Bhagya

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 8 ਗਤੀ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 8 ਗਤੀ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਣਿਤਿਕ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਦੇ ਅਧੀਨ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮੀਕਰਣ-ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੇ ਲਈ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਸਮੀਕਰਨ ਹਨ-
(i) v = u + at
(ii) s = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
(iii) v² – u² = 2aS

(i) ਗਤੀ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਸਮੀਕਰਨ-v= u + at
ਮੰਨ ਲਓ ਕਿਸੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੁ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ u ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ‘a’ ਹੈ । ਮੰਨ ਲਓ ‘t’ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ S ਦੁਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਬਾਅਦ ਵਸਤੁ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ v ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
1 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ = a
t ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ = a × t
∴ t ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ = ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ +t ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਵਾਧਾ
V = u + (a × t) ਅਰਥਾਤ
V = u + at

(ii) ਗਤੀ ਦੀ ਦੂਸਰਾ ਸਮੀਕਰਣ – S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
ਮੰਨ ਲਓ ਕਿਸੇ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਵੇਗ u ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ a ਹੈ ਅਤੇ t ਸੈਕਿੰਡ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦਾ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ v ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
ਹਰ ਇੱਕ ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ = a
∴ ਗਤੀ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੋਂ 1 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ = u + a
ਗਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ 1 ਸੈਕਿੰਡ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ = v – a
∴ ਇਹਨਾਂ ਦੋ ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ = \(\frac{(u+a)+(v-a)}{2}\)
= \(\frac{u+v}{2}\)
ਇਸੇ ਤਰਾਂ ਗਤੀ ਆਰੰਭ ਹੋਣ ਤੋਂ 2 ਸੈਕਿੰਡ ਬਾਅਦ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ = (u + 2a)
ਗਤੀ ਸਮਾਪਤ ਹੋਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 2 ਸੈਕਿੰਡ ਪਹਿਲਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ = (v – 2a)
∴ ਇਨ੍ਹਾਂ 2 ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ = \(\frac{(u+2 a)+(v-2 a)}{2}\)
= \(\frac{u+v}{2}\)

ਇਸ ਲਈ ਗ ਰੇਡੀਅਨ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ ਹਮੇਸ਼ਾ ਤੋਂ \(\frac{u+v}{2}\) ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ‘t’ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ = ਵਸਤੂ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ × ਸਮਾਂ
S = (\(\frac{u+v}{2}\)) × t
ਪਰੰਤੂ ਗਤੀ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਸਮੀਕਰਨ ਅਨੁਸਾਰ v = u + at
∴ S = [latex]\frac{u+(u+a t)}{2}[/latex] × t
= (\(\frac{2 u+a t}{2}\)) × t
S = \(\frac{2 u t+a t^{2}}{2}\)
S = \(\frac{2 u t}{2}+\frac{a t^{2}}{2}\)
∴ S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²

(iii) ਗਤੀ ਦਾ ਤੀਸਰਾ ਸਮੀਕਰਨ- v² – u² = 2as
ਗਤੀ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਸਮੀਕਰਨ ਤੋਂ, v = u + at
ਦੋਨਾਂ ਪਾਸੇ ਵਰਗ ਕਰਨ ਤੇ v² = (u + at)²
= u² + 2u at + a² t²
v² = u² + 2a (ut + \(\frac {1}{2}\)at²)
ਪਰੰਤੂ ਗਤੀ ਦੀ ਦੂਜੀ ਸਮੀਕਰਨ ਤੋਂ, S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
∴ v² = u² + 2aS
ਜਾਂ v² – u² = 2aS

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਲਈ ਗਰਾਫ਼ ਵਿਧੀ (ਜਿਊਮੈਟਰੀਕਲ ਵਿਧੀ) ਦੁਆਰਾ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ।
(i) v = u + at
(ii) S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
(iii) v² = u² + 2 aS
ਉੱਤਰ-
(i) ਗਰਾਫ਼ ਦੁਆਰਾ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮੀਕਰਨਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ-
ਮੰਨ ਲਓ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ ਘ ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਪਵੇਗa ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ t ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਵਸਤੂ ਦੇ

ਵੇਗ v ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ x-ਅਕਸ਼ ਤੇ ਸਮਾਂ ਅਤੇ y-ਅਕਸ਼ ਤੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਨਿਰੂਪਤ ਕਰੀਏ ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸਰਲ ਰੇਖਾ AB ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ । ਇਸ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਮੱਦਦ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਗਤੀ ਦੇ ਸਮੀਕਰਣਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
BC = BD + DC
= BD + OA (∵ DC = OA)
ਇਸ ਵਿੱਚ BC = v ਅਤੇ OA = u ਰੱਖਣ ਮਗਰੋਂ,
v = BD + u
ਜਾਂ BD = v – u …………….. (1)
ਵੇਗਾ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ,

= \(\frac{\mathrm{BD}}{\mathrm{AD}}\)
a = \(\frac{B D}{O C}\) (∵ AD = OC)
ਪਰੰਤੂ OC = t
a = \(\frac{\mathrm{BD}}{t}\)
ਜਾਂ
BD = at …………(2)
ਸਮੀਕਰਨ (1) ਅਤੇ (2) ਤੋਂ
at = v – u
ਜਾਂ v = u + at

(ii) ਗਤੀ ਦਾ ਦੂਸਰਾ ਸਮੀਕਰਨ ਜਾਂ ਸਮਾਂ-ਸਥਿਤੀ ਸੰਬੰਧ) S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਦਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ a ਨਾਲ ( ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ S ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ, ਵੇਗ ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ AB ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਘਿਰੇ ਹੋਏ ਖੇਤਰ OABC ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਪਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-
S = OABC ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਜੋਕਿ ਸਮਲੰਬ ਚਤੁਰਭੁਜ ਹੈ
= ਆਇਤ OADC ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ + ਤ੍ਰਿਭੁਜ ABD ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ
= OA × OC + \(\frac {1}{2}\)(AD × BD)
ਇੱਥੇ OA = u
OC = AD = t
ਅਤੇ BD = at ਦਾ ਮਾਨ ਰੱਖਣ ਮਗਰੋਂ
S = u × t + \(\frac {1}{2}\) (t × at)
ਜਾਂ S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²

(iii) ਤੀਸਰਾ ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਣ- v² – u² = 2 as (ਵੇਗ ਸਥਿਤੀ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ)
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪਵੇਗ a ਨਾਲ t ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਸਮਲੰਬ ਚਤੁਰਭੁਜ OABC ਦੁਆਰਾ ਘੇਰੇ ਗਏ ਖੇਤਰਫਲ ਰਾਹੀਂ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ-
S = ਸਮਲੰਬ ਚਤੁਰਭੁਜ OABC ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ
= \(\frac{(\mathrm{OA}+\mathrm{BC}) \times \mathrm{OC}}{2}\)
ਇੱਥੇ OA = u, BC = v ਅਤੇ OC = t ਰੱਖਣ ਮਗਰੋਂ,
S = \(\frac{(u+v) \times t}{2}\) (3)
ਦੇਗ-ਸਮਾਂ ਸੰਬੰਧ v = u+ at ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ t = \(\frac{v-u}{a}\) (4)
ਸਮੀਕਰਨ (3) ਅਤੇ (4) ਤੋਂ S = \(\frac{(v+u)(v-u)}{2 a}\)
ਜਾਂ 2 aS = v² – u²
∴ v² = u² + 2as

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3
(ਉ) ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਕੀ ਹੈ ?
(ਅ) ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਢਾਲ ਕੀ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ – ਇਹ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚਕਾਰ ਰੇਖਾਂਕਿਤ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਣ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਸਮੇਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਦੁਆਰਾ ਨਿਰੂਪਣ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਾਫ਼ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਹੀਂ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਦੂਰੀ-ਸਮੇਂ ਦਾ ਅਰਥ – ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੁਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਹਮੇਸ਼ਾ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਨਾਲ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਮਾਂ-ਦੁਰੀ ਗਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਇਹ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ 9 AM ਤੋਂ 10 AM ਅਤੇ 11 AM ਤੋਂ 12 AM ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੜੀਵਾਰ AB ਅਤੇ CD ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਹੋਈ ਹੈ ।
ਅਤੇ AB = CD
ਇਸ ਲਈ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਚਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ ।

(ਅ) ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਚਾਲ – ਮੰਨ ਲਓ a ਅਤੇ c ਸਮਾਂ-ਦੁਰੀ ਗਰਾਫ਼ ਤੇ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲੇ ਬਿੰਦੁ ਹਨ । ad ਅਤੇ ce ਦੋ ਲੰਬ ਕ੍ਰਮਵਾਰ 2 ਅਤੇ c ਤੋਂ ਸਮਾਂ-ਅਕਸ਼ (x-ਅਕਸ਼) ‘ਤੇ ਖਿੱਚੋ ।
ਹੁਣ ਤ੍ਰਿਭੁਜ ab-c ਵਿੱਚ ਅਨੁਪਾਤ \(\frac{b c}{a b}\) ਨੂੰ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਢਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
∴ ਰੇਖਾ ਦੀ ਢਾਲ = \(\frac{b c}{a b}\) ਜਿੱਥੇ bc ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ab ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ ਹੈ ।

∴ ਰੇਖਾ OP ਦੀ ਢਾਲ ਵਸਤੁ ਦੀ ਚਾਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਦੂਰੀ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਕਰੋਗੇ ? ਉਦਾਹਰਨ ਸਹਿਤ ਸਮਝਾਓ ? · ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਲਈ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼-ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਉਹ ਗਰਾਫ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ । ਅਜਿਹੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ Xਧੁਰੇ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਾਫ਼ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਰੇਖਾ RS ਦੁਆਰਾ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਮੰਨ ਲਓ ਰਮੇਸ਼ ਆਪਣੇ ਮੋਟਰ ਸਾਈਕਲ ਤੇ 40 km/h ਦੇ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ‘ਤੇ ਉਸਦਾ ਵੇਗ 40 km/h ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹੇਗਾ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਪਹਿਲੇ ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 40km, ਦੂਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 80km ਅਤੇ ਤੀਜੇ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ 120km ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗਾ । ਅਗਲੇ ਹਰੇਕ ਘੰਟੇ ਵਿੱਚ ਵੀ ਉਸਦੀ ਦੁਰੀ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਧਦੀ ਜਾਵੇਗੀ ।

ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵੀ ਦਿੱਤੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਰਮੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਣਾ । ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਗਰਾਫ਼ RS ਉੱਤੇ ਬਿੰਦੂ A ਅਤੇ B ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ OD = t₁ ਅਤੇ OC = t₂) ਉੱਤੇ ਰਮੇਸ਼ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਖਾਉਂਦੇ ਹਨ | ਸਮਾਂ ਮੁਲ ਬਿੰਦੁ 0 ਤੋਂ ਮਾਪਿਆ ਗਿਆ ਹੈ । AD ਅਤੇ BC ਬਿੰਦੁ A ਅਤੇ B ਤੋਂ ਸਮਾਂ-ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ ਲੰਬ ਖਿੱਚੇ ਗਏ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ABCD ਇੱਕ ਆਇਤ ਬਣ ਗਈ ਹੈ ।
ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ (OC – OD) = (t₂ – t₁)
ਵਿੱਚ ਰਮੇਸ਼ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = ਆਇਤ ABCD ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ
ਜਾਂ = AD × DC
= ਵੇਗ × ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ
= V × (t₂ – t₁)
S = V (t₂ – t₁)
ਜਾਂ S = 40 (t₂ – t₁) km

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਿਤ ਗਤੀ ਲਈ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਬਣਾਓ ਅਤੇ ਇਸ ਗਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਦਾ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਕਰੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-

ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਗਤੀ ਲਈ ਵੇਗਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੂ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਸਤੂ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਉਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ (v – t) ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ OR ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਮੁਲ ਬਿੰਦੁ O ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਦੋਵਾਂ ਧੁਰਿਆਂ ਤੇ ਬਰਾਬਰ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਪਰਾਂ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਸਾਹਮਣੇ ਦਿੱਤੇ ਚਿੱਤਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗਤ ਗਤੀ ਨਾਲ ਚੱਲ ਰਹੀ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੁਰੀ ਪਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

OR ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਗਰਾਫ਼ ਹੈ । ਗਰਾਫ਼ ਉੱਤੇ ਦੋ ਬਿੰਦੁਆਂ A₁ ਅਤੇ A₂ ਤੋਂ ਸਮਾਂ ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ A₁A₄ ਅਤੇ A₂A₃ ਲੰਬ ਖਿੱਚੋ | ਹੁਣ A₂A₃ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਲੰਬ AC ਵੀ ਖਿੱਚੋ | ਸਮਲੰਬ ਚਤੁਰਭੁਜ A₁A₂A₃A₄ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਹੋਵੇਗੀ ।

ਸਮਲੰਬ ਚਤੁਰਭੁਜ A₁A₂A₃A₄ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ = \(\frac { 1 }{ 2 }\)(A₁A₄ + A₂A₃) × A₁L
S = \(\frac { 1 }{ 2 }\) (u + v) × ( t₂ – t₁)
S = (\(\frac{\mathrm{u}+v}{2}\)) × (t₂ – t₁)
ਅਰਥਾਤ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = ਔਸਤ ਵੇਗ × ਸਮਾਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੇ ਗਰਾਫ਼ ਖਿੱਚ ਕੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਾਓ ।
(i) ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗਿਤ ਗਤੀ
(ii) ਅਸਮਾਨ ਵੇਗਤ ਗਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(1) ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਰਿਤ ਗਤੀ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਪਰਿਵਰਤਨ (ਬਦਲਾਓ) ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਨਾਲ ਡਿੱਗਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਦਾ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਹੈ । ਇਸ ਪੱਥਰ ਦਾ ਵੇਗ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਕਿੰਡ 9.8 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਪਵੇਗ 9.8 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਝੁਕੀ ਹੋਈ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗਤ ਗਤੀ ਹੈ ।

(ii) ਅਸਮਾਨ ਗਿਤ ਗਤੀ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਗਿਤ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਦਾ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਦਾ ਵੇਗ ਘੱਟਦਾ ਵੱਧਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਾਫ਼ ਇੱਕ ਟੇਢੀ ਵਕਰ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰ ਦੀ ਗਤੀ ਅਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵੇਗਿਤ ਗਤੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
(ਉ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਦੀ ਤੀ ਗਤੀ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਅ) ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਸਦੀ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
(ੲ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਅਤੇ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਦਾ ਗਮਨ ਪੱਥ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਨਾ ਹੋ ਕੇ ਇੱਕ ਵਿਤੀ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਨਾ ਬਦਲਣ ਤੇ ਵੀ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਪਵੇਗਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਕੋਣੀ ਵੇਗ – ਹਰੇਕ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨੂੰ ਕੋਈ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਜੇਕਰ t ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ θ ਕੋਣ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :-


ਇਹ ω (ਐਮੇਗਾ) ਤੀ ਵੇਗ (ਵਰਤੁਲ ਵੇਗ) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
∴ ω = \(\frac{\theta}{t}\)
ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਦੀ ਇਕਾਈ-ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਨੂੰ ਰੇਡੀਅਨ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ੲ) ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਅਤੇ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ – ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਵੇਗ v ਨਾਲ r = ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਵਿਤ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਮੰਨ ਲਓ ਇਹ ਵਸਤੂ t ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਦੂਰੀ S ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਹੀ ਕੋਣ θ ਵਿਸਥਾਪਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ,
ਤਾਂ ਕੋਣ (ਰੇਡੀਅਨ ਵਿੱਚ) θ = \(\frac{\mathrm{S}}{r}\) ………….. (1)
= ਪਰੰਤੂ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਦੂਰੀ = ਚਾਲ × ਸਮਾਂ
S = v × t ……………. (2)
ਜਾਂ S = θ × r
ਸਮੀਕਰਨ (2) ਤੋਂ S ਦਾ ਮਾਨ (1) ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਮਗਰੋਂ
θ × r = v × t
ਜਾਂ θ = \(\frac{v \times t}{\mathbf{r}}\)
ਜਾਂ \(\frac{\theta}{t}=\frac{v}{r}\)
ਪਰੰਤੂ ω = \(\frac{v}{r}\) [∵ \(\) = ω]
ਅਰਥਾਤ v = r × a

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਦੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਤ ਗਤੀ ਕਿਉਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਸਮਝਾਓ । ਇਸ ਤੋਂ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਨਿਕਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ-ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਉਹ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਾਰਨ ਨਹੀਂ ਪਰੰਤੁ ਵੇਗ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ | ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਚੱਕਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਬਿੰਦੁ ਤੇ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦੀ ਹੈ । ਵਿਖਾਏ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਬਿੰਦੂ A, B, C, D ਵਸਤੂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । AT, BT, CT ਅਤੇ DT ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੁਆਂ ਤੇ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਹਨ । ਕਿਉਂ ਜੋ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੁ ਬਦਲੇ ਹੋਏ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗਤ ਹੈ ।

ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਿੱਟਾ – ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਦੌੜਾਕ ਅਰਧ ਵਿਆਸ = r ਵਾਲੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਘੇਰੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ t ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦਾ ਵੇਗ

= \(\frac{2 \pi r}{t}\)

