 में स्वतन्त्र कर दिया गया। इसके एक भाग को इससे अलग कर दिया गया। यह नया भाग पाकिस्तान के नाम से अस्तित्व में आया।

ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ : 1919-1947 PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ-1916 ਈ: ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨੇਤਾ ਮਹਾਤਮਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ਦਾ ਮਾਰਗ ਅਪਣਾ ਕੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ ਬਣਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਚਲਾਏ ਗਏ ਸਾਰੇ ਅੰਦੋਲਨ ਸੱਚ ਅਤੇ ਅਹਿੰਸਾ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਸਨ ।

→ ਅੰਦੋਲਨ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਘਟਨਾਵਾਂ-ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ, ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ, ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ ਦਾ ਆਗਮਨ, ਡਾਂਡੀ ਯਾਤਰਾ, ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਘਟਨਾਵਾਂ ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਵਿਚ ਮੀਲ ਪੱਥਰ ਸਿੱਧ ਹੋਈਆਂ ।

→ ਰੌਲਟ ਐਕਟ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਇਹ ਕਾਨੂੰਨ ਭਾਰਤੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਚਲਣ ਲਈ 1919 ਈ: ਵਿਚ ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਮੁਕੱਦਮਾ ਚਲਾਏ ਬੰਦੀ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਸੀ ।

→ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਦੁਰਘਟਨਾ-ਰੌਲਟ ਐਕਟ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਥਾਂ-ਥਾਂ ‘ਤੇ ਜਲਸੇ ਅਤੇ ਜਲਸ ਕੱਢੇ ਗਏ । ਅਜਿਹੀ ਹੀ ਇਕ ਵਿਰੋਧ ਸਭਾ 13 ਅਪਰੈਲ, 1919 ਈ: ਨੂੰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦੇ ਜਲ੍ਹਿਆਂਵਾਲਾ ਬਾਗ਼ ਵਿਚ ਹੋਈ । ਨਿਹੱਥੀ ਭੀੜਤੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾ ਕੇ ਜਨਰਲ ਡਾਇਰ ਨੇ ਅਣਗਿਣਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਅਣਗਿਣਤਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

→ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ-ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੋਧ ਵਿਚ 1920 ਈ: ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ।

→ ਖਿਲਾਫ਼ਤ ਅੰਦੋਲਨ-ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਅਸਹਿਯੋਗ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਿਆ । ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਨੇ ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਇਸ ਲਈ ਚਲਾਇਆ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਇੰਗਲੈਂਡ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਤੁਰਕੀ ਦੇ ਸੁਲਤਾਨ ਨਾਲ ਚੰਗਾ ਵਿਵਹਾਰ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ-ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1925-26 ਈ: ਵਿਚ ਸਰਦਾਰ ਭਗਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਨੌਜਵਾਨ ਸਭਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਸਨ-ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਵਿਚ ਬਲੀਦਾਨ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਭਰਨੀ, ਦੇਸ਼-ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕਰਨਾ ।

→ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ ਜਾਂ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ-ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਭਿਸ਼ਟ ਮਹੰਤਾਂ ਦੇ ਹੱਥ ਵਿਚ ਸੀ । ਸਿੱਖ, ਭ੍ਰਿਸ਼ਟ ਮਹੰਤਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ।

→ ਬੱਬਰ ਅਕਾਲੀ ਲਹਿਰ-ਕਈ ਸਿੱਖ ਨੇਤਾ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਸੁਧਾਰ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਹਿੰਸਾਤਮਕ ਢੰਗ ਨਾਲ ਚਲਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨੇਤਾ ਕਿਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਨੇ ਚੱਕਰਵਾਤੀ ਜੱਥਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਕੇ, ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਅਤੇ ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪਿੱਠੂਆਂ ਦੇ ਦਮਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਪ੍ਰਚਾਰ ਕੀਤਾ ।

→ ਸਾਈਮਨ ਕਮਿਸ਼ਨ-ਇਹ ਕਮਿਸ਼ਨ 1928 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਭੇਜਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਤਾਂ ਕਿ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕੇ ਕਿ 1919 ਈ: ਦੇ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕੀ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ-1929 ਈ: ਦੇ ਲਾਹੌਰ ਇਜਲਾਸ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਪੂਰਨ ਸਵਰਾਜ ਦਾ ਮਤਾ ਪਾਸ ਕੀਤਾ ।

