Prasanna

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 15 ਸੰਭਾਵਨਾ Ex 15.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 15 ਸੰਭਾਵਨਾ Exercise 15.2

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦੋ ਗਾਹਕ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਹਫ਼ਤੇ ਵਿੱਚ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । (ਮੰਗਲਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਤੱਕ) ਹਰੇਕ ਦੁਆਰਾ ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਦਿਨ ਜਾਣ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਸੰਭਾਵੀ (ਬਰਾਬਰ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ) ਹਨ । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਦੋਨੋਂ ਉਸ ਦੁਕਾਨ ਤੇ
(i) ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਜਾਣਗੇ ?
(ii) ਕ੍ਰਮਵਾਰ (ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਾਲੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਗੇ ?
(iii) ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਗੇ ?
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਇੱਕ ਹਫ਼ਤੇ ਜਾਣਗੇ ਤਾਂ ।
S = {(T, T) (T, W) (T, Th) (T, F) (T, S)
(W, T) (W, W) (W, Th) (W, F) (W, S)
(Th, T) (Th, W) (Th, Th) (Th, F) (Th, S)
(F, T) (F, W) (F, Th) (F, F) (F, S)
(S, T) (S, W) (S, Th) (S, F) (S, S)}
ਇੱਥੇ T ਮੰਗਲਵਾਰ ਲਈ, W ਬੁੱਧਵਾਰ, Th ਵੀਰਵਾਰ,
F ਸ਼ੁਕਰਵਾਰ, S ਸ਼ਨੀਵਾਰ ਲਈ ਹੈ।
n(S) = 25
(i) ਮੰਨ ਲਓ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਜਾਣ ਦੀ ਘਟਨਾ A ਹੈ ।
A = {(T, T), (W, W) (Th, Th) (F, F), (S, S)}
n (A) = 5
ਦੋਵੇਂ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਜਾਣਗੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ।
= \(\frac{5}{25}\) = \(\frac{1}{5}\)
∴ P(A) = \(\frac{1}{5}\)

(ii) ਮੰਨ ਲਉ ਸ਼ਾਮ ਅਤੇ ਏਕਤਾ ਉਸ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਜਾਣਗੇ ਦੀ ਘਟਨਾ B ਹੈ .
(B) = [(T, W) (W, T) (W, Th), (Th, W) (Th, F) (F, Th) (F, S) (F, S)]
n (B) = 8
∴ “ਦੋਵੇਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਜਾਣਗੇ’ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ = \(\frac{8}{25}\)

(iii) ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਦੁਕਾਨ ਤੇ ਭਿੰਨ ਭਿੰਨ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਜਾਣਗੇ
= 1 – ਸੰਭਾਵਨਾ ਕਿ ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਦਾਕਾਨ ਤੇ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਜਾਣਗੇ
= 1 – \(\frac{1}{5}\) ∵[∴ P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) = 1 – P(A)]
= \(\frac{5-1}{5}\)
= \(\frac{4}{5}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਦੇ ਫਲਕਾਂ ਉੱਤੇ ਸੰਖਿਆਂਵਾਂ 1, 2, 2, 3, 6 ਲਿਖੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ ? ਇਸ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਦੋਨੋਂ ਵਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈਆਂ ਸੰਖਿਆਂਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ ਲਿਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਦੋਨੋਂ ਵਾਰ ਸੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਾਦ, ਪ੍ਰਾਪਤ ਜੋੜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸੰਭਾਵਿਤ ਮੁੱਲ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਨੀ ਵਿੱਚ ਦਿੱਤੇ ਹਨ । | ਇਸ ਸਾਰਨੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ ।

ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੁੱਲ ਜੋੜ
(i) ਇੱਕ ਜਿਸਤ ਸੰਖਿਆ ਹੋਵੇਗਾ ?
(ii) 6 ਹੈ ?
(iii) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 6 ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਪੂਰਨ ਸਾਰਨੀ : ਪਹਿਲੀ ਵਾਰ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਲ

ਦੂਸਰੀ ਵਾਰ ਸੁੱਟਣ ਦੇ ਮੁੱਲ
ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਹੈ 6 × 6 = 36
(i) ਮੰਨ ਲਓ ‘ਕੁੱਲ ਜੋੜ, ਇਕ ਸੰਖਿਆ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ ਘਟਨਾ A ਹੈ ।
A = {2, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 4, 6, 6, 6, 6, 8, 8, 8, 8, 12}
n (A) = 18
∴ ਇਕ ਜਿਸਤ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{18}{36}\) = \(\frac{1}{2}\)
P (ਜਿਸਤ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{2}\)

(ii) ਮੰਨ ਲਓ ‘ਜੋੜ 6 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ’ ਘਟਨਾ B ਹੈ ।
B = {6, 6, 6, 6}
n (B) = 4,
∴ ਕੁਲ ਜੋੜ 6 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{4}{36}\)
∴ P (B) = \(\frac{1}{9}\)

(iii) ਮੰਨ ਲਓ ‘ਕੁਲ ਜੋੜ ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ 6′ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ‘C’ ਹੈ ।
C = {6, 6, 6, 6, 7, 7, 8, 8, 8, 8, 9, 9, 9, 9, 12}
n (C) = 15
∴ ਜੋੜ ਘੱਟ-ਤੋਂ-ਘੱਟ 6 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{15}{36}\) = \(\frac{5}{12}\)
∴ P (C) = \(\frac{5}{12}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ 5 ਲਾਲ ਗੇਂਦਾਂ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਨੀਲੀਆਂ ਗੇਦਾਂ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਇਸ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਨੀਲੀ ਗੇਂਦ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਲਾਲ ਗੇਂਦ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਤੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ ਨੀਲੀਆਂ ਗੇਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 5
ਮੰਨ ਲਓ ਨੀਲੀਆਂ ਗੋਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = x
∴ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ = 5 + x
ਨੀਲੀਆਂ ਗੇਂਦਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{x}{5+x}\)
ਲਾਲ ਗੇਂਦ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{5}{5+x}\)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ
ਨੀਲੀਆਂ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = 2 ਲਾਲ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
\(\frac{x}{5+x}\) = 2[latex]\frac{5}{5+x}[/latex]
x = 10
∴ ਨੀਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 10

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਪੇਟੀ ਵਿਚ 12 ਗੇਂਦਾਂ ਹਨ, ਜਿਹਨਾਂ ਵਿੱਚ 1 ਕਾਲੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਅਚਾਨਕ | ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ਕਿ | ਇਹ ਗੇਂਦ ਕਾਲੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਪੇਟੀ ਵਿੱਚ 6 ਕਾਲੀਆਂ | ਗੇਦਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਜਾਣ, ਤਾਂ ਕਾਲੀ ਗੇਂਦ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਹਿਲੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਾਲੋਂ ਦੁੱਗਣੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । x ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਗੇਂਦਾਂ = 12
ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = x
∴ ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{x}{12}\)
ਜੇਕਰ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ 6 ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਹੋਰ ਪਾ ਦਿੱਤੀਆਂ
ਜਾਣ ਤਾਂ ਕੁੱਲ ਗੇਂਦਾਂ = 12 + 6 = 18
ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = x + 6
ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{x+6}{18}\)
ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਅਨੁਸਾਰ
ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = 2 ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਲੀ ਕਾਲੀ ਗੇਂਦ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
\(\frac{x+6}{18}\) = \(\frac{2x}{12}\)
\(\frac{x+6}{3}\) = \(\frac{2x}{2}\)
\(\frac{x+6}{3}\) = x
x + 6 = 3x
6 = 3x – x
6 = 2x
x = 3
∴ ਕਾਲੀ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਇੱਕ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ 24 ਬੰਟੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁੱਝ ਹਰੇ । ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਨੀਲੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਬੰਟਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਬੰਟੇ ਦੇ ਹਰਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ \(\frac{2}{3}\) ਹੈ । ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ ਨੀਲੇ ਬੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਜਾਰ ਵਿੱਚ ਕੁੱਲ ਬੰਟੇ = 24
ਮੰਨ ਲਓ ਹਰੇ ਬੰਟੇ = x
∴ ਨੀਲੇ ਬੰਟੇ = 24 – x
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਬੰਟਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ
ਹਰਾ ਬੰਟਾ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{2}{3}\)
\(\frac{x}{24}\) = \(\frac{2}{3}\)
x = \(\frac{24×2}{3}\)
x = 16
∴ ਨੀਲੇ ਬੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ = 24 – x
= 24 – 16 = 8.

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 15 ਸੰਭਾਵਨਾ Ex 15.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 15 ਸੰਭਾਵਨਾ Exercise 15.1

1. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i).
ਘਟਨਾ E ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ + ਘਟਨਾ ‘E ਨਹੀਂ” ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = …….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਘਟਨਾ E + ਸੰਭਾਵਿਤ ਘਟਨਾ ‘ਨਹੀਂ E’ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii).
ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜੋ ਵਾਪਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ ……….. ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ……… ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜੋ ਵਾਪਰ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ 0 ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਅਸੰਭਵ ਘਟਨਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii).
ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜਿਸਦਾ ਵਾਪਰਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ ……… ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ…….. ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਉਸ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਜਿਸਦਾ ਵਾਪਰਨਾ | ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਹੈ, 1 ਹੈ | ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਘਟਨਾ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv).
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ …….. ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਕਿਸੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੀਆਂ ਸਾਰੀਆਂ ਆਰੰਭਿਕ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦਾ ਜੋੜ 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v).
ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ …….. ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ………. ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ 0 ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ 1 ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

2. ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਪ੍ਰਯੋਗਾਂ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਸੰਭਾਵੀ ਹਨ ? ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i).
ਇੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਾਰ ਚੱਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕਾਰ ਚੱਲਣੀ ਸ਼ੁਰੂ | ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਡਰਾਈਵਰ ਕਾਰ ਚਲਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਆਮ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਕਾਰ ਚੱਲਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਪਰ ਜੇਕਰ ਕਾਰ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਦੋਸ਼ ਹੈ ਤਾਂ ਕਾਰ ਨਹੀਂ ਚਲਦੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਨਤੀਜਾ ਸਮਸੰਭਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii).
ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਸਕਟਬਾਲ ਨੂੰ ਬਾਸਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਬਾਸਕਟ ਵਿੱਚ ਗੋਂਦ ਪਾ ਸਕਦੀ | ਹੈ ਜਾ ਨਹੀਂ ਪਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਖਿਡਾਰੀ ਬਾਸਕੱਟਵਾਲ ਨੂੰ ਬਾਸਕਟ ਵਿੱਚ ਪਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਨਤੀਜਾ ਸਮ ਸੰਭਾਵੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਨਤੀਜਾ ਕਈ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਵੇਂ ਕੀ ਖਿਡਾਰੀ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ, ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਬੰਦੂਕ ਦੀ ਪ੍ਰਕ੍ਰਿਤੀ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii).
ਇੱਕ ਸੱਚ ਜਾਂ ਝੂਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦਾ ਅਨੁਮਾਨ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉੱਤਰ ਸਹੀ ਹੈ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਹੋਵੇਗਾ ।
ਉੱਤਰ:
ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਲਈ ਦੋ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸਹੀ ਜਾਂ ਗ਼ਲਤ ਹੈ । ਠੀਕ-ਗਲਤ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਦੇ ਇਸ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਹੀ ਨਤੀਜਾ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਤਾਂ ਠੀਕ ਜਾਂ ਗਲਤ ਭਾਵ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਅਤੇ ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਘੱਟਣ ਦੇ ਮੌਕੇ ਬਰਾਬਰ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਸੰਭਾਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv).
ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦਾ ਜਨਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।ਉਹ ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਹੈ ਜਾਂ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ:
ਇੱਕ ਨਵਾਂ ਜੰਮਿਆ ਬੱਚਾ (ਭਾਵ ਜਿਸਦਾ ਜਨਮ ਇਸੇ ਸਮੇਂ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਇੱਕ ਲੜਕਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਲੜਕੀ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਦੋਵੇਂ ਨਤੀਜੇ ਸਮ ਸੰਭਾਵੀ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਫੁੱਟਬਾਲ ਦੇ ਖੇਡ ਨੂੰ ਆਰੰਭ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਹ ਫੈਸਲਾ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿ ਕਿਹੜੀ ਟੀਮ ਪਹਿਲਾਂ ਗੇਂਦ ਲਵੇਗੀ, ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਿੱਕਾ ਉਛਾਲਣਾ ਇੱਕ ਨਿਆਸੰਗਤ ਵਿਧੀ ਕਿਉਂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕੇਵਲ ਦੋ ਹੀ ਸੰਭਾਵਨਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਾਵ ਚਿੱਤ ਜਾਂ ਪੱਟ । ਇੱਕ ਸਿੱਕਾ ਉਛਾਲਣ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੀ ਪਹਿਲਾਂ ਭਵਿਖਵਾਣੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਸੰਖਿਆ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ?
(A) \(\frac{2}{3}\)
(B) -1.5
(C) 15%
(D) 0.7.
ਹੱਲ:
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਕਿਸੇ ਘਟਨਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ 0 ਤੋਂ ਘੱਟ ਜਾਂ 1 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਭਾਵ 0 ≤ P (E) ≤ 1
∴ (B) – 1.5 ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜੇਕਰ P(E) = 0.05 ਹੈ, ਤਾਂ E ਨਹੀਂ’ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕੀ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ
P (E) + P (\(\bar{E}\)) = 1
P (\(\bar{E}\)) = 1 – P (E)
= 1 – 0.05
= 0.95.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ ਕੇਵਲ ਨਿਬ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀਆਂ | ਮਿੱਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਹਨ | ਮਾਲਿਨੀ ਬਿਨ੍ਹਾਂ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ ਦੇਖੇ ਉਸ | ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੋਲੀ ਬਾਹਰ ਕੱਢਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਕੱਢੀ ਗਈ ਗੋਲੀ
(i) ਸੰਤਰੇ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀ ਹੈ ?
(ii) ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀ ?
ਹੱਲ:
(i) ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਕ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀਆਂ ਮਿਠੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਹਨ ।
∴ ਸੰਤਰੇ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀ ਕੋਈ ਗੋਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
∴ ਇਹ ਅਸੰਭਵ ਘਟਨਾ ਹੈ ।
(ii) ਕਿਉਂਕਿ ਥੈਲੇ ਵਿਚ ਕੇਵਲ ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਹਨ ।
∴ ਇਹ ਨਿਸ਼ਚਿਤ ਘਟਨਾ ਹੈ ।
∴ ਨਿੰਬੂ ਦੀ ਮਹਿਕ ਵਾਲੀਆਂ ਗੋਲੀਆਂ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{1}\) = 1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਹ ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਕਿ 3 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ 2 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ 0.992 ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ 2 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਹੋਵੇ ?
ਹੱਲ:
ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਜਨਮ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਜਨਮ ਦਿਨ ਹੋਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਲੈ ਮੰਨ ਲਉ ।
∴ ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ਨਾ ਹੋਣ ਦੀ ਘਟਨਾ \(\bar{A}\) ਹੈ । ,
∴ P (\(\bar{A}\)) = 0.992
P (A) = 1 – P(\(\bar{A}\)) (P (A) +P (\(\bar{A}\)) = 1)
= 1 – 0.992 = 0.008
∴ ਦੋ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਜਨਮ ਦਿਨ ਇੱਕ ਹੀ ਦਿਨ ‘ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ 0.008 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਇੱਕ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚ 3 ਲਾਲ ਅਤੇ 5 ਕਾਲੀਆਂ ਗੇਂਦਾ ਹਨ । ਇਸ ਥੈਲੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ | ਗਈ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕੀ ਹੋਵੇਗੀ ਕਿ ਗੇਂਦ
(i) ਲਾਲ ਹੋਵੇ ?
(ii) ਲਾਲ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇ ?
ਹੱਲ:
ਲਾਲ ਗੇਂਦਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3
ਕਾਲੀਆਂ ਗੇਂਦਾ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 5
ਕੁੱਲ ਗੇਂਦਾ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 3 + 5 = 8
ਇੱਕ ਗੇਂਦ ਅਚਾਨਕ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
(i) ਲਾਲ ਗੇਂਦ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਵਾਨਾਂ

P(ਲਾਲ ਗੇਂਦ) = \(\frac{3}{8}\)

(ii) ਲਾਲ ਗੇਂਦ ਨਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= 1 – P (ਲਾਲ ਗੇਂਦ)
= 1 – \(\frac{3}{8}\) = \(\frac{5}{8}\)
[P(\(\bar{A}\)) = 1 – P(E)]

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇੱਕ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚ 5 ਲਾਲ ਬੰਟੇ, 8 ਚਿੱਟੇ ਬੰਟੇ ਅਤੇ 4 ਹਰੇ ਬੰਟੇ ਹਨ ।ਇਸ ਡੱਬੇ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬੰਟਾ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਬੰਦਾ
(i) ਲਾਲ ਹੈ ?
(ii) ਚਿੱਟਾ ਹੈ ?
(iii) ਹਰਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਲਾਲ ਬੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 5
ਚਿੱਟੇ ਬੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 8
ਹਰੇ ਬੰਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ =4
ਕੁੱਲ ਬੰਟੇ = 5 + 8 + 4 = 17
ਕਿਉਂਕਿ ਇਕ ਬੰਟਾ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਹੈ
(i) ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਲ ਬੰਟੇ 5 ਹਨ
ਲਾਲ ਬੰਟੇ ਦੇ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

= \(\frac{5}{17}\)

(ii) ਕਿਉਂਕਿ ਚਿੱਟੇ ਬੰਟੇ 8 ਹਨ ।
ਚਿੱਟਾ ਬੰਟਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

= \(\frac{8}{17}\)

(iii) ਕਿਉਂਕਿ ਹਰੇ ਬੰਟੇ 4 ਹਨ ।
ਹਰਾ ਬੰਟਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

= \(\frac{4}{17}\)
∴ ਹਰਾ ਬੰਟਾ ਨਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = 1 – ਹਰਾ ਬੰਟਾ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ।
= 1 – \(\frac{4}{17}\) = \(\frac{17-4}{17}\) = \(\frac{13}{17}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇੱਕ ਪਿੱਗੀ ਬੈਂਕ (piggy bank) ਵਿੱਚ, 50 ਪੈਸੇ ਦੇ ਸੌ ਸਿੱਕੇ ਹਨ, ₹ 1 ਦੇ ਪੰਜਾਹ ਸਿੱਕੇ ਹਨ, ₹ 2 ਦੇ ਵੀਹ ਸਿੱਕੇ ਅਤੇ ₹ 5 ਦੇ ਦਸ ਸਿੱਕੇ ਹਨ | ਜੇਕਰ ਪਿੱਗੀ ਬੈਂਕ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਉਲਟਾ ਕਰਨ ਤੇ ਕੋਈ ਇੱਕ ਸਿੱਕਾ ਬਾਹਰ ਡਿੱਗਣ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਸੰਭਾਵੀ ਹਨ ਬਰਾਬਰ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਵਾਲੇ) ਤਾਂ ਉਸਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਕੀ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਡਿੱਗਿਆ ਹੋਇਆ ਸਿੱਕਾ
(i) 50 ਪੈਸੇ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ
(ii) ਤੋਂ 5 ਦਾ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
50 ਪੈਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 100
₹ 1 ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 50
₹ 2 ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 20
₹ 5 ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 10
∴ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ = 100 + 50 + 20 + 10 = 180
50 ਪੈਸੇ ਦੇ 100 ਸਿੱਕੇ ਹਨ ।
50 ਪੈਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਿਕਲਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

= \(\frac{100}{180}\)
p (50 ਪੈਸੇ ਦੇ ਸਿੱਕੇ) = \(\frac{5}{9}\)

(ii) ₹ 5 ਦੇ ਸਿੱਕਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 10
∴ ₹ 5 ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

P (₹ 5 ਦੇ ਸਿੱਕੇ) = \(\frac{10}{180}\) = \(\frac{1}{18}\)
P (₹ 5 ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨਾ ਨਿਕਲਣ) = 1 – P (5)
= 1 – \(\frac{1}{18}\) = \(\frac{18-1}{18}\) = \(\frac{17}{18}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਗੋਪੀ ਆਪਣੇ ਜਲ-ਜੀਵ-ਕੁੰਡ (aquarium) ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਮੱਛੀਆਂ ਖਰੀਦਦੀ ਹੈ । ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਇੱਕ ਟੈਂਕੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ 5 ਨਰ ਮੱਛੀਆਂ ਅਤੇ 8 ਮਾਦਾ ਮੱਛੀਆਂ ਹਨ, ਵਿਚੋਂ ਇੱਕ ਮੱਛੀ ਪੱਖਪਾਤ ਰਹਿਤ ਉਸਨੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਹੈ। (ਦੇਖੋ ਚਿੱਤਰ) । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ ਹੈ ਕਿ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ। ਗਈ ਮੱਛੀ ਨਰ ਮੱਛੀ ਹੈ ?