ਵਿਵਹਾਰਿਕ ਕਿਰਿਆ – ਤੁਸੀਂ 1 ਮੀਟਰ ਲੰਬਾ ਨਾਈਲੋਨ ਦਾ ਧਾਗਾ । ਲਓ । ਇਸਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤੇ ਧਾਤ ਦਾ ਗੋਲਾ ਬੰਨੋ ਅਤੇ ਧਾਗੇ ਦਾ ਦੂਜਾ ਸਿਰਾ ਆਪਣੇ ਹੱਥ ਵਿੱਚ ਫੜ ਕੇ ਧਾਤ ਦੇ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਵਿੱਚ ਘਮਾਓ । ਜਦੋਂ ਗੋਲਾ ਘੁੰਮ ਰਿਹਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਚਾਲ ਉਸ ਸਮੇਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸਦਾ ਵੇਗ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦ ਤੇ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਦਾ ਕਾਰਨ ਗੋਲੇ ਦੀ . ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤਬਦੀਲੀ ਹੈ । ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਦੀ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ਨਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ਚੱਕਰ ਦੇ ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਨੂੰ ਲੰਬ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । P₁ T ਅਤੇ P₂T ਕੁਮਵਾਰ ਬਿੰਦੁ P₁ ਅਤੇ P₁ ਤੇ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬਿੰਦੁਆਂ ਤੇ ਗੋਲੇ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਦਿਸ਼ਾਵਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਗੋਲੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏ ਤਾਂ ਇਹ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ‘ਤੇ ਤੀਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿੱਗੇਗਾ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਬਦਲਾਵ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਸਤੁ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਮੇਜ਼ ਤੇ ਰੱਖੀ ਹੋਈ ਪੁਸਤਕ, ਧਰਤੀ ਤੇ ਖੜੇ ਹੋਏ ਦਰੱਖ਼ਤ ਅਤੇ ਬਿਜਲੀ ਦਾ ਖੰਭਾ ਆਦਿ ।
ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੁ ਲਗਾਤਾਰ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਸੜਕ ਤੋਂ ਚੱਲ ਰਹੀ ਕਾਰ, ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉੱਡਦਾ ਹੋਇਆ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗਤੀ ਕਿੰਨੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਹਰੇਕ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਣ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ – ਗਤੀ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(i) ਸਰੋਲ ਰੇਖੀ ਗਤੀ
(ii) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ
(iii) ਦੋਲਣ ਗਤੀ ।

ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੀ ਗਤੀ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ-
(i) ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਪ੍ਰੇਖਕ O ਤੇ ਸਥਿਤ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਇੱਕ ਕਾਰ ਨੂੰ ਸੜਕ ਤੇ ਸਥਿਤੀ A ਖੜੀ ਹੋਈ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਉਹ ਕਾਰ ਨੂੰ B ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਦੇਖਦਾ ਹੈ । ਕਾਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇਹ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕਾਰ ਬਿੰਦੂ O ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ।

(ii) ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਆਦਮੀ ਧਾਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹੇ ਹੋਏ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਵਿਤ ਵਿੱਚ ਘੁਮਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਤੇ A ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਫਿਰ ਕੁੱਝ ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ B ਸਥਿਤੀ ਤੇ ਵੇਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੂ O ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਪੱਥਰ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਦਲ ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਬਿੰਦੁ 0 ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੈ ਪਰ 0 ਤੋਂ ਇਸ ਦੀ ਦੁਰੀ ਓਨੀ ਹੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਹੈ ।

(iii) ਮੰਨ ਲਓ ਧਾਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਲਟਕਾ ਦਿੰਦੇ ਹੋ । ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਫੜ ਕੇ ਇੱਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾ ਕੇ ਛੱਡ ਦਿੰਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਹ ਮੱਧ ਸਥਿਤੀ A ਦੇ ਦੋਨੋਂ ਪਾਸੇ ਗਤੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇਗਾ | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਦੋਲਣ ਗਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘‘ਵਿਰਾਮ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸਾਪੇਖ ਹਨ’’ ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਾਮ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸਾਪੇਖ ਹਨ-ਇਸ ਕਥਨ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਵਸਤੂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਦਾ ਮਤਲਬ ਇਹ ਨਹੀਂ ਕਿ ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਸਾਰੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੈ । ਇਹ ਵਸਤੂ ਹੋਰ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਿਰਾਮ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸਾਪੇਖ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਇੱਕ ਗਤੀਮਾਨ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਯਾਤਰੀ A ਅਤੇ B ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ । ਦੋਨੋਂ ਯਾਤਰੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਅਤੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਪੇਖ ਸਥਿਤੀ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਅਤੇ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਨਹੀਂ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਪਰੰਤੁ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਵੇਖਣ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਬਦਲ ਰਹੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਸਥਿਤ ਪੇਖਕਾਂ ਅਤੇ ਵਸਤੁਆਂ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵਿਰਾਮ ਅਤੇ ਗਤੀ ਸਾਪੇਖ ਕਥਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਦਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਪਰਿਭਾਸ਼ਿਤ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਦਿਸ਼ (ਸਕੇਲਰ) ਰਾਸ਼ੀਆਂ – ਜਿਹਨਾਂ ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਸਿਰਫ਼ ਪਰਿਮਾਣ (ਮਾਪ) ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਲੰਬਾਈ, ਦੂਰੀ, ਪੁੰਜ, ਖੇਤਰਫਲ, ਸਮਾਂ, ਚਾਲ, ਕਾਰਜ, ਊਰਜਾ, ਤਾਪ, ਘਣਤਾ, ਆਇਤਨ, ਬਿਜਲਈ ਧਾਰਾ ਆਦਿ ।
ਕਿਸੇ ਵੀ ਆਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਖਿਆ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵਿਅਕਤ (ਦਰਸਾਇਆ) ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਗਣਿਤ ਦੇ ਸਧਾਰਨ ਨਿਯਮਾਂ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹੀ ਜੋੜਿਆ, ਘਟਾਇਆ, ਗੁਣਾ ਅਤੇ ਭਾਗ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
ਸਦਿਸ਼ (ਵੈਕਟਰ) ਰਾਸ਼ੀਆਂ-ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਪਰਿਮਾਣ (ਆਪ) ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਹ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਕਹਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਵਿਸਥਾਪਨ, ਵੇਗ, ਸੰਵੇਗ, ਪਵੇਗ, ਬਲ, ਭਾਰ ਅਤੇ ਬਿਜਲਈ ਖੇਤਰ ਆਦਿ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਣ ਲਈ ਪਰਿਮਾਣ (ਆਪ) ਦੇ ਨਾਲ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਹੋਣਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਦਿਸ਼ ਅਤੇ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਦਿਸ਼ ਅਤੇ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਅਦਿਸ਼ ਅਤੇ ਸਦਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰੋ-
ਦੁਰੀ, ਵਿਸਥਾਪਨ, ਘਣਤਾ, ਬਲ, ਸੰਵੇਗ, ਵੇਗ, ਵੇਗ, ਚਾਲ, ਸਮਾਂ, ਆਇਤਨ, ਊਰਜਾ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ-ਦੁਰੀ, ਘਣਤਾ, ਚਾਲ, ਆਇਤਨ, ਊਰਜਾ ।
ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀਆਂ-ਵਿਸਥਾਪਨ, ਬਲ, ਸੰਵੇਗ, ਵੇਗ, ਪ੍ਰਵੇਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦੁਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰੀ – ਕਿਸੇ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਨਿਸਚਿਤ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਮਾਰਗ (ਰਸਤਾ) ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ ਹੈ । ਦੂਰੀ ਇੱਕ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।

ਵਿਸਥਾਪਨ – ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੋਏ ਸਥਿਤੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਵਿਸਥਾਪਨ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਅੰਤਿਮ ਅਤੇ ਆਰੰਭਿਕ ਸਥਿਤੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਿਊਨਤਮ ਦੁਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਿਸਥਾਪਨ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਸਰਲ ਰੇਖਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਲਈ ਵਿਸਥਾਪਨ-ਮੰਨ ਲਓ ਇੱਕ ਵਸਤੁ ਆਪਣੀ P ਤੋਂ Q ਤੇ ਬਦਲਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਨਿਸਚਿਤ ਮੁਲ ਬਿੰਦੁ ਤੋਂ ਇਸਦੀ
ਕੁਮਵਾਰ ਦੂਰੀ X₁ ਅਤੇ X₂ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਿਸਥਾਪਨ d ਹੋਵੇਗਾ :-
d = (X₂ – X₁)
P ਤੋਂ Q ਵੱਲ ਰਾਤੀ ਲਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨੂੰ ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਉਲਟ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਹੋਣ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਰਿਣਾਤਮਕ ਚਿੰਨ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰੇਖੀ ਗਤੀ – ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰੇ ਕਿ ਉਸਦੇ ਦੁਆਰਾ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੁਰੀ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ (ਮਾਪ) ਸਮਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੱਥ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਬਿੰਦੂਆਂ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਰੇਖੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਦਾ ਵੇਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਵਿਤੀ) ਗਤੀ-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਉਸ ਦਾ ਪੱਥ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਚਾਲ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਵਿਤੀ) ਗਤੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ | ਭਾਵੇਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਸਮਾਨ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਪਰ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੂ ਤੇ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਸਤੁ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵੇਗ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਚਾਲ ਅਤੇ ਵੇਗ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ-ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਜਾਂ v = \(\frac{\mathrm{S}}{t}\)

ਮਾਤ੍ਰਿਕ – ਚਾਲ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਚਾਲ ਇੱਕ ਅਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਦਿਸ਼ਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
ਦੇਗ – ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਹੈ । ਅਰਥਾਤ ਇਹ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਹੈ ।

ਮਾਤ੍ਰਿਕ-ਵੇਗ ਦਾ ਮਾਤਿਕ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ ।
ਵੇਗ ਇਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਚਾਲ ਅਤੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ ਅਤੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਅਤੇ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਵੇਗ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਮਝਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ – ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕਰੇ ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਵੇਗ – ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਅਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ ਜਾਂ ਫਿਰ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇ, ਪਰੰਤੂ ਉਸਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਏ ਤਾਂ ਵਸਤੁ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਪਰਿਵਰਤਨਸ਼ੀਲ ਵੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਔਸਤ ਚਾਲ ਅਤੇ ਔਸਤ ਵੇਗ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਸਤ ਚਾਲ- ਕਿਸੇ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਈ ਔਸਤ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਉਸਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਔਸਤ ਚਾਲ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕੁੱਲ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਭਾਗ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੈ ਤਾਂ ਚਾਲ ਅਤੇ ਔਸਤ ਚਾਲ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਔਸਤ ਵੇਗ – ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਸਥਾਪਨ ਅਤੇ ਇਸ ਵਿਸਥਾਪਨ ਨੂੰ ਲੱਗੇ ਸਮੇਂ ਦੇ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜੇਕਰ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦਰ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਪ੍ਰਵੇਗ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ । ਇਹ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਵੇਗ – ਕਿਸੇ ਗਤੀਮਾਨ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਨੂੰ ‘a’ ਨਾਲ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਸਦਿਸ਼ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ ।
ਮਾਤ੍ਰਿਕ-ਇਸ ਦਾ ਮਾ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿਡ ਹੈ ।

ਮੰਨ ਲਓ ਵਸਤੂ ਦਾ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ u ਅਤੇ t ਸਮੇਂ ਬਾਅਦ ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ v ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
ਪ੍ਰਵੇਗ \(\overrightarrow{(a)}=\frac{\vec{v}-\vec{u}}{t}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਧਨਾਤਮਕ ਅਤੇ ਰਿਣਾਤਮਕ ਵੇਗ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਨਾਤਮਕ ਵੇਗ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ (ਅਰਥਾਤ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ) ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਧਨਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਰਿਣਾਤਮਕ ਵੇਗ – ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਦਾ ਪਰਿਮਾਣ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਲਗਾਤਾਰ ਘੱਟਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਰਿਣਾਤਮਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਿਣਾਤਮਕ ਵੇਗ ਨੂੰ ਮੰਦਨ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਦਾ ਕੀ ਅਰਥ ਹੈ ? ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਮਾਨ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ।
ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ-ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਵੇਗ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ-ਭੀੜ ਵਾਲੇ ਬਾਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਚਲਾਉਂਦੇ ਸਮੇਂ ਗੱਡੀ ਦਾ ਵੇਗ ਅਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਗਰਾਫ਼ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਰਾਫ਼ – ਦੋ ਭਿੰਨ ਅਕਸ਼ਾਂ ਤੇ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਰਾਸ਼ੀ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੂਜੀ ਰਾਸ਼ੀ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਚਿੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਦਰਸਾਉਣ ਨੂੰ ਗਰਾਫ਼ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਅਤੇ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਇਹ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਲਾਭ ਹਨ:-

1. ਦੋ ਜਾਂ ਦੋ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਤੁਲਨਾਤਮਕ ਅਧਿਐਨ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਅਤੇ ਸੌਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸੌਖਾ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
3. ਇੱਕ ਜਗ੍ਹਾ ਹੀ ਵਿਭਿੰਨ ਆਂਕੜੇ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
4. ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਢਾਲ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਤੁਸੀਂ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਵੇਗ ਬਾਰੇ ਕੀ ਕਹੋਗੇ । ਜੇਕਰ
(i) ਸਮਾਂ-ਵਿਸਥਾਪਨ ਗਰਾਫ਼ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਹੈ ।
(ii) ਸਮਾਂ-ਵਿਗ ਗਰਾਫ਼ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

(ii) ਜੇਕਰ ਗਰਾਫ਼ ਸਮਾਂ ਅਕਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮਾਂ-ਵੇਗ ਗਰਾਫ਼ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਸਮਾਂ-ਅਕਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ ਕੋਣ ਬਣਾਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵਸਤੂ ਅ ਅਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਵਸਤੁ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ (v) ਨਾਲ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹੈ । ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼t₁ ਤੋਂ t sub<>2, ਸਮਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਉਸ ਦੁਆਰਾ ‘ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਦੀ ਤੁਸੀਂ ਕਿਵੇਂ ਗਣਨਾ ਕਰੋਗੇ ।
ਉੱਤਰ-

ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ (v) ਨਾਲ-ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਵਸਤੁ ਦਾ ਚਾਲ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ x-ਅਕਸ਼ ਦੇ ਸਮਾਨਾਂਤਰ ਸਰਲ ਰੇਖ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ,
ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ = ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ × ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ
= v × (t₂ – t₁)
= AB × (OD – OA)
= AB × AD
= ਆਇਤ ABCD ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਧਾਗੇ ਦੇ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਨਾਲ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਸਥਿਰ ਵੇਗ ਨਾਲ ਵਿਤੀ ਰੇਖਾ ਤੇ ਘੁਮਾਇਆ ਗਿਆ । ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਤੇ ਪੱਥਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਕਿਹੜੀ ਹੋਵੇਗੀ ? ਇਸ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਸਤੂਆਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵਿਤੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਗਤੀ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਛੱਡ ਦੇਣ ਨਾਲ ਪੱਥਰ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਤੀ ਪੱਥ ਦੀ ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ ਹੋਵੇਗੀ । ਧਾਗੇ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਸਮੇਂ ਪੱਥਰ ਉਸੇ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰੇਗਾ ਜਿਸ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਚੰਨ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਤੀ, ਧਰਤੀ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਵਿਤੀ ਆਰਬਿਟ ਵਿੱਚ ਚੱਕਰ ਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਉਪਹਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਦੋ ਰੇਲ-ਗੱਡੀਆਂ O ਬਿੰਦੂ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਵੱਲ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵੱਲ ਜਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ । ਉੱਤਰ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ 60 ਕਿ. ਮੀ./ਘੰਟਾ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲ 80 ਕਿ:ਮੀ:/ਘੰਟਾ ਹੈ । ਇੱਕ ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਾਪੇਖ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿੰਨਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-

1 ਘੰਟੇ ਬਾਅਦ ਦੋਨਾਂ ਦਾ ਸਾਪੇਖ ਵਿਸਥਾਪਨ
= OX + OY
= 60 + 80
= 140 ਕਿ:ਮੀ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਚਲਦੀ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠਾ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਲੰਬਾਤਮਕ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟਦਾ ਹੈ । ਗੇਂਦ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ-
(i) ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ।
(ii) ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗੇਂਦ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਵਿਖਾਈ ਦੇਵੇਗੀ । ਇਹ ਗਤੀ ਬਿਲਕੁਲ ਉਸ ਵਰਗੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਗੇਂਦ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਤ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਹੋਵੇ ।

(ii) ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਬੈਠੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਗੇਂਦ ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਜਾਪੇਗੀ ਅਤੇ ਇਸ ਗਤੀ ਦਾ ਪੱਥ ਪੈਰਾਬੋਲਿਕ ਹੋਵੇਗਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਗੇਂਦ ਉੱਪਰ ਖਿਤਿਜੀ ਅਤੇ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ ਦੋਨੋਂ ਹੀ ਕਿਰਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਇੱਕ ਫੁੱਟਬਾਲ ਸਿੱਧੀ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਸੁੱਟੀ ਗਈ ਹੈ । ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਅਤੇ ਵੇਗ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਸਿੱਧੀ ਛੁੱਟੀ ਫੁੱਟਬਾਲ ਦਾ ਵੇਗ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਘਟੇਗਾ । ਸਿਖਰ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜ ਕੇ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਸਿਫ਼ਰ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਵੇਗ ਗੁਰੂਤਵੀ ਵੇਗ g = – 9.81 m/s² ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੋਵੇਗਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਕੀ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਸਥਿਰ (ਕਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲੇ ਪਰ ਉਸਦਾ ਵੇਗ ਅਸਥਿਰ (ਅਸਮਾਨ) ਹੋਵੇ ? ਜੇ ਹਾਂ, ਤਾਂ ਇੱਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਾਂ, ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੁ (ਵਿਅਕਤੀ) ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਉੱਪਰ ਸਥਿਰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਦੇ ਹਰੇਕ ਬਿੰਦੁ ਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਗਤੀ ਦੀ ਇਹ ਦਿਸ਼ਾ ਉਸ ਬਿੰਦੂ ‘ਤੇ ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਟੈਂਜੇਂਟ (ਸਪਰਸ਼ ਰੇਖਾ) ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣ ਕਾਰਨ ਉਸਦਾ . ਵੇਗ ਅਸਥਿਰ (ਅਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਤਰ (Symbols of Physical Quantities and Important Formulae)