→ ਸਿਵਿਲ-ਨਾ-ਫੁਰਮਾਨੀ-ਇਹ ਅੰਦੋਲਨ 1930 ਈ: ਵਿਚ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਨੇ ਡਾਂਡੀ ਮਾਰਚ ਦੇ ਨਾਲ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਪੜਾਅ 1931 ਈ: ਵਿਚ ਖ਼ਤਮ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਦਾ ਦੂਜਾ ਪੜਾਅ 1934 ਈ: ਵਿਚ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਜਨਤਾ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਕੀਤੇ ।

→ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ-ਦੂਜੇ ਵਿਸ਼ਵ ਯੁੱਧ ਦੌਰਾਨ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਦੀ ਪ੍ਰਧਾਨਗੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਛੱਡੋ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਇਆ । ਸਾਰੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭਾਰਤੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦੀ ਬਣਾ ਲਿਆ ਗਿਆ । ਫਿਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਭਾਰਤ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਭਾਰਤ ਨੂੰ 1947 ਈ: ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦੇ ਇਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਇਸ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਕ ਨਵਾਂ ਭਾਗ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਹੋਂਦ ਵਿਚ ਆਇਆ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 21 National Movement 1885-1919 will help you in revision during exams.

National Movement 1885-1919 PSEB 8th Class SST Notes

→ Nationalist Movement:

• The nationalist movement started in India after the Revolt of 1857 A.D.
• The main objectives of this movement were national freedom, democracy, social equality, and national development.

→ Early Phase (1885-1905 A.D.):

• Many political organizations were formed in the second half of the 19th century like-Bombay Association, Indian Association, Madras Native Association, Poona Sarvjanic Sabha, and Madras Mahajan Sabha.
• Indian National Congress was formed in 1885 A.D.
• Congress adopted moderate policies in its early years like the spread of education, Industrial development, debt waiver of farmers, etc.

→ Indian Nationalist Movement (1905-1919 A.D.):

• Even simple and general demands of Congress were not met by the British rulers.
• Consciousness among people aroused and one extremist party was originated within Congress.

→ Origin of Extremists:

• Partition of Bengal by Curzon, Russian defeat from Japan, the Russian revolution of 1905 A.D., and the Leadership of Lal-Bal-Pal gave encouragement to extremism.
• Extremists wanted that their demands should be met by putting more and more pressure.

→ Boycott and Swadeshi Movement:

• The movement which came out of anger at the partition of Bengal gave birth to Boycott and Swadeshi movement.
• The main objective of this movement was to encourage local industries and to boycott British goods.

→ Extremist Leaders:

• Lal-Bal-Pal were extremist leaders of Congress who wanted to attain Swaraj through struggle, Boycot,t, and Swadeshi.
• They dominated Indian politics after 1905 A.D.

→ Revolutionaries:

• Many youngsters of Punjab, Uttar Pradesh, and Bengal-like states started revolutionary movements.
• They believed in the killing of Britishers, the use of weapons, and self-sacrifice.

→ Gadar Movement:

• Gadar Party was founded in San Fransisco (USA) in 1913 A.D.
• Baba Sohan Singh Bhakna was appointed its President.
• This organization tried to throw the British out of India through armed revolution under the leadership of Ras Bihari Bose and Kartar Singh Sarabha.

राष्ट्रीय आन्दोलन : 1885-1919 ई० PSEB 8th Class SST Notes

→ राष्ट्रवादी आन्दोलन -1857 के विद्रोह के पश्चात् भारत में एक राष्ट्रवादी आन्दोलन का आरम्भ हुआ। इस आन्दोलन के प्रमुख लक्ष्य राष्ट्रीय स्वाधीनता, लोकतन्त्र, सामाजिक समानता और राष्ट्रीय विकास थे।

→ आरम्भिक चरण (1885-1905) – उन्नीसवीं शताब्दी के उत्तरार्द्ध में अनेक राजनीतिक संगठनों की स्थापना हुई-बाम्बे एसोसिएशन, इंडियन एसोसिएशन, मद्रास (चेन्नई) नैटिव एसोसिएशन, पूना सार्वजनिक सभा और मद्रास (चेन्नई) महाजन सभा।

→ 1885 में भारतीय राष्ट्रीय कांग्रेस की स्थापना हुई। आरम्भिक वर्षों में कांग्रेस ने नरम नीतियां अपनाईं-शिक्षा प्रसार, औद्योगिक विकास, किसानों के कर्मों में राहत इत्यादि।