ਹੱਲ:
ਨਰ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 5
ਮਾਦਾ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 8
ਕੁੱਲ ਮੱਛੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 5 + 8 = 13
ਨਰ ਮੱਛੀ ਕੱਢਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

P (ਨਰ ਮੱਛੀ) = \(\frac{5}{13}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸੰਯੋਗ (chance) ਦੇ ਇੱਕ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਤੀਰ ਨੂੰ ਘੁਮਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜੋ ਵਿਰਾਮ ਵਿੱਚ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸੰਖਿਆਵਾਂ 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8 ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇੱਕ ਸੰਖਿਆਂ ਵੱਲ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । (ਦੇਖੋ ਚਿੱਤਰ) । ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਾਰੇ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਸੰਭਾਵੀ ਹਨ ਤਾਂ ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਤੀਰ ਸੰਕੇਤ

(i) 8 ਨੂੰ ਕਰੇਗਾ ?
(ii) ਇੱਕ ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆਂ ਨੂੰ ਕਰੇਗਾ ?
(iii) 2 ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਕਰੇਗਾ ?
(iv) 9 ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੰਖਿਆ ਨੂੰ ਕਰੇਗਾ ?
ਹੱਲ:
(i) ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ
= {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}
‘8’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ = \(\frac{1}{8}\)
∴ P (8) = \(\frac{1}{8}\)

(ii) ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ = {1, 3, 5, 7}
ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ
= \(\frac{4}{2}\) = \(\frac{1}{2}\)
P (ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{2}\)

(iii) 2 ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਸਿਖਿਆਵਾਂ = {3, 4, 5, 6, 7, 8}
2 ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾਂ
= \(\frac{6}{8}\) = \(\frac{3}{4}\)
P (2 ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{3}{4}\)

(iv) 9 ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੰਖਿਆਵਾਂ
{1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8}
∴ 9 ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{8}{8}\)
P (9 ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਸੰਖਿਆ) = 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ :
(i) ਇੱਕ ਅਭਾਜ ਸੰਖਿਆ
(ii) 2 ਅਤੇ 6 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਕੋਈ ਸੰਖਿਆ
(iii) ਇੱਕ ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਭਵ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ :
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
(i) ਅਭਾਜ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ :
{2, 3, 5}
∴ ਅਭਾਜ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\)
P (ਇੱਕ ਅਭਾਜ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{2}\)

(ii) 2ਅਤੇ 6 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਸੰਖਿਆਵਾਂ= {3,4,5}
2 ਅਤੇ 6 ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਸਥਿਤ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\)
P (2 ਅਤੇ 6 ਵਿੱਚ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{2}\)

(iii) ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ = { 1, 3, 5}
ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\)
P (ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{2}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
52 ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਂਟੀ ਗਈ ਤਾਸ਼ ਦੀ ਗੁੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪੱਤਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਹੇਠਾਂ ਲਿਖਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ :
(i) ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ
(ii) ਇੱਕ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਪੱਤਾ ।
(iii) ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਪੱਤਾ |
(iv) ਪਾਨ ਦਾ ਗੁਲਾਮ
(v) ਹੁਕਮ ਦਾ ਪੱਤਾ
(vi) ਇੱਕ ਇੱਟ ਦੀ ਬੇਗਮ
ਹੱਲ:
52 ਪੱਤਿਆਂ ਵਾਲੀ ਗੁੱਟੀ ਵਿੱਚ 52 ਪੱਤੇ ਹਨ ।
(i) ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਦੋ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਭਾਵ ਪਾਨ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਇੱਟ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ।
∴ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{2}{52}\) = \(\frac{1}{26}\)
P (ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ) = \(\frac{1}{26}\)

(ii) 12 ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ ਪੱਤੇ ਦਾ ਭਾਵ 4 ਗੁਲਾਮ, 4 ਬੇਗਮ ਅਤੇ 4 ਬਾਦਸ਼ਾਹ
ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ ਪੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{12}{52}\)
∴ P (ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਪੱਤਾ) = \(\frac{2}{13}\)

(iii) ਕਿਉਂਕਿ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ 6 ਪੱਤੇ ਭਾਵ 2 ਗੁਲਾਮ, 2 ਬੇਗ਼ਮ ਅਤੇ 2 ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਹਨ ।
∴ 6 ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲੇ ਪੱਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{6}{52}\)
P (ਲਾਲ ਤਸਵੀਰ ਵਾਲਾ ਪੱਤਾ) = \(\frac{3}{26}\)

(iv) ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਨ ਦਾ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਗੁਲਾਮ ਹੈ ।
∴ ਪਾਨ ਦਾ ਗੁਲਾਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{52}\)
P (ਇੱਕ ਪਾਨ ਦਾ ਗੁਲਾਮ) = \(\frac{1}{52}\)

(v) ਕਿਉਂਕਿ ਹੁਕਮ ਦੇ 13 ਪੱਤੇ ਹਨ ।
∴ ਹੁਕਮ ਦਾ ਪੱਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{13}{52}\)
P(ਹੁਕਮ ਦਾ ਪੱਤਾ) = \(\frac{1}{4}\)

(vi) ਕਿਉਂਕਿ ਇੱਟ ਦੀ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਹੀ ਬੇਗਮ ਹੈ
∴ ਇੱਟ ਦੀ ਬੇਗ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{52}\)
P (ਇੱਟ ਦੀ ਬੇਗਮ) = \(\frac{1}{52}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਤਾਸ਼ ਦੇ ਪੰਜ ਪੱਤਿਆਂ -‘ਇੱਟ ਦਾ ਦਹਿਲਾ , ਗੁਲਾਮ, ਬੇਗ਼ਮ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਧੱਕੇ ਨੂੰ ਪਲਟ ਕੇ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਫੈਂਟਿਆਂ ਗਿਆ ਹੈ । ਫਿਰ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਪੱਤਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(i) ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪੱਤਾ ਇੱਕ ਬੇਗ਼ਮ ਹੈ ?
(ii) ਜੇਕਰ ਬੇਗ਼ਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ, ਉਸਨੂੰ ਅੱਲਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇੱਕ ਹੋਰ ਪੱਤਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਦੂਸਰਾ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਪੱਤਾ
(a) ਇੱਕ ਯੁੱਕਾ ਹੈ ?
(b) ਇੱਕ ਬੇਗ਼ਮ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਪੰਜ ਪੱਤੇ ਇੱਟ ਦਾ ਦਹਿਲਾ, ਗੁਲਾਮ, ਬੇਗਮ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਇੱਟ ਹਨ ।
(i) ਬੇਗ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{5}\)
∴ P (ਇੱਕ ਬੇਗ਼ਮ) = \(\frac{1}{5}\)

(ii) ਜੇਕਰ ਬੇਗ਼ਮ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਲੱਗ ਰੱਖ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਬਾਕੀ ਚਾਰ ਪੱਤੇ ਬੱਚ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਟ ਦਾ ਦਹਿਲਾ, ਗੁਲਾਮ, ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਅਤੇ ਧੱਕਾ
(a) ਯੱਕਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{4}\)
|P (ਇੱਕ ਯੱਕਾ) = \(\frac{1}{4}\)
ਕੋਈ ਬੇਗ਼ਮ ਨਹੀਂ ਬਚੀ ।
(b) ਬੇਗ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{0}{4}\) = 0
P (ਬੇਗ਼ਮ) = 0

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ 12 ਖਰਾਬ ਪੈੱਨ 132 ਚੰਗੇ ਪੈਂਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਗਏ ਹਨ । ਕੇਵਲ ਵੇਖ ਕੇ ਨਹੀਂ ਦੱਸਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਕਿ ਕੋਈ ਪੈੱਨ ਖਰਾਬ ਹੈ ਜਾਂ ਠੀਕ ਹੈ ।ਇਸ ਮਿਸ਼ਰਣ ਵਿੱਚੋਂ, ਇੱਕ ਪੈਂਨ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਬਾਹਰ ਕੱਢੇ ਗਏ ਪੈਂਨ ਦੇ ਠੀਕ ਹੋਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਖਰਾਬ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ = 12
ਚੰਗੇ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ = 132
∴ ਐੱਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆਂ = 12 + 132 = 144
ਚੰਗੇ ਪੈੱਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{132}{144}\) = \(\frac{11}{12}\)
P (ਇੱਕ ਚੰਗਾ ਪੈਂਨ) = \(\frac{11}{12}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
(i) 20 ਬਲਬਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ 4 ਬਲਬ ਖਰਾਬ ਹਨ ।ਇਸ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਲਬ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਲਬ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋਵੇਗਾ ?
(ii) ਮੰਨ ਲਓ (i) ਵਿੱਚ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਬਲਬ | ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਇਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਬਲਬਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁਣ ਬਾਕੀ ਬਲਬਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਬਲਬ ਅਚਾਨਕ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਬਲਬ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ?
ਹੱਲ:
(i) ਖ਼ਰਾਬ ਬਲਬਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ = 4
ਚੰਗੇ ਬਲਬਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆਂ = 16
ਬਲਬਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆਂ = 4 + 16 = 20
ਖ਼ਰਾਬ ਬਲਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{4}{20}\)

(ii) ਜਦੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਬਲਬ ਦੁਬਾਰਾ ਬਲਬਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਿਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਤਾਂ 19 ਬਲਬ ਬਾਕੀ ਬਚਦੇ ਹਨ ।
ਹੁਣ ਖ਼ਰਾਬ ਬਲਬ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{15}{19}\)
∴ P (ਬਲਬ ਖ਼ਰਾਬ ਨਹੀਂ) = \(\frac{15}{19}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਇੱਕ ਪੇਟੀ ਵਿੱਚ 90 ਪਲੇਟਾਂ (discs) ਹਨ , ਜਿਹਨਾਂ ਉੱਤੇ 1 ਤੋਂ 90 ਤੱਕ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਪੇਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਪਲੇਟ ਅਚਾਨਕ ਬਾਹਰ ਕੱਢੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕੀ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ਕਿ ਇਸ ਪਲੇਟ ਉੱਤੇ ਅੰਕਿਤ ਹੋਵੇਗੀ ।
(i) ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖਿਆ
(ii) ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਵਰਗ ਸੰਖਿਆ
(iii) 5 ਨਾਲ ਵੰਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਇੱਕ ਸੰਖਿਆ ।
ਹੱਲ:
1 ਤੋਂ 90 ਤੱਕ ਕੁੱਲ 90 ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ ਅਤੇ 10 ਤੋਂ 90 ਤੱਕ 80 ਸੰਖਿਆਵਾਂ 2 ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਹਨ ।
(i) ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{81}{90}\)
∴ P (ਦੋ ਅੰਕਾਂ ਦੀ ਇੱਕ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{81}{90}\)

(ii) ਪੂਰਨ ਵਰਗ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ :{1, 4, 9, 16, 25, 36, – 49, 64, 81} 1 ਤੋਂ 90 ਤੱਕ 9 ਪੁਰਨ ਵਰਗ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ ।
∴ ਪੂਰਨ ਵਰਗ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{9}{90}\) = \(\frac{1}{10}\)
P (ਇੱਕ ਪੂਰਨ ਵਰਗ ਸੰਖਿਆ) = \(\frac{1}{10}\)

(iii) 5 ਨਾਲ ਵੰਡੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ : {5, 10, 15, 20, 25, 30, 35, 40, 45, 50, 55, 60, 65, 70, 75, 80, 85, 90}
5 ਨਾਲ ਵੰਡਣ ਯੋਗ 18 ਸੰਖਿਆਵਾਂ ਹਨ ।
∴ 5 ਨਾਲ ਵੰਡੀ ਜਾਣ ਵਾਲੀ ਸੰਖਿਆਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{18}{90}\) = \(\frac{1}{5}\)
∴ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{5}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਇੱਕ ਬੱਚੇ ਦੇ ਕੋਲ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਪਾਸਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਫਲਕਾਂ ਉੱਤੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੱਖਰ ਅੰਕਿਤ ਹਨ ।

ਇਸ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ
(i) A ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ?
(ii) D ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇ ?
ਹੱਲ:
ਪਾਸੇ ਦੇ ਫਲਕਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 6
S = {A, B, C, D, E, A}
n (S) = 6
(1) ਕਿਉਂਕਿ ਦੋ ਫਲਕਾਂ ਉੱਤੇ A ਹੈ ।
∴ A ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{2}{6}\) = \(\frac{1}{3}\)
P(A) = \(\frac{1}{3}\)
(2) ਕਿਉਂਕਿ ਕੇਵਲ ਇੱਕ ਫਲਕ ਉੱਤੇ D ਹੈ ।
D ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{6}\)
∴ P(D) = \(\frac{1}{6}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਮੰਨ ਲਓ ਤੁਸੀਂ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਏ ਆਇਤਾਕਾਰ ਖੇਤਰ ਵਿੱਚ ਅਚਾਨਕ ਸੁੱਟਦੇ ਹੋ । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਪਾਸਾ 1m ਵਿਆਸ ਵਾਲੇ ਚੱਕਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗੇਗਾ ?

ਹੱਲ:
ਆਇਤ ਦੀ ਲੰਬਾਈ (1) = 3 m
ਆਇਤ ਦੀ ਚੌੜਾਈ (b) = 2 m
∴ ਆਇਤ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ = 3 m × 2 m = 6 m²
ਚੱਕਰ ਦਾ ਵਿਆਸ = 1 m
ਚੱਕਰ ਦਾ ਅਰਧ ਵਿਆਸ (R) = \(\frac{1}{2}\) m
∴ ਚੱਕਰ ਦਾ ਖੇਤਰਫਲ = πR²
= π\(\left(\frac{1}{2}\right)^{2}\) = \(\frac{\pi}{4}\) m²
ਚੱਕਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਡਿੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪਾਸੇ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ

∴ ਲੋੜੀਂਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{\pi}{24}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
144 ਬਾਲ ਪੈਂਨਾਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਵਿੱਚ 20 ਬਾਲ ਪੈੱਨ ਖ਼ਰਾਬ ਹਨ ਅਤੇ ਬਾਕੀ ਠੀਕ ਹਨ |ਤੁਸੀਂ ਉਹੀ ਪੈਂਨ ਖ਼ਰੀਦਣਾ ਚਾਹੋਗੇ ਜਿਹੜਾ ਠੀਕ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਖ਼ਰਾਬ ਪੈੱਨਤੁਸੀਂ ਖਰੀਦਣਾ ਨਹੀਂ ਚਾਹੋਗੇ !ਦੁਕਾਨਦਾਰ ਇਹਨਾਂ ਪੈਂਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅਚਾਨਕ ਇੱਕ ਪੈਂਨ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਕੇ ਤੁਹਾਨੂੰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ
(i) ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਪੈਂਨ ਖਰੀਦੋਗੇ ?
(ii) ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਪੈਂਨ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦੋਗੇ ?
ਹੱਲ:
ਸਮੂਹ ਦੇ ਬਾਲ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ = 144
ਖਰਾਬ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 20
∴ ਚੰਗੇ ਪੈਂਨਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ = 144 – 20
= 124
(i) ਮੰਨ ਲਉ ਤੁਸੀਂ ਉਹ ਪੈਂਨ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਹੈ
∴ ਐੱਨ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{124}{144}\)
P(A) = \(\frac{31}{36}\)

(ii) ਉਹ ਪੈਂਨ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦਣ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਹੋਵੇਗੀ ।
P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) = 1 – P (A)
= 1 – \(\frac{31}{36}\)
= \(\frac{36-31}{36}\)
∴ P (ਪੈਂਨ ਨਹੀਂ ਖਰੀਦਣਾ) = \(\frac{5}{36}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਇੱਕ ਸਲੇਟੀ ਪਾਸੇ ਅਤੇ ਨੀਲੇ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਇੱਕਠੇ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਾਰੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੋ ।
(i) ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਾਰਣੀ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰੇ :

(ii) ਇਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਇਹ ਤਰਕ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ‘ਇੱਥੇ ਕੁੱਲ 11 ਪਰਿਣਾਮ 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 910, 11 ਅਤੇ 12 ਹਨ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਹਰੇਕ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ \(\frac{1}{11}\) ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਤਰਕ ਨਾਲ ਸਹਿਮਤ ਹੋ ? ਕਾਰਨ ਸਹਿਤ ਉੱਤਰ ਦਿਓ ।
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਦੋ ਪਾਸੇ ਸੁੱਟੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਸੰਖਿਆ ਹੈ :
S = {(1,1) (1, 2) (1, 3) (1, 4) (1,5) (1,6)
(2, 1) (2, 2) (2, 3) (2, 4) (2,5) (2, 6)
(3, 1) (3, 2) (3, 3) (3, 4) (3, 5) (3,6)
(4, 1) (4, 2) (4, 3) (4, 4) (4, 5) (4, 6)
(5, 1) (5, 2) (5, 3) (5, 4) (5, 5) (5, 6)
(6, 1) (6, 2) (6, 3) (6,4) (6,5) (6, 6)}
n (S) = 36
ਮੰਨ ਲਉ ਜੋੜ 3 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਨੇ ਹੈ ।
∴ A = {1, 2) (2, 1)}
n (A) = 2
∴ ਜੋੜ ਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{2}{36}\) = \(\frac{1}{18}\)
P(A) = \(\frac{1}{18}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘4 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ B ਹੈ ।
B = {(1, 3), (3, ; (2, 2)}
n(B) = 3
∴ P(B) = \(\frac{3}{36}\) = \(\frac{1}{12}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘5 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ।
C = {(1, 4) (4, 1) (2, 3) (3, 2)}
n (C) = 4
P(C) = \(\frac{4}{36}\) = \(\frac{1}{9}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘ੴ’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ ਹੈ ।
D= {(1, 5) (5, 1) (2, 4) (4, 2) (3, 3)}
n (D) = 5
∴ P (D) = \(\frac{5}{36}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘7′ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ E ਹੈ ।
E = {(1, 6) (6, 1) (2, 5) (5, 2) (4, 3) (3, 4)}
n (E) = 6
∴ P (E) = P (ਜੋੜ 7 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) = \(\frac{6}{36}\) = \(\frac{1}{6}\)
ਜਦੋਂ ਦੋਵੇਂ ਪਾਸਿਆਂ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘8’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ F ਹੈ !
F= {(2, 6) (6, 2) (3, 5) (4, 4) (5, 3)}
∴ n (F) = 5
P (F) = P (ਜੋੜ 8 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) = \(\frac{5}{36}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘9′ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ G ਵੈ
G = {(4, 5) (5, 4) (3, 6) (6, 3)}
n(G) = 4
∴ P (G) = P (ਜੋੜ 9 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) = \(\frac{4}{36}\) = \(\frac{1}{9}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ‘10′ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ H ਵੈ
H = {(6, 4) (4, 6) (5, 5)}
n (H) = 3
∴ P(H) = P (ਜੋੜ 10 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) = \(\frac{3}{36}\) = \(\frac{1}{12}\)
ਮੰਨ ਲਉ ਜੋੜ ‘11′ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ I ਹੈ ।
I = {(5, 6) (6, 5)}
n (I) = 2
∴ P(I) = P (ਜੋੜ 11 ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨਾ) = \(\frac{2}{36}\) = \(\frac{1}{18}\)
ਮੰਨ ਲਓ ਜੋੜ ’12’ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਘਟਨਾ J ਹੈ ।
J = {(6, 6}; n (J) = 1
∴ P (J) = \(\frac{1}{36}\)

(ii) ਨਹੀਂ ਸਾਰੇ 11 ਸਮ ਸੰਭਾਵੀ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ ਨਹੀਂ ਹਨ । ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਇੱਕ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾ ਉਛਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਦਾ ਪਰਿਣਾਮ ਲਿ ॥ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਤਿੰਨੋ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਤੇ, ਭਾਵ ਤਿੰਨ ਚਿੱਤ ਜਾਂ ਤਿੰਨ ਪੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਤੇ, ਹਨੀਫ਼ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ ਜਾਏਗਾ, ਨਹੀਂ ਤਾਂ ਉਹ ਹਾਰ ਜਾਏਗਾ | ਹਨੀਫ਼ ਦੇ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਹਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਇੱਕ ਰੁਪਏ ਦੇ ਸਿੱਕੇ ਨੂੰ ਤਿੰਨ ਵਾਰ ਉਛਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ
S = {HHH, HHT HTH, THH, HTT, THT, TTH, TTT}
n (S) = 8
ਮੰਨ ਲਓ ਤਿੰਨ ਪਰਿਣਾਮ ਸਮਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਘਟਨਾ A ਹੈ। ਭਾਵ {HHH, TTT}
∴ P (A) = \(\frac{2}{8}\) = \(\frac{1}{4}\)
ਹਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = 1 – P (A)
P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) = 1 – \(\frac{1}{4}\)
= \(\frac{4-1}{4}\)
= \(\frac{3}{4}\)
∴ ਹਾਰ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{3}{4}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਬਾਰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਕੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਹੈ ਕਿ
(i) 5 ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਾਰ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ ?
(ii) 5 ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇੱਕ ਵਾਰ ਆਏਗਾ ?
ਹੱਲ:
ਜਦੋਂ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਦੋ ਵਾਰ ਸੁੱਟਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ
S = {(1, 1) (1, 2) (1, 3) (1, 4) (1, 5) (1,6)
(2, 1) (2, 2) (2, 3) (2, 4) (2, 5) (2, 6)
(3, 1) (3, 2) (3, 3) (3, 4) (3, 5) (3, 6)
(4,1) (4, 2) (4, 3) (4, 4) (4, 5) (4, 6)
(5, 1) (5, 2) (5, 3) (5, 4) (5, 5) (5, 6)
(6, 1) (6, 2) (6, 3) (6, 4) (6, 5) (6,6)}
n (S) = 36
ਮੰਨ ਲਓ ‘5’ ਹਰੇਕ ਵਾਰ ਆਏਗਾ ਘਟਨਾ A ਹੈ
A = {(1, 5) (2, 5) (3, 5) (4, 5) (5, 5) (6, 5) (5, 1) (5, 2) (5, 3) (5, 4) (5, 5)}
n (A) = 11
∴ ‘5’ ਇੱਕ ਵਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ ਘਟਨਾ \(\overline{\mathrm{A}}\) ਹੈ ।
n (\(\overline{\mathrm{A}}\)) = 36 – 11 = 25
(i) ∴ ‘5’ ਇਕ ਵਾਰ ਵੀ ਨਹੀਂ ਆਏਗਾ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{25}{36}\), P(\(\overline{\mathrm{A}}\)) = \(\frac{25}{36}\)
‘5 ‘ ਘੱਟੋ ਘੱਟ ਇਕ ਵਾਰ ਆਏਗਾ = \(\frac{11}{36}\)
∴ P (A) = \(\frac{11}{36}\)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 25.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਤਰਕ ਸੱਚ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਤਰਕ ਸੱਚ ਨਹੀਂ ਹੈ ? ਕਾਰਨ ਸਹਿਤ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :
(i) ਜੇਕਰ ਦੋ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਉਛਾਲਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਸਦੇ ਤਿੰਨ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ ਦੋ ਚਿੱਤ, ਦੋ ਪੱਟ ਜਾਂ ਹਰੇਕ ਇੱਕ ਵਾਰ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਹਰੇਕ ਪਰਿਣਾਮ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ \(\frac{1}{3}\) ਹੈ ।
(ii) ਜੇਕਰ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਸੁੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਦੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ-ਇੱਕ ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ ਜਾਂ ਇੱਕ ਜਿਸਤ ਸੰਖਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਕਰਕੇ ਇੱਕ ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ \(\frac{1}{2}\) ਹੈ ।
ਹੱਲ:
(i) ਜਦੋ ਦੋ ਸਿੱਕਿਆਂ ਨੂੰ ਉਛਾਲਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ :
S = {HH, HT, TH, TT}
ਦੋ ਚਿੱਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{4}\)
P (HH) = \(\frac{1}{4}\)
ਦੋ ਪੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{1}{4}\)
P (TT) = \(\frac{1}{4}\)
ਇਕ ਚਿੱਤ ਅਤੇ ਇੱਕ ਪੱਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ
= \(\frac{2}{4}\) = \(\frac{1}{2}\)
∴ (i) ਤਰਕ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