(ੳ) ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ
ਸਮਾਂ = t
ਚਾਲ = v
ਦੂਰੀ = S
(ਮੁੱਢਲਾ) ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ = u
ਅੰਤਿਮ ਵੇਗ = υ
ਪ੍ਰਵੇਗ = a
ਔਸਤ ਵੇਗ = V_av

(ਅ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸੂਤਰ
ਜੇਕਰ ਆਰੰਭਿਕ ਵੇਗ v ਸਮਾਂ t ਤੇ ਵੇਗ v ਅਤੇ ਸਮਾਨ ਵੇਗ a ਹੋਣ ਤਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸੰਬੰਧ ਗਤੀ ਸਮੀਕਰਣ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ-
v = u + at (ਸਮਾਂ t ਤੇ ਵੇਗ)
S = ut + \(\frac {1}{2}\)at² (ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ)
v² = u² + 2as (ਵੇਗ ਵਰਗ ਸੰਬੰਧ)
S_nn = u + \(\frac{a}{2}\)(2n -1) (n ਵੇਂ ਇਕਾਈ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਵਿੱਚ ਵਿਸਥਾਪਨ)

ਸੰਖਿਆਤਮਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Numerical Problems)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇੱਕ ਕਾਰ ਸਮਾਨ ਵੇਗ ਨਾਲ 18 ਕਿ. ਮੀ. /ਘੰਟਾ ਤੋਂ 36 ਕਿ. ਮੀ./ਘੰਟਾ ਦੀ ਗਤੀ 5 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦਾ ਪ੍ਰਵੇਗ ਅਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ u = 18 ਕਿ.ਮੀ. /ਘੰਟਾ
= \(\frac{18 \times 1000}{60 \times 60}\)
= 5 ਮੀ. /ਸੈਂ,
υ = 36 ਕਿ.ਮੀ. /ਘੰਟਾ |
= \(\frac{36 \times 1000}{60 \times 60}\)
= 10 ਮੀ./ਸੈਂ,.
t = 5 ਸੈਕਿੰਡ
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ, υ = u + at
10 = 5 + a x 5
∴ a = 1 ਮੀ./ਸੈਂ,².
ਹੁਣ S = ut + = \(\frac {1}{2}\)at²
5 x 5 + \(\frac {1}{2}\) x (1) (5)²
= 25 + \(\frac {25}{2}\)
= 25 + 12.5
∴ S = 37.5 ਮੀਟਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਪੁਲਿਸ ਦੀ ਗੱਡੀ ਹਾਈਵੇ ‘ਤੇ 30 km/h ਦੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਦੌੜਦੀ ਹੈ, ਉਸੇ ਹੀ ਪਾਸੇ ਚੋਰਾਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਜਿਸ ਦੀ ਚਾਲ 192 km/h ਹੈ ਦੌੜ ਰਹੀ ਹੈ, ਪੁਲਿਸ ਚੋਰਾਂ ਉੱਪਰ ਗੋਲੀ ਚਲਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਗੋਲੀ ਦੀ ਚਾਲ 150 m/s ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਕਿਹੜੀ ਚਾਲ ਨਾਲ ਗੋਲੀ ਚੋਰਾਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਨਾਲ ਲੱਗੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਗੋਲੀ ਨੂੰ ਛੱਡਣ ਦੀ ਚਾਲ = 150 m/s.
= \(\frac{150 \times 3600}{1000}\)
= 540 km/h
ਕੁੱਲ ਚਾਲ = 30 + 540 = 570 km/h
ਗੋਲੀ ਦੀ ਚਾਲ ਚੋਰਾਂ ਦੀ ਗੱਡੀ ਦੇ ਸਾਪੇਖ ਵਿੱਚ, ਜਿਹੜੀ ਉਸੇ ਹੀ ਪਾਸੇ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ-
= 570 – 192 = 378 km/h
= \(\frac{378 \times 1000}{60 \times 60}\)m/s
= \(\frac{378000}{3600}\) = 105 m/s

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਰੇਲ ਗੱਡੀ ਜਿਹੜੀ 50m ਚਲਦੀ ਹੈ, ਇੱਕ ਸਿੱਧੇ ਅਤੇ ਸਮਤਲ ਟ੍ਰੈਕ ਉੱਤੇ ਖੰਭੇ ਦੇ ਕੋਲ 5 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ ।
(i) ਗੱਡੀ ਦੀ ਚਾਲ ਦੱਸੋ
(ii) 450m ਲੰਬੇ ਪੁਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲਵੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਜਿਵੇਂ ਗੱਡੀ ਖੰਭੇ ਨੂੰ 5 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਪਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਆਪਣੀ ਲੰਬਾਈ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

(ii) ਪੁਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜਿੰਨੀ ਲੰਬਾਈ ਗੱਡੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ = ਪੁਲ ਦੀ ਲੰਬਾਈ + ਗੱਡੀ ਦੀ ਲੰਬਾਈ
= 450m + 50m = 500 m
∴ ਪੁਲ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ-

= \(\frac{500}{10 \mathrm{~m} / \mathrm{s}}\) = 50 ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਵਸਤੂ ਵਿਰਾਮ ਅਵਸਥਾ ਤੋਂ 0.6 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ² ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । 300 ਮੀਟਰ ਚੱਲਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਦਾ ਵੇਗ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ? ਇਸ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ u = 0
a = 0.6 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ²
S = 300 ਮੀਟਰ
υ = ?
t = ?
ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ,
υ² = u² + 2as
υ² = (0)² + 2 x 0.6 x 300
= 360
∴ υ = \(\sqrt{360}\)
= 6 x \(\sqrt{10}\) ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ
= 19 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ (ਲਗਪਗ)
ਹੁਣ S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
300 = 0 x t + \(\frac {1}{2}\) x 0.6 x t²
300 = 0 + 0.3t²
∴ t² = \(\frac{300}{0.3}\)
= \(\frac{3000}{3}\) = 1000
t = \(\sqrt{1000}\)
= \(\sqrt{100 \times 10}\)
= 31.5 ਸੈਕਿੰਡ (ਲਗਪਗ)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
15 ਮੀ. ਸੈਂ. ਦੀ ਗਣਨਾ ਕਿ. ਮੀ. /ਘੰਟਾ ਵਿੱਚ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

= 54 ਕਿ.ਮੀ./ਘੰਟਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਪੱਥਰ ਲੰਬਾਤਮਕ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ 5 m/s ਦੇ ਵੇਗ ਨਾਲ ਸੁੱਟਿਆ ਗਿਆ । ਇਸਦਾ ਵੇਗ ਲੰਬਾਤਮਕ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਵੱਲ 10/ms² ਹੋ ਗਿਆ, ਤਾਂ ਪੱਥਰ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ਅਤੇ ਇਸ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਪੱਥਰ ਨੂੰ ਕਿੰਨਾ ਸਮਾਂ ਲੱਗੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
u = 5 ਮੀ: ਸੈਂ:
v = 0 (ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉੱਚਾਈ ‘ਤੇ)
ਪ੍ਰਵੇਗ (a) = g = – 10 ਮੀ: ਸੈਂ:²
v² = u² + 2gs
(0)² = (5)² + 2 × (-10) × h
0 = 25 -20 h
-25 = -20 h
∴ h = \(\frac{-25}{-20}\)
h = \(\frac{5}{4}\) = 1.25 ਮੀਟਰ
ਹੁਣ v = u + gt
0 = 5 +(-10) × t
-10 t = -5
∴ t = \(\frac{-5}{-10}=\frac{1}{2}\) = 0.5 ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਯਾਤਰਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਣ ਸਮੇਂ ਕਾਰ ਦਾ ਉਡੋਮੀਟਰ 2000 km ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਯਾਤਰਾ ਦੀ ਸਮਾਪਤੀ ਤੇ 240 km ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਯਾਤਰਾ ਨੂੰ 8 h ਲੱਗੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਕਾਰ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ km/h ਅਤੇ ms ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ :
ਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ = = 2400 km-2000 km
= 400 km
ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਨੂੰ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ t = 8 h
∴ ਕਾਰ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ V_av = \(\frac{\mathrm{S}}{t}\)
= \(\frac{400 \mathrm{~km}}{8 \mathrm{~h}}\)
= 50 km/h

= 13.9 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ (ms^-1)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉਸ਼ਾ 90 m ਲੰਬੇ ਤਾਲਾਬ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੀ ਹੈ ।ਉਹ ਇੱਕ ਸਿਰੇ ਤਕ ਸਰਲ ਰੇਖੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਵਾਪਸ ਆਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਹ ਕੁੱਲ 180 m ਦੀ ਦੂਰੀ 1 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਊਸ਼ਾ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ ਅਤੇ ਔਸਤ ਵੇਗ ਗਿਆਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਤਾਲਾਬ ਦੀ ਲੰਬਾਈ = 90 km
ਉਸ਼ਾ ਦੁਆਰਾ 1 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੁਰੀ = 180 m
1 ਮਿੰਟ ਵਿੱਚ ਊਸ਼ਾ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ = 90 +(-90)
= 90 – 90
= 0 ਮੀਟਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ‘ਤੇ ਕਾਰ ਦਾ ਮੰਦਨ (Retardation) 6 m/s² ਹੋ ਗਿਆ । ਜੇਕਰ ਕਾਰ ਦੀ ਬਰੇਕ ਲਗਾਉਣ ‘ਤੇ ਰੁਕਣ ਵਾਸਤੇ 2 ਸਕਿੰਟ ਲੱਗਣ, ਤਾਂ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸ ਸਮੇਂ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕਾਰ ਕਿੰਨੀ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰੇਗੀ ?
ਹੱਲ:
ਇੱਥੇ a = 6 ms/², t = 2s, υ = 0
υ = u + at
0 = u + (-6) × 2
∴ u = 12 m/s
ਹੁਣ
S = ut + \(\frac {1}{2}\)at²
S = 12 × 2 + \(\frac {1}{2}\) (-6) (2)²
= 24 + (-3 × 4)
= 24 – 12
= 12m

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
(i) ਘੜੀ ਦੀ ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ
(ii) ਘੜੀ ਦੀ ਮਿੰਟਾਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ
(iii) ਘੜੀ ਦੀ ਘੰਟਿਆਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ ਦਾ ਕੋਈ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
(i) ਘੜੀ ਦੀ ਸੈਕਿੰਡਾਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ 60 ਸੈਕਿੰਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਸਮਾਂ ਅੰਤਰਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
θ = 2π ਰੇਡੀਅਨ
t = 1 ਮਿੰਟ = 60 ਸੈਕਿੰਡ
ਪਰੰਤੂ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ω = \(\frac{\theta}{t}\)

= \(\frac{\pi}{30}\) ਰੇਡੀਅਨ/ਸੈਕਿੰਡ

(ii) ਮਿੰਟਾਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ ਲਈ θ = 2π ਰੇਡੀਅਨ
t = 1h
= 60 × 60 ਸੈਕਿੰਡ
∴ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ω = \(\frac{\theta}{t}\)

= \(\frac{\pi}{1800}\) ਰੇਡੀਅਨ/ਸੈਕਿੰਡ

(iii) ਘੰਟਿਆਂ ਵਾਲੀ ਸੂਈ ਲਈ θ = 2π ਰੇਡੀਅਨ
t = 12 ਘੰਟੇ
= 12 × 60 × 60 ਸੈਕਿੰਡ

= \(\frac{\pi}{21600}\) ਰੇਡੀਅਨ/ਸੈਕਿੰਡ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇੱਕ ਰੇਡੀਅਨ ਕਿੰਨੇ ਡਿਗਰੀ ਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਰੇਡੀਅਨ ਅਤੇ ਡਿਗਰੀ ਵਿੱਚ ਸੰਬੰਧ-
ਪੂਰੇ ਵਿਤ ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰ ‘ਤੇ ਬਣਾਇਆ ਕੋਣ = \(\frac{2 \pi r}{r}\)
= 2π ਰੇਡੀਅਨ
ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਤੇ ਸਥਾਪਿਤ ਕੋਣ ਡਿਗਰੀਆਂ ਵਿੱਚ = 360°
∴ 2π ਰੇਡੀਅਨ = 360°
π ਰੇਡੀਅਨ = \(\frac{360}{2}\) = 180°
1 ਰੇਡੀਅਨ = \(\frac{180^{\circ}}{\pi}\)
= \(\frac{180^{\circ}}{\frac{22}{7}}\)
= \(\frac{180^{\circ} \times 7}{22}\)
∴ 1 ਰੇਡੀਅਨ = 57.3°

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇੱਕ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਸਾਈਕਲ ਟਰੈਕ ਦਾ ਘੇਰਾ 314 ਮੀਟਰ ਹੈ । AB ਇਸ ਦਾ ਇੱਕ ਵਿਆਸ ਹੈ । ਇੱਕ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਵੇਗ 15.7 m/s ਨਾਲ A ਤੋਂ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ B ਤਕ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
(ਅ) ਜੇ AB ਉੱਤਰ-ਦੱਖਣ ਦਿਸ਼ਾ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
(ੲ) ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਦਾ ਔਸਤ ਵੇਗ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

(ੳ)
ਵਿਆਸ = AB
= 314 m.
ਚਾਲ = 15.7 m/s.
15.7 m ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = 1 ਸੈਕਿੰਡ ,
1m ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = \(\frac{1}{15.7}\)
314 m ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਲੱਗਿਆ ਸਮਾਂ = \(\frac{1 \times 314}{15.7}\)
= 20 ਸੈਕਿੰਡ

(ਅ) ਸਾਈਕਲ ਸਵਾਰ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੂਰੀ = 2πr = 314 ਮੀਟਰ
2πr = 314
r = \(\frac{314}{2 \times 3.14}\)
= 50 ਮੀਟਰ
ਵਿਆਸ = 2r
= 2 × 50 ਮੀਟਰ
= 100 ਮੀਟਰ (ਵਿਸਥਾਪਨ)

(ੲ)

ਔਸਤ ਵੇਗ = \(\frac{314}{20}\)
= 15.7 ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਤੀ – ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਸਤੂ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸਥਾਪਨ – ਵਸਤੂ ਦੀ ਅੰਤਿਮ ਸਥਿਤੀ ਅਤੇ ਆਰੰਭਿਕ ਸਥਿਤੀ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਦੀ ਨਿਊਨਤਮ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਭੌਤਿਕ ਰਾਸ਼ੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਹਨਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਮਾਪਣ ਲਈ ਕਿਸ ਯੰਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਡੋਮੀਟਰ ਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ – ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਸਮਾਨ ਸਮੇਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਦੂਰੀ ਤੈਅ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਗਤੀ ਇਕ ਸਮਾਨ ਗਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਸਮਾਨ ਗਤੀ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੜਕ ਤੇ ਜਾ ਰਹੀ ਕਾਰ, ਪਾਰਕ ਵਿੱਚ ਕਸਰਤ ਕਰ ਰਿਹਾ ਵਿਅਕਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚਾਲ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ – ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8. ਚਾਲ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚਾਲ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਹੈ । ਇਹ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕਿਲੋਮੀਟਰ/ਘੰਟਾ ਅਤੇ ਸੈਂਟੀਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਔਸਤ ਚਾਲ ਕਿਵੇਂ ਪਤਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਔਸਤ ਚਾਲ – ਵਸਤੂ ਦੀ ਔਸਤ ਚਾਲ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਦੂਰੀ ਨੂੰ ਤੈਅ ਕਰਨ ਲਈ ਲੱਗੇ ਕੁੱਲ ਸਮੇਂ ਨਾਲ ਭਾਗ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਵੇਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵੇਗ-ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਚਾਲ ਨੂੰ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਇਕ ਨਿਸਚਿਤ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵਸਤੁ ਦੁਆਰਾ ਤੈਅ ਕੀਤੀ ਦੁਰੀ ਨੂੰ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਵੇਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਵੇਗ – ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਇਕਾਈ ਸਮੇਂ ਵਿੱਚ ਵੇਗ ਪਰਿਵਰਤਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਵੇਗ ਦਾ ਮਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਵੇਗ ਦਾ ਮਾਤਿਕ ਮੀਟਰ/ਸੈਕਿੰਡ2 (ms^-2) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਗਿਤ ਗਤੀਆਂ ਲਈ ਵੇਗ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਸਿੱਧੀ ਰੇਖਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਗਿਤ ਗਤੀ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਣ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਇੱਕ ਵਿਤੀ (ਚੱਕਰਾਕਾਰ) ਪੱਥ ‘ਤੇ ਦੌੜਦਾ ਹੋਇਆ ਐਥਲੀਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇੱਕ ਐਥਲੀਟ ਨੂੰ ਛੇ-ਭੁਜੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਇੱਕੋ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਦੌੜਦੇ ਹੋਏ ਇੱਕ ਚੱਕਰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿੰਨੀ ਵਾਰੀ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣੀ ਪਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੇ ਵਾਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਐਥਲੀਟ r ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਵਿਤੀ ਪੱਥ ਦਾ 1 ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਲਈ ‘t’ ਸੈਕਿੰਡ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਐਥਲੀਟ ਦਾ ਵੇਗ ਕੀ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
v = \(\frac{2 \pi r}{t}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਜੇਕਰ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਲ ਰਹੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਗਤੀ ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ? |
ਉੱਤਰ-
ਅਸਮਾਨ ਅਤੇ ਵੇਗਤ ਗਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਇੱਕ ਵਸਤੁ r ਅਰਧ ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਵਿਤੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਗਤੀ ਕਰ ਰਹੀ ਹੈ । ਇੱਕ ਪੂਰਾ ਚੱਕਰ ਲਗਾਉਣ ਵਿੱਚ ਇਸ ਦੀ ਕੁੱਲ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੂਰੀ ਅਤੇ ਵਿਸਥਾਪਨ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸਥਾਪਨ = 0 (ਜ਼ੀਰੋ)
ਕੁੱਲ ਤੈਅ ਹੋਈ ਦੁਰੀ = 2πr

