Class 7

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 8 ਪੌਣ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 8 ਪੌਣ, ਤੂਫ਼ਾਨ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ

→ ਸਾਡੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਵਾ ਦਬਾਓ ਪਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ ਨੂੰ ਪੌਣਹਨੇਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ ਚੱਲਣ ਨਾਲ ਦਬਾਓ ਘੱਟਦਾ ਹੈ ।

→ ਗਰਮ ਹੋਣ ਤੇ ਹਵਾ ਫੈਲਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਠੰਢੀ ਹੋਣ ਤੇ ਸੁੰਗੜਦੀ ਹੈ ।

→ ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿੱਚ ਗਰਮ ਹਵਾ ਹਲਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਵੱਧ ਦਬਾਉ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਘੱਟ ਦਬਾਓ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਚੱਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਅਨੀਮੋਮੀਟਰ ਯੰਤਰ ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਹਵਾ ਦੀ ਗਤੀ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਪੌਣ-ਕੁੱਕੜਵਿੰਡ ਵੇਨ (Wind Vane) ਨਾਲ ਮਾਪੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੌਣ ਧਾਰਾਵਾਂ ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦੇ ਅਸਮਾਨ ਰੂਪ ਦੇ ਗਰਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਮਾਨਸੂਨੀ ਪੌਣਾਂ ਜਲ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੜੀਸਾ ਦੇ ਤਟ ਨੂੰ 18 ਅਕਤੂਬਰ, 1999 ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੇ ਪਾਰ ਕੀਤਾ ਸੀ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦਾ ਪੌਣ ਵੇਗ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਚੱਕਰਵਾਤ, ਬਹੁਤ ਹੀ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਘੁੰਮਣਘੇਰੀ ਵਾਲੀ ਹਵਾ ਵਾਲਾ ਤੁਫ਼ਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ ਦਬਾਉ ਵਾਲੇ ਕੇਂਦਰ ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੀਪ ਆਕਾਰ ਦੇ ਬੱਦਲ ਨਾਲ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਵਾਲੇ ਭਿਆਨਕ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੂੰ ਝੱਖੜ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਸਮਾਨੀ ਬਿਜਲੀ (Lightning) ਸਮੇਂ ਪੈਦਾ ਹੋਈ ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨੂੰ ਗਰਜਨ (Thunder) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਤੇਜ਼ ਹਨੇਰੀ ਨਾਲ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਭਾਰੀ ਮੀਂਹ ਨੂੰ ਤੁਫ਼ਾਨ (Storm) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅਮਰੀਕਾ ਦਾ ਹਰੀਕੇਨ ਅਤੇ ਜਾਪਾਨ ਦਾ ਟਾਈਫੁਨ ਚੱਕਰਵਾਤ ਹੀ ਹੈ ।

→ ਟੱਰਨੇਡੋ ਗੂੜੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੀਪ ਵਰਗੇ ਬੱਦਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਹੜੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਲ ਅਤੇ ਆਕਾਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਸਮਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਹਰ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਪਾਕ੍ਰਿਤਿਕ ਆਫ਼ਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਚੱਕਰਵਾਤ, ਟੱਰਨੇਡੋ, ਆਦਿ ਸੰਪੱਤੀ, ਤਾਰਾਂ, ਸੰਚਾਰ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦਾ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਸਮੇਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਨੀਤੀਆਂ ਅਪਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਉਪਗ੍ਰਹਿ ਅਤੇ ਰਾਡਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਚੱਕਰਵਾਤ ਚੇਤਾਵਨੀ 48 ਘੰਟੇ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਖ਼ੁਦ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗੀ ਸਹਾਇਤਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਆਪਣੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾ ਲੈਣੀ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਉਪਾਵਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਰੱਖਣਾ ਲਾਹੇਵੰਦ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

• ਪੌਣ-ਗਤੀਸ਼ੀਲ ਹਵਾ ਪੌਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਮਾਨਸੂਣ ਪੌਣ-ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਆਉਣ ਵਾਲੀ ਪੌਣ ਜੋ ਜਲਵਾਸ਼ਪਾਂ ਨਾਲ ਭਰੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਾਨਸੂਨ ਪੌਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਟੱਰਨੇਡੋ-ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੀਪ ਦੇ ਬੱਦਲ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕੰਪਦਾਰ ਸੰਰਚਨਾ ਆਕਾਸ਼ ਤੋਂ ਧਰਤੀ ਤਲ ਦੇ ਵਲ ਆਉਂਦੀ ਜਾਪਦੀ ਹੈ, ਟੱਰਨੇਡੋ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
• ਚੱਕਰਵਾਤ-ਉੱਚ ਵੇਗ ਨਾਲ ਹਵਾ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਪਰਤਾਂ ਦਾ ਕੁੰਡਲੀ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਘੁੰਮਣਾ ਚੱਕਰਵਾਤ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 7 ਮੌਸਮ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੂਲਨ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 7 ਮੌਸਮ, ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲਵਾਯੂ ਅਨੁਸਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਅਨੁਕੂਲਨ

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਦਿਨ-ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਅਤੇ ਹਫ਼ਤੇ-ਦਰ-ਹਫ਼ਤੇ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਤਾਪਮਾਨ, , ਨਮੀ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਮੀ, ਹਵਾ ਵਿਚਲੇ ਜਲਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦਾ ਮਾਪ ਹੈ ।

→ ਭਾਰਤੀ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ, ਮੌਸਮ ਦੇ ਪੂਰਵ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀਦਿਨ ਵਿਭਿੰਨ ਥਾਵਾਂ ਦੇ ਤਾਪ, ਹਵਾ ਵੇਗ ਆਦਿ ਦੇ ਅੰਕੜੇ ਇਕੱਠੇ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਮੀਂਹ, ਹਵਾ ਗਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਹਵਾ-ਮੰਡਲ ਦੀ ਪਰਿਸਥਿਤੀ ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਪਲ ਵਿੱਚ ਹੀ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਉਹ ਕਾਰਕ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਉੱਤੇ ਮੌਸਮ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਮੌਸਮ ਦੇ ਘਟਕ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਣ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਉੱਚਤਮ-ਨਿਊਨਤਮ ਤਾਪਮਾਪੀ ਉਪਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਦਿਨ ਦਾ ਉੱਚਤਮ ਤਾਪਮਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੁਪਹਿਰ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਿਊਨਤਮ ਤਾਪਮਾਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਵੇਰ ਵੇਲੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਸਾਰੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਸੂਰਜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਰਾਤ ਜਲਦੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਦੀ ਲੰਬਾਈ, ਉਸ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ਉੱਤੇ ਬਣਿਆ ਮੌਸਮ ਦਾ ਪੈਟਰਨ, ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਜਲਵਾਯੂ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਕਿਸਮ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਗਰਮ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਤੋਂ ਗਰਮ ਅਤੇ ਨਮੀ ਤਕ ਬਦਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਲਵਾਯੂ ਦਾ ਜੀਵਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵ ਹੈ ।

→ ਜੰਤੂ ਉਹਨਾਂ ਸਥਿਤੀਆਂ ਵਿੱਚ ਜਿਉਣ ਦੇ ਲਈ ਅਨੁਕੂਲਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਉਹ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ, ਧਰੁਵਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਉੱਤਰੀ ਧਰੁਵ ਅਤੇ ਦੱਖਣੀ ਧਰੁਵ ॥

→ ਕੈਨੇਡਾ, ਗਰੀਨਲੈਂਡ, ਆਈਸਲੈਂਡ, ਨਾਰਵੇ, ਸਵੀਡਨ, ਫਿਨਲੈਂਡ, ਅਮਰੀਕਾ ਵਿੱਚ ਅਲਾਸਕਾ ਅਤੇ ਅਲਾਸਕਾ ਅਤੇ ਰੂਸ ਦੇ ਸਾਈਬੇਰੀਆਈ ਖੇਤਰ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ ਹਨ ।

→ ਭਾਰਤ, ਮਲੇਸ਼ੀਆ, ਇੰਡੋਨੇਸ਼ੀਆ, ਬਾਜ਼ੀਲ, ਕਾਂਗੋ ਗਣਤੰਤਰ, ਕੀਨੀਆ, ਯੁਗਾਂਡਾ ਅਤੇ ਨਾਈਜੀਰੀਆ ਵਿੱਚ ਊਸ਼ਣ-ਕਟੀਬੰਧ ਵਰਖਾ ਵਣ ਮਿਲਦੇ ਹਨ |

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਰਦ ਜਲਵਾਯੂ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਪੈਨਗੁਇਨ ਅਤੇ ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ, ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ !

→ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰ ਸਫ਼ੈਦ ਬਰਫ਼ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ ਦੇ ਸਰੀਰ ਉੱਪਰ ਸਫ਼ੈਦ ਵਾਲ ਉਸਦੀ ਰੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ਫੜਨ ਵਿੱਚ ਮੱਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੈਨਗੁਇਨ ਵੀ ਚੰਗੇ ਤਾਰੁ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ, ਆਸਾਨੀ ਨਾਲ ਸਫ਼ੈਦ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਿੱਚ ਮਿਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਧਰੁਵੀ ਰਿੱਛ ਅਤੇ ਪੈਨਗੁਇਨ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਕਈ ਹੋਰ ਜੰਤੂ ਵੀ ਧਰੁਵੀ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ |

→ ਕਈ ਮੱਛੀਆਂ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ · ਰਹਿ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਊਸ਼ਣ-ਕਟੀਬੰਧ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਖੇਤਰ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇਤੇੜੇ ਸਥਿਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਪਮਾਨ 15°C ਤੋਂ 40°C ਤਕ ਬਦਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸਾਲ ਭਰ ਰਾਤ ਅਤੇ ਦਿਨ ਦੀ ਲੰਬਾਈ ਲਗਭਗ ਬਰਾਬਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

1. ਮੌਸਮ-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਤਾਪਮਾਨ, ਨਮੀ, ਵਰਖਾ, ਹਵਾ ਗਤੀ ਆਦਿ ਦੇ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਅਵਸਥਾ, ਉਸ ਥਾਂ ਦਾ ਮੌਸਮ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਜਵਲਾਯੂ-ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਦੀ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ, ਜਿਵੇਂ 25 ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠੇ ਅੰਕੜਿਆਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਬਣਿਆ ਮੌਸਮ ਦਾ ਪੈਟਰਨ ਉਸ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਅਨੁਕੂਲਨ-ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੱਛਣ ਅਰਥਾਤ ਸੁਭਾਅ ਜਿਹੜਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇੱਕ ਆਵਾਸ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਦੇ ਅਨੁਕੂਲ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਅਨੁਕੂਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪ੍ਰਵਾਸ-ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਖ਼ਤ ਜਲਵਾਯੂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੇ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੋ ਦੁਸਰੇ ਥਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨਾਂਤਰਨ, ਪ੍ਰਵਾਸ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 6 ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 6 ਭੌਤਿਕ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ

→ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜੀਵਨ ਦੀ ਪ੍ਰਵਿਰਤੀ ਹੈ । ਸਾਡੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਕਈ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-
(i) ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਤੇ
(ii) ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ।

→ ਪਰਿਵਰਤਨ ਦਾ ਹਮੇਸ਼ਾ ਕੋਈ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਹੋਰਨਾਂ ਨੂੰ ਕੰਟਰੋਲ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਨਵਾਂ ਪਦਾਰਥ ਨਹੀਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪਰਤੇ ਨਹੀਂ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਗੁਣ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖ ਨਵੇਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮਾਨਤਾਵਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਸਾਈਜ਼, ਮਾਪ, ਰੰਗ, ਅਵਸਥਾ ਵਰਗੇ ਗੁਣ ਉਸਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਰਿਵਰਤਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ ਦੀ ਪੱਟੀ (ਰਿਬਨ) ਚਮਕੀਲੇ ਸਫ਼ੈਦ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਨਾਲ ਜਲਦੀ ਹੈ ।

