Bhagya

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 4 Ocean will help you in revision during exams.

Ocean PSEB 7th Class SST Notes

→ Oceans: The big reservoirs of water on earth are known as oceans. The Pacific Ocean, Atlantic Ocean, and Indian ocean are the main oceans.

→ Pacific Ocean: It is the longest and deepest ocean on earth. It is so deep that even the highest peak Mt. Everest can sink into it.

→ Seas: Every ocean is divided into small parts. These small parts are known as seas.

→ Speeds of Ocean Water: The ocean water has three speeds waves, currents, and tides.

→ Waves: Ripples in ocean water caused by winds blowing over the sea.

→ Current: When the ocean water starts moving in a specific direction it is known as an oceanic current.

→ The speed of oceanic current normally ranges from 2 km/hr to 10 km/hr.

→ Tides: Regular rise and fall of ocean water as a result of the gravitational pull of the sun and the moon. It happens twice in 24 hrs.

→ High tide and Low tide: On a full moon day the tides of the sea rise to the highest level. It is called high tides.

→ When the oceanic tides rise to the lowest level it is called low tides.

→ Water cycle: Unending movement of water between hydrosphere, atmosphere, lithosphere, and back to the hydrosphere.

→ Groundwater: Water that soaks underground, roots of plants help water go underground.

→ Transpiration: Water vapours are returned to the atmosphere by plants.

→ Water budget: The balancing of precipitation on the ground with evaporation and transpiration in the atmosphere.

→ Waves: Ripples in ocean water caused by winds blowing over the sea.

महासागर PSEB 7th Class SST Notes

→ महासागर – पृथ्वी पर जल के विशाल खण्डों को महासागर कहते हैं। प्रशान्त महासागर, अन्ध महासागर तथा हिन्द महासागर पृथ्वी के मुख्य महासागर हैं।

→ प्रशान्त महासागर – प्रशान्त महासागर संसार का सबसे लम्बा और गहरा महासागर है। यह इतना गहरा है कि संसार की सबसे ऊंची पर्वत चोटी एवरेस्ट भी इसमें डूब सकती है।

→ सागर – प्रत्येक महासागर कई छोटे-छोटे खण्डों में बंटा हुआ है। इन छोटे-छोटे खण्डों को सागर कहते हैं।

→ महासागरीय जल की गतियां – महासागरीय जल की तीन गतियां हैं-लहरें, धाराएं तथा ज्वार-भाटा।

→ लहरें – सागर का जल सदा ऊपर-नीचे होता रहता है। इसे लहर कहते हैं।लहरों का जन्म पवन की गति के कारण होता है।

→ धाराएं – जब महासागर का जल एक निश्चित दिशा में बहने लगता है, तो उसे महासागरीय धारा कहते हैं।

→ महासागरीय धारा की गति प्राय: 2 किलोमीटर से 10 किलोमीटर प्रति घण्टा तक हो सकती है।

→ ज्वार-भाटा – समुद्र के जल के नियमित उतार-चढ़ाव को ज्वार-भाटा कहते हैं। यह दिन में दो बार आता है।

→ बड़ा ज्वार-भाटा – पूर्णिमा तथा अमावस के दिन सागर की लहरें सबसे अधिक ऊंची उठती हैं। इसे बड़ा ज्वार-भाटा कहते हैं।

→ छोटा ज्वार-भाटा – शुक्लाष्टमी तथा कृष्णाष्टमी के दिन सागर की लहरें सबसे कम ऊंची उठती हैं। इसे छोटा ज्वार-भाटा कहते हैं।

ਮਹਾਂਸਾਗਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰ-ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਤੇ ਜਲ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ, ਅੰਧ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਅਤੇ ਹਿੰਦ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ-ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਸੰਸਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਅਤੇ ਡੂੰਘਾ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਹੈ । ਇਹ ਇੰਨਾ ਡੂੰਘਾ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਪਰਬਤ ਚੋਟੀ ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ ਵੀ ਇਸ ਵਿਚ ਡੁੱਬ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਸਾਗਰ-ਹਰੇਕ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਖੰਡਾਂ ਨੂੰ ਸਾਗਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਜਲ ਦੀਆਂ ਗਤੀਆਂ-ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਜਲੇ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਗਤੀਆਂ ਹਨ-ਲਹਿਰਾਂ, ਧਾਰਾਵਾਂ ਅਤੇ ਜਵਾਰ ਭਾਟਾ ।

→ ਲਹਿਰਾਂ-ਸਾਗਰ ਦਾ ਜਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉੱਪਰ-ਹੇਠਾਂ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਲਹਿਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹਿਰਾਂ ਦਾ ਜਨਮ ਪੌਣ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਧਾਰਾਵਾਂ-ਜਦੋਂ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦਾ ਜਲ ਇਕ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਵਹਿਣ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਧਾਰਾ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਹਾਂਸਾਗਰੀ ਧਾਰਾ ਦੀ ਗਤੀ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ 2 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਤੋਂ 10 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਤਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਜਲ ਦੇ ਨਿਯਮਿਤ ਉਤਰਾ-ਚੜ੍ਹਾਅ ਨੂੰ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦਿਨ ਵਿਚ ਦੋ ਵਾਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਡਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਪੁੰਨਿਆ ਅਤੇ ਮੱਸਿਆ, ਦੇ ਦਿਨ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਵੱਡਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਛੋਟਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ-ਚਾਨਣੀ ਤੇ ਹਨੇਰੀ ਅਸ਼ਟਮੀ ਦੇ ਦਿਨ ਸਾਗਰ ਦੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਉੱਚੀਆਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ ਛੋਟਾ ਜਵਾਰ-ਭਾਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 3 Atmosphere and Temperature will help you in revision during exams.

Atmosphere and Temperature PSEB 7th Class SST Notes

→ Atmosphere: The big protective layer surrounding the earth.

→ Composition of Atmosphere: Atmosphere is a mixture of different gases. Two gases are main Nitrogen (almost 78%) and Oxygen (almost 21%).

→ Layers of Atmosphere: Four layers.

• Troposphere
• Stratosphere
• Mesosphere
• Thermosphere

→ Troposphere: This layer is the closest to the earth. All the happenings take place in the troposphere. This layer protects us from the dangerous ultra-violet rays of the sun.

→ Factors affecting the atmosphere: Three main factors affect the atmosphere

• Latitudes
• Height above the sea level
• Distance from the sea.

→ Global Warming: The increase in global temperatures brought about the increased emission of greenhouse gases into the atmosphere.

→ Troposphere: It is the lowermost layer of the atmosphere.

→ Weather: It is the description of the atmospheric conditions of a particular place at a particular time for a short period of time.

→ Climate: It is the composite or integrated picture of the weather conditions over a long period of time such as a season or a year.