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਕ੍ਰਿਕੇਟ ਖਿਡਾਰੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਉੱਪਰ ਸੁੱਟ ਕੇ ਫਿਰ ਪਕੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ । ਦੱਸੋ ਗੇਂਦ ਦਾ ਵਿਸਥਾਪਨ ਕਿੰਨਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਲ ਵਿਸਥਾਪਨ = ਜ਼ੀਰੋ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਗੇਂਦ ਆਪਣੀ ਮੁੱਢਲੀ ਸਥਿਤੀ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਦੂਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦੀ ਢਾਲ ਕੀ ਦੱਸਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਸਤੂ ਦੀ ਚਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ 3 × 10⁸ m/s ਹੈ । ਇਹ km/h ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਚਾਲ = 3 × 10⁸ m/s
= \(\frac{3 \times 10^{8} \times 3600}{1000}\)km/h
= 1.8 × 10⁹ km/h

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਦੂਰੀ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਾਸ਼ੀ ਹੈ-ਸਕੇਲਰ ਜਾਂ ਵੈਕਟਰ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਕੇਲਰ (ਸਦਿਸ਼) ਰਾਸ਼ੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ ਦੀ ਚਾਲ ਕਿੰਨੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
346 ms^-1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਅਸਮਾਨ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚੱਲਣ ਵਾਲੇ ਵਾਹਨ ਦਾ ਦੁਰੀ-ਸਮਾਂ ਗਰਾਫ਼ ਦਾ ਆਕਾਰ ਕਿਹੋ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਕਰ ਰੇਖਾ ਆਕਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਵਿਤੀ) ਗਤੀ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਤੀ ਗਤੀ)-ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਸਤੂ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਤੀ ਚੱਕਰਾਕਾਰ ਵਿਤੀ ਗਤੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 26.
ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਕਿਸਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਣੀ ਵੇਗ-ਚੱਕਰਾਕਾਰ (ਤੀ ਪੱਥ ‘ਤੇ ਗਤੀ ਕਰਦੀ ਹੋਈ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕੋਈ ਵਿਸਥਾਪਨ ਤੈਅ ਕਰਨ ਦੀ ਦਰ ਨੂੰ ਉਸ ਵਸਤੂ ਦਾ ਕੋਣੀ ਵੇਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸਨੂੰ (ω) ਐਮੈਗਾ ਨਾਲ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 7 ਸਜੀਵਾਂ ਵਿਚ ਵਿਭਿੰਨਤਾ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਉਪਜਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ? ਗਰੁੱਪ ਕ੍ਰਿਪਟੋਗੈਮੀ ਦਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਨਸਪਤੀ ਜਗਤ (Division Plantae) ਨੂੰ ਦੋ ਉਪ-ਜਗਤਾਂ
(i) ਕ੍ਰਿਪਟੋਗੈਮੀ (Cryptogamae) ਅਤੇ
(ii) ਫੈਨੇਰੋਗੈਮੀ (Phanerogamae) ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਕ੍ਰਿਪਟੋਗੈਮੀ ਉਪਜਗਤ ਦੇ ਗੁਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-
(i) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਤਣੇ, ਜੜ੍ਹ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
(ii) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗ ਛੁਪੇ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਨੰਗੀ (Naked) ਅੱਖ ਨਾਲ ਨਜ਼ਰ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦੇ ।
(iii) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਫੁੱਲ ਭਰੁਣ ਅਵਸਥਾ ਅਤੇ ਬੀਜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।

ਕਿਪਟੋਗੈਮੀ ਉਪ ਜਗਤ ਵਿੱਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਡੀਵੀਜ਼ਨ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ-
I. ਡੀਵੀਜ਼ਨ ਥੈਲੋਫਾਈਟਾ (Division Thallophyta)
I. ਡੀਵੀਜ਼ਨ ਬਾਇਓਫਾਈਟਾ (Division Bryophyta)
III. ਡੀਵੀਜ਼ਨ ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ (Division Pteridophyta) ।

I. ਥੈਲੋਫਾਈਟਾਂ ਦੇ ਲੱਛਣ-
(i) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਜੜ੍ਹ, ਤਣਾ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ।
(ii) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸਰੀਰਕ ਬਣਤਰ ਨੂੰ ਥੈਲਸ (Thallus) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
(iii) ਜਣਨ ਅੰਗ ਸਾਧਾਰਨ ਅਤੇ ਸਰਲ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ।
(iv) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਯੁਗਮਜ (Zygote) ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ।

II. ਬਾਇਓਫਾਈਟਾ (Bryophyta) ਦੇ ਲੱਛਣ-
(i) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਜੜ੍ਹ, ਤਣਾ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਰਗੀਆਂ ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਇਹ ਪੌਦੇ ਠੰਡੀਆਂ, ਸਿੱਲ੍ਹੀਆਂ ਅਤੇ ਛਾਂਦਾਰ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਉੱਗਦੇ ਹਨ ।
(iii) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਵਹਿਨ ਟਿਸ਼ੂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
(iv) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਗੈਮੀਟੋਫਾਈਟ ਮੁੱਖ ਅਵਸਥਾ ਹੈ ।
(v) ਇਸ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਗੈਮੀਟੋਫਾਈਟ (Gametophyte) ਅਤੇ ਸਪੋਰੋਫਾਈਟ (Sporophyte) ਵਿਚਾਲੇ ਪੀੜ੍ਹੀ ਏਕਾਂਤਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਬਾਇਓਫਾਈਟਸ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗਰੁੱਪਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-

III. ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟ (Pteridophyta) – ਟੈਰਿਡੋਫਾਈਟਾ ਦੇ ਲੱਛਣ-
(i) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜੜ੍ਹ, ਤਣਾ ਅਤੇ ਪੱਤੇ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ (Multicelled) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਪਾਸੇ ਬੀਜਾਣੂ ਦਾਨੀਆਂ (Sporangia) ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(iv) ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
(v) ਪੌਦੇ ਪੀੜੀ ਏਕਾਂਤਰਨ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਟੈਰਿਸ, ਐਸਪਿਡੀਅਮ, ਸਿਲੈਜੀਨੈਲਾ, ਫਰਨ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਪ ਜਗਤ ਫੈਨਰੋਗੈਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ । ਇਸ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਉਪ-ਖੰਡਾਂ ਦਾ ਚਿੱਤਰਾਂ ਸਮੇਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਪ ਜਗਤ ਫੈਨਰੋਗੈਮੀ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਜੜ੍ਹ, ਤਣਾ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਹਿਣੀ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਬੰਡਲਾਂ (Bundles) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗ ਬਹੁ-ਸੈੱਲੀ (Multicelled) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿਸ਼ੇਚਿਤ ਅੰਡੇ ਤੋਂ ਭਰੂਣ ਬਣਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਸ ਉਪ ਜਗਤ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ “ਬੀਜ ਪੌਦੇ’ (Seed Plants) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਉਪ ਜਗਤ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਦੋ ਉਪ-ਖੰਡਾਂ ਐਂਜੀਓਸਪਰਮਜ਼ (Angiosperms) ਅਤੇ ਜਿਮਨੋਸਪਰਮਜ਼ (Gymnosperms) ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
ਅਣਕੱਜੇ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਜਿਮਨੋਸਪਰਮਜ਼ (Gymnosperms) ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਸ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਨੂੰ ਕੋਨ (Cones) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਕੋਨਜ਼ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਨੰਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਣਨ ਅੰਗ (Reproductive organs) ਕੋਣ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜਿਸ ਬਣਤਰ ਉੱਤੇ ਬੀਜ-ਅੰਡ (Ovules) ਲੱਗਦੇ ਹਨ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਹਾਂ ਬੀਜਾਣੂ ਪੱਤਰ ਜਾਂ ਮੈਗਾਸਪੋਰੋਫਿਲ (Megasporophyll) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਨਿਸ਼ੇਚਨ ਉਪਰੰਤ ਜ਼ਾਈਗੋਟ ਤੋਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਭਰੂਣ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਪਾਈਨਸ, ਚੀਲ, ਦਿਆ ਆਦਿ ।

ਐਂਜੀਓਸਪਰਮਜ਼ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਣੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਕਠੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਬੂਟੀ (Herb) ਜਾਂ ਨਰਮ ਤਣੇ ਵਾਲੇ, ਝਾੜੀ (Shrub) ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ (Trees) ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਫਲਾਂ ਅੰਦਰ ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਫੁੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਹਰੀ ਪੱਤੀਆਂ (ਕਲੈਕਸ) ਅਤੇ ਰੰਗਦਾਰ ਪੱਤੀਆਂ (Petals) ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
   
   ਐਂਜੀਓਸਪਰਮਜ਼ ਨੂੰ ਦੋ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।
   

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜੰਤੂਆਂ (ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ) ਦੇ ਮੁੱਖ ਫਾਈਲਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਦੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ-ਦੋ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਅਤੇ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਵੀ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪ੍ਰਾਣੀ ਜਗਤ ਦੇ ਫਾਈਲਮ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਅਤੇ ਪੋਰੀਫੇਰਾ ਦੇ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਈਲਮ ਪ੍ਰੋਟੋਜ਼ੋਆ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹ ਜੀਵ ਬਹੁਤ ਸੂਖ਼ਮ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਪਰਜੀਵੀ ਵੀ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵ ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹ ਆਭਾਸੀ ਪੈਰਾਂ, ਫਲੈਜੈਲਾ ਜਾਂ ਸਿਲੀਆ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਹੋਲੋਜ਼ੋਇਕ (Holozoic) ਪ੍ਰਾਣੀ ਹਨ । ਭਾਵ ਇਹ ਬਣਿਆ ਬਣਾਇਆ ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਇਹਨਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ, ਸਰੀਰ ਦੀ ਆਮ ਸਤਹਿ (General surface) ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਕਿਰਿਆ ਖੰਡਨ ਜਾਂ ਸਿਸਟ ਉਤਪੱਤੀ (Cyst formation) ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
   ਉਦਾਹਰਨ – ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੁਗਲੀਨਾ, ਵਿਪਨੋਸੋਮਾ ਅਤੇ ਪਲਾਜ਼ਮੋਡੀਅਮ ਇਸ ਫਾਈਲਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ।

ਫਾਈਲਮ ਪੋਰੀਫੇਰਾ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਜੰਤੁ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ ਛਿੱਤੀਆਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਟਿਸ਼ੂ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਅਤੇ ਪਿੰਜਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ।
5. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਨਾਲ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Canal System) ਵਿਕਸਿਤ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਕੰਧ (Body wall) ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਸੁਰਾਖ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਛੇਕ, ਆਸਕੁਲੱਮ (Osculum) ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸਿਕਿਊਲਜ਼ (Spicules) ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਾਲਰ ਸੈੱਲ Collar Cell) ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਉਦਾਹਰਨ – ਸਪੰਜ ਸਾਈਕਾਨ, ਸੋਪੰਜ਼ਿਲਾ ਅਤੇ ਯੂਪਲੈਂਕਟਿਲਾ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਣ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਫਾਈਲਮ ਸੀਲੈਂਟਰੇਟਾ ਅਤੇ ਪਲੈਟੀਹੈਲਮਿੰਥੀਜ਼ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਈਲਮ ਸੀਲੈਂਟਰੇਟਾ ਦੇ ਲੱਛਣ-

• ਇਹ ਜੰਤੂ ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹਾਈਡਾ (Hydra) ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀਆਂ ਦਾ ਵਾਸੀ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੀ ਖੋੜ ਨੂੰ ਸੀਲੈਂਟੀਰਾਂਨ (Coelenteron) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੰਤੂ ਇਕੱਲੇ (Solitary) ਜਾਂ ਕਾਲੋਨੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਕਾਲੋਨੀਅਲ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਪੀੜੀ ਇਕਾਂਤਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਚੂਨੇ (Lime) ਦਾ ਪਿੰਜਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਕੋਰਲ)
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਲੀ-ਖਿੜਨ (Budding) ਦੁਆਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । (ਹਾਈਡ਼ਾ ਵਿੱਚ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਲਿੰਗੀ ਜਣਨ ਵੀ ਆਮ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਡੰਗ ਮਾਰਨ ਵਾਲੇ ਕੈਪਸਿਊਲ (Stinging Capsules) ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਸਮਮਿਤੀ ਰੇਡੀਅਲ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਟੈਂਟੇਕਲਜ਼ (Tentacles) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਡੰਗ ਸੈੱਲ (Stinging cells) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਹਾਈਡਾ, ਉਘਾਲਿਆ, ਮੈਟਰੀਡੀਅਮ, ਕੋਰਮ ਮੁੱਖ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ ।

ਫਾਈਲਮ ਪਲੈਟੀਹੈਲਮਿੰਥੀਜ਼ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਚਪਟੇ ਕਿਰਮ (Flat worms) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਹ ਜੰਤੁ ਪਰਜੀਵੀ ਹਨ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪਰਤਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਭਾਵ ਇਹ ਜੰਤੂ ਲੋਬਲਾਸਟਿਕ (Triploblastic) ਹਨ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਪਿੱਛ ਥਲਵਾਂ (Dorso-ventral) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਇਹ ਤਰਲ ਕਿਸਮ ਦਾ ਆਹਾਰ ਪਾਰਗਮਨੀ ਵਿਧੀ (Osmosis) ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਦੇ ਹਨ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਦੋ-ਪਾਸੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
7. ਇਹ ਕਿਰਮ ਦੋ-ਲਿੰਗੀ (Hermaphrodite) ਹੈ । ਭਾਵ ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਅੰਗ ਇੱਕ ਹੀ ਕਿਰਮ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਜਣਨ ਟਿਸ਼ੁ ਜਟਿਲ ਹਨ ।
8. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਰੀਰਕ ਖੋੜ (Body Cavity) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
   ਉਦਾਹਰਨ – ਟੀਨੀਆ ਸੋਲੀਅਮ ( ਟੇਪ ਕਿਰਮ ਪਲੈਨੇਰੀਆ, ਫੇਸਿਓਲਾ ਪੈਟਿਕਾ (ਲਿਵਰ ਫਲੂਕ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫਾਈਲਮ ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ ਅਤੇ ਇਕਾਈਨੋਡਰਮੇਟਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਈਲਮ ਆਰਥਰੋਪੋਡਾ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

• ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਖੰਡਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਜੋੜ ਵਾਲੀਆਂ (Jointed) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹ ਧਰਤੀ, ਤਾਜ਼ੇ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

•  ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਤੱਖ ਭਾਗ ਸਿਰ, ਛਾਤੀ ਅਤੇ ਪੇਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਆਰਥੋਪੋਡਾ ਫਾਈਲਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੀ ਖੋੜ (Cavity) ਨੂੰ ਹੀਮੋਸੀਲ (Haemocoel) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮੂੰਹ ਦੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਜਬੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਇਹ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਚੀਰਦੇ, ਪਾੜਦੇ ਅਤੇ ਚੂਸਣ ਲਈ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਸਦੇ ਸਰੀਰ ਦਾ ਬਾਹਰੀ ਪਿੰਜਰ (External skeleton) ਕਾਈਟਨ (Chitin) ਜਿਹੜਾ ਕਿ ਇੱਕ ਸਖ਼ਤ ਪਰ ਲਚਕਦਾਰ ਪਦਾਰਥ ਹੈ, ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲਾ ਪਰਿਵਹਿਣ ਤੰਤੁ ਬੜਾ ਵਿਕਸਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
  ਉਦਾਹਰਨ – ਪਾਨ, ਕੇਕੜਾ, ਬਿੱਛੂ, ਕਾਕਰੋਚ, ਮਧੂਮੱਖੀ, ਮੱਛਰ, ਸੈਂਟੀਪੀਡ ਅਤੇ ਮਿਲੀਪੀਡ ਆਦਿ ।

ਫਾਈਲਮ ਇਕਾਈਨੋਡਰਮੇਟਾ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਕੰਡਿਆਲੀ (Spinous) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਖੰਡ (Segments) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਚਮੜੀ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਕੰਡੇ ਚੂਨੇ (CaCO₃) ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਇਹ ਜੰਤੁ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਝੰਡਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਦਕਿ ਕਈ ਜਾਤੀਆਂ ਇਕੱਲੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪਾਣੀ ਵਹਿਣ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Water Vascular System) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਇਹ ਜੰਤੂ ਟਿਊਬ ਫੀਟ’ (Tube Feet) ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਗਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
7. ਇਹ ਇੱਕ ਲਿੰਗੀ (Unisexual) ਜੀਵ ਹਨ | ਨਰ ਅਤੇ ਮਾਦਾ ਜੀਵ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਹਨ ।
8. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੁਨਰ ਉਤਪੱਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
   ਉਦਾਹਰਨ – ਐਸਟ੍ਰੇਆ (ਤਾਰਾ ਮੱਛੀ), ਇਕਾਈਲਸ ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਰਚਨ) ਐਂਟੀਡਾਨ ਅਤੇ ਹੋਲੋਬੂਰੀਆ (ਸਮੁੰਦਰੀ ਕੁਕੰਬਰ) ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪੰਛੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਅਤੇ ਥਣਧਾਰੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੰਛੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ (Class Aves) ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ-