→ ਜਦੋਂ ਚੂਨੇ ਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਗੁਜ਼ਾਰੀ (ਲੰਘਾਈ) ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਦੁਧੀਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਵਿੱਚ ਧੁਨੀ, ਪ੍ਰਕਾਸ਼, ਤਾਪ, ਗੰਧ, ਗੈਸ, ਰੰਗ ਆਦਿ ਉਪਜਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਜਲਣਾ ਇੱਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਸ਼ਮਾ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਓਜ਼ੋਨ ਦੀ ਇੱਕ ਪਰਤ ਹੈ ।

→ ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਣ ਲਈ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਗੈਲਵੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਲੋਹੇ ਦੇ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਪਰਤ ਚੜਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਪੇਂਟ ਕਰਕੇ ਜੰਗ ਲੱਗਣ ਤੋਂ ਬਚਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਕ੍ਰਿਸਟਲੀਕਰਣ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਕਿਸੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਘੋਲ ਵਿੱਚੋਂ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਕ੍ਰਿਸਟਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

• ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਭੌਤਿਕ ਗੁਣ ਹੀ ਬਦਲਣ ਅਤੇ ਕੋਈ ਨਵੇਂ ਪਦਾਰਥ ਨਾ ਪੈਦਾ ਹੋਣ, ਭੌਤਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਦਾਹਰਨ-ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਮਕ ਦਾ ਘੋਲ ।
• ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ-ਅਜਿਹੇ ਪਰਿਵਰਤਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਨਵੇਂ ਗੁਣਾਂ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਪਦਾਰਥ ਬਣਨ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਉਦਾਹਰਨ-ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਜਲਾਉਣਾ ।
• ਜੰਗਾਲ (ਢੰਗ) ਲੱਗਣਾ-ਲੋਹੇ ਦੁਆਰਾ ਨਮੀ (ਸਿਲ਼) ਯੁਕਤ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦੀ ਪਰਤ ਨਾਲ ਢੱਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੰਗਾਲ ਲੱਗਣਾ ਆਖਦੇ ਹਨ।

• ਗੈਲਵੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨ-ਲੋਹੇ ਨੂੰ ਜੰਗ ਤੋਂ ਬਚਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਉੱਪਰ ਜ਼ਿੰਕ ਦੀ ਪਰਤ ਜਮਾਂ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਗੈਲਵੇਨਾਈਜੇਸ਼ਨ ਆਖਦੇ ਹਨ । | ਕ੍ਰਿਸਟਲੀਕਰਣ-ਕਿਸੇ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਵੱਡੇ ਮਾਪ ਦੇ ਭ੍ਰਿਸ਼ਟਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਸਟਲੀਕਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 5 ਤੇਜ਼ਾਬ, ਖਾਰ ਅਤੇ ਲੂਣ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 5 ਤੇਜ਼ਾਬ, ਖਾਰ ਅਤੇ ਲੂਣ

→ ਅਸੀਂ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਸੁਆਦ ਵਾਲੇ ਕਈ ਪਦਾਰਥ ਖਾਂਦੇ ਹਾਂ |

→ ਕੁੱਝ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕੌੜਾ, ਖੱਟਾ, ਮਿੱਠਾ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਖੱਟਾ ਸੁਆਦ ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਤੇਜ਼ਾਬ (ਐਸਿਡ) ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਐਸਿਡ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਉੱਤਪਤੀ ਲੈਟਿਨ ਸ਼ਬਦ ਐਸਿਯਰ (Acere) ਤੋਂ ਹੋਈ ਜਿਸਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਖੱਟਾ ।

→ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਛੂਹਣ ਵਿੱਚ ਸਾਬਣ ਵਰਗੇ ਚੀਕਣੇ ਜਾਪਦੇ ਹਨ, ਖਾਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸੁਚਕ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਅਤੇ ਖਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਘੋਲਾਂ ਨਾਲ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਨੂੰ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਜਾਂ ਖਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦੇ ਪਰੀਖਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਹਲਦੀ, ਲਿਟਮਸ ਅਤੇ ਗੁੜ੍ਹਲ ਚਾਇਨਾ ਰੋਜ਼ ਦੀਆਂ ਪੰਖੜੀਆਂ ਕੁਦਰਤੀ ਸੂਚਕ ਹਨ ।

→ ਉਦਾਸੀਨ ਘੋਲ, ਲਾਲ ਜਾਂ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾ ਤਾਂ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਾਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਫੀਨੌਲਫਥੈਲੀਨ ਇੱਕ ਸੰਸ਼ਲਿਸ਼ਟ ਸੂਚਕ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗਸ਼ਾਲਾ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਤੇਜ਼ਾਬ (ਐਸਿਡ) ਪ੍ਰਬਲ (ਤੇਜ਼) ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਦੁਸਰੇ ਦੁਰਬਲ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਕਿਸੇ ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਖਾਰ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ, ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਅਪਚਨ (ਬਦਹਜ਼ਮੀ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰਤੀ ਅਮਲ ਐਂਟਐਸਿਡ) ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੀੜੇ ਦੇ ਡੰਗ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਦੇ ਉਪਚਾਰ ਲਈ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਸੋਡੇ (ਬੇਕਿੰਗ ਸੋਡਾ) ਨਾਲ ਰਗੜ ਕੇ ਜਾਂ ਕੈਲਾਮਾਈਨ (ਜਿਕ ਕਾਰਬੋਨੇਟ) ਦਾ ਘੋਲ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਤੇਜ਼ਾਬੀਪਨ ਦਾ ਚੂਨੇ ਜਾਂ ਬੁਝੇ ਹੋਏ ਚੂਨੇ (ਖਾਰ) ਨਾਲ ਉਪਚਾਰ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਇਹ ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਦੀ ਹੀ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ । ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਾਰੇਪਨ ਨੂੰ ਜੈਵ ਪਦਾਰਥ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਕੇ ਸਮਾਪਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕਾਰਖ਼ਾਨਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਿਕਲੇ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਉਤਪਾਦ (ਵਿਅਰਥ ਉਤਪਾਦ) ਨੂੰ ਖਾਰੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਉਦਾਸੀਨ ਕਰਨ ਮਗਰੋਂ ਹੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਛੱਡਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

1. ਤੇਜ਼ਾਬ (ਐਸਿਡ)-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਖੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਨੀਲੇ ਲਿਟਮਸ ਦੇ ਘੋਲ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਉਸ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਲਾਲ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਖਾਰ (ਐਲਕਲੀ)-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੁਆਦ ਕੌੜਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜਿਹੜੇ ਲਾਲ ਲਿਮਸ ਦੇ ਘੋਲ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਉਸਦਾ ਰੰਗ ਨੀਲਾ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਖਾਰ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ-ਕਿਸੇ ਤੇਜ਼ਾਬ ਅਤੇ ਖਾਰ ਦੀ ਆਪਸ ਵਿੱਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਪ੍ਰਤੀਕਿਰਿਆ ਉਦਾਸੀਨੀਕਰਨ ਕਿਰਿਆ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
4. ਉਦਾਸੀਨ ਘੋਲ-ਅਜਿਹਾ ਘੋਲ ਜਿਹੜਾ ਨਾ ਤੇਜ਼ਾਬੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖਾਰੀ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ ਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਉਦਾਸੀਨ ਘੋਲ ਆਖਦੇ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਜਿਹੜਾ ਘੋਲ ਸੂਚਕ ਦੇ ਰੰਗ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲਦਾ ਹੈ, ਉਦਾਸੀਨ ਘੋਲ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
5. ਸੂਚਕ-ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਜਾਂ ਅਜਿਹੇ ਪਦਾਰਥ ਜੋ ਵਿਭਿੰਨ ਤੇਜ਼ਾਬਾਂ, ਖਾਰਾਂ ਅਤੇ ਉਦਾਸੀਨ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨਾਲ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗ ਦਰਸਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਸੂਚਕ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 18 ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ

PSEB 7th Class Science Guide ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Intext Questions and Answers

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 216)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਰੰਗ ਵਿੱਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਰੰਗਹੀਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ! ਇਹ ਪਾਣੀ ਸੁੱਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਪੀਣ ਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਦੁਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀਪਾਣੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਸੁਖਮਜੀਵ ਉਪਸਥਿਤ ਹੋਣ, ਉਹ ਵੀ ਰੰਗਹੀਨ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਜੇਕਰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਰੰਗਦਾਰ ਘੁਲੀ ਹੋਈ ਮਿੱਟੀ ਜਾਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਕਾਲੇ ਭੂਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਡਰੇਨ/ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕੋਈ ਦੋ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੰਦੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬਨਿਕ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ-

• ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ,
• ਨਦੀਨ ਨਾਸ਼ਕ,
• ਫਲ ਸਬਜ਼ੀਆਂ,
• ਮਨੁੱਖੀ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਮਲ !

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 217)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਮਾਰਗ ਵਿੱਚ ਮੈਨ-ਹੋਲ ਕਿਉਂ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਮਾਰਗ ਦੇ ਹਰੇਕ 50-60 ਮੀਟਰ ਦੀ ਦੂਰੀ ‘ਤੇ ਜਾਂ ਦੋ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨਾਂ ਦੇ ਜੋੜ ’ਤੇ ਜਿੱਥੇ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲਣੀ ਹੋਵੇ, ਉੱਤੇ ਮੈਨ-ਹੋਲ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਇਨ੍ਹਾਂ ਅੰਦਰ ਦਾਖ਼ਲ ਹੋ ਕੇ ਵਿਅਕਤੀ ਜਲ-ਮਲ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਦਾ ਪਤਾ ਅਤੇ ਨਿਦਾਨ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਿਸੇ ਖੁੱਲੇ ਜਲ-ਨਿਕਾਸ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਉਸਦੇ ਨਜ਼ਦੀਕ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਦੋ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਕਰੋਚ ਤਿੱਲਚਿੱਟਾ) ਅਤੇ ਬਿੱਛੂ |

ਸੋਚੋ ਅਤੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ : (ਪੇਜ 220)

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹਵਾ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਤਰਲ ਦੀ ਦਿੱਖ (Appearance) ਵਿੱਚ ਕੀ ਪਰਿਵਰਤਨ ਆਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਰਲ ਦਾ ਰੰਗ ਥੋੜ੍ਹਾ ਸਾਫ਼ ਅਤੇ ਹਲਕੇ ਰੰਚਾ ਦਾ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰੇਤ ਫਿਲਟਰ ਦੁਆਰਾ ਕੀ ਵੱਖ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੇਤ ਫਿਲਟਰੇਸ਼ਨ ਦੁਆਰਾ ਅਣਘੁਲ ਠੋਸ ਕਣ ਵੱਖ ਹੋ ਗਏ ।

PSEB 7th Class Science Guide ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਅਤੇ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਨੂੰ ………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ,

(ii) ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਗਾਰ ਵਿੱਚ ਲਗਭਗ …………. ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
97%,

(iii) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ਤੇ ਬੈਠੇ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ …………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਾਰ,

(iv) ……. ਅਜਿਹੀ ਥਾਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਦੁਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਲ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ,

(v) ਸਫ਼ਾਈ ਸੰਬੰਧੀ ………….. ਆਦਤਾਂ ਅਪਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਚੰਗੀਆਂ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਲਿਖੋ

(i) ਖੁੱਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਦੀ ਗੰਧ ਅਤੇ ਦਿੱਖ ਬਹੁਤ ਮਨਮੋਹਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(ii) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫ਼ਾਫੇ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੱਟੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ,

(iii) ਖੁੱਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਥਾਂਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਾ ਨਾ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਭੋਜਨ ਦੇ ਬਚੇ ਠੋਸ ਟੁਕੜੇ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ਕਾਲਮ “ਅ” ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਉ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਉਪਚਾਰ ।
(ii)  ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਅ) ਟਾਈਫਾਈਡ
(iii) ਵਿਅਰਥ ਜਲ-ਸੋਧਣ	(ੲ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ
(iv) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ।	(ਸ) ਨਾਈਟ੍ਰੇਟ ਅਤੇ ਫਾਸਫੇਟ
(v) ਸੁੱਕੀ ਗਾਰ	(ਹ) ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ॥