वायुमण्डल तथा तापमान PSEB 7th Class SST Notes

→ वायुमण्डल – हमारी पृथ्वी के चारों ओर वायु का एक विशाल आवरण है। इसे वायुमण्डल कहते हैं।

→ वायु का संघटन – वायु विभिन्न गैसों का मिश्रण है। इसमें दो मुख्य गैसें हैं-नाइट्रोजन (लगभग 78%) तथा ऑक्सीजन (लगभग 21%)।

→ वायुमण्डल की परतें – वायुमण्डल की चार परतें हैं- अशान्त मण्डल, समताप मण्डल, मध्यवर्ती मण्डल तथा तापमण्डल।

→ क्षोभमण्डल अथवा अशांत मण्डल – यह वायुमण्डल की सबसे निचली परत है। मौसम सम्बन्धी सभी घटनाएँ क्षोभमण्डल में ही घटती हैं।

→ यह परत सूर्य की पराबैंगनी किरणों के हानिकारक प्रभाव से भी हमारी रक्षा करती है।

→ जलवायु को प्रभावित करने वाले कारक – जलवायु को कई कारक प्रभावित करते हैं। इनमें से तीन मुख्य कारक हैं-अक्षांश, समुद्र तल से ऊँचाई एवं समुद्र से दूरी।

ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਅਤੇ ਤਾਪਮਾਨ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ-ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ ਹਵਾ ਦਾ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਘੇਰਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਵਾ ਦਾ ਸੰਘਟਨ-ਹਵਾ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਦੋ ਮੁੱਖ ਗੈਸਾਂ ਹਨ-ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਲਗਪਗ 78%) ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਲਗਪਗ 21%)।

→ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ-ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਪਰਤਾਂ ਹਨ-ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ, ਸਮਤਾਪ ਮੰਡਲ, ਮੱਧਵਰਤੀ ਮੰਡਲ ਅਤੇ ਤਾਪ ਮੰਡਲ ।

→ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ-ਇਹ ਵਾਯੂ ਮੰਡਲ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਹੇਠਲੀ ਪਰਤ ਹੈ । ਮੌਸਮ ਸੰਬੰਧੀ ਸਾਰੀਆਂ ਘਟਨਾਵਾਂ ਅਸ਼ਾਂਤ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੀ ਵਾਪਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਇਹ ਪਰਤ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਕਿਰਨਾਂ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਵੀ ਸਾਡੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਾਰਕ-ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਕਈ ਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਕਾਰਕ ਹਨ-ਅਕਸ਼ਾਂਸ਼, ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 2 The Internal and External Face of the Earth will help you in revision during exams.

The Internal and External Face of the Earth PSEB 7th Class SST Notes

→ Lithosphere: It includes the earth’s crust called Sial. The normal width of this part is almost 100 kms. It has more Silicon and Aluminium.

→ Minerals: These are those natural substances that are made up of one element or a combination of elements.

→ Rocks: The combined form of natural minerals is called Rocks. These are of three types Igneous, Sedimentary and Metamorphic.

→ Magma: In the depth of the earth, most substances are found in a melt state called Magma.

→ Lava: When magma reaches the earth’s surface, it is called lava.

→ Igneous and Metamorphic Rocks:

• The molten lava cools down, gets solidified, and thus comes into existence-Igneous Rocks.
• Metamorphic rocks come into existence through Igneous and Sedimentary rocks.
• In fact, Igneous and sedimentary rocks undergo a transformation that is chemical as well as structural because of pressure and heat.
• As a result, the construction and structure of these rocks changes, and these are called Metamorphic rocks.
• Example: Granite is an igneous rock while Gneiss made up of Granite is a metamorphosized rock.

→ Metallic and Non-metallic Minerals: Metallic minerals contain metals like iron, silver, etc. while Non-metallic minerals don’t contain metals like Abhrak, Potassium, Gypsum, etc.

→ Preservation of Minerals: It takes hundreds of years the make minerals, so these must be preserved.

→ Crust: The outermost layer of earth.

→ Core: The innermost layer of the earth.

→ Sedimentary rocks: Any rock formed by the deposition of sediments.

→ Mantle: The mantle is the intermediate layer between the crust and the core of the earth.

→ Minerals: A mineral is a naturally occurring substance having a definite chemical composition and physical properties.

→ Lithospheric plates: A large segment of earth crust that can ‘float’ across the heavier, semi-molten rock below.

पृथ्वी का आन्तरिक तथा बाहरी स्वरूप PSEB 7th Class SST Notes

→ स्थलमण्डल – इसमें पृथ्वी की ऊपरी कठोर परत आती है, जिसे सियाल कहते हैं। इस भाग की साधारण मोटाई 100 किलोमीटर के लगभग है। इसमें सिलिकॉन और एल्युमीनियम के तत्त्व अधिक मात्रा में पाये जाते हैं।

→ खनिज – खनिज वे प्राकृतिक पदार्थ हैं जो किसी एक या एक से अधिक तत्त्वों के मेल से बने हैं।

→ चट्टान (शैल) – प्राकृतिक रूप से पाये जाने वाले खनिजों के मिश्रण को चट्टान कहते हैं। निर्माण के आधार पर ये तीन प्रकार की होती हैं-आग्नेय, तलछटी तथा रूपांतरित।

→ मैग्मा – पृथ्वी की गहराई में अधिकांश पदार्थ पिघली हुई अवस्था में पाये जाते हैं। इसे मैग्मा कहते हैं।

→ लावा – जब मैग्मा पृथ्वी के धरातल पर पहुंचता है, तो वह लावा कहलाता है।

→ आग्नेय शैल तथा रूपान्तरित शैल – आग्नेय शैल पिघले हुए लावे के ठण्डा होकर जमने से बनती है। जबकि रूपान्तरित शैलों का निर्माण तलछटी या आग्नेय शैलों के गुण तथा रंग-रूप बदलने से होता है।

→ उदाहरण के लिए ग्रेनाइट एक आग्नेय शैल है, जबकि ग्रेनाइट के रूप परिवर्तन से बनी नीस एक रूपान्तरित शैल है।

→ धात्विक खनिज – इन खनिजों में धातु के अंश पाये जाते हैं; जैसे-लोहा, सोना, चांदी, तांबा आदि चिल्ली (दक्षिणी अमेरिका) संसार में सबसे अधिक तांबा पैदा करता है।

→ अधात्विक खनिज – इन खनिजों में धातु के अंश नहीं पाये जाते; जैसे-अभ्रक, पोटाश, जिप्सम आदि।

→ खनिजों का संरक्षण – खनिजों के निर्माण में सैंकड़ों वर्ष लग जाते हैं। इसलिए इनका संरक्षण आवश्यक है।

→ चालक शक्ति – जिस शक्ति (ऊर्जा) से हमारे वाहन चलते हैं, उसे चालक शक्ति कहते हैं।

ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੰਦਰੂਨੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲਾ ਰੂਪ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਥਲ ਮੰਡਲ-ਇਸ ਵਿਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਸਖਤ ਪਰਤ (ਪੇਪੜੀ ਆਉਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਿਆਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਭਾਗ ਦੀ ਸਾਧਾਰਨ ਮੋਟਾਈ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਦੇ ਲਗਪਗ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਵਿਚ ਸਿਲੀਕਾਨ ਅਤੇ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਦੇ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਖਣਿਜ-ਖਣਿਜ ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿਸੇ ਇਕ ਜਾਂ ਇਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੱਤਾਂ ਦੇ ਮੇਲ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

→ ਚੱਟਾਨ-ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਮਿਸ਼ਰਨ ਨੂੰ ਚੱਟਾਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਰਮਾਣ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਇਹ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ| ਅਗਨੀ, ਤਹਿਦਾਰ ਜਾਂ ਤਲਛੱਟੀ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ।