• ਇਹ ਗਰਮ ਖੂਨ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ (Warm blooded animals) ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਬਣਤਰ ਪੱਖੀ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਪੰਛੀਆਂ ਦੀ ਚੁੰਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਚੁੰਝ ਵਿੱਚ ਦੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਤੇ ਤੇਲ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਰੰਗ ਦੀਆਂ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਖਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਦੋ ਆਰੀਕਲ ਤੇ ਦੋ ਵੈਟੀਕਲ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਖੰਭਾਂ (Feathers) ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਹੂ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
• ਇਹ ਜੰਤੁ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਪੋਟਲੀਆਂ (Air sacs) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਥਣ ਰੀਥੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਅਗਲੀਆਂ ਲੱਤਾਂ (Fore limbs) ਪਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋਈਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਪਿੰਜਰ ਹਲਕਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਹ ਜੰਤੂ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਉੱਡ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
  ਉਦਾਹਰਨ – ਕਾਂ, ਚਿੜੀ, ਕਬੂਤਰ, ਤੋਤਾ, ਸ਼ੁਤਰਮੁਰਗ ਅਤੇ ਮੋਰ ਆਦਿ ।

ਥਣਧਾਰੀ (Mammalia) ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦੇ ਲੱਛਣ-

• ਇਹ ਗਰਮ ਲਹੁ ਵਾਲੇ ਜੰਤੁ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੇ ਵਾਲ (Hair) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਬਾਹਰਲਾ ਕੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪਿੰਨਾ (Pinna) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਪੇਟ ਪਰਦਾ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਡਾਇਆਫ੍ਰਾਮ (Diaphragm) ਆਖਦੇ ਹਨ, ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਚਮੜੀ ਤੇ ਤੇਲ ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਖਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਦੋ ਆਰੀਕਲਜ਼ ਅਤੇ ਦੋ ਵੈਟੀਕਲਜ਼ ।
• ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵੱਖਰੀ-ਵੱਖਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਥਣਧਾਰੀਆਂ ਦੇ ਦੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੈਟੀਰੋਡੋਟ (Heterodont) ਆਖਦੇ ਹਨ ।
  ਥਣਧਾਰੀ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਦੰਦ ਮਸੂੜਿਆਂ ਅੰਦਰ ਖੋੜਾਂ (Cavities) ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਥੀਕੋਡੋਟ (Thecodont) ਹਨ । ਇਹ ਦੰਦ ਜੰਤੁ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਦੋ ਵਾਰ ਹੀ ਨਿਕਲਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਆਪਣੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਦੇਖਭਾਲ ਬਹੁਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । · ਉਦਾਹਰਨ-ਚੂਹਾ, ਬਿੱਲੀ, ਬਾਂਦਰ, ਕੰਗਾਰੂ, ਹਾਥੀ, ਗਾਲ੍ਹੜ (Squirrel), ਸ਼ੇਰ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਦਿ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪਸ਼ਨ 1.
ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ (Taxonomy) ਅਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ (Systematics) ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ (Taxonomy) – ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੀ ਉਹ ਸ਼ਾਖਾ, ਜਿਸ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਲ ਹੋਵੇ, ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ (Systematics) – ਵਰਗੀਕਰਨ ਵਿਗਿਆਨ ਜਾਂ ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ ਟੈਕਸੋਨੋਮੀ ਨਾਲੋਂ ਵੱਖਰੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਵਿਵਿਧਤਾ ਹੈ । ਵਰਗੀਕਰਨ ਪੱਧਤੀ ਵਿੱਚ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ ਅਤੇ ਨੇੜੇ ਦੇ ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਰਗੀਕਰਨ ਕੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਗੀਕਰਨ (Classification) – ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਅਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਤਰਤੀਬ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਮਹੱਤਤਾ (Importance)-

1. ਵਰਗੀਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਸਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਬੜੀ ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਰਗੀਕਰਨ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨਤਾਵਾਂ (Variations) ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਰਗੀਕਰਨ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਜੀਵਾਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਸੰਬੰਧਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।
4. ਵਰਗੀਕਰਨ, ਵਿਗਿਆਨ ਦੀਆਂ ਦੂਸਰੀਆਂ ਹੋਰਨਾਂ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਆਧਾਰ ਵਜੋਂ ਕੰਮ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਅਸੀਂ ਜੀਵ ਵਿਗਿਆਨ ਦੇ ਹੋਰਨਾਂ ਵਿਸ਼ਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
6. ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਭੂਗੋਲਿਕ ਵੰਡ ਲਈ ਬੜੀ ਮਹੱਤਤਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਅ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੜਾਅ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਐਲਗੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਐਲਗੀ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਹੱਤਤਾ-

1. ਐਲਗੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਹਨ ।
2. ਐਲਗੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਸੰਤੁਲਿਤ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
3. ਐਲਗੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
4. ਐਲਗੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਚੰਗਾ ਸਰੋਤ ਹਨ ।
5. ਐਲਗੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਆਇਓਡੀਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
6. ਐਲਗੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਅਗੁਰ-ਅਗਰ (Agar-Agar) ਨਾਂ ਦਾ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
7. ਕੁੱਝ ਐਲਗੀ ਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
8. ਕੁੱਝ ਐਲਗੀਆਂ ਤੋਂ ਤੇਲ ਵਰਗੇ ਪਦਾਰਥ ਰਿਸਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਫਾਈਲਮ ਨੈਮੇਟੋਡਾ ਦੇ ਆਮ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਾਈਲਮ ਨੈਮੇਟੋਡਾ (Phylum Nematoda) ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਗੋਲ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੋਲ ਕਿਰਮ (Round worms) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਮਮਿਤੀ ਦੋ ਪਾਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਰੀਰ ਤਿੰਨ ਪਰਤੀ (Three layered) ਪਰ ਅਣਖੰਡਿਤ (unsegmented) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਹ ਲੈਣ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਅਤੇ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਅੰਗ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
5. ਸਰੀਰਕ ਖੋੜ (Body cavity) ਸ਼ੁੱਧ (True) ਸਰੀਰਕ , ਖੋੜ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।
6. ਪਾਚਨ ਨਲੀ ਸੰਪੂਰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਅੰਤਰ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
   ਉਦਾਹਰਨ – ਐੱਸਕੈਰਸ (Ascaris), ਆਕਸੀਯੁਰਸ (0xyuris), ਪਿਨ ਵਰਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਾਰਡੇਟਾ (Chordata) ਦੇ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਂਡੇਟਾ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਲੱਛਣ-

1. ਨੋਟੋਕਾਰਡ ਦਾ ਹੋਣਾ – ਇਸ ਫਾਈਲਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਦੇ ਕਿਸੇ ਪੜਾਅ ਤੇ ਨੋਟੋਕਾਂਰਡ (Notochord) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਗਿੱਲ ਸਲਿਟ ਦੀ ਹੋਂਦ – ਇਸ ਫਾਈਲਮ ਦੇ ਮੈਂਬਰਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚਲੀ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਸਟੇਜ਼ ‘ਤੇ ਗਿੱਲ ਸਟ (Gill Slits) ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
3. ਨਾਲਾਕਾਰ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਦੀ ਹੋਂਦ – ਡਾਂਸਲ ਖੋਖਲੀ ਨਾੜੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ (Presence of Dorsal hollow nervous system) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਪੂਛ ਦੀ ਹੋਂਦ – ਗੁਦਾ (Anus) ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਪੁਛ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਨਾਨ-ਕੋਰਡੇਟਸ (Non-chordates) ਦੇ ਲੱਛਣ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾਂਨ-ਕੋਰਡੇਟਸ ਦੇ ਲੱਛਣ-

1. ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਨੋਟੋਕਾਂਰਡ (Notochord) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।
2. ਇਹਨਾਂ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਗਲਫੜੇ ਤਾਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਸਾਹ ਆਪਣੀ ਚਮੜੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰਲੀ ਕੇਂਦਰੀ ਤੰਤਰਿਕਾ ਠੋਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਜੰਤੂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਲਹੂ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰੰਗਹੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
6. ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪੂਛ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਅਤੇ ਪਿੰਜਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਰਗੀਕਰਨ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਰਗੀਕਰਨ (Classification) – ਸੰਬੰਧਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਸਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮੂਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਨੂੰ ਵਰਗੀਕਰਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਪੀਸੀਜ਼ (Species) ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਹੁਤ ਨੇੜੇ ਅਤੇ ਬਣਤਰ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ, ਜਿਸ ਦੇ ਮੈਂਬਰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜਣਨ ਕਰਨ, ਨੂੰ ਸਪੀਸੀਜ਼ ਜਾਤੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਐਲਗੀ ਦਾ ਹਰਾ ਰੰਗ ਕਿਸ ਕਰਕੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਲਗੀ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਵਰਣਕ (Pigment) ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਲੀਆਂ (Fungi) ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਵਰਣਕ ਦੀ ਅਣਹੋਂਦ ਕਾਰਨ ਇਹ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਂਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਕਿੰਨੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਢੱਕੇ ਹੋਏ ਬੀਜਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ-ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਅਤੇ ਦੋ-ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦੇ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮੱਛੀਆਂ ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀਆਂ ਗਲਫੜਿਆਂ (Gills) ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਖ਼ਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਦੋ ਖ਼ਾਨੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੋ ਜੀਵ ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹਰੇ ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਫੰਜਾਈ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵ ਕਿਉਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਫੰਜਾਈ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤਕ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਫੰਜਾਈ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ । ਉੱਤਰ-ਖਮੀਰ, ਮਸ਼ਰੂਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸਹਿਜੀਵਤਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਨੀਲੀ ਹਰੀ ਕਾਈ ਨਾਲ ਪੱਕੇ ਸੰਬੰਧ ਬਣਾ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਸਹਿਜੀਵਤਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਐਨੀਮੀਲੀਆਂ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਵਰਗ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਬਹੁਸੈੱਲੀ ਯੂਕੇਰਿਉਟੀ ਜੀਵ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਪੌਦੇ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਬੀਜ ਫਲਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਢੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਬੀਜ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਫਲ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਐਂਜੀਓਸਪਰਮ ਵਰਗ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ
2. ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਜਿਮਨੋਸਪਰਮ ਪੌਦੇ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਨੰਗੇ ਬੀਜ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਣਕ, ਮੱਕੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਦੇ ਦੋ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਟਰ, ਚਨੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਪਰਜੀਵੀਆਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਲ ਕਿਮੀ, ਫਾਈਲੇਰੀਆ ਕ੍ਰਿਮੀ, ਪਿੰਨ ਕ੍ਰਿਮੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਰਟੀਕਰੇਟਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਸਤਵਿਕ ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਅਤੇ ਅੰਦਰਲਾ ਕੰਕਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਕੰਕਾਲ ਨਾਲ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਰਟੀਕਰੇਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 6 ਟਿਸ਼ੂ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ-ਸਮਾਨ ਰਚਨਾ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਸਮੂਹ ਬਣਾਉਣ ਨਾਲ ਜਿਹੜੀ ਬਣਤਰ ਬਣਦੀ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦੋ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
1. ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ (Meristematic Tissue)
2. ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ (Permanent Tissue)

1. ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ (Meristematic Tissue) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਲਗਾਤਾਰ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਜਿਸਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਨਵੇਂ ਸੈੱਲ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਸੈੱਲ-ਵੰਡ ਦੇ ਯੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ (Neucleolus) ਵਾਲਾ ਦਿਸਣਯੋਗ ਵੱਡਾ ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਪਤਲੀ, ਲਚਕਦਾਰ ਅਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸੰਘਣਾ ਸੈਂਲ ਪਦਾਰਥ (Cytoplasm) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਦਾਨੀਆਂ (Vacuoles) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ।

ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ (Classification of Meristematic Tissues) – ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦਾ ਵਰਗੀਕਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਢੰਗਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ਉ) ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ – ਉਤਪੱਤੀ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ

• ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ (Primary Meristem) – ਪ੍ਰਾਇਮਰੀ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੋ ਬੀਜ ਪੁੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਤਣਿਆਂ, ਟਹਿਣੀਆਂ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਹਿਣੀ ਬੰਡਲਾਂ (Vascular bundles) ਦੇ ਅੰਦਰ ਅਤੇ ਅੰਤਰਵੇਸ਼ੀ (Intercalary) ਅਵਸਥਾ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਸੈਕੰਡਰੀ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ (Secondary Meristem) – ਇਹ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਪੌਦਿਆਂ ਅੰਦਰ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਸਥਾਈ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(ਅ) ਸਥਿਤੀ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ – ਸਥਾਨ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-
(i) ਸਿਖਰੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਪ (Apical Meristem) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਜੜ੍ਹਾਂ, ਤਣੇ ਅਤੇ ਸ਼ਾਖਾਵਾਂ ਦੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਅੰਤਰਵੇਸ਼ੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ (Intercalary Tissue) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਤਣਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਣੇ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਬਗ਼ਲੀ ਮੈਰੀਸਟੈਮ (Lateral Meristem) – ਇਹ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੋ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਤਣਿਆਂ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੇ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਫਲਸਰੂਪ ਤਣੇ ਅਤੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੀ ਚੌੜਾਈ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ੲ) ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਰਗੀਕਰਨ-ਕਾਰਜ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਪ੍ਰੋਟੋਡਰਮ (Protoderm) – ਇਹ ਬਾਹਰੀ ਪਰਤ ਜਾਂ ਐਪੀਡਰਮਿਸ (Epidermis) ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਡਰਮੈਟੋਜਨ (Dermatogen) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
2. ਕੈਂਬੀਅਮ (Procambium) – ਇਹ ਮੁੱਖ ਵਹਿਣੀ ਟਿਸ਼ੂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਗਰਾਉਂਡ ਮੈਰੀਸਟੈਮ (Ground Meristem) – ਇਹ ਪਿੱਥ ਟਿਸ਼ੂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਹਨ ? ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਸਚਿੱਤਰ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ (Permanent Tissue) – ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਉਸ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ ।
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ-
(1) ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ (Simple Tissue)
(2) ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ (Complex Tissue)

(1) ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ (Simple Tissue) – ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੁ ਇੱਕੋ ਹੀ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੋਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਇੱਕ ਹੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਸੈਂਲ ਭਿੱਤੀ ਦੀ ਬਣਤਰ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ-
(i) ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ (Parenchyma) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਪੌਦੇ ਦੇ ਹਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਨਰਮ, ਪਤਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅੰਤਰ ਸੈੱਲੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਜੀਵਿਤ ਹਨ । ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਪੈਕਟਿਨ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਦੀ ਬਣੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਗੋਲ, ਬਹੁ-ਭੁਜਾਵੀ ਜਾਂ ਅੰਡਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਅਰਨਕਾਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਹਨ-
(ੳ) ਸਾਧਾਰਨ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ – ਇਹ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ਅ) ਕੋਲਨਕਾਈਮ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਲਨਕਾਈਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਾਲੇ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਤੌਰ ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੱਤਿਆਂ ਦੇ ਕਲੋਰੈਂਨਕਾਈ ਨੂੰ ਮੀਜ਼ੋਫਿਲ (Mesophyll) ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਏਨਕਾਈ – ਇਹ ਵੱਡੀਆਂ ਹਵਾ ਵਾਲੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਯੰਤਰਿਕ ਤੈਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

(ਸ) ਸਟੋਰੇਜ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ – ਇਹ ਜਮਾਂ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਟਿਸ਼ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ਹ) ਪਰੋਸਨੱਕਾਈ – ਇਸ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ‘ਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਅਤੇ ਲਿਸਨਿਨ ਇਕੱਠੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਯੰਤਰਿਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਕੋਲਨਕਾਈਮਾ (Collenchyma) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਬਹੁ-ਭੁਜਾਵੀ, ਅੰਡਾਕਾਰ, ਗੋਲ ਅਤੇ ਸਿਲੰਡਰਾਕਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਣਤਰ ਕੋਮਲ ਟਿਸ਼ੂ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈਂਲ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਮੋਟੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਆਡੇ-ਦਾਅ ਕਾਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਅੰਡਾਕਾਰ ਅਤੇ ਗੋਲ ਦਿਸਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਿੱਚ ਗਰਤ (Pits) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਿਤ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਦਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਸ਼ਕਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ (Sclerenchyma) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਮ੍ਰਿਤ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀਆਂ ਸੈੱਲ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਲਿਗਨਿਨ ਯੁਕਤ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਇਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਤਾਕਤ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਨੋਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖੋੜ ਤੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਸੈੱਲ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਵਿੱਚ ਅਨਿਯਮਿਤ ਅਤੇ ਵੇਲਣਾਕਾਰ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਆਡੇਦਾਅ ਕੀਤੀ ਗਈ ਕਾਟ ਵਿੱਚ ਇਹ ਸੈੱਲ ਬਹੁ-ਭੁਜਾਵੀ ਦਿਸਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ? ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ (Complex Tissue) – ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਾਂ ਜਟਿਲ ਟਿਸ਼ੁ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੂਪ ਅਤੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਾਲਾ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚਲੇ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲ ਇੱਕ ਇਕਾਈ (Unit) ਵਜੋਂ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਾਈਲਮ ਅਤੇ ਫਲੋਇਮ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