ਉੱਤਰ –

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਹ) ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ
(ii) ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ	(ਸ) ਨਾਈਵੇਟ ਅਤੇ ਫਾਸਫੇਟ
(iii) ਵਿਅਰਥ ਜਲ-ਸੋਧਣ	(ੳ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਉਪਚਾਰ
(iv) ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਿਮਾਰੀ ।	(ਅ) ਟਾਈਫਾਈਡ
(v) ਸੁੱਕੀ ਗਾਰ	(ੲ) ਰੂੜੀ ਖਾਦ ।

4. ਬਹੁ-ਵਿਕਲਪੀ ਉੱਤਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ-

(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਯੰਤਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ
(ਅ) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ
(ਇ) ਗਾਰ ਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲਾ ਟੈਂਕ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

(ii) ਵਿਅਰਥ-ਜਲ ਸੋਧਕ ਪਲਾਂਟ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਬਾਇਓਗੈਸ
(ਆ) ਗਾਰ
(ਇ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ ।

(iii) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਰਸਾਇਣ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੀਟਾਣੂ ਬਹਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) ਕਲੋਰੀਨ
(ਅ) ਓਜ਼ੋਨ
(ਇ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਉ ਅਤੇ ਅ ਦੋਵੇਂ ।

(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲਟ ਦਿਵਸ ਹਰ ਸਾਲ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
(ਉ) 29 ਨਵੰਬਰ
(ਅ) 19 ਅਕਤੂਬਰ
(ਈ) 19 ਨਵੰਬਰ
(ਸ) 29 ਅਕਤੂਬਰ ॥
ਉੱਤਰ-
(ੲ)19 ਨਵੰਬਰ ।

(v) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀ ਮੌਕੇ ਤੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ
(ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਟੈਂਕ
(ੲ) ਰਸਾਇਣਿਕ ਟਾਇਲਟ
(ਸ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਹੀ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ-ਇਹ ਉਹ ਗੰਦਾ ਪਾਣੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਘਰਾਂ, ਦਫ਼ਤਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਖੇਤਾਂ ਅਤੇ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਗਾਰ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਗਾਰ-ਜੋ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ‘ਤੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਗਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਨਿਰਮਲ ਜਲ ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਕੀਤਾ ਜਲ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਨਿਰਮਲ ਜਲ (ਜਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ)-ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਰੰਗਹੀਨ, ਗੰਧਹੀਨ ਅਤੇ ਸੁਆਦ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਦਾ ph ਮਾਨ 7 ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦਾ ਜਲ ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਦਾ ਉਬਾਲ ਦਰਜਾ 100°C ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸ਼ੁੱਧ ਜਲ ਕੋਈ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਜਾਂ ਲਟਕਦੀ ਹੋਈ ਕੋਈ ਅਸ਼ੁੱਧੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਕੀਟਾਣੂ ਰਹਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ-ਇਹ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣ-ਆਕਸ਼ੀ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵੱਲ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਇਹ ਤਕਨੀਕ ਉੱਥੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਿਅਰਥੁ ਪਾਣੀ , ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਲ ਨੂੰ ਪਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਰਸਤੇ ਗਾਰ ਦੀ ਡੂੰਘਾਈ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ-ਪ੍ਰਣਾਲੀ-ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਤੱਕ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਸੋਧ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਸ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਹਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਉਸ ਥਾਂ ਤੇ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਵੱਖ ਕਰਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਜਾਂ ਜਲ ਸੋਧਣ ਜਾਂ ਉਪਚਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਜਲ ਸੋਧਣ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਦੂਰ ਕਰਨ ਲਈ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਣ ਨੂੰ ਸਮੁੱਚੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਤੇਲ, ਘਿਉ ਆਦਿ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ, ਘਿਉ ਆਦਿ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ-ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਵੇਲੇ ਬਚੇ ਹੋਏ ਤੇਲ, ਘਿਉ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਦੀ ਥਾਂ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਪਾਉ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਕੇ ਨਿਕਾਸੀ ਵਾਲੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਵਿੱਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚਲੇ ਮੁਸਾਮਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ਦਾ ਕੀ ਕੰਮ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਛੜਾਂ ਵਾਲੀ ਜਾਲੀ ਦਾ ਕੰਮ–ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧਕ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਠੋਸ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਡੱਬੇ ਕੱਪੜੇ ਦੇ ਟੁਕੜੇ ਨੈਪਕਿਨ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੀਆਂ ਵਸਤਾਂ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਰੀਏ ਵਾਲੇ ਜਾਲ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਰੋਕ ਕੇ ਅੱਡ ਕਰ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟੋ iਟਿੱਪਣੀ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ-ਕੂੜੇ ਨੂੰ ਖਿਲੇਰਣ ਨਾਲ ਨਾ ਕੇਵਲ ਸਾਡਾ ਆਲਾ-ਦੁਆਲਾ ਹੀ ਗੰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ਬਲਕਿ ਵਾਤਾਵਰਣ ਵੀ ਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਅਤੇ ਭੈੜੀ ਬਦਬੂ ਵੀ ਆਵੇਗੀ ਜਿਹੜੀ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਅਤੇ ਤਿਲਚੱਟੇ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੋਵੇਗੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਕਈ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਵੀ ਹੋਣਗੀਆਂ । ਇਸ ਲਈ ਕੁੜੇ ਨੂੰ ਕੇਵਲ ਕੁੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਬਦਲਵੇਂ ਪ੍ਰਬੰਧ-ਜਿੱਥੇ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨਾ ਹੋਵੇ ਉੱਥੇ ਘੱਟ ਖਰਚੇ ਵਾਲੀਆਂ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੇ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀਆਂ ਪ੍ਰਣਾਲੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਟੈਂਕ, ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਪਿੱਟ ਆਦਿ ਬਣਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਸੋਧ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਛੋਟੀ ਜਿਹੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਜੀਵਾਣੂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜੋ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਮੁੱਖ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪਾਈਪਾਂ ਨਾਲ ਕੋਈ ਸੰਬੰਧ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ । ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਿਪਟਾਰੇ ਦੀ ਤਕਨੀਕ ਉੱਥੇ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਮਲ ਨੂੰ ਪਖਾਨਿਆਂ ਤੋਂ ਬੰਦ ਪਾਈਪਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸਿੱਧਾ ਹੀ ਬਾਇਓਗੈਸ ਪਲਾਂਟ ਵਿੱਚ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਜਲ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਕਿਵੇਂ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਅੰਦਰ ਜੈਵਿਕ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਸ ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਸਿੱਧੇ ਹੀ ਜਲ-ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤਾ ਜਾਏਗਾ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਜੈਵਿਕ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਕੀਟਾਣੂ ਆਦਿ ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਾਰਨ ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫ਼ਾਈਡ, ਦਸਤ, ਪੋਲਿਓ ਅਤੇ ਹੈਪਾਟਾਈਟਸ ਵਰਗੇ ਰੋਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖਾਨਾ ਕਰਨਾ, ਵਿਸ਼ੇ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਰੇਲ ਦੀਆਂ ਪਟੜੀਆਂ ਤੇ, ਨਦੀ ਦੇ ਕੰਢਿਆਂ ਜਾਂ ਖੇਤਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਪਖ਼ਾਨਾ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆ ਪੈਦਾ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਹੈਜ਼ਾ, ਟਾਈਫਾਈਡ, ਦਸਤ, ਪੋਲਿਓ ਅਤੇ ਹੈਪਾਟਾਈਟਸ ਵਰਗੀਆਂ ਕਈ ਜਾਨਲੇਵਾ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਵਿੱਚ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਨਾਲ ਫੈਲੀ ਗੰਦਗੀ ਕਾਰਨ ਹਰ ਸਾਲ ਲਗਭਗ ਇੱਕ ਲੱਖ ਮਨੁੱਖਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਥਾਨਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ-ਨਿਕਾਸ ਕਰਨ ਦੀ ਆਦਤ ਆਮ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਮਲ ਰਸਤੇ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਦੇ ਕੀਟਾਣੂਆ ਬੱਚਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਗਲ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਬੈਕਟੀਰੀਆ, ਪਰਜੀਵੀ, ਵਿਸ਼ਾਣੂਆਂ ਦਾ ਵੱਡਾ ਭੰਡਾਰ ਜਮਾਂ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਬੀਮਾਰੀਆਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇੱਥੋਂ ਤੱਕ ਕਿ ਮੌਤ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਬੰਧਨ (Sewage system) ਦੀ ਸੁਚਾਰੂ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਤੁਸੀਂ ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੋਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਸੁਚਾਰੂ ਵਿਵਸਥਾ ਲਈ ਕਦਮ-ਸਾਨੂੰ ਘਰ ਵਿਚ ਮਲ-ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਬੰਧ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਚੰਗੀਆਂ ਆਦਤਾਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ।

• ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਰਬਾਦ ਨਾ ਕਰੋ | ਹਰ ਵਾਰ ਜਦੋਂ ਤੁਸੀਂ ਟਾਇਲਟ ਨੂੰ ਫਲੱਸ਼ ਕਰਦੇ ਹੋ ਜਾਂ ਬਿਨਾਂ ਲੋੜ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਚੱਲਦਾ ਛੱਡਦੇ ਹੋ ਤਾਂ ਇਸ ਨਾਲ ਜਲ-ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਅਤੇ ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਵੀ ਭਾਰ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।
• ਟਾਇਲਟ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਚਰਾ ਟੋਕਰੀ ਵਜੋਂ ਨਾ ਕਰੋ ।
• ਜਲ ਬਚਾਉਣ ਯੋਗ ਟਾਇਲਟ ਲਗਾਓ । ਹਰ ਵਾਰ ਫਲੱਸ਼ ਕਰਨ ਸਮੇਂ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣ ਲਈ ਮਾਣਕ ਫਲੱਸ਼ ਟੈਂਕ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਇੱਟ ਰੱਖ ਦਿਓ ।
• ਕੇਵਲ ਫਾਸਫੇਟ-ਮੁਕਤ ਸਾਬਣ ਅਤੇ ਡਿਟਰਜੈਂਟ ਵਰਤੋਂ ।
• ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਉਦੋਂ ਹੀ ਕਰੋ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣ ਵਾਲੇ ਹੋਣ ।
• ਚਾਹ-ਪੱਤੀ, ਰੂ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਪਾਲੀਥੀਨ), ਸੈਨੀਟਰੀ ਤੋਲੀਏ, ਨਰਮ ਖਿਡੌਣੇ ਆਦਿ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨਿਕਾਸੀ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸੁੱਟੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਡਰੇਨ ਬੰਦ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਰਕੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦਾ ਸੁਤੰਤਰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਅਪਘਟਨ ਕਿਰਿਆ ਮੱਧਮ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
• ਪੇਂਟ, ਦਵਾਈਆਂ, ਮਸ਼ੀਨ ਦਾ ਤੇਲ, ਗ੍ਰੀਸ, ਕੀਟਨਾਸ਼ਕ ਆਦਿ ਵਰਗੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਨਾ ਸੁੱਟੋ ਕਿਉਂਕਿ ਇਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਮਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ-

(i) ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ………… ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ,

(ii) ਘਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮੁਕਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਫ਼ਜੂਲ ਪਾਣੀ ………… ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ,

(iii) ਖ਼ੁਸ਼ਕ ………. ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੱਲਜ,

(iv) ਨਾਲੀਆਂ ………… ਅਤੇ ………… ਦੇ ਦੁਆਰਾ ਚੱਕੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ, ਵਸਾ,

(v) ਢੱਕਣ ਨਾਲ ਢਕੀ ਹੋਈ ਉਹ ਖੁੱਲੀ ਥਾਂ ਜਿਸ ਰਸਤੇ ਵਿਅਕਤੀ ਅੰਦਰ ਜਾ ਕੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਨੂੰ ਚੈਕ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ……….. ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੇਨ-ਹੋਲ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦਾ ਕਾਲਮ ‘ਅ’ ਨਾਲ ਸਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ	(ਉ) 19 ਦਸੰਬਰ
(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ	(ਅ) ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸਥਲ
(iii) ਖੁੱਲੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ	(ੲ) ਗਾਰ, ਬਾਇਓਗੈਸ
(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲੈਟ ਦਿਵਸ	(ਸ) 22 ਮਾਰਚ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਵਿਅਰਥ ਜਲ ਸੋਧ ਦੇ ਸਹਿ ਉਤਪਾਦ	(ੲ) ਗਾਰ, ਬਾਇਓਗੈਸ
(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ	(ਸ) 22 ਮਾਰਚ
(iii) ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ	(ਅ) ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਮੱਛਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਜਣਨ ਸਥਲ
(iv) ਵਿਸ਼ਵ ਟਾਇਲੈਟ ਦਿਵਸ	(ਉ) 19 ਦਸੰਬਰ ।