→ भारतीय राष्ट्रवादी आन्दोलन (1905-1919) – ब्रिटिश शासकों ने कांग्रेस की मामूली साधारण मांगें भी नहीं मानीं। जनता की चेतना बढ़ी और कांग्रेस के भीतर एक गरमपंथी दल का जन्म हुआ।

→ गरमपंथ का उदय – कर्जन द्वारा बंगाल विभाजन, जापान के हाथों रूस की हार, 1905 की रूसी क्रान्ति तथा लाल-बाल-पाल के नेतृत्व ने गरमपंथ को बढ़ावा दिया। गरमपंथी भारी दबाव डालकर अपनी मांगें मनवाना चाहते थे।

→ बहिष्कार और स्वदेशी आन्दोलन – बंगाल विभाजन के परिणामस्वरूप जन्मी गुस्से की लहर ने स्वदेशी और बहिष्कार आन्दोलन को जन्म दिया।

→ इस आन्दोलन का उद्देश्य देशी उद्योगों को प्रोत्साहन देना और ब्रिटिश माल का बहिष्कार करना था।

→ गर्म दल के नेता लाल-बाल-पाल कांग्रेस के गर्म दलीय नेता थे जो संघर्ष, बहिष्कार और स्वदेशी द्वारा स्वराज्य प्राप्त करना चाहते थे। 1905 के बाद देश की राजनीति में उनका बड़ा प्रभुत्व रहा।

→ क्रान्तिकारी – पंजाब, उत्तर प्रदेश, बंगाल आदि प्रान्तों में अनेक नवयुवकों ने क्रान्तिकारी आन्दोलन चलाये। वे अंग्रेजों की हत्या, शस्त्र-प्रयोग तथा आत्म-बलिदान में विश्वास करते थे।

→ ग़दर आन्दोलन – ग़दर पार्टी की स्थापना 1913 ई० में सान फ्रांसिस्को (अमेरिका) में हुई। इसका प्रधान बाबा सोहन सिंह भकना को बनाया गया।

→ इस संस्था ने रास बिहारी बोस तथा करतार सिंह सराभा के नेतृत्व में सशस्त्र क्रान्ति द्वारा अंग्रेज़ों को भारत से बाहर निकालने का प्रयास किया।

ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ : 1885-1919 ਈ. PSEB 8th Class SST Notes

→ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ-1857 ਈ: ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਸਵਾਧੀਨਤਾ, ਲੋਕਤੰਤਰ, ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਵਿਕਾਸ ਸਨ ।

→ ਆਰੰਭਿਕ ਪੜਾਅ (1885-1905) 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਅੱਧ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਗਠਨਾਂ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ ਬਾਂਬੇ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਇੰਡੀਅਨ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਮਦਰਾਸ (ਚੇਨੱਈ) ਲੈਟਿਵ ਐਸੋਸੀਏਸ਼ਨ, ਪੂਨਾ ਸਰਵਜਨਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਮਦਰਾਸ (ਚੇਨੱਈ) ਮਹਾਜਨ ਸਭਾ ।

→ 1885 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਹੋਈ । ਆਰੰਭਿਕ ਸਾਲਾਂ ਵਿਚ ਕਾਂਗਰਸ ਨੇ ਨਰਮ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਿਵੇਂ-ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਸਾਰ, ਉਦਯੋਗਿਕ ਵਿਕਾਸ, ਕਿਸਾਨਾਂ ਦੇ ਕਰਜ਼ਿਆਂ ਵਿਚ ਰਾਹਤ ਆਦਿ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਵਾਦੀ ਅੰਦੋਲਨ (1905- 1919)-ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੀਆਂ ਮਾਮੂਲੀ ਸਾਧਾਰਨ ਮੰਗਾਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਮੰਨੀਆਂ । ਜਨਤਾ ਵਿਚ ਚੇਤਨਾ ਵਧੀ ਅਤੇ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇਕ ਗਰਮਪੰਥੀ ਦਲ ਦਾ ਜਨਮ ਹੋਇਆ ।

→ ਗਰਮ ਦਲ ਦਾ ਉਦੈ-ਕਰਜ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ, ਜਾਪਾਨ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਰੂਸ ਦੀ ਹਾਰ, 1905 ਦੀ ਰੂਸੀ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਅਤੇ ਲਾਲ-ਬਾਲ-ਪਾਲ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਗਰਮ ਦਲ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ । ਗਰਮਦਲੀਏ ਭਾਰੀ ਦਬਾਅ ਪਾ ਕੇ ਆਪਣੀਆਂ ਮੰਗਾਂ ਮਨਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