→ ਮੈਗਮਾ-ਧਰਤੀ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਪਦਾਰਥ ਪਿਘਲੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ਮੈਗਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਲਾਵਾ-ਜਦੋਂ ਮੈਗਮਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਲਾਵਾ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਰੁਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ-ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਪਿਘਲੇ ਹੋਏ ਲਾਵੇ ਦੇ ਠੰਢਾ ਹੋ ਕੇ ਜੰਮਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਤਹਿਦਾਰ ਜਾਂ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਅਤੇ ਰੰਗ-ਰੂਪ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਨਾਈਟ ਇਕ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ਜਦਕਿ ਗ੍ਰੇਨਾਈਟ ਦੇ ਰੂਪ ਪਰਿਵਰਤਨ ਤੋਂ ਬਣੀ ਨਾਈਸ ਇਕ ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਚੱਟਾਨ ਹੈ ।

→ ਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ-ਲੋਹਾ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ ਆਦਿ । ਚਿੱਲੀ ਦੱਖਣੀ ਅਫ਼ਰੀਕਾ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਤਾਂਬਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਅਧਾਤਵੀ ਖਣਿਜ-ਇਨ੍ਹਾਂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਧਾਤੂ ਦੇ ਅੰਸ਼ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ; ਜਿਵੇਂ-ਅਬਰਕ, ਪੋਟਾਸ਼, ਜਿਪਸਮ ਆਦਿ ।

→ ਖਣਿਜਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ-ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਚ ਸੈਂਕੜੇ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

→ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ-ਜਿਸ ਸ਼ਕਤੀ (ਊਰਜਾ) ਨਾਲ ਸਾਡੇ ਵਾਹਨ ਚਲਦੇ ਹਨ, ਉਸਨੂੰ ਚਾਲਕ ਸ਼ਕਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 29 Effects of Social Inequalities and Social Justice will help you in revision during exams.

Effects of Social Inequalities and Social Justice PSEB 8th Class SST Notes

→ Indian Constitution and Equality: Many elements are included in the Indian Constitution.

→ Equality, Liberty, and Secularism are some of the main elements. These elements determine Social Equality.

→ The Preamble of the Constitution: The Preamble of the Indian Constitution is given at the start of the Constitution.

→ It is written clearly in it that We, the people of India, have solemnly resolved to constitute India into a Sovereign, Socialist, Secular, Democratic, Republic and to secure to all its citizen’s Justice, Liberty, Equality, and Fraternity.

→ Social Inequality: Indian Society is divided into different classes and on many bases. It is known as Social Inequality.

→ Types of Social Inequality: Many types of Social Inequalities exist in our country.

→ Some of them are Casteism, Untouchability, Communalism, Linguism, and Illiteracy.

→ Reservation: In India, seats in different political institutions are reserved for the Scheduled Castes, Scheduled Tribes, and for Women. Seats are also reserved for them in government jobs.

सामाजिक असमानताएं-सामाजिक न्याय तथा प्रभाव PSEB 8th Class SST Notes

→ भारतीय संविधान तथा समानता – में कई सिद्धान्त सम्मिलित किये गए हैं। इन सिद्धान्तों में समानता, स्वतन्त्रता तथा धर्म-निरपेक्षता मुख्य हैं। ये सिद्धान्त सामाजिक समानता को सुनिश्चित बनाते हैं।

→ संविधान की प्रस्तावना – भारतीय संविधान की प्रस्तावना संविधान के आरम्भ में दी गई है। इसमें स्पष्ट रूप से अंकित है-‘हम भारत के लोग भारत में एक सम्पूर्ण प्रभुसत्ता सम्पन्न, समाजवादी, धर्म-निरपेक्ष, लोकतन्त्र स्थापित करने के लिए, सभी नागरिकों को सामाजिक, आर्थिक तथा राजनीतिक न्याय प्रदान करने के लिए वचनबद्ध हैं।

→ सामाजिक असमानता – भारत का समाज कई आधारों पर विभिन्न वर्गों में बंटा हुआ है। इसे सामाजिक असमानता कहते हैं।

→ सामाजिक असमानता के प्रकार – भारत में कई प्रकार की सामाजिक असमानता पाई जाती है। इनमें से मुख्य हैं: जातिवाद, छुआछूत, साम्प्रदायिकता, भाषावाद तथा अनपढ़ता।

→ आरक्षण – भारत में अनुसूचित जातियों, जनजातियों तथा स्त्रियों के लिए विभिन्न राजनीतिक संस्थाओं में सीटें आरक्षित हैं।

→ सरकारी नौकरियों में भी उनके लिए स्थान निश्चित हैं।

ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਸਮਾਜਿਕ ਨਿਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਕਈ ਸਿਧਾਂਤ ਸ਼ਾਮਲ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਿਧਾਂਤਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਨਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਮੁੱਖ ਹੈ । ਇਹ ਸਿਧਾਂਤ ਸਮਾਜਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਨੂੰ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ-ਭਾਰਤੀ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੀ ਪ੍ਰਸਤਾਵਨਾ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਰੰਭ ਵਿਚ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਹੈ-“ਅਸੀਂ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲੋਕ, ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕ ਸੰਪੂਰਨ ਪ੍ਰਭੂਸੱਤਾ ਸੰਪੰਨ, ਸਮਾਜਵਾਦੀ, ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ, ਲੋਕਤੰਤਰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ, ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ, ਆਰਥਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਨਿਆਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਵਚਨਬੱਧ ਹਾਂ ।”

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ-ਭਾਰਤ ਦਾ ਸਮਾਜ ਕਈ ਆਧਾਰਾਂ ‘ਤੇ ਵਿਭਿੰਨ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਮਾਜਿਕ ਅਸਮਾਨਤਾ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ-ਜਾਤੀਵਾਦ, ਛੂਤਛਾਤ, ਸੰਪ੍ਰਦਾਇਕਤਾ, ਭਾਸ਼ਾਵਾਦ ਅਤੇ ਅਨਪੜ੍ਹਤਾ ।

→ ਰਾਖਵਾਂਕਰਨ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੁਸੂਚਿਤ ਜਾਤੀਆਂ, ਜਨ-ਜਾਤੀਆਂ ਅਤੇ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਵਿਚ ਸੀਟਾਂ ਰਾਖਵੀਆਂ ਹਨ । ਸਰਕਾਰੀ ਨੌਕਰੀਆਂ ਵਿਚ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸੀਟਾਂ ਨਿਸਚਿਤ ਹਨ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 28 Judiciary and Its Special Jurisdiction will help you in revision during exams.

Judiciary and Its Special Jurisdiction PSEB 8th Class SST Notes

→ Parts of Government: There are main parts of government – Executive, Legislative, and Judiciary.

→ Legislative makes the law, Executive implements the law, and Judiciary does the work of justice.

→ Single Judiciary: The structure of a single judiciary has been kept in India.

→ All the courts right from the top and the bottom, are connected with each other.

→ Freedom of Judiciary: Special provisions are kept to make Judiciary independent and impartial.

→ For example, it has been kept separate from legislative and executive so that it can give its decisions independently.

→ Appellate Jurisdiction of Supreme Court: Supreme Court listens to the suits filed against the decisions of high courts of states.