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਧਰਤੀ ਹੇਠਾਂ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
(ਉ) ਗਾਰ
(ਅ) ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ
(ੲ) ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ
(ਸ) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਮਲ ਵਿਸਰਜਨ ।

(ii) ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
(ਉ) 22 ਮਾਰਚ
(ਅ) 22 ਫਰਵਰੀ
(ੲ) 22 ਅਪ੍ਰੈਲ
(ਸ) 22 ਜੂਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) 22 ਮਾਰਚ ।

(iii) ਪਰਾਬੈਂਗਣੀ ਵਿਕਿਰਣਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੈਸ ਸੋਖਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ
(ਅ) ਆਕਸੀਜਨ
(ਈ) ਓਜ਼ੋਨ
(ਸ) ਹਾਈਡਰੋਜਨ ॥
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਓਜ਼ੋਨ ।

(iv) ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਨਾਲ ਰੋਗ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪੀਲਿਆ
(ਅ) ਪੇਚਿਸ਼,
(ਇ) ਹੈਜ਼ਾ
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਇਹ ਸਾਰੇ ਹੀ ।

(v) ਮਲੇਰੀਆ ਫੈਲ ਸਕਦਾ ਹੈ
(ੳ) ਖੁਲ੍ਹੀਆ ਨਾਲੀਆਂ
(ਅ) ਬੰਦ ਨਾਲੀਆਂ
(ਇ) ਟੁਟੀਆਂ
(ਸ) ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਪਾਈਪਾਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਖੁਲੀਆਂ ਨਾਲੀਆਂ ।

4. ਹੇਠ ਦਿੱਤੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ-

(i) ਅਣਸੋਧੇ ਮਲ-ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਜਲ ਭੰਡਾਰਾਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(ii) ਬਚਿਆ ਹੋਇਆ ਤੇਲ ਅਤੇ ਘਿਓ ਨੂੰ ਡਰੇਨ ਵਿੱਚ ਵਹਾਓ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗਲਤ

(iii) ਪਾਲੀਥੀਨ ਦੇ ਲਿਫਾਫੇ ਜਾਂ ਟੁੱਕੜੇ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣ ਨਾਲ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ (Choke) ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਕੱਚਰੇ ਨੂੰ ਸਿਰਫ਼ ਕੁੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਜਲ-ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਣ ਟੈਂਕ ਦੇ ਤਲ ਦੇ ਬੈਠੇ ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਨੂੰ ਗਾਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਦਿਨ ਵਿਸ਼ਵ ਜਲ ਦਿਵਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਨਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
22 ਮਾਰਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਫ਼ਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਮ ਨਾਲ ਜਾਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਉਪਚਾਰ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਘਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਹਸਪਤਾਲਾਂ, ਮਨੁੱਖੀ ਕੰਮਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦੇ ਬਾਅਦ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਵਿਅਰਥ ਜਾਂ ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪੇਚਿਸ਼ ਫੈਲਾਉਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੂਖ਼ਮ ਰੋਗਾਣੂ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੀਵਰ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਛੋਟੇ ਅਤੇ ਵੱਡੇ ਪਾਈਪਾਂ ਦੇ ਜਾਲ ਨੂੰ ਸੀਵਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਕਿਹੜੇ ਰਸਾਇਣਾਂ ਨਾਲ ਨਸ਼ਟ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪੇਂਟ, ਪੀੜਕਨਾਸ਼ੀ, ਤੇਲ, ਦਵਾਈਆਂ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਠੋਸ ਵਿਅਰਥ ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਦੇ ਮੁਕਤ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਮਨੀਕਰਣ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਫੈਲਣ ਦੇ ਦੋ ਕਾਰਣਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਫ਼ਾਈ ਨਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਸਥਾਨਾਂ ਤੇ ਮਲ ਵਾਹਨ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਉੱਥੇ ਕਿਸ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ (Septic Tank) ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸੈਪਟਿਕ ਟੈਂਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਸ਼ੋਚਾਲੇ, ਕੰਪੋਸਟਿੰਗ ਪਿੱਟ ਆਦਿ ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਨਿਪਟਾਉਣ ਦੀ ਵੈਕਲਪਿਕ ਵਿਵਸਥਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਸਾਧਨ ਦੀ ਘੱਟ ਲਾਗਤ ਤੋਂ ਤਿਆਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਹ ਸਾਰੀਆਂ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਲਈ ਉਪਯੁਕਤ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਸੀਵਰ ਸਾਧਨ ਉਪਲੱਬਧ ਨਹੀਂ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-ਹਸਪਤਾਲ, ਇਕੱਲੀਆਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਜਾਂ 4 ਤੋਂ 5 ਘਰਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੁੱਝ ਉਪਾਅ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਣ ਕਰਨ ਦੇ ਉਪਾਅ :

• ਨਾਲੀਆਂ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ, ਚਰਬੀ ਆਦਿ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਵਸਤੂਆਂ ਨਾਲੀ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਪੇਂਟ, ਰਸਾਇਣ, ਕੀਟਨਾਸ਼ੀ ਆਦਿ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਪਾਣੀ ਸਾਫ਼ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
• ਵਰਤੀ ਹੋਈ ਚਾਹ ਦੀ ਪੱਤੀ, ਬਚੇ ਹੋਏ ਠੋਸ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ, ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਖਿਡੌਣੇ, ਨੂੰ ਸੈਨਟਰੀ ਟਾਵਲ ਆਦਿ ਨੂੰ ਕੂੜੇਦਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁੱਟਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਠੋਸ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਕੀ ਹੈ ? ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਨੂੰ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿੱਚ ਵਹਾਉਣਾ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਕਿਉਂ ਹੈ ? ਸਮਝਾਓ ।.
ਉੱਤਰ-
ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ-ਇਹ ਵ ਰੂਪੀ ਵਿਅਰਥ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਘੁਲੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਅਤੇ ਲਟਕਦੀਆਂ ਵ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਜਟਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ | ਮਲ ਪ੍ਰਵਾਹ ਘਰਾਂ, ਉਦਯੋਗਾਂ, ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਮਨੁੱਖੀ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੈ ।

ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦੇ ਹਾਨੀਕਾਰਕ ਪ੍ਰਭਾਵ:

• ਇਸ ਦੇ ਸਿਹਤ ਸੰਬੰਧੀ ਖ਼ਤਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਪਾਣੀਵਾਹਕ ਰੋਗਾਂ ਦੇ ਲਈ ਵਾਹਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਤੇਲ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਨੂੰ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਵਹਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ? ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਤੇਲ ਅਤੇ ਚਰਬੀ ਜੰਮ ਕੇ ਠੋਸ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤੇ ਪਾਈਪ ਅਤੇ ਨਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਨਾਲੀ ਵਿੱਚ ਤੇਲ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਮੁਸਾਮਾਂ ਨੂੰ ਜਕੜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਫਿਲਟਰ ਕਰਨ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਘੱਟ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਲ ਪੜਾਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਪੜਾਅ :

• ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ, ਡੰਡੀਆਂ, ਡੱਬੇ ਅਤੇ ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਪੈਕਟ ਆਦਿ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਲਈ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੜੇਦਾਅ ਲੱਗੀਆਂ ਛੜਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਸਕਰੀਨ (ਬਾਰ ਸਕਰੀਨ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਗਿਟ ਅਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਵਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਰੇਤ, ਬ੍ਰਿਟ ਅਤੇ ਕੰਕਰ ਪੱਥ ਉਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਫਿਰ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਥੱਲਾ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵੱਲ ਢਲਾਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਸ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਘੰਟਿਆਂ ਤੱਕ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਲ ਵਰਗੇ ਠੋਸ ਉਸ ਦੇ ਥੱਲੇ ਦੇ ਮੱਧ ਭਾਗ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
• ਹੁਣ ਸਾਫ਼ ਕੀਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪੰਪ ਨਾਲ ਹਵਾ ਲੰਘਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀ-ਸੁਆਸਨ ਜੀਵਾਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । | ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਪਾਣੀ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਲੱਜ ਕੀ ਹੈ ? ਸਮਝਾਓ ਕਿ ਇਸ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਉਪਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਲੱਜ (Sludge)-ਇਹ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਬਾਰ ਸਕਰੀਨ ਵਾਲੀ ਟੈਂਕੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਬ੍ਰਿਟ ਤੇ ਰੇਤ ਵੱਖ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰ ਕੇ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਠੋਸ ਮਲ ਹੈ । ਸਲੱਜ ਦਾ ਉਪਚਾਰ-ਸਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਅਣਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਜੀਵਾਣੁਆਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਬਾਇਓਗੈਸ (ਜੈਵ-ਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਬਾਲਣ ਗੈਸ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਜਾਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਖ਼ੁਸ਼ਕ , ਸਲੱਜ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਖਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਇੱਕ ਸਿਹਤ ਸਮੱਸਿਆ ਹੈ, ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-

• ਅਣ-ਉਪਚਾਰਿਤ ਮਨੁੱਖੀ ਮਲ ਮੱਛਰ, ਮੱਖੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਅਜਿਹੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਪਲਣ ਲਈ ਥਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਬਦਬੂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਇਹ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੋਗਾਂ ਦਾ ਵਾਹਕ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਗਾਣੂ ਮੁਕਤ ਕਰਨ ਦੇ ਲਈ ਵਰਤੇ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਦੋ ਰਸਾਇਣਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਲੋਰੀਨ ਅਤੇ ਓਜ਼ੋਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਪ੍ਰਸ਼ਨ-ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਉਪਚਾਰ ਪਲਾਂਟ ਦਾ ਵਿਵਰਣ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਾਹਿਤ ਮਲ ਦੇ ਉਪਚਾਰ ਵਿੱਚ ਭੌਤਿਕ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਪ੍ਰਕਰਮ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ਜੋ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਿਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭੌਤਿਕ ਰਸਾਇਣਿਕ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਵਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

1. ਬਾਰ-ਸਕਰੀਨ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਾਰਨਾ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਖੜੇਦਾਅ ਲੱਗੀਆਂ ਛੜਾਂ ਦੇ ਬਣੇ ਬਾਰ-ਸਕਰੀਨ ਦੇ ਵਿੱਚੋਂ ਲੰਘਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਮੌਜੂਦ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਟੁੱਕੜੇ, ਡੱਬੇ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਦੇ ਪੈਕਟ ਆਦਿ ਵੱਡੇ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਕ ਵੱਖ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਟ ਅਤੇ ਰੇਤ ਉਪਚਾਰ ਟੈਂਕ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਟੈਂਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਗਤੀ ਨਾਲ ਪ੍ਰਵਾਹਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਜੋ ਧੂੜ, ਕੰਕਰ, ਪੱਥਰ ਆਦਿ ਤਲ ਥੱਲੇ ਬੈਠ ਜਾਣ ।
3. ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਵੱਖ ਕਰਨਾ-ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਵੱਡੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਥੱਲਾ ਮੱਧ ਭਾਗ ਦੇ ਵੱਲ ਢਲਾਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਠੋਸ ਇਸ ਢਲਾਣ ਵਾਲੀ ਤਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਣ । ਇਹ ਤਲੀ ਤੇ ਜਮਾ ਠੋਸ ਸੱਲਜ ਕਹਿਲਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਖੁਰਚ ਕੇ ਬਾਹਰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਵਿਅਰਥ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਤੈਰਨ ਵਾਲੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਤੇਲ, ਗਰੀਸ ਨੂੰ ਸਕਿੱਮਰ ਦੁਆਰਾ ਵੱਖ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

ਹੁਣ ਦੋ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆਵਾਂ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ :
(ਉ) ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਇੱਕ ਵੱਖਰੀ ਟੈਂਕੀ ਵਿੱਚ ਸਥਾਨ-ਅੰਤਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਅਣ-ਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਅਪਘਟਨ ਹੋ ਸਕੇ । ਇਸ ਅਪਘਟਨ ਵਿੱਚ ਬਾਇਓਗੈਸ ਉਤਪੰਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
(ਅ) ਨਿਰਮਲੀੜਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਆਕਸੀ ਸੁਆਸਨ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਬਚੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖੀ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਖ਼ਾਦ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਸਾਬਣ ਆਦਿ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਲਈ ਨਿਰਮਲੀਕ੍ਰਿਤ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚੋਂ ਹਵਾ ਲੰਘਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ, ਖਪਤ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਟੈਂਕੀ ਦੀ ਤਲੀ ਵਿੱਚ ਬੈਠ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਉੱਪਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਕੱਢ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਜੰਮੇ ਹੋਏ ਸੱਲਜ ਨੂੰ ਸੁਕਾ ਕੇ ਖ਼ਾਦ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਉਪਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

4. ਉਪਰੋਕਤ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਪਾਣੀ ਸੋਤ ਵਿੱਚ ਪਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਾਂ ਕਲੋਰੀਨ ਜਾਂ ਓਜ਼ੋਨ ਨਾਲ ਉਪਚਾਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 7th Class Science Book Solutions Chapter 17 ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Textbook Exercise Questions, and Answers.