→ ਬਾਈਕਾਟ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅੰਦੋਲਨ-ਬੰਗਾਲ ਵੰਡ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜਨਮੀ ਗੁੱਸੇ ਦੀ ਲਹਿਰ ਨੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਅਤੇ ਬਾਈਕਾਟ ਅੰਦੋਲਨ ਨੂੰ ਜਨਮ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਦੇਸ਼ੀ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ ਅਤੇ ਬਿਟਿਸ਼ ਮਾਲ ਦਾ ਬਾਈਕਾਟ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

→ ਗਰਮ ਦਲ ਦੇ ਨੇਤਾ-ਲਾਲ-ਬਾਲ-ਪਾਲ ਕਾਂਗਰਸ ਦੇ ਗਰਮ ਦਲੀ ਨੇਤਾ ਸਨ ਜਿਹੜੇ ਸੰਘਰਸ਼, ਬਾਈਕਾਟ ਅਤੇ ਸਵਦੇਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਸਵਰਾਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 1905 ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਰਾਜਨੀਤੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭੂਤਵ ਰਿਹਾ ।

→ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ-ਪੰਜਾਬ, ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਨੌਜਵਾਨਾਂ ਨੇ ਕ੍ਰਾਂਤੀਕਾਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਚਲਾਏ । ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ, ਹਥਿਆਰਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਆਤਮਬਲੀਦਾਨ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਦੇ ਸਨ ।

→ ਗ਼ਦਰ ਅੰਦੋਲਨ-ਗ਼ਦਰ ਪਾਰਟੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ 1913 ਈ: ਵਿਚ ਸਾਨਫ਼ਰਾਂਸਿਸਕੋ (ਅਮਰੀਕਾ) ਵਿਚ ਹੋਈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਧਾਨ ਬਾਬਾ ਸੋਹਨ ਸਿੰਘ ਭਕਨਾ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ।

→ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੇ ਰਾਸ ਬਿਹਾਰੀ ਬੋਸ ਅਤੇ ਕਰਤਾਰ ਸਿੰਘ ਸਰਾਭਾ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਹਥਿਆਰਬੰਦ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਦੁਆਰਾ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕੀਤਾ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 23 India after Independence will help you in revision during exams.

India after Independence PSEB 8th Class SST Notes

→ Framing of the Constitution: The Constituent Assembly of India started to prepare the new Constitution in July 1946 A.D. which was completed on 26th November 1949 A.D.

→ Unification of Indian Princely States: India became free on 15th August 1947 but the unification of Princely States was one of the biggest problems for India. This problem was solved by Sardar Vallabh Bhai Patel With great intelligence.

→ Reorganization of States: Indian states were reorganized in 1956 A.D. on the basis of language.

→ Development of Agriculture and Industries: A lot of development took place in India after independence in the fields of agriculture and industries.

→ Basis of Foreign Policy of India: The main base of the foreign policy of India is Non-Alignment. It means that India remains away from the military alliances of the world.

→ Another basis of our foreign policy in co-operation with the United Nations and keeping friendly relations with neighbouring countries.

→ Non-Aligned Movement: India, Yugoslavia, and Egypt were primary and main members of the Non-Aligned Movement.

→ Indian Prime Minister, Pt. Jawahar Lai Nehru, President of Yugoslavia Tito, and Egyptian President Nasir supported the policy of Non-Alignment.

→ But now the number of countries adopting this policy has been increased to a great extent.

→ This policy has taken the form of a powerful movement.

→ That’s why a group of Non-Aligned countries is known as ‘Third World Countries’.

→ India and its Neighbouring States: Pakistan, China, Bangladesh, and Sri Lanka are our main neighbouring countries.

→ Our other neighbouring countries are Bhutan, Nepal, and Myanmar.

→ India wanted to keep friendly relations with them but our relations with them have some negative aspects as well.

→ India and Pakistan: Mutual relations of India and Pakistan always remain tense.

→ But India wants to keep friendly relations with its neighbouring countries so that peace could be maintained in the Indian sub-continent.

→ India has tried a lot from time to time to keep cordial relations with Pakistan.

→ Panchsheel: Pt. Jawahar Lai Nehru gave 5 principles for world peace.

→ These were given the name of Panchsheel.

→ Its objective was to encourage the feeling of co-existence among neighbouring countries so that their sovereignty and integrity could be maintained.