→ As it is the highest court of the country, that’s why its decisions cannot be challenged anywhere.

→ Civil Suits: Appeal can be made in the Supreme Court against the decisions of any civil case.

→ But it should be proved by the high court that there is a definite legal question of general importance in this case.

→ In special cases, Supreme Court can listen to the appeal without the approval of the High Court.

→ Public Interest Litigation (P.I.L.): Any person can file a case of public interest in the court as P.I.L. who is not directly related to the case or suit.

→ Court listens to these cases in a regular way as it listens to other cases.

→ First Investigation Report (F.I.R.): It is necessary to inform the police at first instance in case of any incident occur. It is known as F.I.R. or First Investigation Report.

न्यायपालिका की कार्यविधि तथा विशेषाधिकार PSEB 8th Class SST Notes

→ सरकार के अंग – सरकार के तीन मुख्य अंग होते हैं-विधानपालिका, कार्यपालिका एवं न्यायपालिका। विधानपालिका कानून बनाती है, कार्यपालिका कानूनों को लागू करती है और न्यायपालिका न्याय करती है।

→ एकल न्यायपालिका – भारत में एकल न्यायपालिका की व्यवस्था की गई है। ऊपर से लेकर नीचे तक सभी न्यायालय आपस में जुड़े हुए हैं।

→ न्यायपालिका की स्वतन्त्रता – न्यायपालिका को स्वतन्त्र एवं निष्पक्ष बनाने के लिए विशेष प्रावधान किए गए हैं।

→ उदाहरण के लिए इसे विधानपालिका तथा कार्यपालिका से अलग रखा गया है, ताकि वह स्वतन्त्र रह कर निर्णय दे सके।

→ सर्वोच्च न्यायालय का अपीली क्षेत्राधिकार – सर्वोच्च न्यायालय राज्यों के उच्च न्यायालयों के निर्णयों के विरुद्ध अपीलें सुनता है।

→ देश का सबसे ऊंचा न्यायालय होने के कारण इसके निर्णय को अन्तिम माना जाता है।

→ दीवानी अपीलें – किसी भी दीवानी विवाद के निर्णय के विरुद्ध सर्वोच्च न्यायालय में अपील की जा सकती है। परन्तु उच्च-न्यायालय द्वारा यह प्रमाणित किया जाना आवश्यक है कि विवाद में साधारण महत्त्व का कोई ठोस कानूनी प्रश्न है।

→ विशेष केसों में सर्वोच्च न्यायालय उच्च न्यायालय की स्वीकृति के बिना भी अपील सुन सकता है।

→ जन-हित-मुकद्दमेंबाजी – जन-हित-मुकद्दमेंबाज़ी में सार्वजनिक हित में कोई भी व्यक्ति, जिसका किसी मुकद्दमें से सीधा सम्बन्ध नहीं है, अदालत में मुकद्दमा दायर कर सकता है।

→ अदालतों द्वारा उस मुकद्दमें की सुनवाई भी नियमित मुकद्दमों के समान ही की जाती है।

→ मुकद्दमें – मुकद्दमें मुख्य रूप से दो प्रकार के होते हैं- दीवानी तथा फ़ौजदारी।

→ एफ० आई० आर० किसी भी प्रकार की दुर्घटना होने पर सबसे पहले पुलिस को सूचित करना होता है। इसे एफ० आई० आर० अथवा प्राथमिक सूचना शिकायत कहा जाता है।

ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਕਾਰਜ ਵਿਧੀ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਅਧਿਕਾਰ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਅੰਗ-ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ । ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਨੂੰ ਲਾਗੂ ਧਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨਿਆਂ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਕਹਿਰੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਕਹਿਰੀ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉੱਪਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਹੇਠਾਂ ਤਕ ਸਾਰੀਆਂ ਅਦਾਲਤਾਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਜੁੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ।

→ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਅਤੇ ਨਿਰਪੱਖ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਤੋਂ ਅਲੱਗ ਰੱਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸੁਤੰਤਰ ਰਹਿ ਕੇ ਨਿਰਣਾ ਦੇ ਸਕੇ ।

→ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦਾ ਅਪੀਲੀ ਖੇਤਰਾਧਿਕਾਰ-ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਰਾਜਾਂ ਦੀਆਂ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲਿਆਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਪੀਲਾਂ ਸੁਣਦੀ ਹੈ । ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਚੀ ਅਦਾਲਤ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਨੂੰ ਅੰਤਿਮ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਦੀਵਾਨੀ ਅਪੀਲਾਂ-ਕਿਸੇ ਵੀ ਦੀਵਾਨੀ ਝਗੜੇ ਦੇ ਫ਼ੈਸਲੇ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਅਪੀਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੁਆਰਾ ਇਹ ਪ੍ਰਸਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਝਗੜੇ ਵਿਚ ਸਧਾਰਨ ਮਹੱਤਵ ਦਾ ਕੋਈ ਠੋਸ ਕਾਨੂੰਨੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਹੈ ।

→ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੇਸਾਂ ਵਿਚ ਸਰਵਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਉੱਚ ਅਦਾਲਤ ਦੀ ਮਨਜ਼ੂਰੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਵੀ ਅਪੀਲ ਸੁਣ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਨਹਿਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ-ਜਨਹਿਤ ਮੁਕੱਦਮੇਬਾਜ਼ੀ ਵਿਚ ਸਰਵਜਨਕ ਹਿੱਤ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਵੀ ਵਿਅਕਤੀ, ਜਿਸ ਦਾ ਕਿਸੇ ਮੁਕੱਦਮੇ ਨਾਲ ਸਿੱਧਾ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੈ, ਅਦਾਲਤ ਵਿਚ ਮੁਕੱਦਮਾ ਦਰਜ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

→ ਅਦਾਲਤਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਸ ਮੁਕੱਦਮੇ ਦੀ ਸੁਣਵਾਈ ਵੀ ਆਮ ਮੁਕੱਦਮਿਆਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੁਕੱਦਮੇ-ਮੁਕੱਦਮੇ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ- ਦੀਵਾਨੀ ਅਤੇ ਫ਼ੌਜਦਾਰੀ ।

→ ਐੱਫ. ਆਈ. ਆਰ.-ਕਿਸੇ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਸੂਚਿਤ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਨੂੰ ਐੱਫ. ਆਈ. ਆਰ. ਜਾਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸੂਚਨਾ ਸ਼ਿਕਾਇਤ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 27 Parliament – Structure, Role and Importance will help you in revision during exams.

Parliament – Structure, Role and Importance PSEB 8th Class SST Notes

→ Parliamentary Government in India: The system of Parliamentary government is there in India.

→ The central government has been divided into three parts – Executive, Legislative, and Judiciary.

→ The President is the head of the Executive but is the head only by name.

→ Houses of Parliament: There are two houses of Parliament – Lok Sabha and Rajya Sabha.

→ Parliament makes laws for the country.

→ Supremacy of Parliament: The meaning of supremacy of Parliament is that the Parliament is the supreme institution of the country.

→ Its members are elected by the people.

→ It means that laws are actually made by the people themselves.

→ The President signs the bill passed by the Parliament.

→ Relation of the President and Prime Minister: The position of the Prime Minister is more important in India.