(ii) ਜਦੋ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਸੁਣਿਆਂ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਸੰਭਾਵਿਤ ਪਰਿਣਾਮ ਹਨ :
S = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
n (S) = 6
ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ : 1, 3, 5
∴ ਟਾਂਕ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\)
ਜਿਸਤ ਸੰਖਿਆ : 2, 4, 6
∴ ਜਿਸਤ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ = \(\frac{3}{6}\) = \(\frac{1}{2}\)
(ii) ਤਰਕ ਠੀਕ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Punjabi Book Solutions Chapter 11 ਦਾਤੇ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Punjabi Chapter 11 ਦਾਤੇ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 6 PSEB ਦਾਤੇ Textbook Questions and Answers

ਦਾਤੇ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੋਸ :

(ੳ) ਗੀਤਾ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਏਨੀ ਖ਼ਰਾਬ ਕਿਉਂ ਸੀ?
ਉੱਤਰ :
ਗੀਤਾ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਏਨੀ ਖ਼ਰਾਬ ਇਸ ਕਰਕੇ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਸਨ।

(ਅ) ਗੀਤਾ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਕਿਉਂ ਉਡੀਕਦਾ ਸੀ?
ਉੱਤਰ :
ਗੀਤਾ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਡੀਕਦਾ ਸੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਵਿਚ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਪਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਪਰ ਉਹ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉਡੀਕਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੁੰਦੇ।

(ਈ) ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਕਿਉਂ ਨਾ ਪਿਆ?
ਉੱਤਰ :
ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੂੰ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਉੱਤੇ ਹੀ ਇਕ ਰੁਪਇਆ ਪੈਂਹਠ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚਣੇ ਪੈ ਗਏ ਸਨ ਤੇ ਉਸ ਕੋਲ ਹੋਰ ਪੈਸੇ ਖ਼ਰਚਣ ਦੀ ਗੁੰਜਾਇਸ਼ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਦਾ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ।

(ਸ) ਬੱਚੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਲਈ ਚੂੜੀਆਂ, ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਤੇ ਪਾਊਡਰ ਕਿਉਂ ਲੈ ਕੇ ਆਏ?
ਉੱਤਰ :
ਬੱਚਿਆਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਲਈ ਚੁੜੀਆਂ, ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਤੇ ਪਾਉਡਰ ਇਸ ਕਰਕੇ ਲਏ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਕੋਲ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨਹੀਂ ਸੀ ਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਤੰਗੀ ਕਾਰਨ ਉਸ ਦਾ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਪੈਂਦਾ।

(ਹ) ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿੱਚ ਦਾਤੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਕਿਉਂ?
ਉੱਤਰ :
ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ‘ਦਾਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਗਿਆ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਆਪਣੀ ਮਾਤਾ ਲਈ ਉਹ ਚੀਜ਼ ਖ਼ਰੀਦਦੇ ਹਨ, ਜੋ ਉਹ ਆਪ ਖ਼ਰੀਦਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਹੀਂ ਸੀ ਕਰਦੀ।

2. ਖਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰੋ :

(ੳ) ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਘਰ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ਵੱਖਰੀ ਹੀ ……………………………… ਸੀ।
(ਅ) ਤੂੰ ਮੰਮੀ ਦੀ ……………………………… ਪਾ ਲੈ।
(ਈ) ਦਸਾਂ ਦਾ ……………………………… ਕੋਲ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸਾਰਾ ਸ਼ਹਿਰ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੁੱਠੀ ਵਿੱਚ ਜਾਪਦਾ ਸੀ।
(ਸ) ਨਾ ਭਾਈ, ……………………………… ਖਾ ਕੇ ਬਿਮਾਰ ਹੋ ਜਾਈਦਾ ਏ।
(ਹ) ਅੱਜ ਅਸੀਂ ……………………………… ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਏ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਦੁਨੀਆਂ
(ਈ) ਦੀ ਕਮੀਜ਼,
(ਆ) ਨੋਟ,
(ਸ) ਮਠਿਆਈ,
(ਹ) ਮੰਮੀ,

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :

ਖੂਬਸੂਰਤ, ਭੁਲੇਖਾ, ਪਸੰਦ, ਹੌਸਲਾ, ਸ਼ਲਾਘਾ, ਸੁਗਾਤ, ਪੋਟਲੀ, ਨਮੂਨਾ
ਉੱਤਰ :

• ਖੂਬਸੂਰਤ (ਸੁੰਦਰ)-ਤਾਜ ਮਹੱਲ ਦੀ ਇਮਾਰਤ ਬਹੁਤ ਖੂਬਸੂਰਤ ਹੈ।
• ਭੁਲੇਖਾ (ਭਰਮ, ਗ਼ਲਤੀ-ਤੁਹਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਦੇ ਸਾਰੇ ਭਰਮ-ਭੁਲੇਖੇ ਦੂਰ ਕਰ ਲੈਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
• ਪਸੰਦ (ਮਨ ਨੂੰ ਚੰਗੀ ਲਗਣਾ-ਮੈਨੂੰ ਇਹ ਤਸਵੀਰ ਬਹੁਤ ਪਸੰਦ ਹੈ।
• ਹੌਸਲਾ ਦਲੇਰੀ-ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਹੌਸਲੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲਵੋ।
• ਸ਼ਲਾਘਾ ਪ੍ਰਸੰਸਾ-ਸਾਰੇ ਉਸ ਦੀ ਬਹਾਦਰੀ ਦੀ ਸ਼ਲਾਘਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।
• ਸੁਗਾਤ ਤੋਹਫ਼ਾ)-ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਨੇ ਮੇਰੇ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਉੱਤੇ ਮੈਨੂੰ ਇਕ ਘੜੀ ਸੁਗਾਤ ਵਜੋਂ ਭੇਜੀ।
• ਪੋਟਲੀ (ਛੋਟੀ ਗੰਢੜੀ)-ਸੁਦਾਮੇ ਦੀ ਪੋਟਲੀ ਵਿਚ ਚਾਵਲ ਸਨ।
• ਨਮੂਨਾ ਮਾਡਲ, ਰੂਪ)-ਗਲੋਬ ਧਰਤੀ ਦਾ ਇਕ ਨਮੂਨਾ ਹੈ।
• ਮੰਦੀ ਬੁਰੀ-ਗਰੀਬੀ ਕਾਰਨ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਮੰਦੀ ਸੀ।
• ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਹਾਸੇ ਦੀਆਂ ਚੀਕਾਂ-ਬਾਂਦਰ ਦਾ ਤਮਾਸ਼ਾ ਦਿਖਾਉਣ ਵਾਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੱਚੇ ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ।
• ਗਵਾਹੀ (ਸਾਖੀ)-ਇਸ ਕਤਲ ਕੇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਮੁਜ਼ਰਿਮ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਗਵਾਹੀ ਦੇਣ ਲਈ ਤਿਆਰ ਨਾ ਹੋਇਆ
• ਸਲਾਹ (ਏ-ਕੋਈ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤੁਸੀਂ ਆਪਣੇ ਘਰਦਿਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਜ਼ਰੂਰ ਲੈ ਲਿਓ
• ਫੁਰਨਾ (ਇਕ ਦਮ ਮਨ ਵਿਚ ਆਇਆ ਵਿਚਾਰ)-ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਉਸ ਨੂੰ ਕੀ ਫੁਰਨਾ ਫੁਰਿਆ ਕਿ ਉਹ ਘਰ ਛੱਡ ਕੇ ਗੱਡੀ ਜਾ ਚੜਿਆ।
• ਅਸਲੋਂ ਹੀ (ਮੁੱਢੋਂ ਹੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ)-ਜੀੜਾ ਅਸਲੋਂ ਹੀ ਝੂਠਾ ਆਦਮੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰ ਕੇ ਮੈਂ ਉਸ ਉੱਤੇ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
• ਬਿੰਦੀ (ਘਿਓ ਜਾਂ ਤੇਲ ਵਾਲੀ-ਪੂਰੀਆਂ ਵਾਲੀ ਟੋਕਰੀ ਬਿੰਦੀ ਹੋਈ ਪਈ ਹੈ।

4. ਸਹੀ/ਗ਼ਲਤ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ :

(ੳ) ਗੀਤਾ ਦੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਸੀ।
(ਅ) ਗੀਤਾ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਕੋਲ ਗਰਮੀਆਂ ਤੇ ਸਰਦੀਆਂ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਕੱਪੜੇ ਸਨ।
(ੲ) ਤਿੰਨ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਰੁਪਈਆ ਪੈਂਹਠ ਪੈਸੇ ਬਣ ਗਏ ਸਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ✗
(ਅ) ✗
(ਈ) ✓

ਵਿਆਕਰਨ :

ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਕੰਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਗਿਆ, ਆਇਆ, ਜਾਵੇਗਾ, ਪਦਾ, ਖੇਡਦਾ ਆਦਿ।

ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ਬਦ ਕਿਰਿਆ ਹਨ :

1. ਫਿਰ ਉਸ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ।
2. ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਕਿਉਂਜੋ ਉਦੋਂ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ।
3. ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਦੁੱਧ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਉਹ ਪੀਂਦਾ ਕੋਈ ਨਾ।
4. ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ।
5. ਬੱਚੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਸੂਰਜ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਉਣ ਲਈ ਹੀ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ।
6. ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਇੱਕੋ ਵਾਰ ਕਿਹਾ, “ਚੱਲੋ, ਬਜ਼ਾਰ ਚੱਲੀਏ।

ਉੱਤਰ :

1. ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ,
2. ਉਡੀਕਦੇ, ਪਾਉਣਗੇ ਪੈਣਗੇ, ਇ ਲੈ ਲੈਂਦੇ, ਪੀਂਦਾ,
3. ਚੜ੍ਹਾਉਣ, ਪਿਆ,
4. ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ,
5. ਖਿਡਾਉਣ, ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਵੇ,
6. ਕਿਹਾ, ਚਲੋ, ਚਲੀਏ।

PSEB 6th Class Punjabi Guide ਦਾਤੇ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ –
ਦਾਤੇਂ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਾਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਗੀਤਾ ਦੇ ਘਰ ਪੰਜ ਬੱਚੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਖ਼ਰਚੇ ਕਾਰਨ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਖ਼ਰੀਦਣੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਸੀ। ਉਸ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਚੁੱਕੀ ਸੀ। ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਨਵੀਂ ਬੋਤਲ ਨਾ ਆ ਸਕੀ। ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਸੀ। ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਇੱਕੋ ਕਈ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਗਰਮ ਸੂਟ ਸੀ।

ਘਰ ਵਿਚ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ। ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਦੁੱਧ ਲੈ ਲੈਂਦੇ। ਕੁੱਝ ਚਾਹ ਵਿਚ ਪੈ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਬਚਿਆ ਦੁੱਧ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਆਪਣੀ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਪੀ ਲੈਂਦਾ।

ਇਕ ਦਿਨ ਚੂੜੀਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਆਇਆ ਤੇ ਗੀਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਧੀਆਂ ਗੀਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਈਆਂ। ਸਭ ਲਈ ਚੁੜੀਆਂ ਪਸੰਦ ਕੀਤੀਆਂ ਗਈਆਂ ਪਰ ਹਿਸਾਬ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਤਿੰਨਾਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਇੰਨੇ ਪੈਸੇ ਬਣ ਗਏ ਕਿ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਹੌਂਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ।

ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਘਰ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਦਾ ਬਿਲਕੁਲ ਅਹਿਸਾਸ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਉਹ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਖੇਡ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਰਹਿੰਦੇ। ਕਦੇ ਉਹ ਨਾਟਕ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੇ। ਕੋਈ ਡਾਕਟਰ, ਨਰਸ ਜਾਂ ਬਿਮਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ। ਕਦੇ ਬੱਚੇ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸਕੂਲੋਂ ਕੋਈ ਨਵੀਂ ਖੇਡ ਸਿੱਖ ਕੇ ਆਉਂਦੇ।

ਇਕ ਦਿਨ ਗੀਤਾ ਬਜ਼ਾਰ ਗਈ ਹੋਈ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਖੇਡ ਰਹੇ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਕੁੜੀ ਮਾਂ ਬਣੀ ਹੋਈ ਸੀ। ਦੂਜਿਆਂ ਦੀ ਸਲਾਹ ਉੱਤੇ ਉਸ ਨੇ ਮੰਮੀ ਦੀ ਕਮੀਜ਼ ਪਾਉਣ ਲਈ ਟਰੰਕ ਉੱਤੋਂ ਕਮੀਜ਼ ਚੁੱਕੀ ਤਾਂ ਹੇਠੋਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਰੰਕ ਦੀਆਂ ਚਾਬੀਆਂ ਆ ਗਈਆਂ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਸਾਰੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਗਏ ਉਸ ਨੇ ਟਰੰਕ ਖੋਲਿਆ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੇ ਹੱਥ ਦਸਾਂ ਦਾ ਇਕ ਨੋਟ ਆ ਗਿਆ। ਦਸਾਂ ਦਾ ਨੋਟ ਲੈ ਕੇ ਉਹ ਸਾਰੇ ਜਦੋਂ ਬਜ਼ਾਰ ਚਲੇ ਗਏ।

ਇਕ ਨੇ ਮਠਿਆਈ ਤੇ ਦੂਜੇ ਨੇ ਖਿਡੌਣੇ ਲੈਣ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਪਰ ਅੰਤ ਉਹ ਇਕ ਮੁਨਿਆਰੀ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ‘ਤੇ ਪੁੱਜੇ, ਜਿੱਥੇ ਵੰਗਾਂ ਬਾਹਰ ਹੀ ਪਈਆਂ ਸਨ। ਵੱਡੀ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਯਾਦ ਆਇਆ ਕਿ ਉਸ ਦਿਨ ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਵੰਗਾਂ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ ਸਨ ਪਰ ਮੰਮੀ ਨੇ ਨਹੀਂ ਸਨ ਚੜ੍ਹਾਈਆਂ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮੰਮੀ ਲਈ ਵੰਗਾਂ ਲੈਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਸਭ ਨੂੰ ਇਹ ਵਿਚਾਰ ਪਸੰਦ ਆਇਆ। ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਮੀ ਲਈ ਬਾਰਾਂ ਵੰਗਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲਈਆਂ ਤੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜੇਕਰ ਮੰਮੀ ਦੇ ਪੂਰੀਆਂ ਨਾ ਆਈਆਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਬਦਲ ਲੈਣਗੇ।

ਦੁਕਾਨ ਵਾਲੇ ਨੇ ਗੱਲ ਮੰਨ ਲਈ ਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਮੰਮੀ ਲਈ ਇਕ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਤੇ ਪਾਉਡਰ ਦਾ ਡੱਬਾ ਵੀ ਲਿਆ।

ਸੁਗਾਤਾਂ ਦੀ ਇਹ ਪੋਟਲੀ ਚੁੱਕ ਕੇ ਜਦੋਂ ਉਹ ਘਰ ਨੂੰ ਤੁਰੇ, ਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੀ ਕੁੜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਅੱਜ ਅਸੀਂ ਮੰਮੀ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰ ਦੇਣਾ ਏ।”

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਬਿੰਦੀ-ਤੇਲ ਜਾਂ ਘਿਓ ਨਾਲ ਭਿੱਜੀ ਹੋਈ। -ਚੀਜ਼ ! ਕਿਲਕਾਰੀਆਂ-ਹਾਸੇ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ੋ-ਕੇਸਾਂ-ਦੁਕਾਨਾਂ ਦੇ ਬਾਹਰ ਸ਼ੀਸ਼ੇ ਦੇ ਬਕਸੇ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਚੀਜ਼ਾਂ ਸਜਾ ਕੇ ਦਿਖਾਵਾ ਕੀਤਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਸ਼ਲਾਘਾ-ਪ੍ਰਸੰਸਾ ਸੁਗਾਤਾਂ-ਤੋਹਫ਼ੇ।

1. ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ
(ੳ) ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ, ਗੀਤਾ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇਲ ਦੀ ………………………………. ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
(ਆ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰ ਵਿਚ ਕਾਫੀ ਦੁੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ………………………………. ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ।
(ਏ) ਬੱਚੇ ਬਹੁਤੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਘਰ ਦੀ ਹਾਲਤ ………………………………. ਹੋ ਗਈ ਸੀ।
(ਸ) ਇਸ ਗ਼ਰੀਬ ਘਰ ਵਿਚ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਆਪਣੀ ………………………………. ਹੀ ਦੁਨੀਆਂ ਸੀ।
(ਹ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ ਬੋਤਲ ਮੰਮੀ ਦੇ ………………………………. ਤੇ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਬੋਤਲ,
(ਆ) ਭੁਲੇਖਾ,
(ਏ) ਮੰਦੀ,
(ਸ) ਵੱਖਰੀ,
(ਹ) ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਮੇਜ਼।

2. ਵਿਆਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ? ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਦੇ ਕੇ ਦੱਸੋ।
ਉੱਤਰ :
ਉਹ ਸ਼ਬਦ ਜਿਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦੇ ਹੋਣ ਜਾਂ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸ ਕੰਮ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ, ਉਹ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਤੁਰਨਾ, ਖਾਣਾ, ਪੀਣਾ, ਲੈਣਾ, ਦੇਣਾ, ਜਾਣਾ, ਆਉਣਾ, ਖੇਡਣਾ, ਹੱਸਣਾ, ਰੋਂਦਾ, ਗਿਆ, ਆਇਆ, ਜਾਵੇਗਾ, ਪੜ੍ਹਦਾ, ਖੇਡਦਾ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਦਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਚੁਣੋ।
ਉੱਤਰ :
ਏਨੇ, ਕਈ, ਖੂਬਸੂਰਤ, ਲੰਮੇ, ਬਿੰਦੀ, ਇੱਕੋ, ਗਰਮ, ਕੋਈ, ਤਿੰਨੋਂ, ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ

3. ਪੈਰਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜੋ ਅਤੇ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ :
ਘਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਵੀ ਚੀਜ਼ ਆ ਸਕਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਸੀ। ਬੱਚੇ ਹੀ ਏਨੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਘਰ ਦਾ ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਟੁਰਦਾ ਸੀ। ਕਈ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ, ਗੀਤਾ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋ ਗਈ ਸੀ। ਫਿਰ ਉਸ ਬੋਤਲ ਵਿੱਚ ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ ਪਾ ਲਿਆ ਗਿਆ। ਬੋਤਲ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀ ਇਸਤਰੀ ਦੀ ਤਸਵੀਰ ਬਿੰਦੀ ਹੋ ਕੇ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਨਵੀਂ ਬੋਤਲ ਨਾ ਆ ਸਕੀ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਇੱਕੋ ਕਈ ਸਾਲ ਪੁਰਾਣਾ ਗਰਮ ਸੂਟ ਸੀ। ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਦੇ ਕਿਉਂ ਜੋ ਉਦੋਂ ਗਰਮ ਕੱਪੜੇ ਨਹੀਂ ਪਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਆਉਂਦੀਆਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਉਡੀਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਵੀ ਇਹੋ ਹਾਲ ਸੀ।

ਸਵੇਰੇ ਉਹ ਦੁੱਧ ਲੈ ਲੈਂਦੇ ਪਰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਪੀਂਦਾ ਕੋਈ ਨਾ। ਕੁਝ ਚਾਹ ਵਿੱਚ ਪਾ ਲੈਂਦੇ ਤੇ ਬਾਕੀ ਦਾ ਪਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਫਿਰ ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਇਹ ਦਿਨ ਦਾ ਬਚਿਆ ਦੁੱਧ ਪੀ ਲੈਂਦਾ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਦੁੱਧ ਹੋਣ ਦਾ ਭੁਲੇਖਾ ਬਣਿਆ ਰਹਿੰਦਾ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਚੂੜੀਆਂ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਆਇਆ ਗੀਤਾ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨੇ ਧੀਆਂ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਬੈਠ ਗਈਆਂ ਕਈ ਨਮੂਨੇ ਪਸੰਦ ਹੋਏ ਤੇ ਫਿਰ ਕਈ ਉਹਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਪਸੰਦ।

ਜਿਹੜਾ ਇੱਕ ਨੂੰ ਚੰਗਾ ਲੱਗਦਾ ਸੀ, ਉਹੀ ਦੂਜੀ ਮੰਗਦੀ। ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਇੱਕ ਨਮੂਨਾ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਪਸੰਦ ਕਰਵਾ ਲਿਆ ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸ ਨੇ ਹਿਸਾਬ ਕੀਤਾ ਤਾਂ ਤਿੰਨੋਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀਆਂ ਚੂੜੀਆਂ ਦੇ ਹੀ ਇੱਕ ਰੁਪਈਆ ਪੈਂਹਠ ਪੈਸੇ ਬਣ ਗਏ। ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦਾ ਹੌਸਲਾ ਨਾ ਪਿਆ –

1. ਘਰ ਵਿਚ ਅੰਨ-ਪਾਣੀ ਮੁਸ਼ਕਲ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਤੁਰਦਾ ਸੀ?
(ਉ) ਬਹੁਤੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ
(ਅ) ਆਮਦਨ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ
(ਈ) ਨੌਕਰੀ ਛੁੱਟਣ ਕਰਕੇ
(ਸ) ਕੰਮ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਬਹੁਤੇ ਬੱਚੇ ਹੋਣ ਕਰਕੇ

2. ਗੀਤਾ ਦੀ ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇਲ ਦੀ ਬੋਤਲ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਈ ਨੂੰ ਕਿੰਨੇ ਮਹੀਨੇ ਹੋ ਗਏ ਸਨ?
(ਉ) ਦੋ
(ਆ) ਤਿੰਨ
(ਈ) ਚਾਰ
(ਸ) ਕਈ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਈ !

3. ਖੂਬਸੂਰਤ ਤੇਲ ਦੀ ਖ਼ਾਲੀ ਹੋਈ ਬੋਤਲ ਵਿਚ ਹੁਣ ਕੀ ਸੀ?
(ਉ) ਪਾਣੀ
(ਅ) ਅਰਕ
(ਈ) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ
(ਸ) ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ !
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਸਰੋਂ ਦਾ ਤੇਲ

4. ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਪਿਤਾ ਕੋਲ ਗਰਮ ਕੋਟ ਕਿੰਨਾ ਪੁਰਾਣਾ ਸੀ?
(ਉ) ਦੋ ਸਾਲ
(ਅ) ਤਿੰਨ ਸਾਲ
(ਇ ਪੰਜ ਸਾਲ
(ਸ) ਕਈ ਸਾਲ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਈ ਸਾਲ।

5. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀ ਗਰਮੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਉਡੀਕਦੇ ਸਨ?
(ਉ) ਬਰਸਾਤ ਨੂੰ
(ਅ) ਬਸੰਤ ਨੂੰ
(ਈ) ਪੱਤਝੜ ਨੂੰ
(ਸ) ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ !

6. ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਜੀ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਕੀ ਉਡੀਕਦੇ ਸਨ?
(ਉ) ਬਰਸਾਤ ਨੂੰ
(ਅ) ਬਸੰਤ ਨੂੰ
(ਈ) ਪੱਤਝੜ ਨੂੰ
(ਸ) ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ।

7. ਰਾਤ ਨੂੰ ਵਾਰੀ ਨਾਲ ਕੋਈ ਬੱਚਾ ਕੀ ਪੀਂਦਾ?
(ਉ) ਚਾਹ
(ਅ) ਦੁੱਧ
(ਈ) ਲੱਸੀ
(ਸ) ਪਾਣੀ
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਦੁੱਧ

8. ਇਕ ਦਿਨ ਕੀ ਵੇਚਣ ਵਾਲਾ ਆਇਆ?
(ਉ) ਦੰਦਾਸਾ
(ਅ) ਆਈਸ ਕ੍ਰੀਮ
(ਇ) ਚੂੜੀਆਂ
(ਸ) ਸਬਜ਼ੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਚੂੜੀਆਂ

9. ਗੀਤਾ ਦੀਆਂ ਧੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਸਨ?
(ਉ) ਦੋ
(ਅ) ਤਿੰਨ
(ਈ) ਚਾਰ
(ਸ) ਪੰਜ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਤਿੰਨ

10. ਵੇਚਣ ਵਾਲੇ ਨੇ ਗੀਤਾ ਨੂੰ ਕੀ ਪਸੰਦ ਕਰਾਇਆ?
(ਉ) ਚੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਨਮੂਨਾ
(ਅ) ਗਜਰੇ
(ਈ) ਕਾਂਟੇ
(ਸ) ਹਾਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਚੁੜੀਆਂ ਦਾ ਇਕ ਨਮੂਨਾ

11. ਗੀਤਾ ਨੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਚੂੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਾਉਣ ਦੇ ਇੱਕ ਰੁਪਇਆ ਪੈਂਹਠ ਪੈਸੇ ਦਿੱਤੇ?
(ਉ) ਇਕ
(ਆ) ਦੋ
(ਈ) ਤਿੰਨ
(ਸ) ਚਾਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਤਿੰਨ

12. ਗੀਤਾ ਆਪ ਚੂੜੀਆਂ ਕਿਉਂ ਨਾ ਚੜ੍ਹਾ ਸਕੀ?
(ਉ) ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ
(ਅ) ਮਹਿੰਗਾਈ ਕਾਰਨ
(ਈ) ਚੂੜੀਆਂ ਮੁੱਕਣ ਕਰਕੇ
(ਸ) ਚੂੜੀਆਂ ਪਸੰਦ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਕਮੀ ਕਾਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(i) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(ii) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(iii) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
ਉੱਤਰ :
(i) ਘਰ, ਬੱਚੇ, ਤੇਲ, ਬੋਤਲ, ਸਰੋਂ।
(ii) ਕੋਈ, ਉਹ, ਉਸ, ਉਹਨਾਂ, ਆਪ।
(iii) ਏਨੇ, ਕਈ, ਖੂਬਸੂਰਤ, ਲੰਮੇ, ਨਵੀਂ, ਗਰਮ !
(iv) ਟੁਰਦਾ ਸੀ, ਪਾਉਣੇ ਪੈਣਗੇ, ਉਡੀਕਣ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ, ਆਉਂਦੀਆਂ, ਆਇਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ-

(i) “ਇਸਤਰੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਬੰਦਾ
(ਅ) ਆਦਮੀ
(ਇ) ਪੁਰਸ਼
(ਸ) ਪਤੀ
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਪੁਰਸ਼

(ii) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਕਾਫ਼ੀ
(ਅ) ਮੰਗਦੀ
(ਈ) ਚਾਹ
(ਸ) ਦੁੱਧ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਕਾਫ਼ੀ

(iii) ‘ਚੂੜੀਆਂ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਗਜਰੇ
(ਅ) ਚੂੜਾ
(ਈ) ਇਕੜੇ
(ਸ) ਵੰਡਾਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਵੰਡਾਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(i) ਡੰਡੀ
(ii) ਭਾਮਾ
(iii) ਜੋਨੀ
ਉੱਤਰ :
(i) ਡੰਡੀ (।)
(ii) ਕਾਮਾ (‘)
(iii) ਜੋੜਨੀ (-)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ :

ਉੱਤਰ :

Punjab State Board PSEB 6th Class Punjabi Book Solutions Chapter 10 ਕੀੜੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Punjabi Chapter 10 ਕੀੜੀ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 6 PSEB ਕੀੜੀ Textbook Questions and Answers

ਕੀੜੀ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ਕੀੜੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀ ਨਿੱਕੀ ਜਿਹੀ ਦਿਸਦੀ ਹੈ। ਉਸ ਉੱਤੇ ਮਾਸ ਜਾਂ ਖੱਲ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦੀ।

(ਅ) ਕੀੜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਲਗਨ ਕਿਹੋ-ਜਿਹੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀ ਦੇ ਕੰਮ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜੋ ਸਭ ਦਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੇ ਹਨ। ਉਸ ਦੀ ਲਗਨ ਅਟੁੱਟ ਹੈ। ਉਹ ਲਗਾਤਾਰ ਤੁਰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਕਿਸੇ ਔਕੜ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਕਰਦੀ।

(ਇ) ਕੀੜੀਆਂ ਦਾ ਦਲ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀਆਂ ਦਾ ਦਲ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦਾ ਤੇ ਖਾਂਦਾ-ਪੀਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣਦੀਆਂ ਹਨ।

(ਸ) ਕੀੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਿਵੇਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀਆਂ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਲਾ ਕੇ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

(ਹ) ਕੀੜੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਿਦਕ, ਲਗਨ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਤੇ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।

(ਕ) ਕੀੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਕਿਵੇਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀਆਂ ਆਪਸ ਵਿਚ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

(ਖ) ਕਵੀ ਨੇ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਕੀ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਕਵੀ ਨੇ “ਕੀੜੀ ਕਵਿਤਾ ਵਿਚ ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿਣ, ਲਗਨ ਤੇ ਮਿਹਨਤ ਨਾਲ ਕੰਮ ਕਰਨ ਅਤੇ ਸਿਦਕ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਹੈ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ :
ਤਨ, ਜੀਵਨ, ਧਰਤੀ, ਕਰਾਰਾ, ਭਰੋਸਾ
ਉੱਤਰ :

• ਤਨ (ਸਰੀਰ)-ਦੇਸ਼-ਭਗਤਾਂ ਨੇ ਤਨ, ਮਨ, ਧਨ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਕੀਤੀ।
• ਜੀਵਨ (ਜ਼ਿੰਦਗੀ)-ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਚੰਗੇ ਕੰਮ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ।
• ਧਰਤੀ (ਜ਼ਮੀਨ-ਧਰਤੀ ਸੂਰਜ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦੀ ਹੈ।
• ਕਰਾਰਾ ਤਿੱਖਾ)-ਮਸਾਲਾ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਕਰਾਰਾ ਕਰ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
• ਭਰੋਸਾ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਰੱਬ ਵਿਚ ਭਰੋਸਾ ਰੱਖੋ।
• ਇਤਬਾਰ ਯਕੀਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ-ਝੂਠੇ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਇਤਬਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦਾ।
• ਚੁਫੇਰੇ ਚਾਰੇ ਪਾਸੇ)-ਸਾਡੇ ਘਰ ਦੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਉੱਚੀ-ਉੱਚੀ ਕੰਧ ਹੈ।

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਔਕੜ : ਔਖ, ਬਿਪਤਾ, ਮੁਸ਼ਕਲ
• ਹੁੰਗਾਰਾ : ਗੱਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿੱਚ ਹਾਂ-ਹਾਂ ਜਾਂ ‘ਹੁੰ-ਹੈ’ ਕਰਨਾ, ਹਾਂ ਕਰਨਾ
• ਸਾਹਸ : ਹੌਸਲਾ, ਦਲੇਰੀ, ਹਿੰਮਤ
• ਲਗਨ : ਧੁਨ, ਸ਼ੌਕ, ਰੂਚੀ, ਲਿਵ
• ਅਜੂਬਾ : ਅਜੀਬ ਚੀਜ਼, ਅਨੋਖੀ ਗੱਲ
• ਇਤਬਾਰ : ਭਰੋਸਾ, ਯਕੀਨ, ਵਿਸ਼ਵਾਸ
• ਸੁਰਜੀਤ : ਜ਼ਿੰਦਾ, ਜਿਊਂਦਾ (ਪਰ ਇਸ ਕਵਿਤਾ ‘ਚ ‘ਸੁਰਜੀਤ’ ਤੋਂ ਭਾਵ ਸ਼ਾਇਰ ਦਾ ਉਪਨਾਮ ਹੈ।

4. ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚ ਆਏ ਇੱਕੋ ਲੈਆ ਵਾਲੇ ਹਰ ਸ਼ਬਦ ਲਿਖੋ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਉਦਾਹਰਨ ਵਿੱਚ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਹੈ :

ਉਦਾਹਰਨ- ਮਹਿਕਣ-ਟਹਿਕਣ
ਉੱਤਰ :
ਮਹਿਕਣ-ਟਹਿਕਣ; ਦੁਰਕਾਰੋ-ਸਤਿਕਾਰੋ; ਖੱਲ-ਗੱਲ ; ਹੁੰਗਾਰਾ-ਸਾਰਾ; ਅੱਗੇ-ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੀ-ਕਹਿੰਦੀ; ਹੁਲਾਰਾ-ਕਰਾਰਾ; ਜਾਪੇ-ਨਾਪੇ; ਭਾਰਾ-ਸਹਾਰਾ; ਖਾਵਣ-ਪਾਵਣ, ਆਈ-ਚਾਈ; ਆਵੇ-ਜਾਵੇ; ਛੁਹਾਵਣ-ਪੁਚਾਵਣ, ਖਲੇਰੇ-ਚੁਫ਼ੇਰੇ; ਵੰਡਾਈਏ-ਬਣਾਈਏ।

ਵਿਆਕਰਨ :

ਇਸ ਕਵਿਤਾ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣ ਕੇ ਆਪਣੀ ਕਾਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਨਿੱਕੀ, ਨਿੱਕਾ-ਨਿੱਕਾ, ਵੱਡੀ, ਇੱਕੋ, ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ, ਭਾਰਾ, ਕੁੱਝ, ਕੋਈ, ਮਿੱਠੀਆਂ, ਏਡਾ।

PSEB 6th Class Punjabi Guide ਕੀੜੀ Important Questions and Answers

1. ਕਾਵਿ-ਟੋਟਿਆਂ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ

(ਉ) ਕੀੜੀ ਕੀੜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ, ਐਵੇਂ ਨਾ ਦੁਰਕਾਰੋ !
ਕੀੜੀ ਭਾਵੇਂ ਨਿੱਕੀ ਦਿਸਦੀ, ਪਰ ਉਸ ਨੂੰ ਸਤਿਕਾਰੇ।
ਨਾ ਉਸ ਦੇ ਵਿਚ ਮਾਸ ਹੈ ਲੱਗਦਾ, ਨਾ ਦਿਸਦੀ ਹੈ ਖੱਲ॥
ਨਿੱਕਾ-ਨਿੱਕਾ ਤਨ ਹੈ ਉਸ ਦਾ, ਵੱਡੀ ਉਸ ਦੀ ਗੱਲ।
ਨਾ ਕੁੱਝ ਸਾਨੂੰ ਬੋਲ ਸੁਣਾਵੇ, ਨਾ ਕੋਈ ਭਰੇ ਹੁੰਗਾਰਾ।
ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਨੇ ਕੰਮ ਅਜਿਹੇ, ਧਿਆਨ ਜੋ ਖਿੱਚਣ ਸਾਰਾ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਦੁਰਕਾਰੋ – ਨਫ਼ਰਤ ਨਾਲ ਪਰਾਂ ਕਰਨਾ ਸਤਿਕਾਰੋ – ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੋ ! ਖੱਲ – ਮਾਸ। ਤਨ – ਸਰੀਰ ਹੁੰਗਾਰਾ – ਗੱਲ ਦੇ ਜਵਾਬ ਵਿਚ, “ਤੂੰ”, “ਹਾਂ” ‘ਜਾਂ’ ‘ਹੁੰ-ਚੂੰ ਕਰਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੋ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ। :
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀ ਨੂੰ ਕੀੜੀ ਕਹਿ ਕੇ ਅਰਥਾਤ ਤੁੱਛ ਜਿਹੀ ਚੀਜ਼ ਸਮਝ ਕੇ ਐਵੇਂ ਦੁਰਕਾਰੋ ਨਾ। ਬੇਸ਼ਕ ਉਹ ਦਿਸਣ ਵਿਚ ਨਿੱਕੀ ਹੈ, ਪਰ ਤੁਸੀਂ ਉਸ ਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਕਰੋ। ਬੇਸ਼ਕ ਉਸ ਉੱਤੇ ਨਾ ਮਾਸ ਦਿਸਦਾ ਹੈ, ਨਾ ਉਸ ਦੀ ਕੋਈ ਚਮੜੀ ਦਿਸਦੀ ਤੇ ਉਸਦਾ ਸਰੀਰ ਵੀ ਨਿੱਕਾ ਜਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਉਹ ਕੰਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਨਾ ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬੋਲ ਕੇ ਕੋਈ ਗੱਲ ਕਹਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਸਾਡੀ ਗੱਲ ਦਾ ਕੋਈ ਹੁੰਗਾਰਾ ਭਰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੇ ਕੰਮ ਅਜਿਹੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਉਹ ਸਾਡਾ ਸਾਰਾ ਧਿਆਨ ਖਿੱਚਦੀ ਹੈ !

(ਅ) ਇੱਕੋ ਤੋਰ ਤੁਰੀ ਉਹ ਜਾਵੇ, ਬੱਸ ਅੱਗੇ ਤੋਂ ਅੱਗੇ।
ਉਸ ਦਾ ਤੁਰਨਾ ਜੀਵਨ ਜਾਪੇ, ਖੜਨਾ ਮਰਨਾ ਲੱਗੇ।
ਹਰ ਵੇਲੇ ਹੀ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ, ਉਹ ਰੁੱਝੀ ਹੈ ਰਹਿੰਦੀ।
ਜੇ ਰੁੱਝ ਜਾਈਏ ਉਸ ਦੇ ਵਾਂਗ, ਔਕੜ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕਹਿੰਦੀ।
ਉਸ ਦਾ ਸਾਹਸ, ਲਗਨ ਜਦ ਤੱਕੀਏ, ਜਿੰਦ ਨੂੰ ਆਏ ਹੁਲਾਰਾ।
ਡਿੱਗਦਾ-ਡਿੱਗਦਾ ਮਨ ਜੇ ਹੋਵੇ, ਫਿਰ ਤੋਂ ਹੋਏ ਕਰਾਰਾਂ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਰੁਝੀ-ਕੰਮ ਵਿਚ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ! ਸਾਹਸਹੌਸਲਾ ਲਗਨ-ਧੁਨ, ਸ਼ੌਕ ਤੱਕੀਏ-ਦੇਖੀਏ ਹੁਲਾਰਾ-ਉਛਾਲਾ। ਕਰਾਰਾ-ਤਿੱਖਾ, ਤੇਜ਼।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀ ਬੇਸ਼ੱਕ ਬਹੁਤ ਨਿੱਕੀ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਇੱਕੋ ਤੋਰ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਤੁਰਦੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਾਪਦਾ ਹੈ ਕਿ ਤੁਰਨ ਨੂੰ ਉਹ ਜੀਵਨ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਤੇ ਰੁਕਣ ਨੂੰ ਮੌਤ। ਉਹ ਹਰ ਸਮੇਂ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਵੀ ਉਸ ਦੇ ਵਾਂਗ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਕੀੜੀ ਜਾਈਏ, ਤਾਂ ਸਾਡੇ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕੋਈ ਔਕੜ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਉਸ ਦੀ ਹਿੰਮਤ ਤੇ ਲਗਨ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਸਰੀਰ ਵਿਚ ਇਕ ਹੁਲਾਰਾ ਜਿਹਾ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਸਾਡਾ ਡਿਗਦਾ-ਢਹਿੰਦਾ ਮਨ ਇਕ ਦਮ ਮੁੜ ਕਾਇਮ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

(ਈ) ਉਸ ਦੀ ਲੋੜ ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਤੱਕੀ, ਥੋੜ੍ਹੀ-ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਾਪੇ।
ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨਾ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਉਹ, ਗਿੱਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚ ਨਾਪੇ।
ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਦਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ, ਦਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਭਾਰਾ।
ਆਪਸ ਵਿਚ ਹੀ ਇਕ ਦੂਜੇ ਦਾ, ਬਣਦੀਆਂ ਹੋਣ ਸਹਾਰਾ
ਜਦ ਕੁੱਝ ਖਾਵਣ, ਜੋ ਕੁੱਝ ਖਾਵਣ, ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਹੀ ਖਾਵਣ।
ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਨਾ ਦਲ ਕੀੜੀ ਦੇ, ਵੰਡੀਆਂ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਪਾਵਣ !

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਨਾਪੇ-ਮਿਣੇ। ਦਲ-ਟੋਲੀ, ਇਕੱਠ, ਫ਼ੌਜ। ਹੈਣ-ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਜਦੋਂ ਮੈਂ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝੀ ਰਹਿਣ ਵਾਲੀ ਕੀੜੀ ਦੀ ਲੋੜ ਦੇਖੀ, ਤਾਂ ਉਹ ਮੈਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਥੋੜ੍ਹੀ ਜਾਪੀ। ਉਹ ਲਾਲਚ ਵਿਚ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ਗਿੱਠਾਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਮਾਪਦੀ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਥਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਕ-ਇਕ ਕਰ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਭਾਰਾ ਦਲ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਆਪਸ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦਾ ਸਹਾਰਾ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਜੋ ਕੁੱਝ ਵੀ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਰਲ-ਮਿਲ ਕੇ ਖਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕੀੜੀਆਂ ਦੇ ਦਲ ਬੰਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਥਾਂ-ਥਾਂ ਵੰਡੀਆਂ ਪਾ ਕੇ ਆਪੋ ਵਿਚ ਪਾਟੇ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੇ, ਸਗੋਂ ਉਹ ਮਿਲ ਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(ਸ) ਇਕ ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਭਰੋਸਾ ਲੈ ਕੇ, ਕੀੜੀ ਖੁੱਡ ਤੋਂ ਆਈ।
ਖਾਂਦੇ-ਖਾਂਦੇ ਜੋ ਕੁਝ ਬਚਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਪੰਡ ਨਾ ਚਾਈ !
ਬਾਹਰ ਤੋਂ ਫਿਰ ਜੋ ਕੁਝ ਲੱਭਿਆ, ਫਿਰ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਲੈ ਆਵੇ।
ਆਪਸ ਦੇ ਇਤਬਾਰ ਦੇ ਉੱਤੇ, ਲੱਭ ਧਰ, ਤੁਰ ਜਾਵੇ।
ਕਦੇ ਕਦਾਈਂ ਆਉਂਦੇ ਜਾਂਦੇ, ਮੁੱਖ ਨਾਲ ਮੁੱਖ ਛੁਹਾਵਣ ਨੂੰ
ਇਉਂ ਲਗਦੈ ਜਿਉਂ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ,
ਗੱਲ ਉਹ ਕੋਈ ਪੁਚਾਵਣ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥਚਾਈ-ਚੁੱਕੀ।ਇਤਬਾਰ-ਯਕੀਨ ਲੱਭ-ਲੱਭੀ ਚੀਜ਼ – ਰੱਖ ਕੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੋ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਇਕ ਕੀੜੀ ਆਪਣੀ ਖੁੱਡ ਤੋਂ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਭਰੋਸਾ ਲੈ ਕੇ ਬਾਹਰ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉੱਥੇ ਖਾਂਦਿਆਂ-ਖਾਂਦਿਆਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਬਚ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਉਸਦੀ ਪੰਡ ਚੁੱਕ ਕੇ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਲਿਆਉਂਦੀ, ਸਗੋਂ ਜੋ ਕੁੱਝ ਉਸ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਲੱਭਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਖੁੱਡ ਵਿਚ ਲੈ ਆਉਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਯਕੀਨ ਉੱਤੇ ਆਪਣੀ ਲੱਭਤ ਨੂੰ ਛੱਡ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਉਹ ਆਉਂਦੀਆਂ-ਜਾਂਦੀਆਂ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਮੂੰਹ ਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਇੰਝ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਜਣੀ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਕੋਈ ਗੱਲ ਦੱਸ ਰਹੀ ਹੋਵੇ।

(ਹ) ਜਦ ਮਿੱਠੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੋਆਂ ਭਰੀਆਂ, ਸ਼ੈਅ ਕਿੱਧਰੇ ਮਹਿਕਣ,
ਕੀੜੀਆਂ ਉੱਥੇ ਸੰਗ ਸਹੇਲੀਆਂ, ਕਲੀਆਂ ਵਾਂਗੂ ਟਹਿਕਣ।
ਏਡਾ ਪਿਆਰ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਕਿਧਰੇ, ਮਹਿਕਾਂ ਦੂਰ ਖਲੇਰੇ,
ਦੇਸ ਪਿਆਰ ਦਾ ਕੇਹਾ ਅਜੂਬਾ, ਵੰਡੇ ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਚੁਫੇਰੇ।
ਆਉ ਰਲ ਕੇ ਕੀੜੀ ਵਾਂਗੂ, ਰੁੱਝੀਏ ਪਿਆਰ ਵੰਡਾਈਏ,
ਸਿਦਕ, ਲਗਨ ਸੰਗ ਮਿਹਨਤ ਕਰੀਏ, ਜੱਗ ਸੁਰਜੀਤ ਬਣਾਈਏ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ- ਸ਼ੈਆਂ-ਚੀਜ਼ਾਂ। ਸੰਗ-ਸਾਥੀ। ਅਜੂਬਾ-ਹੈਰਾਨ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਚੀਜ਼ ਸੁਰਜੀਤ-ਜ਼ਿੰਦਾ, ਨਰੋਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ-ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਜਦੋਂ ਕਿਧਰੇ ਮਿੱਠੀਆਂ ਖੁਸ਼ਬੋਆਂ ਭਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਕਿਧਰੋਂ ਮਹਿਕ ਆਉਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕੀੜੀਆਂ ਉੱਥੇ ਸਹੇਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਕਲੀਆਂ ਵਾਂਗ ਟਹਿਕਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਜਿੰਨਾ ਪਿਆਰ ਕਿਧਰੇ ਨਹੀਂ ਦਿਸਦਾ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿਆਰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤਕ ਆਪਣੀਆਂ ਮਹਿਕਾਂ ਖਿਲਾਰਦਾ ਹੈ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਦੇਸ਼-ਪਿਆਰ ਇਕ ਅਦਭੁਤ ਅਜਬਾ ਹੈ, ਜੋ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਖ਼ਸ਼ੀ ਖਿਲਾਰਦਾ ਹੈ ਆਓ, ਅਸੀਂ ਵੀ ਸਾਰੇ ਕੀੜੀ ਵਾਂਗ ਰਲ ਕੇ ਕੰਮ ਵਿਚ ਰੁੱਝ ਜਾਈਏ ਤੇ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਪਿਆਰ ਵੰਡੀਏ। ਆਓ, ਉਸ ਵਾਂਗ ਹੀ ਅਸੀਂ ਸਿਦਕ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਮਿਹਨਤ ਕਰੀਏ ਤੇ ਦੁਨੀਆ ਨੂੰ ਨਰੋਈ ਬਣਾਈਏ।

2. ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ 10 ਨਾਂਵ ਚੁਣੋ
ਉੱਤਰ :
ਕੀੜੀ, ਮਾਸ, ਖੱਲ, ਤਨ, ਗੱਲ, ਹੁੰਗਾਰਾ, ਕੰਮ, ਧਿਆਨ, ਜੀਵਨ, ਔਕੜ।

Punjab State Board PSEB 6th Class Punjabi Book Solutions Chapter 9 ਥਾਲ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Punjabi Chapter 9 ਥਾਲ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 6 PSEB ਥਾਲ Textbook Questions and Answers

ਥਾਲ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ਥਾਲ ਕਿਸ ਉਮਰ ਦੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਥਾਲ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ਉੱਤੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਹੈ।

(ਅ) ਥਾਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਖੇਡ ਕਿਵੇਂ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਥਾਲ ਪਾਉਣ ਲਈ ਸੱਤਾਂ ਤਹਿਆਂ ਵਾਲੀ ਲੀਰਾਂ ਦੀ ਬਾਹਰੋਂ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁੰਦੀ ਹੋਈ ਖਿੱਦੋ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਈ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਕੁੜੀ ਇਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਿੱਦੋ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਛਾਲਦੀ ਹੈ। ਫਿਰ ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ਉੱਤੇ ਬੋਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕਹਿਰੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਮਾਰ ਕੇ ਟੱਪੇ ਮਰਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਇਕ ਥਾਲ ਮੁੱਕਣ ਉੱਤੇ ਉਹ ਦੂਜਾ ਥਾਲ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੇ ਥੱਕਣ ਤੇ ਉਹ ਦੂਜੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਥਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

(ਇ) ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਕਿੰਨੀ ਗਿਣਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਉੱਤੇ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ। ਉਂਝ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ।

(ਸ) ਕੁੜੀਆਂ ਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਵੇਲੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਥਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਸਮੇਂ ਕੁੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਵੀਰ, ਭਾਬੀ ਤੇ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦੇ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਦਾ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਜ਼ਿਕਰ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

(ਹ) ਇਸ ਖੇਡ ਵਿੱਚ ਜਿੱਤ-ਹਾਰ ਕਿਵੇਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਖਿੱਦੋ ਨੂੰ ਬੁੜਕਾਉਂਦਿਆਂ ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਬਹੁਤੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਥਾਲ ਪਾਏ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਉਹ ਜਿੱਤ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਜਿਸ ਨੇ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਪਾਏ ਹੋਣ, ਉਹ ਹਾਰ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

(ਕ) ਇਸ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਆਏ ਪਹਿਲੇ ਥਾਲ ਦੇ ਕੀ ਬੋਲ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਬਾਲ ਥਾਲ ਥਾਲ !
ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਦੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ।
ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ॥
ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਲਵਾਇਆ।
ਅੰਦਰੋਂ ਪਾਣੀ ਰੁੜਦਾ ਆਇਆ
ਰੂੜ੍ਹ-ਰੁੜ੍ਹ ਪਾਣੀਆਂ,
ਸੁਰਮੇਦਾਨੀਆਂ,
ਸੁਰਮਾ ਪਾਵਾਂ,
ਕੱਜਲ ਪਾਵਾਂ,
ਪਾਵਾਂ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ,
ਭਾਬੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਵਾਲੀ,
ਵੀਰ ਮੇਰਾ ਸਰਦਾਰ।
ਆਲ ਮਾਲ
ਹੋਇਆ ਬੀਬੀ
ਪਹਿਲਾ ਥਾਲ !

(ਖ) ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਕਦੋਂ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਖਿੱਦੋ ਦੇ ਬੁੜਕਣ ਜਾਂ ਟੱਪਾ ਲਾਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਸੁਣਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

2. ਖਾਲੀ ਥਾਵਾਂ ਭਰੋ :

(ਉ) ਬਾਲ ……………………………………….. ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ ਹੈ।
(ਅ) ਇਹ ਖੇਡ ਘਰਾਂ ਦੇ ……………………………………….. ਵਿੱਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
(ਇ) ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ……………………………………….. ਇਹ ਖੇਡ, ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਸ) ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ……………………………………….. ਪਾਏ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੇਤੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
(ਹ) ਇਹ ਗੀਤ ਖਿੱਦੋ ਦੀ ਗਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇੱਕ ਖ਼ਾਸ ……………………………………….. ਤੇ ……………………………………….. ਤੇ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਪੰਜਾਬੀ,
(ਅ) ਦਲਾਨਾਂ,
(ਇ) ਕੁੜੀਆਂ,
(ਸ) ਥਾਲ,
(ਹ) ਸੁਰ ਤੇ ਤਾਲ,
(ਕ) ਖਿੱਦੋ,
(ਖ) ਖਿੱਦੋ , ਟੱਪੇ,
(ਗ) ਥਾਲ਼
(ਘ) ਦਰਜਨਾਂ,
(ਝ) ਮਨੋਰੰਜਨ॥

3. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :
ਮੋਹ, ਦਲਾਨ, ਸੁਗੰਧੀ, ਮਨੋਰੰਜਨ, ਦਿਲਚਸਪ, ਉਤਸੁਕਤਾ
ਉੱਤਰ :

• ਮੋਹ (ਪਿਆਰ)-ਥਾਲ ਦੇ ਗੀਤ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਵੀਰਾਂ, ਭਾਬੀਆਂ ਤੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਲਈ ਮੋਹ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਦਲਾਨ ਵੱਡਾ ਮੁੱਖ ਕਮਰਾ)-ਥਾਲ ਖੇਡ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
• ਸੁਗੰਧੀ (ਖ਼ੁਸ਼ਬੋ)-ਫੁੱਲ ਸੁਗੰਧੀ ਫੈਲਾ ਰਹੇ ਹਨ।
• ਮਨੋਰੰਜਨ (ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ)-ਟੈਲੀਵਿਯਨ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸਾਧਨ ਹੈ।
• ਦਿਲਚਸਪ ਸੁਆਦਲਾ)-ਇਹ ਨਾਵਲ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।
• ਉਤਸੁਕਤਾ ਅੱਗੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ)-ਇਹ ਕਹਾਣੀ ਬੜੀ ਉਤਸੁਕਤਾ ਭਰੀ ਹੈ।
• ਮੁਟਿਆਰ ਜਵਾਨ ਕੁੜੀ-ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਸਟੇਜ ਉੱਤੇ ਗਿੱਧਾ ਪਾ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।
• ਬਚਪਨ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮੁੱਢਲਾ ਹਿੱਸਾ, ਬਾਲਪਨ-ਸ਼ਹੀਦ ਊਧਮ ਸਿੰਘ ਦਾ ਬਚਪਨ ਯਤੀਮਖ਼ਾਨੇ ਵਿਚ ਗੁਜ਼ਰਿਆ।
• ਮੋਹ-ਮੁਹੱਬਤ (ਪਿਆਰ)-ਇਸ ਗੀਤ ਵਿਚ ਭੈਣ ਦੀ ਆਪਣੇ ਵੀਰਾਂ ਤੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਲਈ ਮੋਹ-ਮੁਹੱਬਤ ਭਰੀ ਹੋਈ ਹੈ।
• ਜੇਤੂ ਜਿੱਤਣ ਵਾਲਾ)-ਅੰਤਰ-ਸਕੂਲ ਹਾਕੀ ਮੁਕਾਬਲੇ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਟੀਮ ਜੇਤੂ ਰਹੀ।
• ਤਬਦੀਲ ਬਦਲ-ਧੁੱਪ ਲੱਗਣ ਨਾਲ ਸਾਰੀ ਬਰਫ਼ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਤਬਦੀਲ ਹੋ ਗਈ।
• ਸਮਾਪਤ (ਖ਼ਤਮ-ਦੋ ਵਜੇ ਮੀਟਿੰਗ ਸਮਾਪਤ ਹੋ ਗਈ।
• ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਹੈਰਾਨ)-ਜਾਦੂਗਰ ਦੇ ਖੇਲ੍ਹ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਰਹਿ ਗਏ।
• ਅਥਵਾ ਜਾਂ ਤੁਸੀਂ ਪਹਿਲੇ ਅਥਵਾ ਦੂਜੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਦਾ ਉੱਤਰ ਦਿਓ

4. ਆਪਣੀ ਮਨ-ਪਸੰਦ ਖੇਡ ਬਾਰੇ ਦਸ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਲੁਕਣ-ਮੀਟੀ ਮੇਰੀ ਮਨ-ਪਸੰਦ ਖੇਡ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਡ ਅਸੀਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ ਵੇਲੇ ਖੇਡਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਵਿਚ ਸਾਡੇ ਗੁਆਂਢ ਦੇ ਸਾਡੇ ਹਾਣੀ ਪੰਜ-ਛੇ ਮੁੰਡੇ ਕੁੜੀਆਂ ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਸਾਥੀ ਦਾ ਘਰ ਚੁਣ ਲੈਂਦੇ ਹਾਂ। ਇਸ ਨੂੰ ਖੇਡਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸੀਂ ਪੁੱਗਦੇ ਹਾਂ। ਜਿਹੜਾ ਨਹੀਂ ਪੁੱਗਦਾ, ਉਸ ਦੇ ਸਿਰ ਮੀਟੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਅੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਹੱਥ ਰੱਖ ਕੇ ਤੇ ਕੰਧ ਵਲ ਮੂੰਹ ਕਰ ਕੇ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਘਰ ਦੇ ਵੱਖਰੇ-ਵੱਖਰੇ ਹਨੇਰੇ ਕਮਰਿਆਂ ਵਿਚ ਜਾ ਲੁਕਦੇ ਹਾਂ ਮੀਟੀ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਸਾਡੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਵਲੋਂ ‘ਆ ਜਾ’ ਕਹਿਣ ਤੇ ਅੱਖਾਂ ਤੋਂ ਹੱਥ ਹਟਾ ਕੇ ਸਾਨੂੰ ਲੱਭਣ ਲਈ ਆਉਂਦਾ ਹੈ। ਉਹ ਸਾਨੂੰ ਬੁਹਿਆਂ ਓਹਲੇ, ਮੰਜਿਆਂ ਹੇਨ, ਟਰੰਕਾਂ ਓਹਲੇ ਤੇ ਬਿਸਤਰਿਆਂ ਵਿਚ ਲੱਭਦਾ ਹੈ। ਕਾਫ਼ੀ ਖਪਣ ਮਗਰੋਂ ਜਦੋਂ ਉਹ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਫੜ ਲੈਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਰੇ ਹੱਸਦੇ-ਖੇਡਦੇ ਫਿਰ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਿਸ ਨੂੰ ਫੜਿਆ ਹੋਵੇ, ਉਸਦੇ ਸਿਰ ਮੀੜ੍ਹੀ ਆ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਫਿਰ ਉਹ ਮੀਵੀ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਦੂਜਿਆਂ ਦੇ ਲੁਕਣ ਤੇ ਮੀੜ੍ਹੀ ਦੇਣ ਵਾਲੇ ਦੇ ਲੱਭਣ ਦਾ ਸਿਲਸਿਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਖੇਡ ਲੰਮਾ ਸਮਾਂ ਚਲਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ।

ਵਿਆਕਰਨ :
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

• ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
• ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
• ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
• ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
• ਪੜਨਾਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ

ਹੋਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ਬਦ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ :

• ਇਹਦੇ ਖੇਡਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੌਖਾ ਤੇ ਸਰਲ ਹੈ।
• ਥਾਲ਼ ਦੀ ਖੇਡ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।
• ਇਹ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ ਹੈ।
• ਥਾਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
• ਕੁੜੀਆਂ ਦੇ ਬੋਲ ਹਵਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਮੋਹ-ਮੁਹੱਬਤਾਂ ਦੀ ਸੁਗੰਧੀ ਖਿਲਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਵੀਰ ਮੇਰਾ ਲੰਮਾ, ਭਾਬੋ ਮੇਰੀ ਪਤਲੀ।
• ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਰਬੜ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਥਾਲ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਦਰਜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਇਹ ਥਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।

ਅਧਿਆਪਕ ਲਈ :
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਇਸ ਪਾਠ ਵਿਚਲੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਬਾਲਗੀਤ ਲੱਭਣ ਜਾਂ ਰਚਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਜਾਵੇ।

PSEB 6th Class Punjabi Guide ਥਾਲ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ –
“ਥਾਲ ਲੇਖ ਦਾ ਸਾਰ ਲਿਖੋ।
ਜਾਂ
“ਬਾਲ ਲੇਖ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਥਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਖੇਡ ਹੈ। ਆਮ ਕਰਕੇ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਵਿਚ ਪੈਰ ਧਰ ਰਹੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਝ ਇਸ ਤੋਂ ਵੱਡੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਇਹ ਖੇਡ-ਖੇਡ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਡ ਦੁਪਹਿਰ ਵੇਲੇ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਬਾਲ ਸੱਤਾਂ ਤਹਿਆਂ ਵਾਲੀ ਲੀਰਾਂ ਦੀ ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਗੰਦੀ ਹੋਈ ਗੇਂਦ, ਜਿ ਜਾਂ ਖੇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨਾਲ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਇਸ ਖੇਡ ਵਿਚ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੜੀਆਂ। ਹਿੱਸਾ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਕ ਕੁੜੀ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਿੱਦੋ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਛਾਲ ਕੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਬੋਚਦੀ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕਹਿਰੇ ਤਾਲ ‘ਤੇ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਤਲੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਬੁੜ੍ਹਕਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਥਾਲ਼ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਉਸ ਵਲ ਦੇਖਦੀਆਂ ਰਹਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਜਦੋਂ ਇਕ ਥਾਲ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਬਿਨਾਂ ਰੁਕੇ ਦੂਜੇ ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਜਦੋਂ ਸੱਜਾ ਹੱਥ ਥੱਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਖਿੱਦੋ ਬੜਕਾਉਣ ਲਈ ਖੱਬੇ ਹੱਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਥਾਲਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਨਾਲੋ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਵੀ ਖਿੱਦੋ ਡਿਗ ਪਏ, ਉੱਥੇ ਹੀ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਕੁੜੀ ਦੀ ਹਾਰ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤੇ ਅਗਲੀ ਕੁੜੀ ਥਾਲ ਪਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੰਦੀ ਹੈ। ਅੰਤ ਵਿਚ ਜਿਸ ਕੁੜੀ ਨੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਲ ਪਾਏ ਹੋਣ, ਉਸ ਨੂੰ ਜੇਤੂ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਥਾਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤਾ ਫ਼ਰਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਖਿੱਦੋ ਦੀ ਗਤੀ ਅਨੁਸਾਰ ਇਕ ਖ਼ਾਸ ਸੁਰ ਤੇ ਤਾਲ ਵਿਚ ਗਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਬਚਪਨ ਤੇ ਜਵਾਨੀ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੰਸਾਰ ਆਪਣੇ ਭੈਣਾਂ-ਭਰਾਵਾਂ, ਭਰਜਾਈਆਂ ਤੇ ਮਾਂ-ਬਾਪ ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਉੱਸਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਖਾਲ ਦੇ ਗੀਤਾਂ ਵਿਚ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਮੋਹ ਤੇ ਪਿਆਰ ਭਰਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ; ਜ਼ਰਾ ਦੇਖੋ –

ਬਾਲ ਥਾਲ ਥਾਲ
ਮਾਂ ਮੇਰੀ ਦੇ ਲੰਮੇ ਵਾਲ
ਪਿਓ ਮੇਰਾ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ
ਸ਼ਾਹੂਕਾਰ ਨੇ ਬਾਗ਼ ਲਵਾਇਆ
ਅੰਦਰੋਂ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਆਇਆ
ਰੂੜ੍ਹ-ਰੁੜ੍ਹ ਪਾਣੀਆਂ
ਸੁਰਮੇ ਦਾਨੀਆਂ
ਸੁਰਮਾ ਪਾਵਾਂ
ਕੱਜਲ ਪਾਵਾਂ
ਪਾਵਾਂ ਫੁੱਲ ਗੁਲਾਬ ਦਾ
ਭਾਬੀ ਮੇਰੀ ਜ਼ਲਟਾਂ ਵਾਲੀ
ਵੀਰ ਮੇਰਾ ਸਰਦਾਰ

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਰਜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਹ ਥਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ਅੱਜ-ਕਲ੍ਹ ਮਨੋਰੰਜਨ ਦੇ ਸਾਧਨ ਬਦਲਣ ਨਾਲ ਥਾਲ ਪਾਉਣ ਦੀ ਪਰੰਪਰਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ। ਕਿਧਰੇ-ਕਿਧਰੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਅੱਧੀ-ਛੁੱਟੀ ਵੇਲੇ ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਥਾਲ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਦਿਸ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ਪਰ ਇਹ ਖੇਡ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਟੱਪ ਕੇ – ਛਾਲ ਮਾਰ ਕੇ ਬਰੂਹਾਂ – ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ। ਬਾਲੜੀਆਂ – ਬੱਚੀਆਂ ਗੀਟਿਆਂ – ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਰੋੜੇ ਜਾਂ ਲੱਕੜੀ ਦੇ ਨਿੱਕੇ-ਨਿੱਕੇ ਛਿਲੇ-ਤਰਾਸ਼ੇ ਰੰਗ-ਬਰੰਗੇ ਚੌਰਸ ਟੁਕੜੇ। ਦਲਾਨ – ਵੱਡਾ ਮੁੱਖ ਕਮਰਾ ਦਿਲਚਸਪ – ਸੁਆਦਲਾ ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ – ਗੀਤ : ਬੁੜ੍ਹਕਾਉਂਦੀ – ਉਛਾਲਦੀ। ਉਤਸੁਕਤਾ – ਅੱਗੇ ਜਾਣਨ ਦੀ ਇੱਛਾ। ਬੁੜ੍ਹਕਾਦੀ – ਉੱਛਲਦੀ। ਸਿਲਸਿਲਾ – ਲੜੀ ! ਗਤੀ – ਚਾਲ। ਬਾਰ-ਬਾਰ – ਵਾਰ-ਵਾਰ, ਮੁੜ-ਮੁੜ ! ਮੋਹ – ਪਿਆਰ। ਵਾਵਾਂ – ਹਵਾਵਾਂ ਨੂੰ ਮੋਹ-ਮੁਹੱਬਤਾਂ – ਪਿਆਰ। ਵਖੇਰ – ਖਿਲਾਰ ਅਥਵਾ – ਜਾਂ !

1. ਵਿਆਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ? ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਸਹਿਤ ਉੱਤਰ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ :
ਉਹ ਸ਼ਬਦੇ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੇ ਗੁਣ, ਔਗੁਣ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਗਿਣਤੀ-ਮਿਣਤੀ ਦੱਸਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ‘ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ-ਕਾਲਾ, ਗੋਰਾ, ਚੰਗਾ, ਬੁਰਾ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ, ਪੰਦਰਾਂ, ਵੀਹ ਆਦਿ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
(1) ਗੁਣਵਾਚਕ
(2) ਸੰਖਿਅਕ
(3) ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ
(4) ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ
(5) ਪੜਨਾਵੀਂ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(ੳ) ਇਹਦੇ ਖੇਡਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੌਖਾ ਤੇ ਸਰਲ ਹੈ।
(ਅ) ਬਾਲ ਦੀ ਖੇਡ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ।
(ਈ) ਇਹ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ ਹੈ।
(ਸ) ਥਾਲਾਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਵਿੱਚ ਥੋੜਾ-ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
(ਹ) ਵੀਰ ਮੇਰਾ ਲੰਮਾ, ਭਾਬੋ ਮੇਰੀ ਪਤਲੀ।
(ਕ) ਨਿੱਕੀਆਂ ਬਾਲੜੀਆਂ ਰਬੜ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਥਾਲ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ !
(ਖ) ਦਰਜਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਇਹ ਥਾਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ।
(ਗ) “ਦੇਖੋ ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ ਆਪ ਖੋਤੇ ’ਤੇ ਚੜਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ, ਬੁੱਢਾ ਪਿਓ ਲੱਤਾਂ ਘਸੀਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।”
ਉੱਤਰ :
ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੌਖਾ ਤੇ ਸਰਲ, ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ, ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ, ਥੋੜ੍ਹਾ-ਬਹੁਤਾ ਹੀ ਅੰਤਰ, ਲੰਮਾ, ਪਤਲੀ, ਨਿੱਕੀਆਂ, ਇਹ, ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ, ਬੁੱਢਾ

2. ਪੈਰਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ?

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜੋ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ :
ਥਾਲ ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਲੋਕ-ਖੇਡ ਹੈ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਬਚਪਨ ਨੂੰ ਟੱਪ ਕੇ ਜਵਾਨੀ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ‘ਤੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਇਸ ਖੇਡ ਨੂੰ ਬੜੇ ਚਾਅ ਨਾਲ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਂਝ ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ ਵਹੁਟੀਆਂ ਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਨਣਾਨਾਂ ਅਤੇ ਭੈਣਾਂ ਨਾਲ ਰਲ਼ ਕੇ ਥਾਲ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਹ ਖੇਡ ਆਮ ਕਰਕੇ ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਲੜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਵੀ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਵੀਰਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਉਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਗੀਟਿਆਂ ਦੀ ਖੇਡ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡਣ ਲੱਗ ਪੈਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਇਹ ਖੇਡ ਘਰਾਂ ਦੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਬਾਲ ਸੱਤਾਂ ਤਹਿਆਂ ਪੜਦਿਆਂ ਵਾਲੀ ਲੀਰਾਂ ਦੀ, ਧਾਗਿਆਂ ਨਾਲ ਗੁੰਦੀ ਹੋਈ, ਗੇਂਦ ਨਾਲ ਖੇਡੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਗੇਂਦ ਨੂੰ “ਖਿੱਦੋ ਜਾਂ ‘ਖੇਹਨੂੰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹਦੇ ਖੇਡਣ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੌਖਾ ਤੇ ਸਰਲ ਹੈ। ਇਹ ਖੇਡ ਕਈ ਕੁੜੀਆਂ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ-ਉੱਬ ਗਿਣਤੀ ‘ਤੇ ਕੋਈ ਪਾਬੰਦੀ ਨਹੀਂ। ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੁੜੀਆਂ ਇਹ ਖੇਡ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ।ਇਹ ਖੇਡ ਬਹੁਤ ਦਿਲਚਸਪ ਹੈ !