PSEB Solutions for Class 7 Science Chapter 17 ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ

PSEB 7th Class Science Guide ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Textbook Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ …………….. ਗੈਸ ਛੱਡੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਕਸੀਜਨ,

(ii) ………….. ਅਤੇ ………… ਜੰਗਲਾਂ ਲਈ ਮੁੱਖ ਖਤਰੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੱਗ, ਪ੍ਰਦੂਸ਼ਣ,

(iii) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਪਨੀਰੀ ਦੇ ਰੋਪਣ ਨੂੰ …………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ ।

2. ਸਹੀ ਜਾਂ ਗਲਤ ਦੱਸੋ

(i) ਜੰਤੂ, ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਲਤ,

(ii) ਭਾਰਤ ਦੇ ਕੁੱਲ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ ਕੇਵਲ 15% ਹੀ ਜੰਗਲੀ ਖੇਤਰ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਘਰ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਵੱਧ ਚਰਾਉਣ ਨਾਲ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

3. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਅਤੇ ‘ਅ’ ਦਾ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪੌਦੇ	(ਉ) ਜੰਗਲ
(ii) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸ੍ਰੋਤ	(ਅ) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
(iii) ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ ।	(ਇ) ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ
(iv) ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ	(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਪੌਦੇ	(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ
(ii) ਨਵਿਆਉਣਯੋਗ ਕੁਦਰਤੀ ਸੋਤ ॥	(ਉ) ਜੰਗਲ
(iii) ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ	(ਅ) ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ
(iv) ਜੰਗਲਾਂ ਦਾ ਸਫ਼ਾਇਆ।	(ੲ) ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ।

4. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰੋ

(i) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਜੰਗਲੀ ਉਤਪਾਦ ਨਹੀਂ ਹੈ
(ਉ) ਪਲਾਈ ਵੁਡ
(ਅ) ਲਾਖ
(ਇ) ਕੈਰੋਸੀਨ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ)
(ਸ) ਗੂੰਦ ।
ਉੱਤਰ-
(ਇ) ਕੈਰੋਸੀਨ (ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਤੇਲ) ।

(ii) ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਹ
(ਅ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
(ਇ) ਉਤਪਾਦਕ ਅਤੇ ਨਿਖੇੜਕ
(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਉਤਪਾਦਕ, ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।

(iii) ਜੀਵਾਣੂ ਅਤੇ ਉੱਲੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਨਿਖੇੜਕ
(ਅ) ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ
(ਇ) ਸਰਬਆਹਾਰੀ
(ਸ) ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਨਿਖੇੜਕ ॥

(iv) ਸੂਖ਼ਮਜੀਵ ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵਾਂ ਤੇ ਕਿਰਿਆ ਕਰਕੇ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ੳ) ਮੱਲ੍ਹੜ
(ਅ) ਲੱਕੜੀ
(ੲ) ਰੇਤ
(ਸ) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(ੳ) ਮੱਲ੍ਹੜ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਥਲ ਭਾਗ ਦਾ ਲਗਭਗ ਕਿੰਨਾ ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲਗਭਗ 13% ਧਰਤੀ ਦਾ ਥਲ ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਮਿਲ ਕੇ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖਮਜੀਵ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਖ ਜਾਂ ਜੰਗਲ ਉਗਾਉਣਾ-ਕੱਟੇ ਗਏ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜੰਗਲ ਲਗਾਉਣਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਕਿਸ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦਾ ਕਾਰਨ-ਵਿਸ਼ਵ ਤਾਪਨ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਮਨੁੱਖੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਵਾਤਾਵਰਨ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਦਾ ਵੱਧ ਹੋਣਾ ਹੈ | ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਮੁੱਖ ਗੈਸਾਂ-ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ, ਮੀਥੇਨ, ਨਾਈ ਆਕਸਾਈਡ, ਓਜ਼ੋਨ ਅਤੇ ਕਲੋਰੋਫਲੋਰੋ ਕਾਰਬਨ ਆਦਿ ਗੈਸਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਨਿਰਭਰਤਾ-ਪੌਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਜੰਤੁ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪੌਦੇ ਹੀ ਮਨੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਪੈਦਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਪੌਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੰਤੂਆਂ ਜਿਵੇਂ ਚਮਗਾਦੜ, ਗਿਹਰੀ ਅਤੇ ਕੀੜਿਆਂ ਲਈ ਆਵਾਸ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਵੀ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਣ ਵਜੋਂ ਗਰਮੀਆਂ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਛਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਭੋ-ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲ ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੌਦੇ, ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਹਨ ਜੋ ਆਪਣੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਜੰਗਲ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਜਕੜ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤਾਕਤਾਂ ਜਿਵੇਂ ਪੌਣ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉੱਪਰਲੀ ਉਪਜਾਊ ਪਰਤ ਨੂੰ ਬਹਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਲੈ ਜਾਣ ਨਹੀਂ ਦਿੰਦੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਾਣੀ ਰੋਕਣ ਸਮਰੱਥਾ ਬਣੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਭੌ-ਸੁਰੱਖਿਅਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਉਦਾਹਰਣਾਂ ਦਿਓ ਜਿਸ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪੌਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਜੰਤੂਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ ਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਣਾਂ-

• ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਲਈ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਤੋਂ ਸੂਰਜ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇੱਕ ਥਾਂ ਤੇ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪੌਦੇ ਉੱਗਣ ਨਾਲ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਲਈ ਆਪਸੀ ਮੁਕਾਬਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜਿਸ ਤੋਂ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਵਾਧਾ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਖਤਰੇ ਵਿਚ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇੱਕ ਥਾਂ ‘ਤੇ ਪੈਂਦੇ ਨਾ ਉੱਗ ਆਉਣ ਜੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫ਼ਲ ਅਤੇ ਬੀਜਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ-ਦੂਰ ਤੱਕ ਖਿਡਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਜੰਗਲ, ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ, ਵਰਖਾ ਜਲ ਦੇ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਸੋਖਣ ਦਾ ਕਾਰਜ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਿੱਧਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਣ ਦਿੰਦੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਧਰਤੀ ਵਿੱਚ ਭਰਦਾ ਨਹੀਂ, ਪਰੰਤੂ ਹੌਲੀ-ਹੌਲੀ ਰਿਸਾਵ ਹੁੰਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਨਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਵਹਾਉ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਵਣ ਦੇ ਨੇੜੇ-ਤੇੜੇ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਰੁੱਖ ਵਰਖਾ ਦਾ ਢੁੱਕਵਾਂ ਸਤਰ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਕਾਰਣ ਹੜਾਂ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (v)
ਅਜਿਹੇ ਪੰਜ ਉਤਪਾਦਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ਜਿਹੜੇ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਉਤਪਾਦ-

• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
• ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਲ, ਟੀਕ, ਰੋਜ਼ਵੁੱਡ ਆਦਿ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਇਮਾਰਤੀ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
• ਅਸੀਂ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਬਾਲਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ਅਤੇ ਗੱਤਾ ਅਤੇ ਕਾਗਜ਼ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਾਂ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀ ਵਾਰਨਿਸ਼ ਪੇਂਟ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਰੋਜ਼ਾ, ਰਬੜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੇਟੇਕਸ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਘਾਹ ਦੀਆਂ ਕਈ ਪ੍ਰਜਾਤੀਆਂ ਜਿਵੇਂ ਲੈਮਨ ਘਾਹ, ਵਨੀਲਾ, ਕੇਵੜਾ, ਖਸ ਅਤੇ ਚੰਦਨ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (i)
ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਕੀ ਹੈ ? ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਾਰਨਾਂ ਦੀ ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਦੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ; ਜਿਵੇਂ-ਰੋਟੀ, ਕੱਪੜਾ, ਮਕਾਨ, ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਵੱਡੇ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨੂੰ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਸ਼ਟ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਜੰਗਲ ਨਸ਼ਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ-

1. ਵੱਧਦੀ ਮਨੁੱਖੀ ਆਬਾਦੀ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਮੰਗ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਦਾ ਵੱਡੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਲਈ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਜਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਵੱਧ ਚਰਾਈ ਕਰਾਉਣਾ
3. ਖਾਨਾਂ ਦੀ ਵੱਧ ਖੁਦਾਈ ਕਰਨਾ ।
4. ਜਲ ਭਰਾ ਅਤੇ ਵੱਧ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਹੇਠਾਂ ਜਾਣ ਨਾਲ ਰੁੱਖ ਮੁਰਝਾ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਮਰ ਮੁੱਕ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਬਾਲਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ, ਕਾਜ਼ ਨਿਰਮਾਣ ਲਈ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (ii)
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਕੀ ਲਾਭ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਗਦਾਨ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

• ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਣਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹ ਕੇ ਰੱਖਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਰੁੜ੍ਹਨ ਜਾਂ ਉੱਡਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਦੇ ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਜੰਗਲ ਚੌਂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ ਅਤੇ ਮਸਾਲੇ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲੀ ਰੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਾਸ਼ਪ ਉਤਸਰਜਨ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਜਲ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਨੂੰ ਵਧਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦੀ ਹਵਾ ਠੰਡੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਵੀ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਰੋਜ਼ਾ, ਰਬੜ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੇਟੈਕਸ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਲਈ ਚਾਰਾ, ਟੋਕਰੀ ਉਦਯੋਗ ਲਈ ਬਾਂਸ ਅਤੇ ਕਾਗ਼ਜ਼ ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਚਾਰੇ ਲਈ ਘਾਹ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲ ਸਾਨੂੰ ਆਯੂਰਵੈਦਿਕ ਦਵਾਈਆਂ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਨਿੰਮ, ਸਫ਼ੈਦਾ, ਔਲੇ ਅਤੇ ਸਿਨਕੋਨਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ਪਕਾਸ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕੇ ਹਰਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ਜਿਸ ਦੇ ਪਰਿਣਾਮਸਰੂਪ ਵਿਸ਼ਵ-ਤਾਪਨ ਵੀ ਘੱਟ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਅਤੇ ਘਰ ਦੀਆਂ ਖਿੜਕੀਆਂ ਦਰਵਾਜੇ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iii)
ਜੰਤੂ, ਪੌਦਿਆਂ ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ? ਵਿਆਖਿਆ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰਤਾ-ਜੰਤੁ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਅਨੁਸਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ-