→ The President is the executive head but all of his powers are used by the Prime Minister and his Council of Ministers.

→ It is compulsory for the President to accept the advice of the Prime Minister.

→ Prime Minister informs the President about the meetings of the Council of Ministers held from time to time.

संसद्-बनावट, भूमिका तथा विशेषताएं PSEB 8th Class SST Notes

→ भारत में संसदीय सरकार – भारत में संसदीय सरकार की व्यवस्था है। केन्द्रीय सरकार के तीन प्रमुख अंग हैं- कार्यपालिका, विधानपालिका तथा न्यायपालिका।

→ राष्ट्रपति कार्यपालिका का मुखिया होता है। परन्तु वह नाममात्र का मुखिया है।

→ संसद् के सदन – संसद् के दो सदन हैं- लोकसभा और राज्यसभा। संसद् देश के लिए कानून बनाती है।

→ संसद् की सर्वोच्चता – संसद् की सर्वोच्चता से अभिप्राय यह है कि संसद् देश की सर्वोच्च संस्था है। इसमें जनता द्वारा निर्वाचित सदस्य होते हैं।

→ अतः इसके द्वारा बनाए गए कानून वास्तव में जनता स्वयं बनाती है। संसद् द्वारा पारित कानून पर राष्ट्रपति को हस्ताक्षर करने ही पड़ते हैं।

→ राष्ट्रपति और प्रधान मन्त्री के सम्बन्ध – भारत में प्रधानमन्त्री की स्थिति राष्ट्रपति से अधिक महत्त्वपूर्ण है।

→ राष्ट्रपति कार्यकारी मुखिया है परन्तु उसकी सभी शक्तियों का प्रयोग प्रधानमन्त्री और उसका मन्त्रिपरिषद् करता है।

→ राष्ट्रपति के लिए प्रधानमन्त्री की सलाह मानना अनिवार्य है। प्रधानमन्त्री समयसमय पर राष्ट्रपति को मन्त्रिपरिषद् में हुई बैठकों की सूचना देता है।

→ इस प्रकार वह राष्ट्रपति तथा मन्त्रिपरिषद् के बीच कड़ी का काम करता है।

ਸੰਸਦ- ਬਣਤਰ, ਭੁਮਿਕਾ ਅਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਅੰਗ ਹਨ-ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ, ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਅਤੇ ਨਿਆਂਪਾਲਿਕਾ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਪਰੰਤੂ ਇਹ ਨਾਂ-ਮਾਤਰ ਦਾ ਮੁਖੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦ ਦੇ ਸਦਨ-ਸੰਸਦ ਦੇ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ-ਲੋਕ ਸਭਾ ਅਤੇ ਰਾਜ ਸਭਾ । ਸੰਸਦ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਸੰਸਦ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ-ਸੰਸਦ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਸੰਸਦ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਸਰਵਉੱਚ ਸੰਸਥਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਦੁਆਰਾ ਚੁਣੇ ਹੋਏ ਮੈਂਬਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨ ਅਸਲ ਵਿਚ ਜਨਤਾ ਖ਼ੁਦ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਸੰਸਦ ਦੁਆਰਾ ਪਾਸ । ਕਾਨੂੰਨ ‘ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਦਸਤਖ਼ਤ ਕਰਨੇ ਹੀ ਪੈਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਸਦੀ ਸਰਕਾਰ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੰਤਰੀ-ਮੰਡਲ ਸੰਸਦ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਅਤੇ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੇ ਸੰਬੰਧ-ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਕਾਰਜਕਾਰੀ ਮੁਖੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਉਸ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਲਈ ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਦੀ ਸਲਾਹ ਮੰਨਣਾ ਲਾਜ਼ਮੀ ਹੈ । ਪ੍ਰਧਾਨ ਮੰਤਰੀ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਨੂੰ ਮੰਤਰੀ-ਪਰਿਸ਼ਦ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਬੈਠਕਾਂ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਹ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ । ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਕੜੀ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 26 Fundamental Rights, Directive Principles and Fundamental Duties will help you in revision during exams.

Fundamental Rights, Directive Principles and Fundamental Duties PSEB 8th Class SST Notes

→ Social Ideals or Goals: Every country has some of its definite goals which are determined for the unity, progress, and prosperity of the country. These are known as National Goals. India also has its own national goals.

→ Constitutional Ideals: Secularism, Justice, Liberty, Equality, Fraternity, National Unity, and Integrity are the main ideas of our Constitution.

→ Secular State: Our country is a secular country.

→ People of all religions are free to adopt any religion and propagate their religion.

→ Economic Equality: The meaning of economic equality is the minimum difference between the rich and poor of the state.

→ National Unity and Integrity: India is a vast country because of which it is the land of many languages, cultures, and religions.

→ All are free to develop their own culture.

→ But people, in many areas, start to give importance to their own language or region instead of national interests.

→ It leads to an attack on the basic unity of the country.

→ So our aim is to maintain national integration.

मौलिक अधिकार तथा मानवीय अधिकारों के कारण मौलिक कर्त्तव्य PSEB 8th Class SST Notes

→ अधिकार – अधिकार हमें समाज से प्राप्त सुविधाएं हैं। राज्य इन्हें उचित मानता है।

→ मौलिक अधिकार – नागरिकों के लिए संविधान में अंकित अधिकार मौलिक अधिकार कहलाते हैं। इनकी सुरक्षा के लिए संवैधानिक उपचारों की व्यवस्था की गई है।

→ महत्त्वपूर्ण मूल (मौलिक) अधिकार – धर्म की स्वतन्त्रता, स्वतन्त्रता तथा समानता के अधिकार बहुत-ही महत्त्वपूर्ण अधिकार हैं।

→ कर्त्तव्य – अधिकारों की सुरक्षा के लिए राज्य हमसे जो मांग करता है, वह हमारा कर्त्तव्य है। कर्तव्यों के बिना अधिकारों का कोई अर्थ नहीं है। इसलिए प्रत्येक अधिकार के साथ कर्तव्य जुड़ा है।

→ धर्म की स्वतन्त्रता – धर्म की स्वतन्त्रता का अर्थ है कि राज्य की दृष्टि में सभी धर्म समान हैं।

→ नागरिकों को कोई भी धर्म मानने की स्वतन्त्रता है। वे अपने धार्मिक स्थानों पर स्वतन्त्रतापूर्वक आजा सकते हैं और अपने ढंग से पूजा-पाठ कर सकते हैं।

→ सांस्कृतिक और शैक्षणिक अधिकार – हमारे देश के अल्पसंख्यकों को संविधान द्वारा अपनी शिक्षा संस्थाएं स्थापित करने का अधिकार प्राप्त है।

→ सरकार इन संस्थाओं को वित्तीय सहायता देने में कोई भेदभाव नहीं करती।

→ समानता का अधिकार – समानता के अधिकार के अनुसार देश के सभी नागरिक कानून के सामने समान हैं।

→ सभी के लिए एक जैसी न्याय प्रणाली अपनाई गई है। सभी नागरिक सार्वजनिक स्थानों का एक जैसा प्रयोग कर सकते हैं।

ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਵਜੋਂ ਮੁੱਢਲੇ ਕਰਤੱਵ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਅਧਿਕਾਰ-ਅਧਿਕਾਰ ਸਾਨੂੰ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਹੁਲਤਾਂ ਹਨ । ਰਾਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉੱਚਿਤ ਮੰਨਦਾ ਹੈ ।

ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ-ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨ ਵਿਚ ਅੰਕਿਤ ਅਧਿਕਾਰ ਮੁੱਢਲੇ ਅਧਿਕਾਰ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਸੰਵਿਧਾਨਿਕ ਉਪਚਾਰਾਂ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ਹੈ ।

→ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੁੱਢਲੇ (ਮੌਲਿਕ) ਅਧਿਕਾਰ-ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਅਤੇ ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅਧਿਕਾਰ ਹਨ ।

→ ਕਰਤੱਵ-ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਰਾਜ ਸਾਡੇ ਕੋਲੋਂ ਜੋ ਮੰਗ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਸਾਡਾ ਕਰਤੱਵ ਹੈ । ਕਰਤੱਵਾਂ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਦਾ ਕੋਈ ਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਰੇਕ ਅਧਿਕਾਰ ਨਾਲ ਕਰਤੱਵ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ।

→ ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਧਰਮ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਦੀ ਨਜ਼ਰ ਵਿਚ ਸਭ ਧਰਮ ਬਰਾਬਰ ਹਨ । ਨਾਗਰਿਕਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੀ ਧਰਮ ਮੰਨਣ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਆਪਣੇ ਧਾਰਮਿਕ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪੂਰਵਕ ਆ-ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਜਾ ਪਾਠ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਸਕ੍ਰਿਤਿਕ ਅਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਬੰਧੀ ਅਧਿਕਾਰ-ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਦੀਆਂ ਘੱਟ-ਗਿਣਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੀਆਂ ਸਿੱਖਿਆ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ ।

→ ਸਰਕਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਸਥਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵਿੱਤੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਵਿਚ ਕੋਈ ਭੇਦ-ਭਾਵ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ ।

→ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ-ਸਮਾਨਤਾ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਸਮਾਨ ਹਨ । ਸਾਰਿਆਂ ਲਈ ਇਕੋ ਜਿਹੀ ਨਿਆਂ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਪਣਾਈ ਗਈ ਹੈ।

→ ਸਾਰੇ ਨਾਗਰਿਕ ਸਰਵਜਨਕ ਥਾਂਵਾਂ ਦਾ ਇਕੋ ਜਿਹਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Social Science Notes Chapter 20 State-Government will help you in revision during exams.

State-Government PSEB 7th Class SST Notes

State Legislature:

• The law-making institution in the state is called Legislature.
• It has two houses, but in some states, it has only one house.
• The lower house is known as the Legislative assembly and the upper house is known as the Legislative council.

Legislative Assembly:

• The membership can be a maximum of 500 and a minimum of 60, depending upon the population.
• To fight its elections, a person should be 25 or more in age and should not occupy an office of profit.
• Its period is 5 years.

Legislative Council:

• It is the upper and permanent house of Legislature.
• One-third of its members retire after every two years.

State Executive: It includes the governor, the chief minister, and the council of ministers.

Governor:

• He is appointed by the President for 5 years.
• All the executive powers flow from the Governor but actually used by the chief minister.

राज्य-सरकार PSEB 7th Class SST Notes

→ राज्य की विधानपालिका – राज्य में कानून बनाने वाली संस्था को विधानपालिका कहते हैं। कुछ राज्यों में विधानपालिका के दो सदन हैं तथा कुछ में एक।

→ दो सदनों वाले विधानमण्डल में निम्न सदन को विधानसभा तथा उच्च सदन को विधान परिषद् कहते हैं। एक सदनीय विधानमण्डल में केवल विधानसभा होती है।

→ विधानसभा – विधानसभा की सदस्य संख्या राज्य की जनसंख्या के आधार पर अधिक-से-अधिक 500 तथा कम-से-कम 60 हो सकती है। इसका चुनाव लड़ने के लिए नागरिक की आयु 25 वर्ष या इससे अधिक होनी चाहिए। इसका कार्यकाल 5 वर्ष है।

→ विधान परिषद् – यह राज्य का उच्च तथा स्थायी सदन है। इसके एक तिहाई सदस्य हर दो वर्ष के पश्चात् सेवा निवृत्त हो जाते हैं।

→ राज्य कार्यपालिका – इसमें राज्यपाल, मुख्यमन्त्री तथा मन्त्रिपरिषद् शामिल होती है।

→ राज्यपाल – राज्यपाल राष्ट्रपति द्वारा पांच वर्ष के लिए नियुक्त किया जाता है।

→ राज्य की सभी कार्यपालिका शक्तियां राज्यपाल में निहित हैं। इन शक्तियों का वास्तविक प्रयोग मुख्यमन्त्री करता है।

ਰਾਜ ਸਰਕਾਰ PSEB 7th Class SST Notes

→ ਰਾਜ ਦੀ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ-ਰਾਜ ਵਿਚ ਕਾਨੂੰਨ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੀ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕੁੱਝ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਵਿਧਾਨਪਾਲਿਕਾ ਦੇ ਦੋ ਸਦਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਵਿਚ ਇਕ ਦੋ ਸਦਨਾਂ ਵਾਲੇ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਹੇਠਲੇ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਸਦਨ ਨੂੰ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਇਕ ਸਦਨੀ ਵਿਧਾਨ ਮੰਡਲ ਵਿਚ ਸਿਰਫ਼ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ-ਵਿਧਾਨ ਸਭਾ ਦੀ ਮੈਂਬਰ ਗਿਣਤੀ ਰਾਜ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ 500 ਅਤੇ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 60 ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਦੀਆਂ ਚੋਣਾਂ ਲੜਨ ਲਈ ਨਾਗਰਿਕ ਦੀ ਉਮਰ 25 ਸਾਲ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਜਕਾਲ 5 ਸਾਲ ਹੈ ।

→ ਵਿਧਾਨ ਪਰਿਸ਼ਦ-ਇਹ ਰਾਜ ਦਾ ਉੱਚ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਸਦਨ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਇਕ ਤਿਹਾਈ ਮੈਂਬਰ ਹਰ ਦੋ ਸਾਲ ਦੇ ਬਾਅਦ ਰਿਟਾਇਰ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਾਜ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ-ਇਸ ਵਿਚ ਰਾਜਪਾਲ, ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਅਤੇ ਮੰਤਰੀ ਪਰਿਸ਼ਦ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਰਾਜਪਾਲ-ਰਾਜਪਾਲ ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਦੁਆਰਾ ਪੰਜ ਸਾਲ ਲਈ ਨਿਯੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਰਾਜ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਾਰਜਪਾਲਿਕਾ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਰਾਜਪਾਲ ਕੋਲ ਹਨ ।

→ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਅਸਲ ਵਰਤੋਂ ਮੁੱਖ ਮੰਤਰੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 8th Class Social Science Notes Chapter 25 Importance and Principles of Secularism will help you in revision during exams.

Importance and Principles of Secularism PSEB 8th Class SST Notes

→ Social Ideals or Goals: Every country has some of its definite goals which are determined for the unity, progress, and prosperity of the country. These are known as National Goals.

→ India also has its own national goals.