→ India and United Nations Organisation: India is giving a great contribution to world peace through United Nations Organisation.

→ India has complete faith in the objectives of the United Nations Organisation.

→ That’s why one of the objectives of Indian foreign policy is to cooperate United Nations in maintaining world peace and solve mutual disputes through mutual discussion.

स्वतन्त्रता के पश्चात् का भारत PSEB 8th Class SST Notes

→ संविधान का निर्माण – भारतीय संविधान सभा ने जुलाई 1946 ई० में नया संविधान बनाना आरम्भ किया जो कि 26 नवम्बर, 1949 ई० को पूरा हुआ।\

→ देशी-रियासतों का एकीकरण – भारत 15 अगस्त, 1947 ई० को आज़ाद हुआ था परन्तु देशी रियासतों का एकीकरण भारत के लिए बहुत बड़ी समस्या थी। इस समस्या का समाधान सरदार पटेल ने बड़ी सूझबूझ से किया।

→ राज्यों का पुनर्गठन – 1956 ई० में भाषा के आधार पर भारत के राज्यों का पुनर्गठन किया गया।

→ कृषि तथा उद्योगों में विकास – स्वतन्त्रता प्राप्ति के पश्चात् भारत ने कृषि तथा उद्योगों में बहुत अधिक विकास किया है।

→ भारत की विदेश नीति के आधार – भारत की विदेश नीति का मुख्य आधार गुट-निरपेक्षता है। इसका अर्थ है कि भारत विश्व के सैनिक गुटों से दूर रहता है।

→ हमारी विदेश नीति के अन्य आधार हैं संयुक्त राष्ट्र से सहयोग तथा पड़ोसी राष्ट्रों से मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध स्थापित करना।

→ गुट-निरपेक्ष (नान- अलाइंड) आन्दोलन – गुट-निरपेक्ष आन्दोलन के आरम्भिक सदस्य भारत, यूगोस्लाविया तथा मिस्र थे। भारत के प्रधानमन्त्री पं० जवाहर लाल नेहरू, यूगोस्लाविया के राष्ट्रपति टीटो तथा मिस्र के राष्ट्रपति नासिर ने गुट-निरपेक्षता की नीति का समर्थन किया।

→ परन्तु आज इस नीति को अपनाने वाले देशों की संख्या बहुत अधिक हो गई है और इस नीति ने एक शक्तिशाली आन्दोलन का रूप धारण कर लिया है। इसी कारण गुट-निरपेक्ष देशों के समूह को ‘तृतीय विश्व’ या ‘तीसरी दुनिया’ कहकर पुकारा जाता है।

→ भारत तथा उसके पड़ोसी देश – हमारे मुख्य पड़ोसी देश पाकिस्तान, चीन, बांग्ला देश तथा श्रीलंका हैं। हमारे अन्य पड़ोसी भूटान, नेपाल तथा बर्मा (म्यनमार) हैं। भारत इनके साथ अच्छे सम्बन्ध स्थापित करना चाहता है, परन्तु इनके साथ हमारे सम्बन्धों के कुछ नकारात्मक पहलू भी हैं।

→ भारत तथा पाकिस्तान – भारत तथा पाकिस्तान के बीच आपसी सम्बन्ध आरम्भ से ही तनावपूर्ण रहे हैं। परन्तु भारत अपने पड़ोसी देशों से मैत्रीपूर्ण सम्बन्ध चाहता है ताकि भारतीय उपमहाद्वीप में शान्ति बनी रहे।

→ पाकिस्तान के साथ मधुर सम्बन्ध बनाने के लिए भारत ने समय समय पर अनेक प्रयास किए हैं।

→ पंचशील -1954 ई० में पण्डित जवाहर लाल नेहरू ने विश्व-शान्ति के लिए पाँच सिद्धान्त बनाए। इसे पंचशील का नाम दिया जाता है।

→ इसका उद्देश्य पड़ोसी देशों के बीच सह-अस्तित्व की भावना को बढ़ाना है ताकि उनकी प्रभुसत्ता और अखण्डता बनी रहे।

→ भारत तथा संयुक्त राष्ट्र- भारत संयुक्त राष्ट्र के माध्यम से विश्वशान्ति में महत्त्वपूर्ण योगदान दे रहा है।

→ भारत की संयुक्त राष्ट्र के उद्देश्यों में पूरी आस्था है। इसलिए भारत की विदेश नीति का एक लक्ष्य संयुक्त राष्ट्र को विश्वशान्ति की स्थापना तथा विवादों को आपसी बातचीत द्वारा सुलझाने में सहयोग देना भी है।

ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦਾ ਭਾਰਤ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਨੇ ਜੁਲਾਈ, 1946 ਈ: ਵਿਚ ਨਵਾਂ ਸੰਵਿਧਾਨ ਬਣਾਉਣਾ ਆਰੰਭ ਕੀਤਾ ਜੋ ਕਿ 26 ਨਵੰਬਰ, 1949 ਈ: ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ ।

→ ਦੇਸੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ-ਭਾਰਤ 15 ਅਗਸਤ, 1947 ਈ: ਨੂੰ ਅਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਦੇਸ਼ੀ ਰਿਆਸਤਾਂ ਦਾ ਏਕੀਕਰਨ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਸਮੱਸਿਆ ਸੀ । ਇਸ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਹੱਲ ਸਰਦਾਰ ਪਟੇਲ ਨੇ ਬੜੀ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ।

→ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰ ਨਿਰਮਾਣ-1956 ਈ: ਵਿਚ ਭਾਸ਼ਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ।

→ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੇ ਬਾਅਦ ਭਾਰਤ ਨੇ ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕੀਤਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ-ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਭਾਰਤ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਸੈਨਿਕ ਗੁੱਟਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਸਾਡੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦੇ ਹੋਰ ਆਧਾਰ ਹਨ-ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਤੋਂ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਗੁਆਂਢੀ ਰਾਸ਼ਟਰਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ।

→ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ (ਨਾਨ ਅਲਾਇੰਡ) ਅੰਦੋਲਨ-ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਅੰਦੋਲਨ ਦੇ ਆਰੰਭਿਕ ਮੈਂਬਰ ਭਾਰਤ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਸਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ, ਯੂਗੋਸਲਾਵੀਆ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਟੀਟੋ ਅਤੇ ਮਿਸਰ ਦੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨਾਸਿਰ ਨੇ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖਤਾ ਦੀ ਨੀਤੀ ਦਾ ਸਮਰਥਨ ਕੀਤਾ ।

→ ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੂੰ ਅਪਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੀਤੀ ਨੇ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਾਰਨ ਗੁੱਟ-ਨਿਰਪੇਖ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ‘ਤੀਜਾ ਵਿਸ਼ਵ ਜਾਂ ‘ਤੀਜੀ ਦੁਨੀਆ’ ਕਹਿ ਕੇ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼-ਸਾਡੇ ਮੁੱਖ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਪਾਕਿਸਤਾਨ, ਚੀਨ, ਬੰਗਲਾਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਸ੍ਰੀਲੰਕਾ ਹਨ । ਸਾਡੇ ਹੋਰ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ ਭੂਟਾਨ, ਨੇਪਾਲ ਅਤੇ ਬਰਮਾ (ਮਿਆਂਮਾਰ) ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਪਹਿਲੂ ਵੀ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ-ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਤਨਾਅਪੂਰਨ ਰਹੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨਾਲ ਮਿੱਤਰਤਾਪੂਰਨ ਸੰਬੰਧ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਭਾਰਤੀ ਉਪ-ਮਹਾਂਦੀਪ ਵਿਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ । ਪਾਕਿਸਤਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾਉਣ ਦੇ ਲਈ ਭਾਰਤ ਨੇ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਅਨੇਕ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ਹਨ ।

→ ਪੰਚਸ਼ੀਲ-1954 ਈ: ਵਿਚ ਪੰਡਿਤ ਜਵਾਹਰ ਲਾਲ ਨਹਿਰੂ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਲਈ ਪੰਜ ਸਿਧਾਂਤ ਬਣਾਏ । ਇਸਨੂੰ ਪੰਚਸ਼ੀਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਉਦੇਸ਼ ਗੁਆਂਢੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਭਾਵਨਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਬਣੀ ਰਹੇ ।

→ ਭਾਰਤ ਅਤੇ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ-ਭਾਰਤ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਦੇ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਉਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਆਸਥਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੀ ਵਿਦੇਸ਼ ਨੀਤੀ ਦਾ ਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਸੰਯੁਕਤ ਰਾਸ਼ਟਰ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਅਤੇ ਵਿਵਾਦਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸੀ ਗੱਲਬਾਤ ਦੁਆਰਾ ਸੁਲਝਾਉਣ ਵਿਚ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਾ ਵੀ ਹੈ।