1. ਭੋਜਨ, ਜੋ ਉਰਜਾ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹੈ, ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ, ਫਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਪੌਦਾ ਉਤਪਾਦਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਲਈ ਲੋੜੀਂਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜੋ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡਦੇ ਹਨ ।
3. ਜੰਤੁ ਧੁੱਪ ਅਤੇ ਮੀਂਹ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ਵੱਡੇ ਰੁੱਖਾਂ ਤੋਂ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪੰਛੀ, ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਲਈ ਆਣੇ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਛੋਟੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ |
5. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੰਘਣੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਘਾਹ ਵਿੱਚ ਛੱਪ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਿਕਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ (iv)
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਚੁੱਕੇ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਕਦਮ

• ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਲੱਕੜੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਘਟਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਐੱਲ.ਪੀ.ਜੀ. ਜਾਂ ਬਾਇਓਗੈਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।
• ਫਰਨੀਚਰ ਜਾਂ ਇਮਾਰਤ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਕੱਟੇ ਗਏ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਨਵੇਂ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਜੋ ਭਵਿੱਖ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਦਾ ਅਨੁਭਵ ਨਾ ਹੋਵੇ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਣ ਵਾਲੀ ਅੱਗ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਵਧੀਆ ਅੱਗ ਬੁਝਾਓ ਉਪਕਰਣਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਸਾਲ ਵੱਡੀ ਪੱਧਰ ‘ਤੇ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣ ਦਾ ਉਪਰਾਲਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

PSEB Solutions for Class 7 Science ਜੰਗਲ: ਸਾਡੀ ਜੀਵਨ ਰੇਖਾ Important Questions and Answers

1. ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ

(i) ਕੀਟ, ਤਿਤਲੀਆਂ, ਸ਼ਹਿਦ ਦੀਆਂ ਮੱਖੀਆਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀ ਫੁੱਲਾਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ …… ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਰਾਗਣ,

(ii) ਜੰਗਲ ਸ਼ੁੱਧ ਕਰਦੇ ਹਨ ……… ਅਤੇ ………. ਨੂੰ ।
ਉੱਤਰ-
ਹਵਾ, ਪਾਣੀ,

(iii) ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ……… ਪਰਤ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੇਠਲੀ,

(iv) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪੱਤਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਲਿੱਦ ………. ਨੂੰ ਭਰਪੂਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ,

(v) ਰੁੱਖ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਸਮੇਂ ਹਵਾ ਵਿੱਚੋਂ ………… ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਘਟਾ ਕੇ ਹਰਾ-ਹਿ ਪ੍ਰਭਾਵ ਘਟਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ।

2. ਕਾਲਮ ‘ਉ’ ਦਾ ਕਾਲਮ “ਅ’ ਨਾਲ ਹੀ ਮਿਲਾਨ ਕਰੋ –

ਕਾਲਮ ‘ਉ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਰੁੱਖ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(ਉ) ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ
(ii) ਜੰਤੁ	(ਅ) ਭੋਂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ।
(iii) ਰੁੱਖ	(ਈ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
(iv) ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਛੱਡੀ ਗਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ	(ਸ) ਜਲਵਾਯੂ
(v) ਭੋਜਨ ਜਾਲ	(ਹ) ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਣ ।

ਉੱਤਰ-

ਕਾਲਮ ‘ੳ’	ਕਾਲਮ ‘ਅ’
(i) ਰੁੱਖ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।	(ਸ) ਜਲਵਾਯੂ
(ii) ਜੰਤੂ	(ਹ) ਫੁੱਲਾਂ ਦਾ ਪਰਾਗਣ
(iii) ਰੁੱਖ	(ਅ) ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਰੋਕਦੇ ਹਨ
(iv) ਜੰਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਵੱਡੀ ਗਈ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ	(ਈ) ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ
(v) ਭੋਜਨ ਜਾਲ	(ੳ) ਭੋਜਨ ਲੜੀਆਂ ।

3. ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ

(i) ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :
(ਉ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਵਿਧੀ ਲਈ .
(ਅ) ਹੜਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਓ ਲਈ ।
(ੲ) ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ
ਉੱਤਰ-
(ਉ) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਧੀ ਲਈ ।

(ii) ਵਾਤਾਵਰਣ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਜੰਤੁ
(ਅ) ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ
(ਈ) ਨਿਖੇੜਕ
(ਸ) ਕੇਵਲ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖ ।

(iii) ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਤਬਾਹੀ ਵਧਾਏਗੀ
(ੳ) ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਅ) ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਇ) ਨਾਈਟਰੋਜਨ ਦੀ ਮਾਤਰਾ
(ਸ) ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੋਈ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਮਾਤਰਾ |

(iv) ਜੰਗਲ ਸਫ਼ਾਈ ਅਤੇ ਸ਼ੁੱਧੀਕਰਨ ਕਰਦੇ ਹਨ
(ਉ) ਪਾਣੀ ਦਾ
(ਅ) ਹਵਾ ਦਾ
(ੲ) ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ
(ਸ) ਪਾਣੀ, ਹਵਾ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ੲ) ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਹਵਾ ਦੋਨਾਂ ਦੀ ।

(v) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਜੰਗਲ ਉਪਜ ਨਹੀਂ ਹੈ :
(ਉ) ਗੂੰਦ
(ਅ) ਪਲਾਈਵੁੱਡ
(ੲ) ਸੀਲ ਕਰਨ ਵਾਲੀ ਲਾਖ
(ਸ) ਕੈਰੋਸੀਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ਸ) ਕੈਰੋਸੀਨ ।

(vi) ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੰਗਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਖੁਰਨ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
(ਅ) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਈ) ਜੰਗਲ ਜਲਵਾਯੂ ਅਤੇ ਜਲ-ਚੱਕਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
(ਸ) ਮਿੱਟੀ, ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ‘
ਉੱਤਰ-
(ਅ) ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੰਤੂ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

4. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਥਨਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਸਹੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਹੜਾ ਗ਼ਲਤ ਹੈ-

(i) ਜੰਗਲ ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੰਘਣੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(ii) ਭਾਰਤ ਦਾ 11% ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਹੇਠ ਹੈ ॥
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(iii) ਪੌਦੇ, ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਸੂਖਮ ਜੀਵ ਪਰਿਸਥਿਤਿਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਦੇ ਜੈਵਿਕ ਘਟਕ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(iv) ਉਤਪਾਦਕ → ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ → ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਇੱਕ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ,

(v) ਰੁੱਖ ਕਿਸੇ ਥਾਂ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਿਤ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਗ਼ਲਤ,

(vi) ਜੰਗਲ ਭੂ-ਖੋਰ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਹੀ ।

5. ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਣ ਦਾ ਵਿਆਪਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ ਕੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਜਿਹਾ ਖੇਤਰ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਧਰਤੀ ਨਾ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ਅਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਖਰ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹਰਾ ਖੇਤਰ ਦਿਖਾਈ ਦੇਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਠੰਡੀ ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸ਼ੋਰ (ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਣ ਅੰਦਰ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ‘ ਤੇ ਕੀ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੁ ਪਰੇਸ਼ਾਨ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਜੰਤੁ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੀਟ, ਮੱਕੜੀਆਂ, ਤਿੱਤਲੀਆਂ, ਗਲਿਹਰੀਆਂ, ਕੀੜੀਆਂ, ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪ੍ਰੋ: ਅਹਿਮਦ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੂਨੀਵਰਸਿਟੀ ਦੇ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬਾਂਦਰ, ਗਿੱਦੜ, ਭਾਲੂ, ਚੀਲ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਵਿਭਿੰਨ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਲ, ਟੀਕ, ਸੇਮਲ, ਸ਼ੀਸ਼ਮ, ਨਿੰਮ, ਅੰਜੀਰ, ਆਂਵਲਾ, ਬਾਂਸ, ਕਚਨਾਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਵਣ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਵੇਂ ਵਰਗੀਕ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰੁੱਖ, ਝਾੜੀਆਂ, ਵਿਸਰਘੀ ਵੇਲਾਂ, ਅਰੋਹੀ ਵੇਲਾਂ, ਘਾਹ ਆਦਿ ।

6. ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਭਰ ਜਾਂਦਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਮੀਂਹ (ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਲਈ ਸੋਖਕ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਵਾਸ਼ਪਾਂ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਬਦਲਣ ਦਿੰਦਾ । ਇਹ ਪੂਰਾ ਸਾਲ ਭਰ ਭੁਮੀ ਜਲ ਸਤਰ ਨੂੰ ਬਣਾਏ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਜਲ ਵਹਾਉ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਹ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ | ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਮਰੇ ਅਤੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਹੋਏ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਅਪਘਟਨ ਦੁਆਰਾ ਭੂਮੀ ਸਤਹਿ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਜਾਂ ਆਸਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਹ ਮਲਮੂਤਰ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਾਰਿਆਂ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਉਂਕਿ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ, ਬਾਜ ਅਤੇ ਚੀਲ ਦਾ ਭੋਜਨ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦ ਕਿ ਹੋਰ ਵਿਅਰਥ ਪਦਾਰਥ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਤੇ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰ ਦੇ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਅਤੇ ਉੱਲੀ ਕਵਕ) ਦੁਆਰਾ ਸਰਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਹ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਕੁੱਝ ਵੀ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਅਜਿਹੀਆਂ ਪੰਜ ਉਪਜਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਾਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਉਪਯੋਗੀ ਉਪਜਾਂ ਦਾ ਸਰੋਤ : –

1. ਲੱਕੜੀ
2. ਆਕਸੀਜਨ
3. ਦਵਾਈਆਂ ਵਾਲੇ ਪੌਦੇ (ਜੜੀ-ਬੂਟੀਆਂ
4. ਵਰਖਾ
5. ਗੁੰਦ, ਰੇਜ਼ਿਨ ਅਤੇ ਲਾਖ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤੂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਜੰਗਲ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਲਈ ਸਹਾਈ ਹੋਣਾ-ਜੰਤੁ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਹ ਸਿੱਧੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਅਤੇ ਅਸਿੱਧੇ (ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਉੱਪਰ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਦੋਨਾਂ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਕੱਢਿਆ ਗਿਆ ਅਪਸ਼ਿਸ਼ਟ ਮਲ-ਮੂਤਰ ਅਪਘਟਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅਪਘਟਿਤ ਹੋ ਕੇ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਰਲ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਮਿੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਦੋਬਾਰਾ ਸੋਖ ਲਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਵਾਧੇ ਅਤੇ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਜੰਤੁ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਕੁੱਝ ਬੀਜਾਂ ਅਤੇ ਪਰਾਗਕਣਾਂ ਨੂੰ ਵਣ ਦੇ ਵਿਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਸਰਜਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਜੰਤੁ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਵਧਾਉਣ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅਪਘਟਕ ਕਿਸਨੂੰ ਆਖਦੇ ਹਨ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਦੋ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ । ਇਹ ਜੰਗਲ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਪਘਟਕ (Decomposers)-ਉਹ ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵ ਜੋ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੇ ਮਰੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਘਟਕਾਂ) ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਵਿਘਨਕਾਰੀ ਜਾਂ ਅਪਘਟਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਜੀਵਾਣੁ ਕਵਕ (ਉੱਲੀ) ਅਪਘਟਕ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕਾਰਜ ਕਰਕੇ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਉਪਲੱਬਧ ਕਰਾਉਣਾ ਅਤੇ ਵਣ ਦੀ ਵਿਧੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨੂੰ ਸਮਝਾਉ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਇੱਕ ਵੱਡਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ਜੋ ਆਕਸੀਜਨ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨਾਲ ਢੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ । ਰੁੱਖ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਹਰੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਸੂਰਜ ਦੀਆਂ ਕਿਰਨਾਂ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ, ਵਾਯੂ-ਮੰਡਲੀ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਆਕਸੀਜਨ ਤੋਂ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾਆਕਸੀਜਨ ਨਿਰਮੁਕਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਕਸੀਜਨ ਨੂੰ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਉਪਯੋਗ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਸਾਹ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਨਿਰਮੁਕਤ ਕਰ ਕੇ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਛੱਡਦੇ । ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਇਕ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਜੰਗਲਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹਾਲਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿੱਚ ਚਿੰਤਤ ਹੋਣ ਦੀ ਕਿਉਂ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਵਿੱਚ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਦਾ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਜੀਵਨ ਲਈ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਉਪਜਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਵਣ ਕਈ ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਵਾਸ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਵਣ ਭੋਜਨ ਲੜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਭਾਗ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਦੂਰ ਸਥਿਤ ਵਣਾਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਪਰਿਸਥਿਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ਦੇ ਬਾਰੇ ਚਿੰਤਿਤ ਹੋਣ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਮਝਾਉ ਕਿ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿੱਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੀ ਕੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਵਣਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੌਦੇ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਆਵਾਸ ਦੇ ਮੌਕੇ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ | ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀਆਂ ਦੀ ਅਧਿਕ ਸੰਖਿਆ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਕਿ ਵਿਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮਾਸਾਹਾਰੀਆਂ ਦੇ ਲਈ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਧੇਰੀ ਉਪਲੱਬਧਤਾ | ਜੰਤੂਆਂ ਦੀਆਂ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਵਣਾਂ ਦੀ ਪੁਨਰ-ਉਤਪੱਤੀ ਅਤੇ ਵਿਧੀ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ | ਅਪਘਟਕ ਵਣ ਵਿੱਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਪੌਦਿਆਂ ਲਈ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਸਪਲਾਈ ਨੂੰ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਵਣ ਇਕ ਗਤਿਕ ਸਜੀਵ ਇਕਾਈ ਹੈ ਜੋ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਜੀਵਨ ਸਮਰੱਥਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੈ ।

7. ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਵਣਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ਅਤੇ ਵਣ ਕਟਾਉ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਵਣ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਿਰਤਿਕ ਤੰਤਰ ਹੈ । ਵਣ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ! ਵਣਾਂ ਦੇ ਲਾਭ-

• ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਆਵਾਸ ।
• ਸੂਖ਼ਮ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਜਲ-ਚੱਕਰ ਕੰਟਰੋਲ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
• ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਾਪਮਾਨ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤ੍ਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਭੋਂ-ਖੁਰਨ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ।
• ਵਾਯੂਮੰਡਲ ਦੀ ਆਕਸੀਜਨ ਅਤੇ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਵਿੱਚ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਵਣ ਕਟਾਉ ਦੇ ਬੁਰੇ ਪ੍ਰਭਾਵ-

1. ਅਨਿਯਮਿਤ ਵਰਖਾ,
2. ਭੂਮੀ ਸਪੰਦਨ,
3. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਲੁਪਤ ਹੋਣਾ,
4. ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਕੁਆਲਟੀ ਅਤੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋਣਾ,
5. ਸ੍ਰੀਨ ਹਾਊਸ ਪ੍ਰਭਾਵ ਅਤੇ ਗਲੋਬਲ ਵਾਰਮਿੰਗ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਹੋਣਾ |

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 4 ਤਾਪ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 4 ਤਾਪ

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਛੂਹ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਗਰਮ ਜਾਂ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਦਾ ਪਤਾ ਕਰਨ ਦਾ ਤਰੀਕਾ ਭਰੋਸੇਯੋਗ ਨਹੀਂ ਹੈ |

→ ਤਾਪਮਾਨ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਠੰਢਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹੈ ।

→ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਗਰਮ ਜਾਂ ਠੰਢਾ ਹੋਣ ਦਾ ਦਰਜਾ ਅਰਥਾਤ ਤਾਪਮਾਨ ਇਕ ਯੰਤਰ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਜਾਂ ਸਜੀਵ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਪਤਾ ਕਰਨ ਲਈ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ (ਜਾਂ ਕਲੀਨੀਕਲ ਥਰਮਾਮੀਟਰ) ਨਾਲ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਤੇ ਇੱਕ ਸਕੇਲ ਵੇਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਸਕੇਲ ਜਾਂ ਤਾਂ ਸੈਲਸੀਅਸ [C] ਜਾਂ ਫਾਰਨਹੀਟ [F] ਜਾਂ ਫਿਰ ਦੋਵਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਕੱਚ ਦੀ ਤੰਗ, ਸਮਰੂਪ ਨਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਦੇ ਹੇਠਲੇ ਸਿਰੇ ਤੇ ਇੱਕ ਬਲਬ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਦੇ ਬਲਬ ਉੱਪਰ ਇੱਕ ਟੇਢਾਪਣ ਜਾਂ ਗੰਢ (kink) ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਾਰੇ ਦੇ ਲੇਵਲ ਨੂੰ ਭਾਰ ਵਜੋਂ ਹੇਠਾਂ ਨਹੀਂ ਡਿੱਗਣ ਦਿੰਦਾ ।

→ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਐਂਟੀਸੈਪਟਿਕ ਦੇ ਘੋਲ ਨਾਲ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਦੀ ਸਕੇਲ ਦਾ ਰੇਂਜ 35°C ਤੋਂ 42°C ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਡਾਕਟਰੀ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਨੂੰ ਵਰਤਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਸੁਨਿਸ਼ਚਿਤ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਾਰੇ ਦਾ ਲੇਵਲ 35°C ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ, ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਨਹੀਂ ਹੈ ਤਾਂ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਨਾਲ ਫੜ ਕੇ ਝਟਕਾ ਮਾਰ ਕੇ ਲੇਵਲ ਨੂੰ 35°C ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਲੈ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

→ ਨਿਰੋਗ ਮਨੁੱਖ ਦਾ ਆਮ ਤਾਪਮਾਨ 37°C ਜਾਂ 98.4°F ਹੈ ।

→ ਵਸਤੂਆਂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਣ ਲਈ ਹੋਰ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹਨਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਹੈ ਲੈਬ ਥਰਮਾਮੀਟਰ । ਲੈਬ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਦੀ ਰੇਂਜ -10°C ਤੋਂ 110°C ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

→ ਲੈਬ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਨਾਲ ਵਸਤੂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਮਾਪਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਜਦੋਂ ਥਰਮਾਮੀਟਰ ਦੇ ਪਾਰੇ ਦਾ ਲੇਵਲ ਸਥਿਰ ਹੋ ਜਾਏ ।

→ ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਗਰਮ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਠੰਢੇ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਕਣਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਚਾਲਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਠੋਸ ਪਦਾਰਥ ਚਾਲਣ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਗਰਮ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਤਾਪ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਚਾਲਕ ਜਾਂ ਸੂਚਾਲਕ ਅਖਵਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਲੋਹਾ, ਚਾਂਦੀ, ਤਾਂਬਾ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਨਾਲ ਬਣੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਤਾਪ ਦੀਆਂ ਚਾਲੱਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਹੜੇ ਤਾਪ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਦੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਰੋਧਕ ਜਾਂ ਕੁਚਾਲਕ ਆਖਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਲੱਕੜੀ, ਪਲਾਸਟਿਕ ਅਤੇ ਰਬੜ । ਹੁ ਹਵਾ ਤਾਪ ਦਾ ਵਧੀਆ ਚਾਲਕ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

→ ਤਾਪ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਗਰਮ ਅਣੂਆਂ ਦੀ ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਸੰਵਹਿਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਤਰਲ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਸੰਵਹਿਣ ਵਿਧੀ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਤਟਵਰਤੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਤੱਟ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਜਲ ਸਮੀਰ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਤਟਵਰਤੀ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਵੇਲੇ ਤੱਟ ਤੋਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲ ਵੱਗਦੀ ਹਵਾ ਨੂੰ ਥਲ ਸਮੀਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਾਧਿਅਮ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਗਰਮ ਵਸਤੂਆਂ ਦੁਆਰਾ ਵਿਕਿਰਣ ਛੱਡਣ ਕਾਰਨ ਤਾਪ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਹੋਣ ਨੂੰ ਵਿਕਿਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ । ਤਾਪ ਦੇ ਵਿਕਿਰਣ ਲਈ ਮਾਧਿਅਮ ਦੀ ਲੋੜ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦੀ ।

→ ਗੜੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਹਲਕੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜਿਆਂ ਦੇ ਮੁਕਾਬਲੇ ਤਾਪ ਨੂੰ ਵੱਧ ਸੋਖਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਰਦੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਗੂੜ੍ਹੇ ਰੰਗ ਅਤੇ ਗਰਮੀਆਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਹਲਕੇ ਰੰਗ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਪਹਿਨਦੇ ਹਾਂ।

→ ਉੱਨ ਦੇ ਕੱਪੜੇ ਸਰਦੀਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਘ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਨ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਫਸੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਉਹ ਤਾਪ ਦੀ ਕੁਚਾਲਕ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ-

1. ਤਾਪ-ਇਹ ਇੱਕ ਕਾਰਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਸਾਨੂੰ ਗਰਮੀ ਅਨੁਭਵ ਕਰਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਇੱਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਉਰਜਾ ਹੈ ।
2. ਤਾਪਮਾਨ-ਤਾਪਮਾਨ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੀ ਗਰਮੀ ਜਾਂ ਠੰਢਕ ਦਾ ਦਰਜਾ ਹੈ । ਇਹ ਤਾਪ ਦੇ ਪ੍ਰਵਾਹ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਥਰਮਾਮੀਟਰ-ਇਹ ਇੱਕ ਯੰਤਰ ਹੈ ਜਿਸ ਦੀ ਮਦਦ ਨਾਲ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦਾ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਸੈਲਸੀਅਸ ਸਕੇਲ-ਸੈਲਸੀਅਸ ਸਕੇਲ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਣ ਦੀ ਸਕੇਲ ਹੈ । ਕਈ ਵਾਰ ਇਸ ਨੂੰ ਸੈਂਟੀਗਰੇਡ ਸਕੇਲ ‘ ਵੀ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
5. ਰੋਧਕ-ਉਹ ਪਦਾਰਥ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਤਾਪ ਦਾ ਵਧੀਆ ਸੰਚਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਦਾ, ਉਸ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਰੋਧਕ ਜਾਂ ਤਾਪ ਦੀ ਰੋਧਕ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਚਾਲਣ-ਇਹ ਤਾਪ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਵਸਤੂ ਦੇ ਗਰਮ ਸਿਰੇ ਤੋਂ ਠੰਢੇ ਸਿਰੇ ਵੱਲ ਵਸਤ ਦੇ ਪਦਾਰਥ ਦੇ ਅਣੂਆਂ ਰਾਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਵਸਤੂ ਦੇ ਅਣੂ ਆਪਣੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਸਥਿਰ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
7. ਸੰਵਹਿਣ ਤਰਲ ਜਾਂ ਗੈਸ) ਦੇ ਅਣੂ-ਇਹ ਤਾਪ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਤਾਪ ਗਰਮ ਅਣੂਆਂ ਦੀ | ਗਤੀ ਕਾਰਨ ਤਾਪ ਦੇ ਸੋਤ ਤੋਂ ਠੰਢੇ ਭਾਗ ਵੱਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਠੰਢੇ ਅਣੁ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਥਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਪਾਸਿਓਂ ਦੀ । ‘ ਹੋ ਕੇ ਤਾਪ ਦੇ ਸੋਤ ਵੱਲ ਹੇਠਾਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਤਰਲ ਦ੍ਰਵ ਅਤੇ ਗੈਸਾਂ ਗਰਮ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
8. ਵਿਕਿਰਣ-ਇਹ ਤਾਪੁ ਸੰਚਾਰ ਦੀ ਉਹ ਵਿਧੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿਚ ਮਾਧਿਅਮ ਨੂੰ ਬਿਨਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਿਆਂ (ਅਰਥਾਤ ਬਿਨਾਂ ਗਰਮ ਕੀਤਿਆਂ) ਗਰਮ ਸ੍ਰੋਤ ਜਾਂ ਪਿੰਡ ਤੋਂ ਠੰਢੇ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਤਾਪ ਦਾ ਸੰਚਾਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
9. ਜਲ ਸਮੀਰ-ਦਿਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਸੂਰਜ ਦੀ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਥਲ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਣੂ ਛੇਤੀ ਗਰਮ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਦਕਿ ਸਮੁੰਦਰ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਅਣੂ ਐਨੇ ਗਰਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਥਲ ਦੇ ਨੇੜੇ ਵਾਲੀ ਹਵਾ ਗਰਮ ਹੋ ਕੇ ਹਲਕੀ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਉੱਪਰ ਵੱਲ ਨੂੰ ਉੱਠਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਦਾ ਸਥਾਨ ਲੈਣ ਲਈ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਠੰਢੀ ਹਵਾ ਤੱਟ ਵੱਲ ਵਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਸੰਵਹਿਣ ਧਾਰਾਵਾਂ ਵਗਣੀਆਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਤੱਟ ਵੱਲ ਵਗਦੀ ਹਵਾ ਜਲ ਸਮੀਰ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
10. ਥਲ ਸਮੀਰ-ਵੱਧ ਤਾਪ ਸੋਖਣ ਸਮਰੱਥਾ ਕਾਰਨ ਜਲ, ਥਲ ਨਾਲੋਂ ਦੇਰ ਨਾਲ ਠੰਢਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਥਲ ਦੀ ਠੰਢੀ ਹਵਾ, ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਲ ਵੱਲ ਵੱਗਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਥਲ ਸਮੀਰ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
11. ਫਾਰਨਹੀਟ ਸਕੇਲ-ਫਾਰਨਹੀਟ ਸਕੇਲ ਤਾਪਮਾਨ ਮਾਪਣ ਲਈ ਬਣਾਈ ਗਈ ਸਕੇਲ ਹੈ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 3 ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੱਕ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 3 ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਕੱਪੜਿਆਂ ਤੱਕ