→ Constitutional Ideals: Secularism, Justice, Liberty, Equality, Fraternity, National Unity, and Integrity are the main ideas of our Constitution.

→ Secular State: Our country is a secular country.

→ People of all religions are free to adopt any religion and propagate their religion.

→ Economic Equality: The meaning of economic equality is the minimum difference between the rich and poor of the state.

→ National Unity and Integrity: India is a vast country because of which it is the land of many languages, cultures, and religions.

→ All are free to develop their own culture.

→ But people, in many areas, start to give importance to their own language or region instead of national interests.

→ It leads to an attack on the basic unity of the country.

→ So our aim is to maintain national integration.

धर्म-निरपेक्षता का महत्त्व तथा आदर्श के लिये कानून PSEB 8th Class SST Notes

→ राष्ट्रीय लक्ष्य अथवा आदर्श – प्रत्येक राष्ट्र के कुछ निश्चित लक्ष्य होते हैं जो राष्ट्र की एकता, उन्नति तथा समृद्धि के लिए निश्चित किये जाते हैं। इन्हें राष्ट्रीय लक्ष्य कहते हैं। भारत के भी अपने राष्ट्रीय लक्ष्य हैं।

→ संविधान के आदर्श – धर्म-निरपेक्षता, न्याय, स्वतन्त्रता, समानता, भ्रातृत्व तथा राष्ट्रीय एकता एवं अखण्डता हमारे संविधान के मुख्य आदर्श हैं।

→ धर्म-निरपेक्ष राज्य – हमारा देश एक धर्म-निरपेक्ष राज्य है। यहां सभी धर्मों के लोगों को अपने धर्म का पालन करने और अपने ढंग से उपासना करने की स्वतन्त्रता है।

आर्थिक समानता – आर्थिक समानता का अर्थ है कि राज्य में अमीर-गरीब का अन्तर कम-से-कम हो।

→ राष्ट्रीय एकता एवं अखण्डता – भारत एक विशाल देश होने के कारण अनेक भाषाओं, संस्कृतियों तथा धर्मों की भूमि है। सभी को अपनी-अपनी संस्कृति विकसित करने की छूट है।

→ परन्तु कई क्षेत्रों के लोग अपनी भाषा या क्षेत्र के हितों को राष्ट्रीय हितों से अधिक महत्त्व देने लगते हैं। इससे देश की मूलभूत एकता पर प्रहार होता है।

→ अतः राष्ट्रीय एकीकरण को बनाए रखना हमारा लक्ष्य है।

ਧਰਮ ਨਿਰਪੱਖਤਾ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਅਤੇ ਆਦਰਸ਼ ਲਈ ਕਾਨੂੰਨ PSEB 8th Class SST Notes

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਚੇ ਜਾਂ ਆਦਰਸ਼-ਹਰੇਕ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੇ ਕੁੱਝ ਨਿਸਚਿਤ ਟੀਚੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਰਾਸ਼ਟਰ ਦੀ ਏਕਤਾ, ਉੱਨਤੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਲਈ ਨਿਸਚਿਤ ਕੀਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਚੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਟੀਚੇ ਹਨ ।

→ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਆਦਰਸ਼-ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖਤਾ, ਨਿਆਂ, ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ, ਭਾਈਚਾਰਾ ਅਤੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਅਖੰਡਤਾ ਸਾਡੇ ਸੰਵਿਧਾਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਆਦਰਸ਼ ਹਨ ।

→ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ-ਸਾਡਾ ਦੇਸ਼ ਇਕ ਧਰਮ-ਨਿਰਪੱਖ ਰਾਜ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਸਾਰਿਆਂ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਧਰਮ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਨ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਢੰਗ ਨਾਲ ਪੂਜਾ-ਪਾਠ ਕਰਨ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਹੈ ।

→ ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਨਤਾ-ਆਰਥਿਕ ਸਮਾਨਤਾ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਰਾਜ ਵਿਚ ਅਮੀਰ-ਗਰੀਬ ਦਾ ਅੰਤਰ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ।

→ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕਤਾ ਅਤੇ ਅਖੰਡਤਾ-ਭਾਰਤ ਇਕ ਵਿਸ਼ਾਲ ਦੇਸ਼ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਨੇਕ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ, ਸਭਿਆਚਾਰਾਂ ਅਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੀ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ-ਆਪਣਾ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਛੂਟ ਹੈ ।

→ ਪਰ ਕਈ ਖੇਤਰਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਆਪਣੀ ਭਾਸ਼ਾ ਜਾਂ ਖੇਤਰ ਦੇ ਹਿੱਤਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਹਿੱਤਾਂ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਦੇਣ ਲਗਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਆਧਾਰਿਕ ਏਕਤਾ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਸ ਲਈ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਏਕੀਕਰਨ ਨੂੰ ਕਾਇਮ ਰੱਖਣਾ ਸਾਡਾ ਉਦੇਸ਼ ਹੈ।

This PSEB 6th Class Social Science Notes Chapter 1 Earth – As a Member of Solar System will help you in revision during exams.

Earth – As a Member of Solar System PSEB 6th Class SST Notes

→ Universe: The Universe is a vast and infinite space having millions of galaxies and heavenly bodies.

→ Galaxy Or Milky Way: A Galaxy is a group of millions of shining stars scattered in space. It is also known as Milky Way or Akash Ganga.

→ Star: A star is a celestial body having its own heat and light.

→ Planet: A planet is a heavenly body that revolves around the sun and receives heat and light from it.

→ Satellite: A satellite is a small spherical body that revolves around a particular planet.

→ Light Year: A light-year is a distance, which a ray of light would cover in a year’s time.

→ Solar System: The sun, planets, and other heavenly bodies combine together to form the solar system.

→ Sun-spots: The black spots on the bright face of the sun are called sun-spots.

→ Orbit: Orbit is the fixed path along which the planets revolve around the sun.

→ Comets: Comets are heavenly bodies with a head and a tail.

→ Saptarishi: A constellation of seven stars and a part of the Big Bear.

→ Asteroids: Tiny bodies found between the orbit of Mars and Jupiter.

→ Neil Armstrong: The first man to set foot on the moon.

→ Moon: Natural Satellite of the earth.

→ Celestial Bodies or Heavenly Bodies: All the objects like the sun, moon, and bright objects seen during the night in the sky are called celestial bodies.

→ Constellation: A group of stars forming a particular pattern or design is called a constellation.

→ Geoid: Geoid means Earth-like shape.

→ Man-made satellites: Satellites carried by rockets and placed in the orbit of the earth

→ Meteoroids: Small pieces of rocks which revolve around the sun.

→ Full Moon: The night of Poornima when the moon shines in the form of a ball.

→ New Moon: The night of Amavasya when the moon is not seen from the earth.

→ On 23rd August, the International Astronomical Conference decided that Pluto should not be considered as a planet as it does not fulfill the essentials of a planet.

→ The distance between the earth and the sun is 150 million kms.

→ Mercury, Venus, Earth, Mars, Jupiter, Saturn, Uranus, and Neptune are the 8 planets.

→ The earth has a circumference of 40,000 km.

→ The earth has an equatorial diameter of 12,756 km.

→ The distance between earth and the moon is 3,76,275 km.

→ The sun is the nearest star to us.