1. ਜ਼ਾਈਲਮ (Xylem) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਵਾਹਿਣੀ ਬੰਡਲਾਂ (Vascular Bundles) ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ । ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਮ੍ਰਿਤ ਅਤੇ ਲਿਗਨਿਨ ਯੁਕਤ (Lignified) ਸੈੱਲ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜ਼ਾਈਲਮ ਵਿੱਚ ਟੇਕੀਡਜ਼ (Tracheids), ਵਾਹਿਣੀਆਂ (Vessels), ਜ਼ਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ (Xylem fibres) ਅਤੇ ਜ਼ਾਈਲਮ ਪੈਨਕਾਈਮਾ (Xylem Parenchyma) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਤੇ ਕਈ ਆਕਾਰ ਵਾਲੇ ਟੋਏ (Pits) ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(i) ਵੇਕੀਡਜ਼ (Tracheids) – ਇਹ ਸੈਂਲ ਲੰਬੇ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਿਰੇ ਨੋਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਿਆਂ ਤੇ ਸੁਰਾਖ਼ (Pores) ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਫੈਡਜ਼ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ, ਸਖ਼ਤ ਅਤੇ ਲਿਗਨਿਨ ਯੁਕਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵੇਕੀਡਜ਼ ਕਈ ਆਕਾਰ ਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈਂਲ ਜੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਨੂੰ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪੌਦੇ ਦੇ ਕੋਮਲ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਵਾਹਿਣੀਆਂ (Vessels) – ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਵੈਸਲਜ਼ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਵੀ ਮ੍ਰਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਮੋਟੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸਿਰਿਆਂ ‘ਤੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖੇ ਗਏ ਖਣਿਜ, ਲੂਣ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

(iii) ਜ਼ਾਈਲਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ (Xylem Parenchyma) – ਮਹੀਨ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੇ ਇਹ ਸੈੱਲ ਜ਼ਾਈਲਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਅੰਦਰ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਅਤੇ ਜੀਵ ਤ੍ਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਜ਼ਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ (Xylem Fibres) – ਜ਼ਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ ਲੰਬੇ, ਬਹੁਤ ਮੋਟੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਖੋੜ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤੰਗ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਨੋਕਦਾਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਵੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

2. ਫਲੋਇਮ (Phloem) – ਇਹ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਾਂ ਜਟਿਲ ਟਿਸ਼ੂ ਵਾਹਿਣੀ ਬੰਡਲਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਨਾ ਹੈ । ਫਲੋਇਮ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਭਾਗ ਹਨ

(i) ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ (Sieve Tubes) – ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ ਲੰਮੀਆਂ, ਮਹੀਨ ਕੰਧ ਵਾਲੀਆਂ ਜੀਵਿਤ ਨਲੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।ਦੋ ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਾਲਾ ਸੈਪਟਮ ਸੁਰਾਖ਼ਮਈ (Porus) ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਸਹਿ-ਸੈੱਲ (Companion Cells) – ਇਹ ਸੈਂਲ ਛਾਣਨੀ ਨਲੀਆਂ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਿਤ ਸੈੱਲ ਹਨ ।

(iii) ਫਲੋਇਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ (Phloem Parenchyma) – ਮਹੀਨ ਕੰਧਾਂ ਵਾਲੇ, ਇਹ ਜੀਵਿਤ ਸੈੱਲ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੇਲਣੇ ਵਰਗਾ ਹੈ । ਇਹ ਸੈਂਲ ਇੱਕ ਬੀਜ ਪੱਤਰੀ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਜਮਾਂ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

(iv) ਫਲੋਇਮ ਰੇਸ਼ੇ (Phloem Fibres) – ਇਹ ਸੈੱਲ ਸੈਕੰਡਰੀ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਪਾਇਮਰੀ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਮੋਟੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਸਿਰੇ ਨੋਕੀਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਸਹਾਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ (Connective Tissue) – ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਹੋਰ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਘੇਰਦੇ ਹਨ । ਹੱਡੀ, ਉਪ-ਅਸਥੀ, ਲਹੂ, ਟੈਂਡਨ ਅਤੇ ਲਿਗਾਮੈਂਟ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

(i) ਹੱਡੀ (Bone) – ਇਹ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਪਿੰਜਰ ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਸਾਰਿਆਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੱਡੀਆਂ ਬਹੁਤ ਮਜ਼ਬੂਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਲਚੀਲਾਪਨ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਹੱਡੀ ਦੇ ਮੈਕਸ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਕੈਲਸ਼ੀਅਮ ਦੇ ਲੂਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਇਸ ਨੂੰ ਕਠੋਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਸਹਾਰਾ ਦੇਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਉਪ-ਅਸਥੀ (Cartilage) – ਉਪ-ਅਸਥੀ ਵਿੱਚ ਲਚੀਲਾਪਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੋਡੋਸਾਈਟਨ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਸਮ ਦਾ ਟਿਸ਼ੂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਸਾਡੇ ਨੱਕ ਦੀ ਚੋਟੀ ਅਤੇ ਬਾਹਰੀ ਕੰਨ ਇਸ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਲਹੂ (Blood) – ਲਹੂ ਵੀ ਇੱਕ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ । ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਤਰਲ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ ਵਿੱਚ ਤੈਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਲਹੂ-ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ-ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਵਿਚਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਰਕਤਾਣੂ (Blood Corpuscles) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਰਕਤਾਣੁ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ, ਸਫੈਦ ਰਕਤਾਣੁ ਅਤੇ ਪਲੇਟਲੈਟਸ । ਲਹੁ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਦੌਰਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਟੈਂਡਨ (Tendon) – ਇਹ ਇੱਕ ਬਹੁਤ ਸੰਘਣਾ ਅਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ ਜੋ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਚਿੱਟੇ ਕੋਲਾਜਨ ਰੇਸ਼ਿਆਂ (Collegan Fibres) ਤੋਂ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਟੈਂਡਨ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਹੱਡੀਆਂ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(v) ਲਿਗਾਮੈਂਟ (Ligament) – ਕੁਝ ਲੰਬੂਤਰੇ ਪੱਧਰੇ ਸੈਂਲ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੋੜਾਂ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਹੱਡੀ ਨੂੰ ਦੂਜੀ ਹੱਡੀ ਨਾਲ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਕੜ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੰਤੁ ਟਿਸ਼ੁ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ? ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂ ਟਿਸ਼ੂ (Animal Tissues) – ਮਨੁੱਖ ਸਹਿਤ ਸਾਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿਚ ਚਾਰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਨ-ਅਧਿਛੱਦੇ ਟਿਸ਼ੂ, ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼, ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ ।

ਅਧਿਛੱਦ ਟਿਸ਼ੂ (Epithelial Tissue) – ਅਧਿਛੱਦ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਅਸਤਰ (Covering) ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਪਰਤ ਹੈ ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਉੱਪਰ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਸਥਿਤ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੀਆਂ ਖੋੜਾਂ ਉੱਪਰ ਅਟੁੱਟ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਚਮੜੀ, ਮੂੰਹ, ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਤੇ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਤੇ ਕੰਮ ਵਿੱਚ ਭਿੰਨਤਾ ਦੇ ਆਧਾਰ ਤੇ ਅਧਿਛੱਦ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ-

(i) ਸਕੇਲੀ ਅਧਿਛੰਦ (Squamous Epithelium) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਬਹੁਤ ਪਤਲੇ, ਉੱਭਰੇ ਹੋਏ ਅਤੇ ਸਪੱਸ਼ਟ ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਵਾਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੋਲਾਕਾਰ ਕੇਂਦਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਫੇਫੜਿਆਂ ਦੇ ਐਲਵਿਉਲਾਈ (Alveoli), ਬੋਮੈਨਜ਼ ਕੈਪਸੂਲ (Bowman’s capsule) ਅਤੇ ਗੁਰਦੇ ਦੇ ਟਿਬਿਊਲ ਆਦਿ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(ii) ਘਣਾਕਾਰ ਅਧਿਛੰਦ (Cuboidal Epithelium) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਚੌੜਾਈ ਸ਼ਕਲ ਪੱਖੋਂ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘਣ ਵਰਗੇ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਲ ਪਦਾਰਥ ਸਪੱਸ਼ਟ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗੁਰਦੇ ਦੇ ਟਿਬੂਓਲ ਦੇ ਕੁੱਝ ਹਿੱਸਿਆਂ, ਲਾਰ-ਗ੍ਰੰਥੀਆਂ ਦੀਆਂ ਨਲੀਆਂ, ਅੰਡਕੋਸ਼ਾਂ ਅਤੇ ਥਾਇਰਾਇਡ ਗ੍ਰੰਥੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਕਾਲਮ ਆਂਕਾਰ ਅਧਿਛੰਦ (Columnar Epithelium) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲ ਚੌੜਾਈ ਨਾਲੋਂ ਵਧੇਰੇ ਲੰਬੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇੱਕ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਅਤੇ ਬੱਚੇਦਾਨੀ ਦੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਰਿਸਾਓ ਅਤੇ ਸੋਖਣ ਹੈ ।

(iv) ਸਿਲੀਆਮਈ ਅਧਿਛੰਦ (Ciliated Ephithelium) – ਇਸ ਟਿਸ਼ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਤ ਤੇ ਪਤਲੇ ਅਤੇ ਨਰਮ ਵਾਲਾਂ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਲੀਆ (Cilia) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਸਿਲੀਆ ਇੱਕ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਰਚਨਾ ਹੈ । ਇਹ ਟੇਕੀਆ ਗੁਰਦੇ ਦੇ ਟਿਬੂਓਲ ਅਤੇ, ਅੰਡ-ਨਿਕਾਸ ਵਹਿਣੀ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

(v) ਗਲੈਂਡਦਾਰ ਅਧਿਛੰਦ (Glandular Epithelium) – ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸੈੱਲ, ਰੂਪਾਂਤਰਿਤ ਹੋ ਕੇ ਮਿਊਕਸ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇੱਕ-ਸੈੱਲੇ ਗਲੈਂਡਦਾਰ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਗੋਬਲਟ ਸੈੱਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਆਂਦਰਾਂ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਦੇ ਬਾਕੀ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ੁ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਇਹ ਸੈੱਲ ਚਮੜੀ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸੁੱਕਣ, ਚੋਟ, ਜੀਵਾਣੁ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸੈੱਲ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗ ਜਿਵੇਂ ਮੂੰਹ ਤੇ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਤੇ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸੈਂਲ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਪੋਸ਼ਕ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੋਖਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਸੈੱਲ ਬੇਲੋੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਸੈੱਲ ਰਿਸਾਵੀ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

1. ਇਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਮਹੀਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਪੈਕਟਿਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੇ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਜੀਵਿਤ ਅਤੇ ਇੱਕੋ ਜਿਹੇ ਵਿਆਸ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੀਵ ਦ੍ਰਵ ਗਾੜ੍ਹਾ, ਨਿਊਕਲਸ ਵੱਡਾ, ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਛੋਟੀਆਂ ਜਾਂ ਗੈਰ-ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਦਰਮਿਆਨ ਅੰਤਰ ਸੈੱਲੀ ਥਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ।
5. ਇਹ ਸੈੱਲ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਦੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਵਿਭਾਜਨ ਉਪਰੰਤ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ, ਬਣਤਰ ਅਤੇ ਮਾਪ ਇੱਕ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੀ ਕੰਧ ਨਾ ਤਾਂ ਬਹੁਤ ਮਹੀਨ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਹੁਤ ਮੋਟੀ 10
5. ਇਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਵੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਭਾਜਨਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਫਲੋਇਮ ਅਤੇ ਜ਼ਾਈਲਮ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਲੋਇਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ – ਫਲੋਇਮ (Phloem) ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੁਆਰਾ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹਿੱਸਿਆਂ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ । ਇਹ ਕਾਰਜ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਛਣਨੀ ਨਲੀਆਂ ਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਸੈਕੰਡਰੀ ਫਲੋਇਮ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਫਲੋਇਮ ਰੇਸ਼ੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਬਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਜ਼ਾਈਲਮ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ – ਜ਼ਾਈਲਮ (Xylem) ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚੋਂ ਜੜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰ ਭਾਗ ਤਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਹੈ । ਜ਼ਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ ਤਣਿਆਂ ਨੂੰ ਯੰਤਰਿਕ ਸਹਾਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਧਿਛੰਦ ਅਤੇ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੱਡੀ ਪਿੰਜਰ (Skeleton) ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀ ਪਿੰਜਰ ਦੇ ਕਾਰਜ-

1. ਇਹ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸ਼ਕਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਕੋਮਲ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪੇਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਜੋੜਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਤੁਰਨ-ਫਿਰਨ ਅਤੇ ਦੌੜਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
5. ਇਸ ਦੀਆਂ ਹੱਡੀਆਂ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵਿੱਚ ਅਸਥੀ ਮਿੱਝ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂ ਅਤੇ ਸਫ਼ੈਦ ਰਕਤਾਣੂ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਲਹੂ (Blood) ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ (Blood) – ਲਹੂ ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀ ਹੀ ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਅਵਸਥਾ ਤਰਲ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚਲੇ ਤਰਲ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੁ ਸਫ਼ੈਦ ਰਕਤਾਣੁ ਅਤੇ ਪਲੇਟਲੈਟਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਲਹੂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਹਜ਼ਮ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਹੈ । ਲਹੂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਫਲੋਇਮ ਅਤੇ ਜ਼ਾਈਲਮ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਫਲੋਇਮ ਦੇ ਕਾਰਜ – ਇਹ ਸੰਵਹਿਣ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ । ਇਹ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਜ਼ਾਈਲਮ ਦੇ ਕਾਰਜ – ਇਹ ਸੰਵਹਿਣ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਉਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੇ ਹੋਏ ਖਣਿਜ ਲੂਣਾਂ ਨੂੰ ਜੜ੍ਹ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਸਿਰੇ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੌਦੋ ਨੂੰ ਯਾਂਤਰਿਕ ਊਰਜਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

• ਐਪੀਥੀਲੀਅਮ ਟਿਸ਼ੂ (Epithelial Tissue) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ, ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਸਤਹਿ ਅਤੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਸਤਹਿ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪਰਤ ਹੈ ।
• ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ (Connective Tissue) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨ, ਬੰਨਣ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ (Muscular Tissue) – ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਲੰਬੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਗਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
• ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ (Nervous Tissue) – ਇਹ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਿਊਰਾਂਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸੰਦੇਸ਼ ਲੈਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਕੀ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ – ਇਸਦੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਲੰਬੀਆਂ ਅਤੇ ਵੱਡੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੇਸ਼ੀ ਤੰਤੁ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਮਾਪਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਗਤੀ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ। ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ , ਨਿਉਰਾਨ ਜਾਂ ਤੰਤਰਿਕਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨਿਊਰੋਗਲੀਆ ਸੈੱਲਾਂ ਅਤੇ ਤੰਤਰਿਕਾ ਸਰਾਵੀ ਸੈੱਲਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾਇ ਅਤੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਵੱਧ ਐਕਸੋਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਸੈੱਲ ਬਾਡੀ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ, ਸੈੱਲ ਵ ਅਤੇ ਨਿੱਸਲ ਕਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਐਕਸੋਨ ਇੱਕ ਲੰਬਾ ਪ੍ਰਵਰਧ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਨਿਊਰੋਪਲਾਜ਼ਮ ਅਤੇ ਨਿਉਰੋਫਾਈਬਿਲਜ਼ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਨਿੱਸਲ ਕਣ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ । ਐਕਸੋਨ, ਮਾਈਲਨ ਵਸਾ ਦੀ ਆਛੰਦ ਨਾਲ
(ਡੱਡਾਇਟਸ ਢੱਕਿਆ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । (ਆਛਾਦਿਤ ਨਿਉਰਾਨ) ਇਹ ਆਛੰਦ ਅੰਤਰਾਲ ਤੇ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਇਹਨਾਂ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਨੂੰ ਰੇਨਬਿਅਰ ਦਾ ਨੋਟ
ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਨੋਡ ਨਿਉਰੀਲੇਸਾਂ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੁਝ ਤੰਤਰਿਕਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਨਿਊਨ-ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤਰਿਕਾ ਤੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਮਾਈਲਨ ਆਛੰਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਅਸਥੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਵਿੱਚ ਦੋ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸਥੀ ਅਤੇ ਉਪ-ਅਸਥੀ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਤੇ ਵਸਾ ਦੀ ਫਾਲਤੂ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਠੰਡੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੱਛੀਆਂ ਤੇ ਵਸਾ ਦੀ ਮੋਟੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸਰੀਰ ਲਈ ਤਾਪ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਲਈ ਵਧੇਰੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੇ ਇਕ ਗਮਲੇ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਪੌਦੇ ਨੂੰ ਕੱਚ ਦੇ ਜਾਰ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਇਸੇ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਕਾਰਨ ਕੱਚ ਦੇ ਜਾਰ ਵਿਚ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਲਗਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਛਿੱਲ (ਐਪੀਡਰਮਿਸ) ਮੋਟੀ ਅਤੇ ਮੋਮ ਵਰਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਗਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਜ਼ਬਰਦਸਤ ਗਰਮੀ ਦੀ ਮਾਰ ਝੱਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮੋਟੀ ਛਿੱਲ ਪਾਣੀ ਦੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਾਗਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ‘ਤੇ ਮੋਮ ਵਰਗੀ ਜਲ ਪ੍ਰਤੀਰੋਧੀ ਪਰਤ ਐਪੀਡਰਮਲ ਸੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜੋ ਯਾਂਤਰਿਕ ਝਟਕੇ ਅਤੇ ਪਰਜੀਵੀ ਉੱਲੀਆਂ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਤੋਂ ਪੌਦੇ ਦਾ ਬਚਾਵ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਟਿਸ਼ੂ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਟਿਸ਼ੂ (Tissue) – ਸਮਾਨ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਉਤਪੱਤੀ ਵਾਲੇ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਨੂੰ ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅੰਗ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਦੋ ਸਮੂਹਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ
2. ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਭਾਜਨ ਯੋਗ ਟਿਸ਼ੂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹਨ-

1. ਸਿਖਰੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ (Apical Meristem)
2. ਬਗਲੀ ਮੈਰੀਸਟੈਂਮ (Lateral Meristem)
3. ਅੰਤਰਵੇਸ਼ੀ ਮੈਰੀਸਟੈਮ (Intercalary Meristem)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਾਜਨ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਥਾਈ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-

1. ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ
2. ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਹੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਨ ਅਤੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਸਮਾਨ ਹੋਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਾਰਨ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਇਹ ਹਨ-

1. ਪੇਅਰਨਕਾਈ
2. ਕੋਲਨਕਾਈਮਾ
3. ਸਕਲੈਰਨਕਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕਿਸਮ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਤੋਂ ਬਣਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂ (Complex Tissue) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੇ ਟਿਸ਼ੂ ਵਿਚਲੇ ਸੈੱਲ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸ਼ਕਲਾਂ ਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਰਲ ਕੇ ਕੰਮ ਇੱਕ ਹੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਟਿਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਜ਼ਾਈਲਮ (Xylem) ਅਤੇ
2. ਫਲੋਇਮ (Phloem) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜ਼ਾਈਲਮ ਦੇ ਚਾਰ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਕੀਡਜ਼,
2. ਵਹਿਣੀ (Vessel),
3. ਜ਼ਾਈਲਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈ ਅਤੇ
4. ਜ਼ਾਈਲਮ ਰੇਸ਼ੇ । ਜ਼ਾਈਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਚਾਰ ਭਾਗ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਫਲੋਇਮ ਵਿਚਲੇ ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਛਣਨੀ ਨਲੀਆਂ,
2. ਫਲੋਇਮ ਪੇਅਰਨਕਾਈਮਾ,
3. ਸਹਿ ਸੈੱਲ ਅਤੇ
4. ਫਲੋਇਮ ਰੇਸ਼ੇ, ਫਲੋਇਮ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਚਾਰ ਅੰਗ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜੰਤੁ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਅਧਿਛੰਦ ਟਿਸ਼ੂ,
2. ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ,
3. ਪੇਸ਼ੀ ਟਿਸ਼ੂ ਅਤੇ
4. ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ, ਜੰਤੂ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੇ ਦੋ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਜੋੜਨਾ ਅਤੇ
2. ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਅਸਥੀ,
2. ਉਪ-ਅਸਥੀ,
3. ਲਹੁ,
4. ਟੈਂਡਨ ਅਤੇ
5. ਲਿਗਾਮੈਂਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਨਾਰੀਅਲ ਦਾ ਰੇਸ਼ੇਦਾਰ ਛਿੱਲਕਾ ਕਿਸ ਟਿਸ਼ੂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਕਲੈਰਨਕਾਈਮਾ ਟਿਸ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਚਮੜੀ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਐਪੀਥੀਲੀਅਮ ਟਿਸ਼ੂ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਮਾਨਵ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕਠੋਰ ਟਿਸ਼ੂ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੱਡੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕਿਹੜੇ ਟਿਸ਼ੂ ਨੂੰ ਜੀਵਨ ਧਾਰਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਹੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਲਹੂ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਵਿੱਚ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
90% ਲਗਭਗ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਲਹੂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟਿਸ਼ੂ ਹੈ ? ਉੱਤਰ-ਜੋੜਕ ਟਿਸ਼ੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਵਿੱਚ ਕੀ-ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਲ ਲਹੂ ਕਣ, ਸਫ਼ੈਦ ਲਹੂ ਕਣ, ਪਲੇਟਲੇਟਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਨਾੜੀ ਟਿਸ਼ੂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਕੀ-ਕੀ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਦਿਮਾਗ਼, ਅਸਥੀ ਮਿੱਝ ਅਤੇ ਨਾੜੀਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਨਿਊਰਾਂਨ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤੰਤਰਿਕਾ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਨਾੜੀ ਸੈੱਲ ਕਿੰਨਾ ਲੰਬਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਕ ਮੀਟਰ ਤਕ ਲੰਬੀ ।

Punjab State Board PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ Important Questions and Answers.

PSEB 9th Class Science Important Questions Chapter 5 ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੁੱਢਲੀ ਇਕਾਈ

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Long Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈਕਟ੍ਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਹੇਠਾਂ ਬਣਤਰ ਦਾ ਚਿੱਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਇਲੈੱਕਟਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਬਣਤਰ-ਅਲਟਾ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਹੈ । ਇਸ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਵੇਖੇ ਜਾਣ ਤੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਪ੍ਰਤੱਖ ਨਜ਼ਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਹਨ-
(i) ਸੈੱਲ-ਕੰਧ,
(ii) ਸੈੱਲ ਦਵ ਅਤੇ
(iii) ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ ।

I. ਸੈੱਲ-ਕੰਧ (Cell wall) – ਪੌਦੇ ਸੈੱਲ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਮੌਜੂਦ ਪਰਤ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਦੀ ਬਣੀ
ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਪਾਰਗਮਨੀ (Permeable) ਹੈ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

II. ਸੈੱਲ ਦ੍ਰਵ ਜਾਂ ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ (Cytoplasm) – ਇਹ ਜੈਲੀ ਰੂਪੀ (Jelly like) ਲਚਕਦਾਰ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਕੋਲਾਇਡੀ (Colloidal) ਹੈ । ਸੈੱਲਾਂ ਅੰਦਰ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਲਿਪਿਡ (Lipids) ਅਤੇ ਖਣਿਜਾਂ ਦੇ ਲੁਣ ਜਮਾਂ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਪਿੰਡ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ-
(i) ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ (Plastids) – ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ(ਉ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ, (ਅ) ਕੋਮੋਪਲਾਸਟ ਅਤੇ (ਇ) ਨਿਊਕੋਪਲਾਸਟ ।

(ਉ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplasts) – ਇਹਨਾਂ ਬਣਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕਾਰਨ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੀ ਹੈ ।

(ਅ) ਕੋਮੋਪਲਾਸਟ (Chromoplasts) – ਇਹਨਾਂ ਪਲਾਸਟਿਡਜ਼ ਦੀ ਰੰਗਤ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਇਲਾਵਾ, ਹੋਰ ਲਗਪਗ ਸਾਰੇ ਹੀ ਰੰਗਾਂ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਲਾਲ, ਪੀਲਾ, ਜਾਮਣੀ, ਗੁਲਾਬੀ ਅਤੇ ਸਫੈਦ ਰੰਗ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਸ਼੍ਰੋਮੋਪਲਾਸਟ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਫੁੱਲ ਪੱਤੀਆਂ (Petals) ਅਤੇ ਪੱਕੇ ਹੋਏ ਦਾਦਾਰ ਫਲਾਂ ਤੇ ਛਿਲਕਿਆਂ ਅੰਦਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

(ੲ) ਲਿਊਕੋਪਲਾਸਟ (Leucoplast)-
(i) ਇਹ ਰੰਗ ਹੀ ਪਲਾਸਟਿਡ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਭੂਮਿਆਈ ਹਿੱਸਿਆਂ (Under ground Parts) ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭੋਜਨ ਸਟੋਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(ii) ਰਸਦਾਨੀਆਂ (Vacuoles) – ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਬੜੀਆਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਸੈਂਲ ਰਸ (Cell sap) ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਲਗਪਗ 90% ਭਾਗ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨੀਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚਲੇ ਅੰਗੜਿਆਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵੱਲ ਧੱਕ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਸੈੱਲਾਂ ਦੇ ਸਫੀਤੀ ਫੈਲਾਓ ਅਤੇ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹਤਾ ਲਈ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(iii) ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦੇ ਊਰਜਾ ਘਰ (Power House) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਜ਼ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਕਰਕੇ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਕੌਡੀਓਸੋਮਜ਼ (Chondriosomes) ਵੀ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ (Endoplasmic Reticulum) – ਇਹ ਵ ਨਾਲ ਭਰੇ ਤਿੱਲੀ ਰੂਪ ਜਾਲ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖੁਰਦਰੇ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਜਿਸਦੀ ਤਹਿ ਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪੱਧਰੇ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਜਿਸਦੇ ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਅਤੇ ਇਹ ਲਿਪਿਡ ਦਾ ਰਿਸਾਓ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ ਵੱਖਰੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੈੱਲ-ਪਦਾਰਥ ਵਿੱਚ ਵੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਏ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਲਿਪਿਡ ਸੈੱਲ ਦੇ ਨਵੇਂ ਹਿੱਸੇ ਜਿਵੇਂ ਸੈੱਲ-ਤਿੱਲੀ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਕੁੱਝ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਜਦੋਂ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰ ਜਾਂ ਬਾਹਰ ਰਿਸਦੇ ਹਨ, ਐਨਜਾਈਮ ਅਤੇ ਹਾਰਮੋਨ ਦੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(v) ਰਾਈਬੋਸੋਮਜ਼ (Ribosomes) – ਲਾਲ ਰਕਤਾਣੂਆਂ ਅਤੇ ਵਿਕਸਿਤ ਸ਼ੁਕਰਾਣੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਇਹ ਕੇਰੀਓਟਿਕ ਅਤੇ ਯੁਕੇਰੀਓਟਿਕ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਹਰ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਦੇ ਦੋ ਭਾਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇੱਕ ਛੋਟਾ ਸਬ-ਯੂਨਿਟ ਅਤੇ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਸਬ-ਯੂਨਿਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (RNA) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦੇ ਬਣੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸੈੱਲ ਅੰਦਰ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

(vi) ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) – ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਇੱਕ ਪੱਧਰੇ, ਚਪਟੇ ਅਤੇ ਥੈਲੀਨੁਮਾ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ਹੈ । ਇਹ ਸਮਾਨੰਤਰ ਲਾਈਨ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ਤੇ ਟਿਕੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਸੈੱਲ ਦੇ ਇੱਕ ਰਿਸਾਉਣ ਅੰਗ ਹਨ । ਇਹ ਕਾਇਆਵਾਂ ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਅਤੇ ਲਾਈਸੋਸੋਮਜ਼ ਤੱਕ ਸੈੱਲ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਵੱਲ ਲੈ ਕੇ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਲਾਈਸੋਸੋਮਜ਼ ਅਤੇ ਪਰਆਕਸੀਸੋਮਜ਼ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਡਿਕਟਿਉਸੋਮ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

III. ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ (Nucleus) – ਇਹ ਗੋਲ ਆਕਾਰ ਦਾ ਸੈੱਲ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹੈ । ਇਹ ਦੋ ਪਰਤਾਂ ਵਾਲੀ ਮੁਸਾਮਦਾਰ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ (Nuclear membrane) ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ ਤਰਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਨੂੰ ਨਿਊਕਲੀਓਪਲਾਜ਼ਮ (Nucleoplasm) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਓਪਲਾਜ਼ਮ ਵਿੱਚ ਬਿਨਾਂ ਝਿੱਲੀ ਵਾਲੇ ਇੱਕ ਜਾਂ ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ (Nucleolus) ਅਤੇ ਕੂਮੈਟਿਨ (Chromatin) ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਓਲਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਅਤੇ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਬਣਦੇ ਹਨ । ਕੂਮੈਟਿਨ ਪਤਲਾ ਧਾਗੇ ਜਿਹਾ ਪਦਾਰਥ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਜਣਨ ਪਦਾਰਥ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (DNA) ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਮਿਲ ਕੇ ਬਣਦਾ ਹੈ । ਕੂਮੈਟਿਨ ਤੋਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਜੀਨਜ਼ (Genes) ਲੱਗੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਨਜ਼ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਸੂਚਨਾ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਜਾਂ ਕੇਂਦਰਕ ਸੈੱਲ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਕਾਰਜ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੱਧ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਗੋਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਅੰਡਾਕਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਰਾਬਰਟ ਬਰਾਉਣ ਨੇ ਖੋਜ ਕੀਤੀ ਸੀ । ਆਮ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੇਂਦਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਮੁੱਖ ਭਾਗ ਹਨ-
(i) ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ – ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ ਦੋਹਰੀ ਪਰਤ ਦਾ ਆਵਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ ਝਿੱਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਈ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਛੇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਅੰਦਰਲਾ ਦ੍ਰਵ ਕੇਂਦਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਪ੍ਰੋਕੈਰੀਓਟਿਕ ਸੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਝੱਲੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

(ii) ਕੇਂਦਰਕ-ਦ੍ਰਵ – ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਨਾਲ ਰੇ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਕੇਂਦਰਕ-ਦਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਰਦਰਸ਼ੀ, ਕੋਲਾਇਡੀ ਤਰਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਨਿਊਕਲੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਰਾਈਬੋ ਸੋਸ, ਖਣਿਜ ਲੂਣ ਐਨਜਾਈਮ, ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ., ਸ਼੍ਰੋਮੋਟੀਨ, ਧਾਗੇ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰਕ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

(iii) ਭੋਮੈਟੀਨ ਪਦਾਰਥ – ਕੋਮੋਟੀਨ ਪਦਾਰਥ ਧਾਗੇ ਵਰਗੀਆਂ ਬਾਰੀਕ ਰਚਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜਾਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਕਦੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕੋਮੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਸੰਗਠਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੋਮੋਸੋਮ (ਗੁਣਤਰ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਤੋਂ DNA (ਡੀਆਕਸੀ ਰਾਈਬੋਨਿਊਕਲਿਕ ਅਮਲ) ਅਣੂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ. ਅਤੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਤੋਂ ਗੁਣਸੂਤਰ ਬਣਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਦੇ ਕਿਰਿਆਤਮਕ ਭਾਗ ਨੂੰ ਜੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਦਾ ਵਿਭਾਜਨ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਉਸ ਵਿੱਚ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਕੋਮੋਟੀਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਪਰ ਇਕ ਹੀ ਜਾਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਇੱਕੋ ਜਿਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕੋਮੋਸੋਮ ਦੀ ਸੰਰਚਨਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋਣ ਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਖਰੇਵਾਂ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਰਾਈਬੋਨਿਊਕਲਿਕ ਅਮਲ ਹੈ ਜੋ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

(iv) ਕੇਂਦਰਿਕਾ – ਸੈੱਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਕੇਂਦਰਿਕਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਆਰ. ਐੱਨ.ਏ. ਅਤੇ ਡੀ.ਐੱਨ.ਏ. ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪ੍ਰੋਕੈਰੀਓਟਿਕ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਿਕ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਵਰਗੇ ਕੁੱਝ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਾ ਕੇਂਦਰਕ ਭਾਗ ਘੱਟ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਬਿੱਲੀ ਮੌਜੂਦ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ।

ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਕਾਰਜ-

1. ਇਹ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਦੂਸਰੀ ਪੀੜੀ ਤੱਕ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਢਾਹੂ ਉਸਾਰੂ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਨੂੰ ਕਾਬੂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ-
1. ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ,
2. ਗਾਲਜੀ ਕਾਇਆਵਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ (Chloroplast) – ਇਹ ਪਿੰਡ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਵਾਲੇ ਹਿੱਸਿਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਸੈੱਲ ਸੰਖਿਆ ਇੱਕ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 100 ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਸ਼ਤਰੀਨੁਮਾ (Saucer shaped) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਗੋਲਾਕਾਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਵੀ ਹਨ । ਸਪਾਇਰੋਗਾਇਰਾ (Spirogyra) ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਵਿਲ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਫੀਤੇ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਦੇ ਅਤੇ ਸਪਾਇਰਲ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਕੁੰਡਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ) ਪਰ ਕਲੈਮੀਡੋਮੋਨਾਸ (Chlamydomonas) ਦੇ ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਪਿਆਲੀ ਵਰਗੀ (Cup Shaped) ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੇ ਤਿੱਲੀ ਦੀ ਦੁਹਰੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਗੱਠਾਂ (Stacks) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਤਸ਼ਤਰੀ ਰੂਪੀ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਸਮੂਹ ਬਣੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਥਾਈਲੈਕਾਇਡਜ਼, (Thylakoids) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਗ੍ਰੇਨਾ (grana) ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਨਾਲ ਨੀ ਲੈਮੈਲੀ (Granal lamella) ਦੁਆਰਾ ਜੁੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਥਾਈਲੈਕਾਇਡਜ਼, ਸਟਰੋਮਾ ਦੇ ਅੰਦਰ ਇੱਕ-ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਚੜ੍ਹੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । (ਚਿੱਤਰ) ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਅਨੁਵੰਸ਼ਿਕ ਪਦਾਰਥ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਵਿੱਚ ਸਮਾਂ ਨਾਂ ਵਾਲਾ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਦੇ ਕਾਰਜ-

• ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ CO₂ ਅਤੇ H₂O ਤੋਂ, ਸੂਰਜ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮੇਂ ਆਕਸੀਜਨ ਮੁਕਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਕਲੋਰੋਪਲਾਸਟ CO₂ ਦਾ ਸਥਿਰੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਰਨ ਨਾਲ ਇਹ ਪਿੰਡ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ CO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਕੋਲੋਰੋਪਲਾਸਟ ਕੁੱਝ ਹਾਲਤਾਂ ਵਿੱਚ ਸ਼੍ਰੋਮੋਪਲਾਸਟਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਫਲਾਂ ਦੇ ਛਿੱਲੜ ।