ਇੱਕ ਕੁੜੀ ਇੱਕ ਹੱਥ ਨਾਲ ਖਿਦੋ ਨੂੰ ਹਵਾ ਵਿਚ ਉਛਾਲਦੀ ਹੈ। ਫੇਰ ਉਹ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਦੀ ਤਲੀ ‘ਤੇ ਬੋਚ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਇਕਹਿਰੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਤਲੀ ਨਾਲ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਬੁੜਕਾਉਂਦੀ ਹੋਈ ਨਾਲੋ-ਨਾਲ ਇਸੇ ਤਾਲ ਨਾਲ ਥਾਲ ਦੇ ਬੋਲ ਬੋਲਦੀ ਹੈ। ਦੂਜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਉਸ ਵਲ ਉਤਸੁਕਤਾ ਨਾਲ ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨਿਗਾ ਬੁੜਕਦੀ ਹੋਈ ਖਿੱਦੋ ‘ਤੇ ਟਿਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਖਿੱਦੋ ਬੁੜ੍ਹਕਣ ਤੋਂ ਭਾਵ ਖਿੱਦੋ ਦੇ ਟੱਪੇ ਮਰਵਾਉਣਾ ਹੈ।

1. ਪੰਜਾਬੀ ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ ਖੇਡ ਕਿਹੜੀ ਹੈ?
(ਉ) ਥਾਲ
(ਅ) ਹਾਕੀ
(ਇ) ਖਿੱਦੋ-ਖੂੰਡੀ
(ਸ) ਬਾਂਦਰ ਕਿੱਲਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਥਾਲ

2. ਥਾਲ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਕਿਸ ਦੀਆਂ ਬਰੂਹਾਂ ‘ਤੇ ਖੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ?
(ਉ) ਬਚਪਨ
(ਅ) ਜਵਾਨੀ
(ਇ) ਬੁਢਾਪਾ
(ਸ) ਸਹੁਰਾ-ਘਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਜਵਾਨੀ

3. ਆਪਣੀਆਂ ਭੈਣਾਂ ਤੇ ਨਣਾਨਾਂ ਨਾਲ ਮਿਲ ਕੇ ਬਾਲ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ?
(ਉ) ਕੁਆਰੀਆਂ
(ਆ) ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ
(ਇ) ਸਹੁਰੇ ਬੈਠੀਆਂ
(ਸ) ਮਾਪਿਆਂ ਕੋਲ ਬੈਠੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਆ) ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ

4. ਥਾਲ ਖੇਡ ਕਿਸ ਵੇਲੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
(ੳ) ਸਵੇਰੇ-ਸਵੇਰੇ
(ਅ) ਦੁਪਹਿਰੇ
(ਇ) ਸ਼ਾਮੀਂ
(ਸ) ਲੌਢੇ ਵੇਲੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਦੁਪਹਿਰੇ

5. ਬਾਲੜੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਿੱਕੇ ਵੀਰਾਂ-ਭੈਣਾਂ ਨੂੰ ਖਿਡਾਉਂਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਕਿਹੜੀ ਖੇਡ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ?
(ਉ) ਕਿੱਕਲੀ
(ਅ) ਲੁਕਣ-ਮੀਟੀ
(ਈ) ਛੂਹਣ-ਛੁਹਾਈ
(ਸ) ਬਾਲ
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਬਾਲ

6. ਥਾਲ ਖੇਡ ਕਿੱਥੇ ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ?
(ਉ) ਘਰਾਂ ਤੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ
(ਅ) ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ
(ਈ) ਹਵੇਲੀਆਂ ਵਿਚ
(ਸ) ਗਲੀਆਂ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਘਰਾਂ ਤੇ ਦਲਾਨਾਂ ਵਿਚ

7. ਬਾਲ ਖੇਡਣ ਵਾਲੀ ਗੇਂਦ ਕਾਹਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ?
(ਉ) ਲੀਰਾਂ ਦੀ
(ਅ) ਰਬੜ ਦੀ
(ਈ) ਚਮੜੇ ਦੀ
(ਸ) ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਲੀਰਾਂ ਦੀ

8. ਖੇਡਣ ਲਈ ਬਣੀ ਲੀਰਾਂ ਦੀ ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਕੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ?
(ਉ) ਬਾਲ
(ਅ) ਖਿੱਦੋ ਜਾਂ ਖੇਹਨੂੰ
(ਈ) ਗੋਲਾ
(ਸ) ਕੁੱਝ ਵੀ ਨਹੀਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਖਿੱਦੋ ਜਾਂ ਖੇਹਨੂੰ

9. ਥਾਲ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕੁੜੀਆਂ ਰਲ ਕੇ ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ?
(ੳ) ਇਕ
(ਅ) ਦੋ
(ਈ) ਚਾਰ
(ਸ) ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਇੱਕ ਤੋਂ ਵੱਧ।

10. ਕੁੜੀ ਖਿੱਦੋ ਨੂੰ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਬੁੜ੍ਹਕਾਉਂਦੀ ਹੈ?
(ਉ) ਤਲੀ ਉੱਤੇ
(ਆ) ਸਿਰ ਉੱਤੇ
(ਈ) ਦੋਹਾਂ ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ
(ਸ) ਪੁੱਠੇ ਹੱਥ ਉੱਤੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਤਲੀ ਉੱਤੇ

11. ਗੇਂਦ ਨੂੰ ਬੁੜਕਾਉਂਦਿਆਂ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕੀ ਬੋਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ?
(ਉ) ਟੱਪਾ
(ਅ) ਮਾਹੀਆ।
(ਇ) ਥਾਲ
(ਸ) ਸੁਹਾਗ !
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਥਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
(i) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(i) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ !
(iii) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
ਉੱਤਰ :
(i) ਬਾਲ, ਕੁੜੀਆਂ, ਲੋਕ-ਖੇਡ, ਬਚਪਨ, ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਨੂੰ
(ii) ਇਹ, ਉਹ, ਉਸ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ
(iii) ਪੰਜਾਬੀ, ਹਰਮਨ-ਪਿਆਰੀ, ਨਿੱਕੇ, ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ, ਆਪਣੇ।
(iv) ਖੇਡਦੀਆਂ ਹਨ, ਖੇਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਬੋਲਦੀ ਹੈ, ਵੇਖਦੀਆਂ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ‘ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਜਵਾਨ
(ਆ) ਗੱਭਰੂ
(ਇ) ਫੈਲ
(ਸ) ਚੋਬਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਆ) ਗੱਭਰੂ

(ii) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ
(ਅ) ਵਹੁਟੀਆਂ
(ਇ) ਲਾੜੀਆਂ।
(ਸ) ਸਹੇਲੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਨਵ-ਵਿਆਹੀਆਂ

(iii) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ‘ਦਿਲਚਸਪ’ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥੀ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਸੁਆਦਲਾ
(ਅ) ਰਸੀਲਾ
(ਈ) ਪਿਆਰਾ
(ਸ) ਮਨ-ਪਰਚਾਵਾ॥
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਸੁਆਦਲਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(i) ਡੰਡੀ
(ii) ਕਾਮਾ
(iii) ਜੋੜਨੀ
(iv) ਛੁੱਟ-ਮਰੋੜੀ
(v) ਡੈਸ਼।
ਉੱਤਰ :
(i) ਡੰਡੀ (।);
(ii) ਕਾਮਾ (,);
(iii) ਜੋੜਨੀ (-);
(iv) ਛੁੱਟ-ਮਰੋੜੀ (‘);
(v) ਡੈਸ਼ ( – )।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ :

ਉੱਤਰ :

Punjab State Board PSEB 6th Class Punjabi Book Solutions Chapter 8 ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 6 Punjabi Chapter 8 ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 6 PSEB ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ Textbook Questions and Answers

ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ਕੁੜੀਆਂ, ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਉਂ ਹੱਸੀਆਂ ਸਨ?
ਉੱਤਰ :
ਕੁੜੀਆਂ ਕਿਸਾਨ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਦੀ ਥਾਂ ਖੋਤੇ ਦੇ ਨਾਲ ਤਰਦੇ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸੀਆਂ ਸਨ।

(ਅ) ਪਿਤਾ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਕਿਉਂ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ?
ਉੱਤਰ :
ਜਦੋਂ ਪਿਤਾ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਇਕ ਨੂੰ ਜਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਿਆਂ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਏ ਦੇਖ ਕੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਟੀਕਾ-ਟਿੱਪਣੀ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਚੁੱਕ ਲਿਆ।

(ਇ) ਦਰਿਆ ਦੇ ਪੁਲ ਤੇ ਆ ਕੇ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ?
ਉੱਤਰ :
ਜਦੋਂ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਦਰਿਆ ਦੇ ਪੁਲ ਉੱਤੋਂ ਲੰਘ ਰਹੇ ਸਨ, ਤਾਂ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੌਲੇ ਤੋਂ ਘਬਰਾ ਕੇ ਖੋਤੇ ਨੇ ਹਿੱਲ-ਜੁਲ ਕੀਤੀ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਡਾਂਗ ਖਿਸਕ ਗਈ ਤੇ ਖੋਤਾ ਦਰਿਆ ਵਿਚ ਡਿਗ ਕੇ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ।

(ਸ) ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ?
ਉੱਤਰ :
ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਇਸ ਕਰਕੇ ਹੋਇਆ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਆ ਗਏ ਸਨ।

(ਹ) ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਤੋਂ ਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਮਿਲਦੀ ਹੈ?
ਉੱਤਰ :
ਸਾਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ।

2. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ :
ਸਵਾਰੀ, ਤਰਸ, ਆਜੜੀ, ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ, ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ
ਉੱਤਰ :

• ਸਵਾਰੀ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਮੁਸਾਫ਼ਿਰ)-ਗੱਡੀਆਂ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਲੱਖਾਂ ਸਵਾਰੀਆਂ ਢੋਂਦੀਆਂ ਹਨ।
• ਤਰਸ ਰਹਿ-ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਉੱਤੇ ਤਰਸ ਕਰੋ।
• ਆਜੜੀ , ਭੇਡਾਂ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਨ ਵਾਲਾ-ਆਜੜੀ ਚਰਾਗਾਹ ਵਿਚ ਭੇਡਾਂ ਚਾਰ ਰਿਹਾ ਹੈ।
• ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ (ਨਿੱਠ, ਸ਼ਰਮਸਾਰ)-ਮੈਂ ਉਸਦੀਆਂ ਕਰਤੂਤਾਂ ਨੰਗੀਆਂ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਭਰੀ ਪੰਚਾਇਤ ਵਿਚ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਕੀਤਾ
• ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ ਤਕੜੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ)-ਇਸ ਹੱਟੇ-ਕੱਟੇ ਆਦਮੀ ਦਾ ਭਾਰ 125 ਕਿਲੋ ਹੈ।
• ਦ੍ਰਿਸ਼ ਨਜ਼ਾਰਾ)-ਪਹਾੜ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ ਹੈ।
• ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਹੈਰਾ-ਲੋਕ ਜਾਦੂਗਰ ਦੁਆਰਾ ਬਕਸੇ ਵਿਚ ਪਾਈ ਕੁੜੀ ਨੂੰ ਆਰੇ ਨਾਲ ਕੱਟ ਕੇ ਉਸਦਾ ਸਿਰ ਧੜ ਨਾਲੋਂ ਅਲੱਗ ਕੀਤਾ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ ਰਹਿ ਗਏ।

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਮਲੂਕ : ਨਾਜ਼ਕ, ਕੋਮਲ
• ਦਿਸ਼ : ਨਜ਼ਾਰਾ
• ਤਰਕੀਬ : ਢੰਗ, ਤਰੀਕਾ
• ਪਰੇਸ਼ਾਨ : ਫ਼ਿਕਰਮੰਦ
• ਇਨਸਾਨੀਅਤ : ਮਨੁੱਖਤਾ, ਮਾਨਵਤਾ
• ਬਹਿਕਾਵਾ : ਝਾਂਸੇ ਵਿੱਚ ਆਉਣਾ

4. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸ ਨੇ, ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹੇ :

(ਉ) “ਦੇਖੋ ਬੁੱਢੇ ਦੀ ਅਕਲ ਨੂੰ- ਮਲੂਕ ਜਿਹਾ ਬੱਚਾ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋਇਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਆਪ ਨਵਾਬ ਬਣਿਆ ਖੋਤੇ ਤੇ ਸਵਾਰ ਹੋਇਆ ਬੈਠਾ ਹੈ।
(ਅ) ਦੇਖੋ, ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ-ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ। ਆਪ ਖੋਤੇ ਤੇ ਚੜਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਪਿਓ ਲੱਤਾਂ ਘਸੀਟਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਅੱਜ ਦੇ ਮੁੰਡਿਆਂ ਨੂੰ ਮਾਂ-ਪਿਓ ਦਾ ਰਤਾ ਧਿਆਨ ਨਹੀਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਦੋ ਆਜੜੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਬੁੱਢੇ ਬਾਰੇ ਕਹੇ?
(ਅ) ਦੋ ਆਦਮੀਆਂ ਨੇ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਮੁੰਡੇ ਬਾਰੇ ਕਹੇ।

ਵਿਆਕਰਨ :
ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨਾਂਵ ਦੀ ਥਾਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪੜਨਾਂਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇ ਮੈਂ, ਅਸੀਂ, ਤੂੰ, ਤੁਸੀਂ, ਉਹ ਆਦਿ। ਪੜਨਾਂਵ ਛੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

• ਪੁਰਖਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
• ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
• ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
• ਅਨਿਸ਼ਚੇਵਾਕ ਪੜਨਾਂਵ
• ਸੰਬੰਧਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
• ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ

ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਰੰਗੀਨ ਸ਼ਬਦ ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ :

• ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।
• ਕੁੜੀਆਂ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈਆਂ।
• ਤੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਜਾ।
• ਉਹ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ-ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ।
• ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਖੋਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ।
• ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।

PSEB 6th Class Punjabi Guide ਸਾਰਾ ਜੱਗ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ –
“ਪਾਠ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਇਕ ਵਾਰੀ ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਆਪਣਾ ਪੋਤਾ ਵੇਚਣ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਨਾਲ ਲੈ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲ ਤੁਰ ਪਿਆ ! ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਖੋਤਾ ਤੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ਦੋਵੇਂ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਕੁੱਝ ਦੂਰ ਜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਹ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਕੁੜੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਲ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈਆਂ ਤੇ ਇਕ ਦੂਜੀ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੀਆਂ, “ਦੇਖੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਮੂਰਖਾਂ ਕੋਲ ਖੋਤਾ ਹੈ, ਸਵਾਰੀ ਕਰਨ ਲਈ, ਪਰ ਫਿਰ ਵੀ ਇਹ ਪੈਦਲ ਤੁਰੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ। ਕਿਸਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ਰਮਿੰਦਾ ਜਿਹਾ ਹੋ ਗਿਆ।

ਉਸ ਨੇ ਆਪਣੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਮਗਰ ਤੁਰ ਪਿਆ ਅਜੇ ਉਹ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੀ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਅੱਗੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਆਦਮੀ ਮਿਲ ਪਏ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵੇਖ ਕੇ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, “ਦੇਖੋ ਇਹ ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ ਮੁੰਡਾ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ ਤੇ ਬੁੱਢਾ ਪਿਓ ਮਗਰ ਲੱਤਾਂ ਘਸੀਟਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਖੋੜੇ ਤੋਂ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ ਤੇ ਆਪ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਗਿਆ। ਮੁੰਡਾ ਪਿੱਛੇ ਭੱਜ-ਭੱਜ ਖੋਤੇ ਨਾਲ ਆਪਣੀ ਚਾਲ ਮਿਲਾਉਂਦਾ ਹੋਇਆ ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਅੱਗੇ ਜਾ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੋ ਆਜੜੀ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਇਕ ਦੂਜੇ ਨੂੰ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ, ਕਿ ਦੇਖੋ ਇਸ ਬੁੱਢੇ ਦੀ ਅਕਲ ! ਮਲੂਕ ਜਿਹਾ ਮੁੰਡਾ ਭੱਜ ਕੇ ਸਾਹੋ-ਸਾਹ ਹੋ ਰਿਹਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਆਂਪ ਨਵਾਬ ਬਣਿਆ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਨੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਲਿਆ।

ਅੱਗੇ ਉਹ ਕੁੱਝ ਦੂਰ ਹੀ ਗਏ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਮੁੜਦੇ ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ ਮਿਲੇ। ਉਹ ਹੈਰਾਨ ਹੋਏ ਕਹਿਣ ਲੱਗੇ ਕਿ ਕੀ ਇਹ ਖੋਤਾ ਕਿਤਿਉਂ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕੇ ਲਿਆਏ ਹਨ? ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ ਲਾਹਾ ਲੈਣ ਲੱਗੇ ਹਨ। ਵਿਚਾਰਾ ਖੋਤਾ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਥੱਲੇ ਦੱਬਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਕੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਰਤਾ ਵੀ ਤਰਸ ਨਹੀਂ। ਹੁਣ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਦੋਵੇਂ ਖੋਤੇ ਤੋਂ ਉੱਤਰ ਪਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰਨ। ਰਾਹ ਜਾਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਕਹੀ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਣ ਦਾ ਫ਼ੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਦੋ ਲੱਤਾਂ ਬੰਨ ਕੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਡਾਂਗ ਲੰਘਾ ਲਈ ਤੇ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਪਾਸਿਆਂ ਤੋਂ ਉਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ-ਆਪਣੇ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਲਿਆ ਤੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਤੁਰ ਪਏ। ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਨਦੀ ਦਾ ਇਕ ਪੁਲ ਆਇਆ ਤੇ ਲੋਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕੀ ਲਿਜਾਂਦਾ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਰਹੇ ਸਨ 1 ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਰੌਲਾ ਸੁਣ ਕੇ ਖੋਤਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਹਿੱਲ-ਜੁਲ ਕਰਨ ਤੇ ਡਾਂਗ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੋਂ ਤਿਲਕ ਗਈ ਤੇ ਖੋਤਾ ਡਾਂਗ ਸਮੇਤ ਨਦੀ ਵਿਚ ਡਿਗ ਕੇ ਰੁੜ ਗਿਆ।

ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਸਿਰ ਫੜ ਕੇ ਬਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਸੋਚਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਉਸਨੇ ਹਰ ਰਾਹ ਜਾਂਦੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨਾ ਚਾਹਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ ਨਾ ਕਰ ਸਕਿਆ, ਸਗੋਂ ਉਸ ਦਾ ਆਪਣਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਚੰਗਾ ਹੁੰਦਾ, ਜੋ ਉਹ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ ਨਾ ਆਉਂਦਾ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਹੁੰਦਾ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ-ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ – ਤਕੜੇ ਸਰੀਰ ਵਾਲਾ 1 ਘਸੀਟਦਾ – ਖਿੱਚਦਾ। ਭੱਜ-ਭੱਜ ਕੇ – ਦੌੜ-ਦੌੜ ਕੇ। ਸਾਹੋ ਸਾਹ ਹੋ ਰਿਹਾ – ਸਾਹ ਚੜ੍ਹਿਆ ਹੋਇਆ। ਆਜੜੀ – ਭੇਡਾਂ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਚਾਰਨ ਵਾਲਾ। ਮਲੂਕ – ਨਾਜ਼ਕ, ਨਰਮ ਨਵਾਬ – ਵੱਡਾ ਆਦਮੀ, ਹੁਕਮ ਚਲਾਉਣ ਵਾਲਾ। ਤਰਕੀਬ – ਤਰੀਕਾ ਲਾਹਾ – ਲਾਭ ਇਨਸਾਨੀਅਤ – ਮਨੁੱਖਤਾ, ਇਨਸਾਨਾਂ ਵਾਲੀ ਗੱਲ , ਮਨੁੱਖੀ ਦਰਦ। ਦ੍ਰਿਸ਼ – ਨਜ਼ਾਰਾ। ਸ਼ੋਰ – ਰੌਲਾ। ਵਹਿਣ – ਰੋੜ੍ਹ ਹੱਕੇ-ਬੱਕੇ – ਹੈਰਾਨ ਬਹਿਕਾਵੇ ਵਿਚ – ਧੋਖੇ ਵਿਚ, ਗੱਲਾਂ ਵਿਚ।

1. ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿਚਲੀਆਂ ਖਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਵਿਚ ਢੁੱਕਵੇਂ ਸ਼ਬਦ ਭਰੋ
(ਉ) ਇਕ ਕਿਸਾਨ ਕੋਲ ਇਕ ……………………………. ਸੀ
(ਅ) ਅੱਗੇ-ਅੱਗੇ ਖੋਤਾ ਤੇ ਪਿੱਛੇ-ਪਿੱਛੇ ……………………………. ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
(ਈ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਕਿਸਾਨ ਮੁੜ ……………………………. ਹੋ ਗਿਆ।
(ਸ) ਦੇਖੋ, ਇਸ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ……………………………. ਆਪ ਖੋਤੇ ‘ਤੇ ਚੜ੍ਹਿਆ ਬੈਠਾ ਹੈ।
(ਹ) ਉਹ ਦੋਵੇਂ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ ਖ਼ੁਸ਼ੀ-ਖੁਸ਼ੀ ……………………………. ਲੈਂਦੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ।
(ਕ) ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ……………………………. ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ।
(ਖ) ……………………………. ਵਿਚਾਰਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕੁੱਝ ਤੇ ਤਰਸ ਕਰੋ।
(ਗ) ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਖੋਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ……………………………. ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਖੋਤਾ,
(ਅ) ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰ, ਈ ਪਰੇਸ਼ਾਨ,
(ਸ) ਹੱਟਾ-ਕੱਟਾ,
(ਹ) ਝਟੇ
(ਕ) ਇਨਸਾਨੀਅਤ,
(ਖ) ਜਾਨਵਰ,
(ਗ) ਵਹਿਣ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਠੀਕ ਵਾਕ ਉੱਤੇ ਸਹੀ (✓) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਉੱਤੇ ਕਾਟੇ (✗) ਦਾ ਨਿਸ਼ਾਨ ਲਗਾਉ
(ਉ) ਕਿਸਾਨ ਕੱਪੜੇ ਖ਼ਰੀਦਣ ਲਈ ਖੋਤਾ ਵੇਚਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ।
(ਅ) ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਮੁੰਡਾ ਖੋਤੇ ‘ਤੇ ਚੜਿਆ।
(ੲ) ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਆਜੜੀ ਮਿਲੇ।
(ਸ) ਦੋਹਾਂ ਪਿਉ-ਪੁੱਤਰਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਘਸੀਟਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ।
(ਹ) ਸਾਨੂੰ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਖ਼ੁਸ਼ ਕਰਨ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) [✗]
(ਅ) [✓]
(ਈ) [✗]
(ਸ) [✗]
(ਹ) [✗]

2. ਵਿਆਕਰਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਪੜਨਾਂਵ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਿੰਨੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ?
ਉੱਤਰ :
ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਨਾਂਵ ਦੀ ਥਾਂ ਵਰਤੇ ਜਾਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੜਨਾਂਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਮੈਂ, ਅਸੀਂ, ਤੂੰ, ਤੁਸੀਂ, ਉਹ ਆਦਿ।

ਪੜਨਾਂਵ ਛੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ ਪੁਰਖਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
(ਅ) ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
(ਈ) ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
(ਸ) ਅਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
(ਹ) ਸੰਬੰਧਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ
(ਕ) ਪ੍ਰਸ਼ਨਵਾਚਕ ਪੜਨਾਂਵ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਉਸ ਨੇ ਸੋਚਿਆ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਜਾ ਕੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਵੇਚ ਦਿੰਦਾ ਹਾਂ।
(ਅ) ਕੁੜੀਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਹੱਸ ਪਈਆਂ।
(ਇ) ਤੂੰ ਵੀ ਮੇਰੇ ਨਾਲ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਬੈਠ ਜਾ।
(ਸ) ਉਹ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਬਹੁਤ ਹੈਰਾਨ-ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ।
(ਹ) ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਖੋਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਰੁੜ ਗਿਆ।
(ਕ) ਉਹ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਿਆ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਉਸ
(ਅ) ਉਨ੍ਹਾਂ
(ਈ) ਤੂੰ, ਮੇਰੇ
(ਸ) ਉਹ
(ਹ) ਦੋਹਾਂ
(ਕ) ਉਹ, ਕਿਸੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਂਵ ਚੁਣੋ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸੋ
(ਉ) ਜਾਨਵਰ ਵਿਚਾਰਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕੁੱਝ ਤੇ ਤਰਸ ਕਰੋ।
(ਆ) ਖੋਤਾ ਕਿੱਥੋਂ ਚੋਰੀ ਕਰ ਕੇ ਲਿਆਏ ਹੋ। ਜਿਹੜਾ ਲੱਗੇ ਹੋ ਲਾਹਾ ਲੈਣ।
(ਈ) ਖੋਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਹਿਣ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਗਿਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਜਾਨਵਰ-ਆਮ ਨਾਂਵ।
ਤਰਸ-ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
(ਆ) ਖੋਤਾ-ਆਮ ਨਾਂਵ !
ਚੋਰੀ ਲਾਹਾ-ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ।
(ਈ) ਖੋਤਾ-ਆਮ ਨਾਂਵ।
ਪਾਣੀ-ਵਸਤੂਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
ਵਹਿਣ-ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ।

3. ਪੈਰਿਆਂ ਸੰਬੰਧੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹੋ ਅਤੇ ਅੱਗੇ ਦਿੱਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣ ਕੇ ਲਿਖੋ :
ਇੰਨੇ ਨੂੰ ਸ਼ਹਿਰੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਟੱਕਰ ਗਏ। ਉਹ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਖੋਤੇ ‘ਤੇ ਸਵਾਰ ਦੇਖ ਕੇ ਬੜੇ ਹੈਰਾਨ-ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋਏ ਅਤੇ ਬੋਲਣੋਂ ਨਾ ਰਹਿ ਸਕੇ, ਖੋਤਾ ਕਿਸੇ ਦਾ ਚੋਰੀ ਕਰਕੇ ਲਿਆਏ ਹੋ, ਜਿਹੜਾ ਲੱਗੇ ਹੋ ਲਾਹਾ ਲੈਣ? ਵਿਚਾਰਾ ਤੁਹਾਡੇ ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਭਾਰ ਨਾਲ ਦੱਬਿਆ ਪਿਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਡੇ ਵਿਚ ਥੋੜ੍ਹੀ ਬਹੁਤੀ ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਹੈ ਕਿ ਨਹੀਂ? ਜਾਨਵਰ ਵਿਚਾਰਾ ਬੋਲ ਨਹੀਂ ਸਕਦਾ, ਕੁੱਝ ਤਾਂ ਤਰਸ ਕਰੋ।” ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁਣ ਕੇ ਦੋਵੇਂ ਪਿਓ ਪੁੱਤਰ ਖੋਤੇ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਉੱਤਰ ਗਏ।

ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝ ਨਹੀਂ ਸੀ ਆ ਰਹੀ ਕਿ ਉਹ ਕੀ ਕਰਨ। ਰਾਹ ਜਾਂਦਾ ਹਰ ਕੋਈ ਕੁੱਝ ਨਾ ਕੁੱਝ ਕਹੀ ਜਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕ ਕੇ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਤਰਕੀਬ ਸੋਚੀ। ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਦੋ-ਦੋ ਕਰਕੇ ਬੰਨ ਦਿੱਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇੱਕ ਡੰਡਾ ਲੰਘਾ ਲਿਆ। ਇੱਕ ਪਾਸਿਓਂ ਪਿਓ ਨੇ ਡਾਂਗ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਰੱਖੀ, ਦੂਜੇ ਪਾਸਿਓਂ ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਡਾਂਗ ਮੋਢੇ ‘ਤੇ ਰੱਖ ਲਈ। ਹੁਣ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਹਿਰ ਵਲ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਇਕ ਪੁਲ ਆਉਂਦਾ ਸੀ। ਉਹ ਪੁਲ ਪਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਮੋਢਿਆਂ ਤੇ ਰੱਖੀ ਡਾਂਗ ਵਿਚਾਲੇ ਲਟਕਦੇ ਖੋਤੇ ਦਾ ਨਜ਼ਾਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਆਉਂਦੇ-ਜਾਂਦੇ ਲੋਕ ਦੇਖ-ਦੇਖ ਹੱਸੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਅਜਿਹਾ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦੇਖਿਆ। ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ ਕੇ ਖੋਤਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਹਿਲ-ਜੁਲ ਕੀਤੀ ਤਾਂ ਡਾਂਗ ਫਿਸਲ ਕੇ ਖੋਤੇ ਸਮੇਤ ਨਦੀ ਵਿੱਚ ਜਾ ਡਿਗੀ। ਦੋਹਾਂ ਦੇ ਦੇਖਦਿਆਂ-ਦੇਖਦਿਆਂ ਖੋਤਾ ਪਾਣੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਵਹਿਣ ਵਿੱਚ ਰੁੜ ਗਿਆ

1. ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ ਕਿੱਥੋਂ ਵਾਪਸ ਆ ਰਹੇ ਸਨ?
(ਉ) ਪਿੰਡਾਂ
(ਅ) ਸ਼ਹਿਰੋਂ
(ਈ) ਘਰੋਂ
(ਸ) ਦਫ਼ਤਰੋਂ॥
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਸ਼ਹਿਰੋਂ

2. ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਕਿਸ ਉੱਤੇ ਸਵਾਰ ਸਨ?
(ੳ) ਘੋੜੇ ਉੱਤੇ
(ਅ) ਬੱਸ ਉੱਤੇ
(ਈ) ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ
(ਸ) ਸੰਢੇ ਉੱਤੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਖੋਤੇ ਉੱਤੇ

3. ਬੰਦਿਆਂ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਾਲ ਕਿਹਾ?
(ਉ) ਮਹਿੰਗਾ।
(ਅ) ਸਸਤਾ
(ਇ) ਖ਼ਰਾ
(ਸ) ਚੋਰੀ ਦਾ
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਚੋਰੀ ਦਾ

4. ਬੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਵਿਚ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਕਮੀ ਜਾਪੀ?
(ਉ) ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ
(ਅ) ਹੈਵਾਨੀਅਤ ਦੀ
(ੲ) ਅਕਲ ਦੀ
(ਸ) ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਇਨਸਾਨੀਅਤ ਦੀ

5. ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਚੁੱਕਣ ਲਈ ਉਸ ਦੀਆਂ ਦੋ-ਦੋ ਲੱਤਾਂ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੀ ਲੰਘਾਇਆ?
(ਉ) ਹਾਕੀ
(ਅ) ਡੰਡਾ/ਡਾਂਗ
(ੲ) ਬੱਲੀ
(ਸ) ਬਾਂਹਾਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਡੰਡਾ/ਡਾਂਗ

6. ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਨੇ ਖੋਤੇ ਦੀਆਂ ਲੱਤਾਂ ਵਿਚ ਡੰਡਾ ਫਸਾ ਕੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੁੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ?
(ਉ) ਹੱਥਾਂ ਉੱਤੇ
(ਅ) ਸਿਰ ਉੱਤੇ
(ਇ) ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ
(ਸ) ਪਿੱਠ ਉੱਤੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ

7. ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਕੀ ਸੀ?
(ਉ) ਪੁਲ
(ਆ) ਕੁੱਤਾ
(ਈ) ਬਘਿਆੜ
(ਸ) ਗਿੱਦੜ॥
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਪੁਲ

8. ਮੋਢਿਆਂ ਉੱਤੇ ਰੱਖੀ ਡਾਂਗ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਲਟਕਦੇ ਖੋਤੇ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਲੋਕ ਕੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ?
(ਉ) ਰੋਣ ਲੱਗੇ।
(ਅ) ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ
(ਈ) ਨੱਚਣ ਲੱਗੇ
(ਸ) ਭੱਜਣ ਲੱਗੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਹੱਸਣ ਲੱਗੇ

9. ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸ਼ੋਰ ਸੁਣ ਕੇ ਖੋਤਾ ਘਬਰਾ ਗਿਆ?
(ਉ) ਘੋੜੇ ਦਾ
(ਅ) ਪਿਓ ਦਾ
(ਈ) ਪੁੱਤਰ ਦਾ
(ਸ) ਲੋਕਾਂ ਦਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਲੋਕਾਂ ਦਾ।

10. ਖੋਤਾ ਕਿੱਥੇ ਡਿਗ ਪਿਆ?
(ਉ) ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ
(ਅ) ਛੱਪੜ ਵਿਚ
(ਈ) ਨਦੀ ਵਿਚ
(ਸ) ਨਾਲੀ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਨਦੀ ਵਿਚ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ :
(i) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(ii) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(iii) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਪੰਜ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਚੁਣੋ।
ਉੱਤਰ :
(i) ਬੰਦੇ, ਸਵਾਰ, ਖੋਤਾ, ਇਨਸਾਨੀਅਤ, ਗੱਲ।
(ii) ਉਹ, ਕਿਸੇ, ਤੁਹਾਡੇ, ਉਹਨਾਂ, ਕੋਈ।
(iii) ਕੁੱਝ, ਬੜੇ, ਥੋੜ੍ਹੀ-ਬਹੁਤੀ, ਇਕ, ਤੇਜ਼।
(iv) ਟੱਕਰ ਗਏ, ਰਹਿ ਸਕੇ, ਲਿਆਏ ਹੋ, ਸੋਚੀ, ਡਿਗੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ
(i) ‘ਪਿਓ-ਪੁੱਤਰ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਪੇ-ਪੁੱਤਰ
(ਅ) ਮਾਂ-ਧੀ
(ਇ) ਸਹੁਰਾ-ਸੱਸ
(ਸ) ਨੂੰਹ-ਸਹੁਰਾ !
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਮਾਂ-ਧੀ

(ii) ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਅਜਿਹਾ
(ਅ) ਯਤਨ
(ਇ) ਮਰਜ਼ੀ
(ਸ) ਖੋਤਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਅਜਿਹਾ

(iii) “ਲਾਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਸਮਾਨਾਰਥਕ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ?
(ਉ) ਲੇਹਾ,
(ਅ) ਲਾਭ/ਫ਼ਾਇਦਾ
(ਇ) ਲਾਹੁਣਾ
(ਸ) ਲਾਹਿਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਲਾਭ/ਫ਼ਾਇਦਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(i) ਡੰਡੀ
(ii) ਪ੍ਰਸ਼ਨਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ
(iii) ਕਾਮਾ।
(iv) ਦੋਹਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ
(v) ਜੋੜਨੀ
(vi) ਛੁੱਟ-ਮਰੋੜੀ
ਉੱਤਰ :
(i) ਡੰਡੀ (।)
(ii) ਪ੍ਰਸ਼ਨਿਕ ਚਿੰਨ੍ਹ (?)
(iii) ਕਾਮਾ (,)
(iv) ਦੋਹਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ (“ ”)
(v) ਜੋੜਨੀ (-)
(vi) ਛੁੱਟ-ਮਰੋੜੀ (‘)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ :

ਉੱਤਰ :

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Ex 14.4 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Exercise 14.4

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤਾ ਵੰਡ ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ 50 ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਰੋਜਾਨਾ ਆਮਦਨ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ :

‘ਉਪਰੋਕਤ ਵੰਡ ਨੂੰ ਇੱਕ ਘੱਟ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੰਚਵੀਂ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵੰਡ ਵਿੱਚ ਬਦਲੋ ਅਤੇ ਉਸਦਾ ਤੋਰਣ ਖਿੱਚੋ ।
ਹੱਲ:

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਬਿੰਦੁਆਂ (120, 12) ; (140, 26) ; (160, 34); (180, 40) ; (200, 50) ਨੂੰ ਗਾਫ ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਆਲੇਖਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਸੀਂ ਇੱਕ ‘ਤੋਂ ਘੱਟ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ’ ਦਾ ਸੰਚਵੀਂ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਦਾ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਪੈਮਾਨਾ : x-ਧੁਰੇ ਉੱਪਰ 10 ਮਾ = ₹ 10.
y-ਧੁਰੇ ਉੱਪਰ 10 ਮਾਤਕ = 5 ਮਜ਼ਦੂਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੇ 35 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਮੈਡੀਕਲ ਜਾਂਚ ਸਮੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਭਾਰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਜ ਕੀਤਾ ਗਿਆ :

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਤੋਰਣ ਖਿੱਚੋ ਅਤੇ ਮੱਧਿਕਾ ਭਾਰ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

ਹੁਣ, ਆਲੇਖ ਉੱਤੇ ਬਿੰਦੁਆਂ (38, 0) ; (40, 3) ; (42, 5) ; (44, 9) ; (46, 14) ; (48, 28) ; (50, 32) ; (52, 35) ਨੂੰ ਆਲੇਖਿਤ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਸਾਨੂੰ ‘ਤੋਂ ਘੱਟ ਪ੍ਰਕਾਰ’ ਦੀ ਸੰਚਵੀਂ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਬਹੁਭੁਜ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਪੈਮਾਨਾ
x-ਧੁਰੇ ‘ਤੇ, 10 ਮਾਤਕ = 2 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ
y-ਧੁਰੇ ‘ਤੇ 10 ਮਾਕ = 5 ਵਿਦਿਆਰਥੀ

ਉਪਰੋਕਤ ਆਲੇਖ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ
ਮੱਧਿਕਾ = 46.5 ਕਿ.ਗ੍ਰ. ਜੋ ਅੰਤਰਾਲ 46 – 48 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
ਹੁਣ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ
Σf_i = n = 35
∴ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{35}{2}\) = 17.5; ਜੋ ਕਿ ਅੰਤਰਾਲ 46 – 48 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 46 – 48
∴ l = 46 ; n = 35 ; f = 14; cf = 14 ਅਤੇ h = 2
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਿਆ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
= 46 + \(\left\{\frac{\frac{35}{2}-14}{14}\right\}\) × 2
= 46 + \(\left\{\frac{\frac{35-28}{2}}{14}\right\}\) × 2
= 46 + \(\frac{7}{2}\) × \(\frac{1}{14}\) × 2
= 46 + \(\frac{1}{2}\)
= 46 + 0.5
= 46.5
ਦੋਹਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਮੱਧਿਆ ਸਮਾਨ ਹੈ ।
ਉਪਰੋਕਤ ਚਰਚਾ ਅਤੇ ਗ੍ਰਾਫ਼ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ ਮੱਧਿਆ ਸਮਾਨ ਹੈ ।
∴ ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਮੱਧਿਕਾ ਭਾਰ 46.5 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ 100 ਫਾਰਮਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀ ਹੈਕਟੇਅਰ ਕਣਕ ਦੇ ਉਤਪਾਦਨ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

ਇਸ ਵੰਡ ਨੂੰ ‘ਵੱਧ ਦੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵੰਡ’ ਵਿੱਚ ਬਦਲੋ ਅਤੇ ਫਿਰ ਇਸਦਾ ਤੋਰਣ ਖਿੱਚੋ ।
ਹੱਲ:

ਹੁਣ ਅਸੀਂ ਬਿੰਦੁਆਂ ਭਾਵ (50, 100) ; (55, 98) ; (60, 90) ; (65, 78) ; (70, 54) ; (75, 16) ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ ਪੇਪਰ ਉੱਤੇ ਆਲੇਖਿਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ | ਅਸੀਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ’ ਦੀ ਸੰਚਵੀਂ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਦਾ ਗਾਫ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
ਚੁਣਿਆ ਗਿਆ ਪੈਮਾਨਾ x-ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ 10 ਮਾਤਕ = 5 kg/ha
y-ਧੁਰੇ ਉੱਤੇ 10 ਮਾਤਕ = 10 ਫਾਰਮ

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Ex 14.3 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Exercise 14.3

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵੰਡ ਕਿਸੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ 68 ਉਪਭੋਗਤਾਵਾਂ ਦੀ ਬਿਜਲੀ ਦੀ ਮਹੀਨੇਵਾਰ ਖਪਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹਨਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਮੱਧਕਾ, ਮੱਧਮਾਨ ਅਤੇ ਬਹੁਲਕ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਇਸਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵੀ ਕਰੋ ।

ਹੱਲ:

ਇੱਥੇ Σf_i = n = 68 ਤਾਂ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{68}{2}\) = 34
ਜੋ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 125 – 145 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ।
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 125 – 145 ਹੋਵੇਗਾ
∴ l = 125 ; n = 68 ; f = 20 ; cf = 22 ਅਤੇ h = 20
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਿਕਾ
= l + \(\left[\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right]\) × h
= 125 + \(\left\{\frac{\frac{68}{2}-22}{20}\right\}\) × 20
= 125 + \(\frac{34-22}{20}\) × 20
= 125 + 12 = 37
ਮੱਧਮਾਨ ਲਈ

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ, ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 135
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 20
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(\frac{7}{8}\) = 0.102
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ
ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 135 + 20 (0.102)
= 135 + 2.04 = 137.04
ਬਹੁਲਕ ਲਈ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 20 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸੰਗਤ ਵਰਗ 125 – 145 ਹੈ
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 125 – 145
∴ l = 125 ; f₁ = 20 ; f₀ = 13; f₂ = 14 ਅਤੇ h =20 ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ,
ਬਹੁਲਕ = l + \(\left(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\right)\) × h
= 125 + \(\left(\frac{20-13}{2(20)-13-14}\right)\) × 20
= 125 + \(\frac{7}{40-27}\) × 20
= 125 + \(\frac{140}{13}\)
= 125 + 10.76923
= 125 + 10.77 = 135.77.
∴ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਮੱਧਕ, ਮੱਧਮਾਨ ਅਤੇ ਬਹੁਲਕ ਹਨ : 137, 137.04 ਅਤੇ 135.77

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜੇਕਰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਵੰਡ ਦੀ ਮੱਧਿਕਾ 28.5 ਹੋਵੇ ਤਾਂ x ਅਤੇ y ਦਾ ਮੁੱਲ ਪਤਾ ਕਰੋ :

ਹੱਲ:

ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ Σf_i = n = 60
∴ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{60}{2}\) = 30
ਵੰਡ ਦੀ ਮੱਧਿਕਾ = 28.5
ਜੋ ਕਿ ਵਰਗ਼ ਅੰਤਰਾਲ 20 – 30 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
∴ ਮੱਧਿਆ ਵਰਗ = 20 – 30
∴ l = 20 ; f = 20; cf = 5 + x; h= 10
ਸਾਰਣੀ ਤੋਂ ਸਪੱਸ਼ਟ ਹੈ ਕਿ 45 + x + y = 60
x + y = 60 – 45 = 15
x + y = 15 …(1)
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਮੱਧਿਕਾ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
28.5 = 20 + \(\left\{\frac{30-(5+x)}{20}\right\}\) × 10
28.5 = 20 + \(\frac{30-5-x}{2}\)
28.5 = \(\frac{40+25-x}{2}\)
2(28.5) = 65 – x
57.0 = 65 – x
x = 65 – 57 = 8
∴ x = 8
x ਦਾ ਇਹ ਮੁੱਲੇ (1) ਵਿੱਚ ਭਰਨ ਤੇ 8 + y = 15
y = 15 – 8 = 7
∴ x ਅਤੇ y ਦਾ ਮੁੱਲ 8 ਅਤੇ 7 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇੱਕ ਜੀਵਨ ਬੀਮਾ ਏਜੰਟ 100 ਪਾਲਿਸੀ ਧਾਰਕਾਂ ਦੀ | ਉਮਰ ਦੀ ਵੰਡ ਤੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅੰਕੜੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । | ਮੱਧਿਆ ਉਮਰ ਪਤਾ ਕਰੋ ਜੇਕਰ ਪਾਲਿਸੀ ਕੇਵਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਮਰ 18 ਸਾਲ ਜਾਂ । ਉਸ ਤੋਂ ਅਧਿਕ ਹੋਵੇ, ਪਰੰਤੂ 60 ਸਾਲ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੋਵੇ ।

ਹੱਲ:

ਇੱਥੇ Σf_i = n = 100
ਤਾਂ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{100}{2}\) = 50, ਜੋ ਅੰਤਰਾਲ 35 – 40 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹਨ ।
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 35 – 40
∴ l = 35 ; n = 100 ; f = 33 ; cf = 45 ਅਤੇ h = 5
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ, ਮੱਧਿਕਾ
= l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
= 35 + \(\left\{\frac{\frac{100}{2}-45}{33}\right\}\) × 5
= 35 + \(\frac{50-45}{33}\) × 5
= 35 + \(\frac{25}{33}\)
= 35 + 0.7575
= 35 +0.76 (ਲਗਭਗ) = 35.76
∴ ਮੱਧਿਕਾ ਉਮਰ 35.76 ਸਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇੱਕ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ 40 ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ ਮਿਲੀਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਦਰਸਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ :

ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮੱਧਕਾ ਲੰਬਾਈ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਕਿਉਂਕਿ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਸਾਰਣੀ ਲਗਾਤਾਰ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਲਗਾਤਾਰਤਾ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਦਲਣਾ ਪਵੇਗਾ,

ਇੱਥੇ Σf_i = n = 40
ਤਾਂ, \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{40}{2}\) = 20, ਜੋ ਅੰਤਰਾਲ 144.5 – 153.5 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 144.5 – 153.5
∴ l = 144.5 ; f = 12 ; cf = 17 ; h = 9
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,
ਮੱਧਿਆ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
ਮੱਧਿਆ = 144.5 + \(\left\{\frac{20-17}{12}\right\}\) × 9
= 144.5 + \(\frac{3×9}{12}\)
= 144.5 + 2.25 = 146.75
∴ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਮੱਧਿਕਾ ਲੰਬਾਈ 146.75 mm ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਸਾਰਣੀ 400 ਨਿਊਨ ਲੈਂਪਾਂ (lamp) ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ (life time) ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ :

ਇੱਕ ਲੈਂਪ ਦਾ ਮੱਧਿਕਾ ਜੀਵਨ ਕਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

ਇੱਥੇ, Σf_i = n = 400
∴ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{400}{2}\) = 200 ; ਜੋ ਕਿ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 3000 – 3500 ਵਿੱਚ ਸਥਿਤ ਹੈ ।
∴ ਮੱਧਿਆ ਵਰਗ = 3000 – 3500
l = 3000 ; n = 400 ; f = 86 ; cf = 130 ਅਤੇ h = 500
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ,
ਮੱਧਕਾ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
ਮੱਧਿਕਾ = 3000 + \(\left\{\frac{\frac{400}{2}-130}{86}\right\}\) × 500
= 3000 + (\(\frac{200-130}{86}\) ) × 500
= 3000 + \(\frac{70×500}{86}\)
= 3000 + 406.9767441
= 3000 + 406.98 (ਲਗਭਗ
= 3406.98
∴ ਸੈਂਪ ਦਾ ਜੀਵਨਕਾਲ 3406.98 ਘੰਟੇ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਟੈਲੀਫੋਨ ਡਾਇਰੈਕਟੀ ਤੋਂ 100 ਉੱਪ ਨਾਮ (surnames) ਦੀ ਸੂਚੀ ਲਈ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੇ ਗਏ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਵਰਣਮਾਲਾ ਦੇ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੀ ਹੇਠ ਲਿਖੀ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ਵੰਡ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਈ :

ਉੱਪ-ਨਾਮਾਂ ਵਿਚ ਮੱਧਿ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ | ਕਰੋ । ਉੱਪ-ਨਾਮਾਂ ਵਿੱਚ ਮੱਧਮਾਨ, ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਨਾਲ ਹੀ, ਉਪਨਾਮ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਮੱਧਕਾ ਲਈ

ਇੱਥੇ, Σf_i = n = 100
∴ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{100}{2}\) = 50, ਜੋ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 7 – 10 ਵਿੱਚ ਹੈ।
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 7 – 10
∴ l = 7; n = 100 ; f = 40 ; cf = 36 ਅਤੇ h = 3
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਿਕਾ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
= 7 + \(\left\{\frac{\frac{100}{2}-36}{40}\right\}\) × 3
= 7 + \(\left\{\frac{50-36}{40}\right\}\) × 3
= 7 + \(\frac{14×3}{40}\)
= 7 + \(\frac{21}{20}\)
= 7 + 1.05 = 8.05
ਮੱਧਿ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 8.05 ਹੈ ।
ਮੱਧਮਾਨ ਲਈ ,

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ, ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 8.5
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 3
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(\frac{-6}{100}\) = -0.06
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ, ‘ਤੇ, ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{u}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{x}\) = 8.5 + 3 (0.06) = 8.5 – 0.18 = 8.32
ਇਸ ਲਈ ਮੱਧਮਾਨ ਅੱਖਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 8.32
ਬਹੁਲਕ ਲਈ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 40 ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਅੰਤਰਾਲ 7 – 10 ਹੈ ।
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 7 – 10
∴ l = 7; f₁ = 40 ; f₀ = 30 ; f₂ = 16 ਅਤੇ h = 3
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੇ,
ਬਹੁਲਕ = l + \(\left(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\right)\) × h
= 7 + \(\left(\frac{40-30}{2(40)-30-16}\right)\) × 3
= 7 + \(\frac{10}{80-46}\) × 3
= 7 + \(\frac{30}{34}\) = 7 + 0.882352941
=7 + 0.88 (ਲਗਭਗ)
= 7.88
∴ ਉੱਪਨਾਮਾਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ 7.88 ਅੱਖਰ ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਵੰਡ ਇੱਕ ਜਮਾਤ ਦੇ 30 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਵਜਨ (ਭਾਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦਾ ਮੱਧਕਾ ਭਾਰ ਪਤਾ ਕਰੋ ।

ਹੱਲ:

ਇੱਥੇ, Σf_i = n = 30
∴ \(\frac{n}{2}\) = \(\frac{30}{2}\) = 15; ਜੋ ਅੰਤਰਾਲ 55 – 60 ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਹੈ
∴ ਮੱਧਕਾ ਵਰਗ = 55 – 60
∴ l = 55 ; n = 30; f = 6; cf = 13 ਅਤੇ h = 5
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੇ ਮੱਧਿਆ
ਮੱਧਕਾ = l + \(\left\{\frac{\frac{n}{2}-c f}{f}\right\}\) × h
ਮੱਧਿਕਾ = 55 + \(\left\{\frac{\frac{30}{2}-13}{6}\right\}\) × 5
= 55 + \(\left\{\frac{15-13}{6}\right\}\) × 5
= 55 + \(\frac{2×5}{6}\)
= 55 + \(\frac{5}{3}\)
= 55 + 1.6666
= 55 + 1.67 ਲਗਭਗ = 56.67
∴ ਮੱਧਿਕਾ ਭਾਰ 56.67 ਕਿਲੋਗ੍ਰਾਮ ਹੈ

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Ex 14.2 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Exercise 14.2

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਕਿਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਾਲ ਵਿੱਚ ਭਰਤੀ ਹੋਏ ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ :

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਅਤੇ ਮੱਧਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਦੋਨਾਂ ਕੇਂਦਰੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਦੇ ਮਾਪਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਕਰੋ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਬਹੁਲਕ ਦੇ ਲਈ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 23 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੇ ਸੰਗਤ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 35 – 45 ਹੈ :
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 35 – 45
ਇਸ ਲਈ l = 35 ; f₁ = 23 ; f₀ = 21; f₂ = 14 ਅਤੇ h = 10
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ,
ਬਹੁਲਕ = 1 + (\(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\)) × h
= 35 + [latex]\frac{23-21}{2(23)-21-14}[/latex] × 10
= 35 + \(\frac{2}{46-35}\) × 10
= 35 + \(\frac{20}{11}\) = 35 + 1.8 = 36.8
ਮੱਧਮਾਨ ਲਈ

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 30
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 10
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(\frac{43}{80}\) = 0.5375
ਸੂਤਰ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਲਕ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 30 + 10(0.5375)
= 30 + 5.375
= 35.375 = 35.37
ਹਸਪਤਾਲ ਵਿਚ ਭਰਤੀ ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਉਮਰ 35.37 ਸਾਲ ਅਤੇ ਅਧਿਕਤਰ ਰੋਗੀਆਂ ਦੀ ਉਮਰ 36.8 ਸਾਲ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅੰਕੜੇ, 225 ਬਿਜਲੀ ਉਪਕਰਨਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ਕਾਲ (ਘੰਟਿਆਂ ਵਿੱਚ) ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ :

ਉਪਕਰਨਾਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਜੀਵਨਕਾਲ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿੱਚ
ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 61 ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਦਾ ਸੰਗਤ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 60 – 80 ਹੈ ।
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 60 – 80
∴ l = 60; f₁ = 61 ; f₀ = 52; f₂ = 38 ਅਤੇ h = 20
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ
ਬਹੁਲਕ = l + (\(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\)) × h
= 60 + (\(\frac{61-52}{2(61)-52-38}\)) × 20
= 60 + \(\frac{9}{122-52-38}\) × 20
= 60 + \(\frac{9}{32}\) × 20
= 60 + \(\frac{180}{32}\) = 60 +5.625 = 65.625
∴ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਜੀਵਨਕਾਲ = 65.625 ਘੰਟੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਅੰਕੜੇ ਕਿਸੇ ਪਿੰਡ ਦੇ 200 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਘਰੇਲੂ ਖ਼ਰਚ ਦੀ ਵੰਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਖ਼ਰਚ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਇਸਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਮੱਧਮਾਨ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਖ਼ਰਚ ਵੀ ਪਤਾ ਕਰੋ ।

ਹੱਲ:
ਬਹੁਲਕ ਲਈ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੀ ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 40 ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਰਗ 1500 – 2000 ਹੈ ।
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 1500 – 2000
∴ l = 1500 ; f₁ = 40 ; f₀ = 24 ; f₂ = 33 ਅਤੇ h = 500
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ,

= ₹ 1847.83
ਮੱਧਮਾਨ ਲਈ

ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a)= 2750
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 500
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(-\frac{35}{200}\) = -0.175
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 2750 + 500 (0.175) = 2750 – 87.50
ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦਾ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਬਹੁਲਕ ਖਰਚ ₹ 1847.83
ਅਤੇ ਮਹੀਨਾਵਾਰ ਮੱਧਮਾਨ ਖਰਚ = ₹ 2662.50 ਹੈ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਵੰਡ ਸਾਰਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਸੈਕੰਡਰੀ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਾਜਾਂ ਅਨੁਸਾਰ, ਅਧਿਆਪਕ-ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਨੁਪਾਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਅਤੇ ਮੱਧਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਦੋਨਾਂ ਮਾਪਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।

ਹੱਲ:
ਬਹੁਲਕ ਲਈ
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿਚ ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 10
ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਰਗ ਅੰਤਰਕਾਲ 30 – 35 ਹੈ ।
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 30 – 35.
∴ l = 30; f₁ = 10 ; f₀ = 9; f₂ = 3 ਅਤੇ h = 5
ਸੂਤਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ‘ਤੇ
ਬਹੁਲਕ = l + (\(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\)) × h
ਬਹੁਲਕ = 30 + (\(\frac{10-9}{2(10)-9-3}\)) × 5
= 30 + \(\frac{1}{20-12}\) × 5
= 30 + \(\frac{5}{8}\) = 30 + 0.625
= 30.625 = 30.63 ਲਗਭਗ
ਮੱਧਮਾਨ ਲਈ

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 32.5
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 5
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(-\frac{23}{35}\) = – 0.65
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ
ਮੱਧਮਾਨ ( \(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 32.5 + 5(0.65) = 32.5 – 3.25 = 29.25 (ਲਗਭਗ)
∴ ਦਿੱਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ 30.63 ਅਤੇ ਮੱਧਮਾਨ 29.25 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਿੱਤੀ ਹੋਈ ਵੰਡ ਸਾਰਣੀ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਕੁੱਝ ਵਧੀਆਂ ਬੱਲੇਬਾਜਾਂ ਦੁਆਰਾ ਇੱਕ ਰੋਜ਼ਾ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਕ੍ਰਿਕਟ ਮੈਚਾਂ ਵਿੱਚ ਬਣਾਈਆ ਗਈਆਂ ਦੌੜਾਂ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ :

ਇਹਨਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਤਾਂ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 18 ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 4000 – 5000 ਹੈ ।
∴ ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 4000 – 5000
∴ l = 4000; f₁ = 18; f₀ = 4; f₂ = 9 ਅਤੇ h = 1000
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਬਹੁਲਕ
= l + (\(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\)) × h
= 4000 + (\(\frac{18-4}{2(18)-4-9}\)) × 1000
= 4000 + \(\frac{14}{36-13}\) × 1000
= 4000 + \(\frac{14000}{23}\) = 4000 + 608.6956
= 4000 + 608.7 = 4608.7 ਲਗਭਗ
∴ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ = 4608.7

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸੜਕ ਦੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਉੱਪਰ | ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉੱਥੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ | ਨੋਟ ਕੀਤੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਗਟ ਕੀਤਾ । ਸਾਰਣੀ ਵਿਚ ਹਰੇਕ ਪ੍ਰੇਖਣ 3 ਮਿੰਟ ਦੇ ਅੰਤਰਾਲ ਨਾਲ ਉਸ ਸਥਾਨ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਵਾਲੀਆਂ | ਕਾਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ । ਇਹੋ ਜਿਹੇ 100 | ਅੰਤਰਾਲਾਂ ਉੱਪਰ ਪ੍ਰੇਖਣ ਲਏ ਗਏ । ਇਹਨਾਂ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ ਪਤਾ ਕਰੋ ।

ਹੱਲ:
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਵਿਚ
ਅਧਿਕਤਮ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ 20 ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਤ ਵਰਗ ਅੰਤਰਾਲ 40 – 50 ਹੈ ।
ਬਹੁਲਕ ਵਰਗ = 40 – 50
l = 40 ; f₁ = 20 ; f₀ = 12 ; f₂ = 11 ਅਤੇ h= 10
ਸਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਬਹੁਲਕ = l + (\(\frac{f_{1}-f_{0}}{2 f_{1}-f_{0}-f_{2}}\)) × h
ਬਹੁਲਕ = 40 +(\(\frac{20-12}{2(20)-12-11}\)) × 10
= 40 + \(\frac{8}{40-23}\) × 10
= 40 + \(\frac{80}{17}\) = 40 + 4.70588
= 40 + 4.7 = 44.7 (ਲਗਭਗ)
∴ ਇਸ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਬਹੁਲਕ = 44.7

Punjab State Board PSEB 10th Class Maths Book Solutions Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Ex 14.1 Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 10 Maths Chapter 14 ਅੰਕੜਾਵਿਗਿਆਨ Exercise 14.1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੇ ਇੱਕ ਸਮੂਹ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ਚੇਤਨਾ ਅਭਿਆਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਇੱਕ ਸਰਵੇਖਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਇੱਕ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ 20 ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੇ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ । ਪ੍ਰਤਿ ਘਰ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ (ਔਸਤ) ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ ।

ਮੱਧਮਾਨ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੀ ਵਿੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਹੱਲ:
ਕਿਉਂਕਿ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦੇ ਮੁੱਲ ਘੱਟ ਹਨ ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪ੍ਰਤੱਖ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਾਂਗੇ

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਮੱਧਮਾਨ \(\bar{X}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} x_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
= \(\frac{162}{20}\) = 8.1
ਇਸ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਘਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਸੰਖਿਆ 8.1 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ 50 ਮਜਦੂਰਾਂ ਦੀ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਲਿਖੀ ਵੰਡ ਸਾਰਣੀ ਉੱਤੇ ਵਿਚਾਰ ਕਰੋ ।

ਇੱਕ ਸਹੀ (ਉਚਿਤ) ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਇਸ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਪੱਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 150
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 20
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
= \(\frac{-12}{50}\) = -0.24
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
= 150 + (20)(-0.24)
= 150 – 4.8 =145.2
∴ ਫੈਕਟਰੀ ਦੇ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ₹ 145.20 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀ ਵੰਡ ਸਾਰਣੀ ਇੱਕ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦਾ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੇਬ ਖ਼ਰਚ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮੱਧਮਾਨ ਜੇਬ ਖ਼ਰਚਾ ₹ 18 ਹੈ | ਅਗਿਆਤ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾ ‘f ‘ ਪਤਾ ਕਰੋ :

ਹੱਲ:

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 18
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{X}\)) = a + \(\frac{\Sigma f_{i} d_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
\(\bar{X}\) = 18 + \(\frac{2 f-40}{44+f}\)
ਪਰ, ਅੰਕੜਿਆਂ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{x}\)) = 18 …….. (ਦਿੱਤਾ ਹੈ।)
∴ 18 = 18 + \(\frac{2 f-40}{44+f}\)
ਜਾਂ \(\frac{2 f-40}{44+f}\) = 18 – 18 = 0
ਜਾਂ 2f – 40 = 0
ਜਾਂ 2f = 40
ਜਾਂ f = \(\frac{40}{2}\) = 20
∴ ਅਗਿਆਤ ਬਾਰੰਬਾਰਤਾf = 20 ਹੈ । ਉੱਤਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸੇ ਹਸਪਤਾਲ ਵਿੱਚ, ਇੱਕ ਡਾਕਟਰ ਦੁਆਰਾ 30 ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੀ ਜਾਂਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ (heart beat) ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਨੋਟ ਕਰਕੇ ਹੇਠਾਂ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਵੰਡ ਸਾਰਣੀ ਵਿੱਚ ਸੰਖੇਪ ਰੂਪ ਨਾਲ ਲਿਖੀ ਗਈ । ਇੱਕ ਸਹੀ (ਉਚਿਤ) ਵਿਧੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਇਹਨਾਂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਮੱਧਮਾਨ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ :

ਹੱਲ:

ਉਪ੍ਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 75.5
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 3
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
= \(\frac{4}{30}\) = 0.13 (ਲਗਭਗ)
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
= 75.5 + 3 (0.13)
= 75.5 + 0.39
\(\bar{X}\) = 7889
∴ ਇਸਤਰੀਆਂ ਦੇ ਦਿਲ ਦੀ ਧੜਕਣ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿੰਟ ਮੱਧਮਾਨ ਸੰਖਿਆ 78.89 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਿਸੇ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ, ਫਲ ਵਿਕੇਤਾ, ਪੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਅੰਬ ਵੇਚ ਰਹੇ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੇਟੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸੀ । ਪੇਟੀਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਨੁਸਾਰ, ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਵੰਡ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸੀ :

ਇੱਕ ਪੇਟੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੀ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਸੰਖਿਆ ਪਤਾ ਕਰੋ । ਤੁਸੀਂ ਮੱਧਮਾਨ ਕੱਢਣ ਲਈ ਕਿਹੜੀ ਵਿੱਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਹੈ ?
ਹੱਲ:
ਕਿਉਂਕਿ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਅਤੇ ਪੇਟਿਆਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਮੁੱਲ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਪਗ ਵਿਚਲਣ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਾਂਗੇ।

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 57
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 3
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
\(\bar{u}\) = \(\frac{25}{400}\) = 0.0625
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 57 + 3 (0.0625)
= 57 + 0.1875
= 57.1875
= 57.19 ਲਗਭਗ
ਪੇਟੀ ਵਿੱਚ ਰੱਖੇ ਗਏ ਅੰਬਾਂ ਦੀ ਮੱਧਮਾਨ ਸੰਖਿਆ 57.19 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ ਕਿਸੇ ਮੁਹੱਲੇ ਦੇ 25 ਪਰਿਵਾਰਾਂ ਦੇ ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਹੋਏ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਖ਼ਰਚ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ :

ਇੱਕ ਉਚਿਤ ਵਿਧੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਕੇ ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਹੋਏ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ ।
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 225
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 50
∴ \(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
\(\bar{u}\) = \(-\frac{7}{25}\) = -0.28
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 225 + 50 (0.28)
\(\bar{X}\) = 225 – 14
\(\bar{X}\) = 211
ਭੋਜਨ ਉੱਪਰ ਹੋਏ ਖ਼ਰਚ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ ₹211 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਸਲਫਰ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ (SO₂) ਦੀ ਮਾਤਰਾ (Concentration) ਭਾਗ ਪ੍ਰਤੀ ਮਿਲਿਅਨ ਵਿੱਚ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇੱਕ ਇਲਾਕੇ ਦੇ 30 ਮੁਹੱਲਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਜਿਹਨਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਅਨੁਸਾਰ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਗਿਆ :

ਹਵਾ ਵਿੱਚ SO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ ।
ਹੱਲ:

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ,
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 0.10
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 0.04
\(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(\frac{-1}{30}\) = -0.33 (ਲਗਭਗ)
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 0.10 + 0.04(-0.33)
= 0.10 – 0.0013 = 0.0987 (ਲਗਭਗ)
ਹਵਾ ਵਿੱਚ SO₂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ 0.0987 ppm ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਕਿਸੇ ਜਮਾਤ ਦੀ ਅਧਿਆਪਕਾ ਨੇ ਪੂਰੇ ਸਾਲ ਦੌਰਾਨ ਆਪਣੀ ਜਮਾਤ ਦੇ 40 ਵਿਦਿਆਰਥੀਆਂ ਦੀ ਗੈਰਹਾਜ਼ਰੀ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ, ਅਨੁਸਾਰ ਰਿਕਾਰਡ ਕੀਤਾ ਗਿਆ । ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਗੈਰਹਾਜ਼ਿਰ ਰਿਹਾ ਉਸ ਦਾ ਮੱਧਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰੋ :

ਹੱਲ:

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 17
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, ਮੱਧਮਾਨ (\(\bar{X}\)) = a + \(\frac{\Sigma f_{i} d_{i}}{\Sigma f_{i}}\)
\(\bar{X}\) = 17 + \(\frac{(-181)}{40}\)
= 17 – 4.52 = 12.48
∴ ਇੱਕ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਜਿੰਨੇ ਦਿਨ ਗ਼ੈਰ ਹਾਜ਼ਰ ਰਿਹਾ 12.48 ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੀ ਸਾਰਣੀ 35 ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੀ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ (ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਵਿੱਚ) ਦਰਸਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਮੱਧਮਾਨ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ ਪਤਾ ਕਰੋ :

ਹੱਲ:

ਉਪਰੋਕਤ ਅੰਕੜਿਆਂ ਤੋਂ
ਕਾਲਪਨਿਕ ਮੱਧਮਾਨ (a) = 70
ਵਰਗ ਮਾਪ (h) = 10
\(\bar{u}\) = \(\frac{\Sigma f_{i} u_{i}}{\Sigma f_{i}}\) = \(\frac{-2}{35}\) = -0.057
ਸੂਤਰ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ‘ਤੇ, (\(\bar{X}\)) = a + h\(\bar{u}\)
\(\bar{X}\) = 70 + 10(-0.057)
= 70 – 0.57 = 69.43
ਮੱਧਮਾਨ ਸਾਖਰਤਾ ਦਰ 69.43% ਹੈ ।