→ The earth is the only planet having water and life.

→ The earth is a unique planet in the Solar System.

→ A light-year is a unit to measure the distance between the bodies of the universe.

→ Neil Armstrong and Edwin Aldrin were the first cosmonauts to land on the moon on 21st July 1969.

→ The universe is huge and it includes the sun, satellites, planets, stars, etc.

→ The power of attraction of the sun, and planets are called gravity.

→ Diameter = 12,756 km & 12,712 km.

→ Circumference = 40,000 km.

→ Space: Space means sky.

→ Kalpana Chawla: Astronaut of Indian Origin.

→ Saptrishi: A constellation in Great Bear.

→ Speed of light: 3 Lakh km per second.

→ Milky way: Akash Ganga in India.

→ Apollo Project: To know more about Moon.

→ Tailed Star: A comet.

→ Gravity: Power of attraction of the Sun.

पृथ्वी : सूर्य परिवार का अंग PSEB 6th Class SST Notes

→ ब्रह्माण्ड – ब्रह्माण्ड बहुत ही विशाल है। सभी तारे, ग्रह, उपग्रह, ब्रह्माण्ड का भाग हैं। इसमें अनेक धूलकण तथा गैसें भी शामिल हैं।

→ खगोल – खगोल शब्द से अभिप्राय आकाश अथवा अंतरिक्ष से हैं।

→ खगोलीय पिण्ड – आकाश में उपस्थित सूर्य (तारे), ग्रह, उपग्रह तथा अन्य सभी पिण्ड खगोलीय पिण्ड कहलाते हैं।

→ प्रकाश साल – प्रकाश एक साल में जितनी दूरी तय करता है, उसे प्रकाश साल कहते हैं।

→ तारा – वह खगोलीय पिण्ड जिसका अपना ताप और प्रकाश होता है, तारा कहलाता है। हमारा सूर्य भी एक तारा है।

→ ग्रह – ग्रह वह खगोलीय पिण्ड है जो सूर्य की परिक्रमा करता है और उससे ताप तथा प्रकाश प्राप्त करता है।

→ उपग्रह – उपग्रह वह खगोलीय पिण्ड है जो अपने ग्रह की परिक्रमा करता है।

→ सौरमण्डल (सूर्य) – सूर्य और उसके ग्रह मिलकर सौरमण्डल या सौर (सूर्य) परिवार बनाते हैं। इसमें ग्रहों के अतिरिक्त कुछ अन्य सदस्य भी हैं।

→ सूर्य – सूर्य सौर परिवार के केन्द्र में स्थित है। यह सौर परिवार का सबसे बड़ा सदस्य है।

→ क्षुद्रग्रह अथवा छोटे ग्रह – मंगल और बृहस्पति ग्रहों की कक्षाओं के बीच में छोटे-छोटे पिण्डों के अनेक झण्ड हैं। ये सभी सूर्य की परिक्रमा कर रहे हैं। इन्हें क्षुद्रग्रह कहते हैं।

→ धुरा – यह धरती के मध्य से गुजरने वाली एक काल्पनिक रेखा है जो एक ध्रुव से दूसरे ध्रुव की ओर जाती है।

→ पृथ्वी – पृथ्वी हमारा ग्रह है। सूर्य से दूरी के अनुसार ग्रहों में इसका तीसरा स्थान है। आकार की दृष्टि से ग्रहों में पृथ्वी का स्थान पांचवां है।

→ चन्द्रमा – चन्द्रमा हमारी पृथ्वी का एक मात्र उपग्रह है।

→ भूमध्य रेखा – यह रेखा पृथ्वी के मध्य से गुज़रती है तथा पृथ्वी के पूर्वी किनारे को पश्चिमी किनारे से मिलाती है।

ਪ੍ਰਿਥਵੀ : ਸੂਰਜ-ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਅੰਗ PSEB 6th Class SST Notes

→ ਹਿਮੰਡ-ਹਿਮੰਡ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵੱਡਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਤਾਰੇ, ਗ੍ਰਹਿ, ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਧੁਲਕਣ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

→ ਖਗੋਲ-ਖਗੋਲ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਭਾਵ ਆਕਾਸ਼ ਜਾਂ ਪੁਲਾੜ ਤੋਂ ਹੈ ।

→ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡ-ਆਕਾਸ਼ ਵਿਚ ਉਪ-ਸਥਿਤ ਸੁਰਜ, (ਤਾਰੇ) ਹਿ, ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਾਰੇ ਪਿੰਡ ਖਗੋਲੀ ਪਿੰਡ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ-ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਇਕ ਸਾਲ ਵਿਚ ਜਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦਾ । ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਾਰਾ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ, ਜਿਸਦਾ ਆਪਣਾ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਰਾ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਡਾ ਸੂਰਜ ਵੀ ਇਕ ਭਾਗ ਹੈ ।

→ ਗ੍ਰਹਿ-ਗ੍ਰਹਿ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜੋ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸ ਤੋਂ ਤਾਪ ਅਤੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਪਗ੍ਰਹਿ-ਉਪਹਿ ਉਹ ਆਕਾਸ਼ੀ ਪਿੰਡ ਹੈ, ਜੋ ਆਪਣੇ ਗ੍ਰਹਿ ਦੁਆਲੇ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਸੌਰ ਮੰਡਲ (ਸੂਰਜ)-ਸੂਰਜ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਹਿ ਮਿਲ ਕੇ ਸੌਰ ਮੰਡਲ ਜਾਂ ਸੌਰ (ਸੂਰਜ) ਪਰਿਵਾਰ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਮੈਂਬਰ ਵੀ ਹਨ ।

→ ਸੂਰਜ-ਸੂਰਜ ਸੌਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ। ਇਹ ਸੌਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਮੈਂਬਰ ਹੈ ।

→ ਛੋਟੇ ਹਿ-ਮੰਗਲ ਅਤੇ ਹਿਸਪਤੀ ਹਿਆਂ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਪੱਥਾਂ ਵਿੱਚ ਅਨੇਕਾਂ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਪਿੰਡ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੂਰਜ ਦੀ ਪਰਿਕਰਮਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਛੋਟੇ ਹਿ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਧੁਰਾ-ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਧ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨ ਵਾਲੀ ਇਕ ਕਾਲਪਨਿਕ ਰੇਖਾ ਹੈ ਜੋ ਇਕ ਧਰੁਵ ਤੋਂ ਦੂਸਰੇ ਧਰੁਵ ਦੇ ਵੱਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਿਥਵੀ-ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਸਾਡਾ ਹਿ ਹੈ । ਸੂਰਜ ਤੋਂ ਦੂਰੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਗ੍ਰਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸਦਾ ਤੀਜਾ ਸਥਾਨ ਹੈ । ਆਕਾਰ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਹਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਪੰਜਵਾਂ ਸਥਾਨ ਹੈ ।

→ ਚੰਦਰਮਾ-ਚੰਦਰਮਾ ਸਾਡੀ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਇਕਮਾਤਰ ਉਪਹਿ ਹੈ ।

→ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ-ਇਹ ਰੇਖਾ ਧਰਤੀ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਪੂਰਬੀ ਕਿਨਾਰੇ ਨੂੰ ਪੱਛਮੀ ਕਿਨਾਰੇ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।