2. ਗਾਲਜੀ ਕਾਈਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) – ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗਾਲਜੀ ਅਪ੍ਰੇਟਸ ਜਾਂ ਗਾਲਜੀ ਕੰਪਲੈਕਸ (ਗਾਲਜੀ ਸਮੂਹ) ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਇਹ ਪਿੰਡ ਪੱਲੀ ਸੈਕਰਾਈਡਜ਼, ਲਿਪਿਡਜ਼ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਰਹਿੰਦ-ਖੂੰਹਦ ਨੂੰ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਦੇ ਬਣਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਮੰਨੀ ਗਈ ਹੈ । ਗਾਲਜੀ ਪਿੰਡ ਥੈਲੀਆਂ, ਪਟਕਾਵਾਂ ਅਤੇ ਨਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਥੈਲੀ ਜਾਂ ਥੈਲੇ ਦੇ ਸਮਾਨ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਥੈਲੀਆਂ ਜਾਂ ਪਟਕਾਵਾਂ ਇੱਕ ਦੂਸਰੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਕੁੱਝ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਾਫ਼ੀ ਤੱਕ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਵੈਸੀਕਲ, ਰਸਦਾਨੀ ਅਤੇ ਸਿਸਟਰਾਨੀ ਗਾਲਜੀ ਕਾਈਆਵਾਂ (Golgi Apparatus) ਦੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗ ਹਨ । ਰਸਦਾਨੀਆਂ ਦੀ ਉਤਪੱਤੀ ਸਿਸਟਰਾਨੀ ਤੋਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਰਿਸਾਓ (Secretary) ਵੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦਾ ਸਚਿੱਤਰ ਵਰਣਨ ਕਰੋ । ਇਸ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਊਰਜਾ ਘਰ ਕਿਉਂ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) – ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੂਖ਼ਮ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ ਹੈ, ਜਿਹੜਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਖਿਆ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਆਕਾਰ ਦੀ ਰੇਂਜ਼ 0.5 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ 2 ਮਾਈਕ੍ਰਾਂਨ ਤੱਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਮੀਬਾ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਜਾਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 5,00,000 ਦੇ ਕਰੀਬ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਇਲੈੱਕਟ੍ਰਾਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੁਆਰਾ ਹੀ ਵੇਖਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਆਕਾਰ ਵਿੱਚ ਇਹ ਧਾਗਾ ਨੁਮਾ, ਛੜ ਰੂਪੀ ਅਤੇ ਗੋਲਾਕਾਰ ਹਨ । ਹਰੇਕ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਬਾਹਰਲੇ ਪਾਸੇ ਪ੍ਰੋਟੀਨੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਦੋਹਰੀ ਪਰਤ ਵਾਲੀ ਝਿੱਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵੱਲ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਪਰਤ ਮਹੀਨ ਵੱਧਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਵਧੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਵੱਧਰਾਂ (Out growths) ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਟੀ (Cristae) ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਪਾਸੇ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਮੈਟ੍ਰਿਕਸ (Matrix) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਕ੍ਰਿਸਟੀ ਮੈਬ੍ਰਿਕਸ ਨਾਲੋਂ ਭਾਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ DNA ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਊਰਜਾ ਘਰ ਵਜੋਂ – ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਸ ਨੂੰ ਆਕਸੀਕ੍ਰਿਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਭੋਜਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਣ ਹੋਣ ਨਾਲ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਉਰਜਾ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀਆਂ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ, ਕਿ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦੇ ਊਰਜਾ ਘਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੈੱਲ ਕੀ ਹੈ ? ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ (Cell) – ਇਹ ਬਣਤਰ ਦੀ ਅਤੇ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜੀਵਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਜੀਵ ਵ (Protoplasm) ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਬਣਤਰ ਸੈੱਲ ਤਿੱਲੀ (ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ) ਜਾਂ ਸੈੱਲ ਕੰਧ (ਪੌਦਾ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ) ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਸੈੱਲ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ

1. ਇਹ ਪਾਚਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਊਰਜਾ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੁਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ (Eukaryotic cell) ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ – ਉਹ ਸੈਂਲ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕੇਂਦਰਕ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਹੋਵੇ, ਯੂਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਨਿਊਕਲੀਅਸ, ਨਿਉਕਲੀ ਝਿੱਲੀ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਘਿਰਿਆ ਹੋਇਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਸੈੱਲ ਦਵ (Cytoplasm) ਵੀ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦਾ ਸੈੱਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ ਕਿਸ ਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈੱਲ-ਜਿਸ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕੇਂਦਰਕ ਜਾਂ ਨਿਊਕਲੀਅਸ ਸਪੱਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਨਿਊਕਲੀ ਖੇਤਰ (Nuclear Zone) ਨਿਊਕਲੀ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਨਾ ਘਿਰਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਪੋਕੇਰੀਓਟੀ ਸੈਂਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉਦਾਹਰਨ – ਜੀਵਾਣੁ (Bacteria) ਸੈੱਲ ਅਤੇ ਨੀਲੀ-ਹਰੀ ਕਾਈ ਦੇ ਸੈੱਲ (Cells of Blue-green Algae) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਬਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਅਤੇ ਸੈੱਲ ਕੰਧ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਦੋ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ । ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਕੀ ਕਾਰਜ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) ਜਾਂ ਡੀਆਕਸੀ ਰਾਈਬੋਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ਅਤੇ
2. ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (R.N.A.) ਜਾਂ ਰਾਈਬੋਜ਼ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. (D.N.A.) – ਜੀਨਜ਼ D.N.A. ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ (Heredity) ਹੈ । ਜਿਸ ਦੁਆਰਾ ਗੁਣ ਮਾਪੇ ਸੈੱਲ (Parent Cell) ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਸੰਤਾਨ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਇੱਕ ਪੀੜੀ ਤੋਂ ਅਗਲੀ ਸੰਤਾਨ ਪੀੜ੍ਹੀ ਵਿੱਚ ਪਿਤਰੀ ਗੁਣਾਂ (Parental Characters) ਨੂੰ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਤੇਜ਼ਾਬ ਕੋਮੋਸੋਮਾ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. (R.N.A.) ਦੇ ਕਾਰਜ – ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ (Viruses) ਵਿੱਚ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ । ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੀਨ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦੇ ਕਾਰਜ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਨ (Gene) – ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਜੀਨਜ਼ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਿਸਮ ਦੀਆਂ ਇਕਾਈਆਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਕੋਮੋਸੋਮਾਂ (ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ ਉੱਤੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਇਕਾਈਆਂ ਪ੍ਰਾਣੀਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਗੁਣਾਂ/ਲੱਛਣਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕਤਾ ਲਈ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ ।
ਜੀਨਜ਼ ਗੁਣਸੂਤਰਾਂ ਉੱਪਰ ਲੰਬੇ ਰੁੱਖ ਤੇ ਤਰਤੀਬੇ ਹੋਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ D.N.A. ਦਾ ਭਾਗ ਹਨ ।

ਕਾਰਜ (Functions)-

1. ਜੀਨਜ਼ ਸਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਛਣਾਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹਨ ।
2. ਜੀਨਜ਼ ਸਜੀਵਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ਕਲ ਨਿਰਧਾਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੀਨਜ਼ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਵਰਣਕਾਂ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ‘ਪਾਚਕ’ ਪੋਟਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿਚਲੀ ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਇੱਕ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ (Organelle) ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਤਾ ਵੀ ਹੈ । ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ ਨੂੰ ਲਾਈਸੋਸੋਮ (Lysosome) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਗੋਲਾਕਾਰ ਜਾਂ ਅਨਿਯਮਿਤ ਆਕਾਰ ਵਾਲਾ ਪਿੰਡ ਹੈ । ਇਹ ਨਿੱਕਾ ਅੰਗੜਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕਰਕੇ ਜੰਤੂ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਇਸ ਪਿੰਡ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਕਾਂ ਕਰਕੇ ‘ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ’ ਆਖਦੇ ਹਨ :
ਇਸ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗ ਵਿੱਚ ਹਾਈਡੋਲੇਸਿਜ਼ (Hydrolases) ਨਾਂ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਇਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਰੋਗੀ ਸੈੱਲਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਹਜ਼ਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਦਾਖਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰਨਾ। ਵੀ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਹ ਪਿੰਡ ‘ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀ’ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਪੋਟਲੀਆਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਪੋਟਲੀਆਂ (Suicidal Bags) ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ-ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ (Power House) ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਕੰਮ ਸੰਖੇਪ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਅੰਗ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ (Mitochondria) ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਛੜ ਰੂਪੀ ਹਨ ।

ਕੰਮ – ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਦੇ ਅੰਦਰਲੀ ਝਿੱਲੀ ਵੱਧਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡੀ ਹੋਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਇਸ ਪਿੰਡ ਦੀ ਕਾਰਜ ਸ਼ਕਤੀ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਕਿਰਿਆ (ਆਕਸੀਕਰਣ) ਕਰਕੇ ਉਰਜਾ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਜ੍ਹਾ ਕਰਕੇ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ‘ ਸ਼ਕਤੀ ਭਵਨ’ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਿੰਡ ਭੋਜਨ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੋਈ ਰਸਾਇਣਿਕ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਤਾਪ ਊਰਜਾ (Heat Energy) ਵਿੱਚ ਬਦਲ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਊਰਜਾ A.T.P. (Adenosine Triphosphate) ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਊਰਜਾ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ । ਰਸਾਇਣਿਕ ਯੌਗਿਕ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਰਾਈਬੋਸੋਮ (Ribosome) ਤੇ ਸੈਂਸੋਮ (Centrosome) ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ ਅਤੇ ਸੈਂਟੋਸੋਮ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਅਸੀਂ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ‘ਊਰਜਾ ਘਰ’ ਕਿਉਂ ਆਖਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਅਜਿਹੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਆਕਸੀਕਰਨ ਕਰ ਸਕਣ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟ ਦੇ ਆਕਸੀਕਰਨ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਤਾਪ ਊਰਜਾ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਉਰਜਾ ਦੇ ਉਤਪੰਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਨੂੰ ਸੈੱਲ ਦਾ ਉਰਜਾ ਘਰ ਆਖਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸੈੱਲ-ਛਿੱਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ-ਤਿੱਤੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ-

1. ਸੈੱਲ ਖੁੱਤੀ/ਕੰਧ ਸੈੱਲ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਸੈੱਲ ਕਿੱਤੀ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਆਕਾਰ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਲਾਜ਼ਮਾ ਤਿੱਲੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ-

1. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਨੂੰ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਅੰਦਰਲੇ ਅੰਗਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਅੰਦਰਲੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਤੋਂ ਰੋਕਦੀ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਅਰਧ-ਪਾਰਗਮਨੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਘੋਲਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਅੰਸ਼ (ਘੋਲਕ ਜਾਂ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ) ਨੂੰ ਇੱਕ ਸਮੇਂ ਅੰਦਰ ਜਾਣ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੇਂਦਰਕ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ-

1. ਕੇਂਦਰਕ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲਤਾ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
2. ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਸਾਰੇ ਮੁੱਖ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਨਿਯੰਤਰਨ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਵਿਭਾਜਨ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।
4. ਇਹ ਜਨਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਕੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਕੰਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਧਾਨੀਆਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਥੈਲੀਆਂ ਹਨ ਜੋ ਠੋਸ ਅਤੇ ਤਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਜਮਾਂ ਕਰ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਜ ਹਨ :

1. ਸੈੱਲਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਮਲ, ਸ਼ੱਕਰ, ਅਮੀਨੋ-ਅਮਲ ਆਦਿ ਇਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਰਸਤਾਨੀਆਂ ਵਿੱਚ ਭਰਿਆ ਸੈੱਲ ਦਵ, ਸੈੱਲਾਂ ਨੂੰ ਸਫ਼ੀਤੀ ਅਤੇ ਕਠੋਰਤਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।
4. ਅਮੀਬਾ ਰਜਧਾਨੀ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪੌਦਾ ਸੈਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਵੱਡਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਜੰਤੁ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਸਧਾਨੀਆਂ ਦਾ ਆਕਾਰ ਛੋਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕ੍ਰੋਮੋਸੋਮ-ਸੈੱਲ ਵਿਭਾਜਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੇਂਦਰਕ ਵਿੱਚ ਧਾਗੇ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਵਾਲੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੋਮੋਸੋਮ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹਰ ਜੀਵ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਆਲੂ ਵਿੱਚ 48, ਕੁੱਤੇ ਵਿੱਚ 64 ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਵਿੱਚ ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 46 (23 ਜੋੜੇ) ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਹਰ ਇੱਕ ਸ਼੍ਰੋਮੋਸੋਮ ਵਿਚ ਦੋ ਕੋਮੋਟਿਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੇ ਜੀਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਅਣੂਵੰਸ਼ਿਕ ਗੁਣਾਂ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਹੜੇ ਨਿਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ‘ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ’ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨੂੰ ਆਮ ਕਰਕੇ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਰੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਇੱਕ ਹਰੀ ਝਿੱਲੀ ਦੁਆਰਾ ਘਿਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਾਚਕ ਬੀਕਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮ ਘਾਤੀ ਥੈਲੀਆਂ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਬੀਕਰ ਲਾਈਸੋਸੋਮ ਨਾਲ ਰਲ ਕੇ ਕਈ ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦਵ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਆਮ ਕਰਕੇ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹਨਾਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀਆਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਤੇ ਡਿਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੈਪਲਾਇਡ ਅਤੇ ਡਿਪਲਾਇਡ ਸੈੱਲ ਵਿੱਚ ਅੰਤਰ-

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ (Very Short Answer Type Questions)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵਨ ਦੀ ਕਾਰਜਾਤਮਕ ਇਕਾਈ ਸੈੱਲ (Cell) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਤਿੰਨ ਮੁੱਖ ਭਾਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ-ਕੰਧ, ਸਾਈਟੋਪਲਾਜ਼ਮ, ਨਿਉਕਲੀਅਸ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਵਿਚਲੇ ਨਿੱਕੜੇ ਅੰਗਾਂ ਦੇ ਨਾਂ-ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ, ਪਲਾਸਟਿਡ, ਗਾਲਜੀ ਪਿੰਡ, ਰਾਈਬੋਸੋਮ, ਐਂਡੋਪਲਾਜ਼ਮੀ ਜਾਲ, ਲਾਈਮੋਸੋਮ, ਸੈਂਸੋਮ, ਆਕਸੀਸੋਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਹਰਾ ਰੰਗ ਕਿਸ ਪਦਾਰਥ ਕਰਕੇ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਵਜ਼ਾ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕਲੋਰੋਫਿਲ (Chlorophyll) ਨਾਂ ਦੇ ਵਰਣਕ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸੈੱਲ ਨੂੰ ਲਿੰਫੋਸਾਈਟ (Lymphocyte) ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬਾ ਸੈੱਲ ਸਕਲੀਰਨਕਾਈਮਾ ਜਾਂ ਦਿੜ-ਟਿਸ਼ (Sclerenchyma) ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸੈੱਲ ਦੇ ਉਸ ਅੰਗ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਹੜਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦਾ ਜਿਹੜਾ ਭਾਗ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਗ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆਂ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਾਈਟੋਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਈਟੋਕਾਂਡਰੀਆ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਐਨਜ਼ਾਈਮ ਨੂੰ ਸਾਹ ਐਨਜ਼ਾਈਮ (Respiratory Engyme) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਅੰਗ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਾਈਸੋਮ ਨੂੰ ਆਤਮਘਾਤੀ ਥੈਲੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੈੱਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਅੰਗ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਲਈ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਸੋਮ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਡੀ. ਐੱਨ. ਏ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਡੀਆਕਸੀਰਾਈਬੋ ਨਿਉਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਆਰ. ਐੱਨ. ਏ. ਦਾ ਪੂਰਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰਾਈਬੋਜ਼ ਨਿਊਕਲਿਕ ਐਸਿਡ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਹੀ ਸੈੱਲ ਹੋਵੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਸੈੱਲ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਇਕ ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਦੇ ਛੇ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਮੀਬਾ, ਪੈਰਾਮੀਸ਼ੀਅਮ, ਯੂਗਲੀਨਾ, ਐਂਟਅਮੀਬਾ, ਕਲੈਮਿਡੋਮੋਨਾਸ, ਬੈਕਟੀਰੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿੱਚ ਕਈ ਸੈੱਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਅੰਗਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਬਹੁ-ਕੋਸ਼ੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਉਦਾਹਰਨ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਉੱਲੀ, ਪੌਦੇ, ਜੰਤੁ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਜੀਵਨ ਦੀ ਮੂਲਭੂਤ ਇਕਾਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਕੋਸ਼ਿਕਾ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕਿਸਨੇ ਅੱਗੇ ਵਧਾਇਆ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਚੋ ਨੇ 1855 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਵਿਰਚੋ ਦੀ ਸੈੱਲ ਸਿਧਾਂਤ ਨੂੰ ਕੀ ਦੇਣ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਰਚੋ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਸਾਰੀਆਂ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੌਜੂਦ ਕੋਸ਼ਿਕਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਇਲੈੱਕਟਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦੀ ਖੋਜ ਕਦੋਂ ਹੋਈ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ 1940 ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਇਲੈਂਕਟਰਾਂਨ ਸੂਖ਼ਮਦਰਸ਼ੀ ਦਾ ਕੀ ਲਾਭ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈੱਲ ਦੀ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅੰਗਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ ਸੌਖਾ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਸੈੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉਰਜਾ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ATP ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜਲ ਸੋਖਣ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਸਰਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਪੌਦੇ ਦੀ ਸੈੱਲ-ਛਿੱਤੀ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਲੂਲੋਜ਼ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਪਿਆਜ਼ ਦੀ ਅਸਥਾਈ ਸਲਾਈਡ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਘੋਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਇਓਡੀਨ ਦਾ ਘੋਲ ।