→ ਉੱਨ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਕੁਦਰਤ ਵਿੱਚ ਜੰਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਉੱਨ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਭੇਡ, ਬੱਕਰੀ ਜਾਂ ਯਾਕ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਭੇਡ ਦੀ ਪਤਲੀ ਚਮੜੀ ਉੱਪਰ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੇਸ਼ੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ

• ਦਾੜ੍ਹੀ ਦੇ ਰੁੱਖੇ ਵਾਲ ਅਤੇ
• ਚਮੜੀ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮੌਜੂਦ ਤੰਤੂ ਰੂਪੀ ਮੁਲਾਇਮ ਵਾਲ ।

→ ਚੋਣਵੀਂ ਜਣਨ ਵਿਧੀ ਦੁਆਰਾ ਮਾਪਿਆਂ ਦੀ ਚੋਣ ਕਰਕੇ ਲੋੜੀਂਦੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਗੁਣ ਜਿਵੇਂ ਮੁਲਾਇਮ ਵਾਲਾਂ ਵਾਲੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਜਾਂ ਸੰਘਣੀ ਜੱਤ ਵਾਲੀਆਂ ਭੇਡਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

→ ਵਿਭਿੰਨ ਕਿਸਮ ਦੀ ਉੱਨ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਭੇਡ ਦੀ ਉੱਨ, ਅੰਗੋਰਾ ਉੱਨ ਅਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰੀ ਉੱਨ ।

→ ਉੱਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਭੇਡਾਂ ਨੂੰ ਪਾਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਸੋਟਰਸ ਰੋਗ ਐਂਥਰੈਕਸ ਜੀਵਾਣੂ ਦੁਆਰਾ ਫੈਲਦਾ ਹੈ ।

→ ਰੇਸ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਸੇਰੀ ਕਲਚਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਮਾਦਾ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ਸੈਂਕੜੇ ਅੰਡੇ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਅੰਡਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਨਿਕਲਣ ਵਾਲੇ ਲਾਰਵਾ ਕੇਟਰ ਪਿੱਲਰ ਅਖਵਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੇਟਰ ਪਿੱਲਰ ਸਾਈਜ਼ ਵਿੱਚ ਵਾਧਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਪਿਊਪਾ (ਬਾਲਗ) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਿਉਪਾ ਆਪਣੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਇੱਕ 8 ਸ਼ਕਲ ਦਾ ਪ੍ਰੋਟੀਨ ਦਾ ਜਾਲ ਬੁਣ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਹਵਾ ਦੇ ਸੰਪਰਕ ਵਿੱਚ । ਆ ਕੇ ਸਖ਼ਤ ਹੋ ਕੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦਾ ਫਾਈਬਰ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਿਊਪਾ ਇਹਨਾਂ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਆਪਣੇ-ਆਪ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲੈਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਨੂੰ ਕੋਕੂਨ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਭ ਤੋਂ ਆਮ ਰੇਸ਼ਮ ਕੀੜਾ ਸ਼ਹਿਤੂਤ ਰੇਸ਼ਮ ਕੀੜਾ ਹੈ । ਰੇਸ਼ਮ ਦੀਆਂ ਹੋਰ ਕਿਸਮਾਂ ਟੱਸਰ ਰੇਸ਼ਮ, ਮੁਗਾ ਰੇਸ਼ਮ ਅਤੇ ਕੋਸਾ ਰੇਸ਼ਮ ਹਨ ।

→ ਜਿਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਕੋਕੂਨਾਂ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲ ਕੇ ਜਾਂ ਭਾਫ਼ ਦੇ ਕੇ ਰੇਸ਼ੇ ਕੱਢੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਉਸਨੂੰ ਰੀਲਿੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਰੀਲਿੰਗ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਰੇਸ਼ਮੀ ਕੱਪੜੇ ਬਣਨ ਲਈ ਰੇਸ਼ਮੀ ਧਾਗੇ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

1. ਜੱਤ-ਭੇਡ ਦੇ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਦਾ ਗੁੱਛਾ ।
2. ਰੀਲਿੰਗ-ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੋਕੂਨ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਵਿੱਚ ਉਬਾਲ ਕੇ ਜਾਂ ਭਾਫ਼ ਦੇ ਕੇ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਰੀਲਿੰਗ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਸਕੋਰਿੰਗ ਜਾਂ ਅਭਿਮਾਰਜਨ-ਕੱਟੀ ਹੋਈ ਚਮੜੀ ਸਮੇਤ ਵਾਲਾਂ ਨੂੰ ਟੈਂਕੀਆਂ ਵਿੱਚ ਪਾ ਕੇ ਚਿਕਨਾਈ (ਗਰੀਸ), ਧੂੜ, ਮੈਲ ਅਤੇ ਪਸੀਨਾ ਆਦਿ ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਲਈ ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਧੋਣਾ, ਸਕੋਰਿੰਗ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
4. ਕੋਕੂਨ-ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨਾਲ ਬਣੀ ਹੋਈ ਪਰਤ ਜਿਹੜੀ ਕੇਟਰਪਿੱਲਰ ਨੂੰ ਢੱਕ ਲੈਂਦੀ ਹੈ, ਕੋਕੂਨ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ।
5. ਸੇਰੀ-ਕਲਚਰ (ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜੇ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ)-ਰੇਸ਼ਮ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਰੇਸ਼ਮ ਦੇ ਕੀੜਿਆਂ ਨੂੰ ਪਾਲਣਾ ਸੇਰੀ ਕਲਚਰ ਕਹਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਸ਼ੀਅਰਿੰਗ ਜਾਂ ਕਟਾਈ-ਭੇਡ ਦੇ ਵਾਲਾਂ ਅਤੇ ਚਮੜੀ ਦੀ ਪਤਲੀ ਪਰਤ ਨੂੰ ਭੇਡ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸ਼ੀਅਰਿੰਗ ਜਾਂ ਉੱਨ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
7. ਥਰੋਇੰਗ-ਕੱਚੇ ਰੇਸ਼ਮ ਨੂੰ, ਕੱਤੇ ਹੋਏ ਰੇਸ਼ਮ ਨੂੰ ਮਜ਼ਬੂਤ (ਮੋਟਾ) ਕਰਨ ਲਈ ਕੱਤਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਥਰੋਇੰਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਅੱਡ-ਅੱਡ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਟੁੱਟਣ ਤੋਂ ਬਚਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
8. ਕੌਂਬਿੰਗ ਜਾਂ ਕੰਘੀ ਕਰਨਾ-ਛੋਟੇ ਫੁੱਲੇ ਹੋਏ ਰੇਸ਼ੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬੁਰ ਜਾਂ ਗੰਢਾਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਨੂੰ ਹਟਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਕੌਂਬਿੰਗ ਜਾਂ ਕੰਘੀ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
9. ਡਾਇੰਗ ਜਾਂ ਰੰਗਾਈ ਕਰਨਾ-ਭੇਡਾਂ ਦੀ ਉੱਨ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਰੰਗਾਂ ਵਿੱਚ ਰੰਗਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂ ਜੋ ਕੁਦਰਤੀ ਰੰਗ ਤਾਂ ਸਿਰਫ਼ ਕਾਲਾ, ਭੂਰਾ ਜਾਂ ਚਿੱਟਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
10. ਵਰਣਾਤਮਕ ਪ੍ਰਜਣਨ-ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਲੋੜੀਂਦੇ ਗੁਣਾਂ ਦੀਆਂ ਦੋ ਭੇਡਾਂ ਨੂੰ ਉਤਪੰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਮਾਪਿਆਂ ਵਜੋਂ ਚੁਣ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਫਿਰ ਦੋਵਾਂ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਜਣਨ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਚੋਣਵਾਂ ਪ੍ਰਜਣਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 1 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 1 ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ (ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੰਤੂਆਂ ਲਈ ਭੋਜਨ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼-ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਚਰਬੀ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਹਨ, ਜੋ ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਅਤੇ ਧੀ (ਵੱਧਣ ਲਈ ਜ਼ੂਰਰੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੀਵ ਦੁਆਰਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਸਹੀ ਵਰਤੋਂ ਪੋਸ਼ਣ ਅਖਵਾਉਂਦੀ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪੋਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਆਦਤਾਂ ਦੇ ਆਧਾਰ ‘ਤੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਦੋ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

• ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ,
• ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ

→ ਜਿਹੜੇ ਸਜੀਵ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਹਰੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਬੈਕਟੀਰੀਆ (ਜੀਵਾਣੂ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਯੁਗਲੀਨਾ ਇੱਕ ਅਜਿਹਾ ਜੀਵ ਹੈ ਜੋ ਦੋਨੋਂ ਸਵੈਪੋਸ਼ਣ ਅਤੇ ਪਰਪੋਸ਼ਣ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਪੌਦਿਆਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਦਾ ਕਾਰਖ਼ਾਨਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪੌਦੇ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਦੌਰਾਨ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ (ਕਲੋਰੋਫਿਲ, ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਦੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਹਵਾ ਦੀ ਕਾਰਬਨ-ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਉਪਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ ਰੂਪੀ ਭੋਜਨ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪੌਦੇ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਸਤਹਿ ਉੱਪਰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਮੁਸਾਮ (ਛੇਕ) ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਹਵਾ ਦੀ ਕਾਰਬਨਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਨਿਰਮਿਤ ਆਕਸੀਜਨ ਦੀ ਅਦਲਾ-ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ।

→ ਸਟੋਮੈਟਾ ਗਾਰਡ ਸੈੱਲਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚੋਂ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜ੍ਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੋਖੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਜ਼ਾਈਲਮ ਟਿਸ਼ੂ ਰਾਹੀਂ | ਪੌਦੇ ਦੇ ਹੋਰ ਭਾਗਾਂ ਨੂੰ ਭੇਜੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

→ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਸੂਰਜ ਹੀ ਊਰਜਾ ਦਾ ਮੂਲ ਸਰੋਤ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਰਜਾ ਨੂੰ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਕੁੱਝ ਅਜਿਹੇ ਪੌਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦਾ ਰੰਗ ਹਰਾ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦਾ ਪਰੰਤ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਰੰਗ ਦੇ ਵਰਣਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਜਿਵੇਂ ਕੌਲੀਅਸ ਵਿੱਚ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ ਅਤੇ ਲਾਲ ਬੰਦ ਗੋਭੀ ਵਿੱਚ ਬੈਂਗਨੀ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਅਜਿਹੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਵੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਰੰਗਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

→ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਮੁੱਢਲੇ ਉਤਪਾਦ ਆਕਸੀਜਨ ਗੈਸ ਅਤੇ ਗੁਲੂਕੋਜ਼ ਹਨ ।

→ ਪਰਪੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਚਾਰ ਸ਼੍ਰੇਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-

• ਮ੍ਰਿਤ ਆਹਾਰੀ,
• ਪਰਜੀਵੀ,
• ਕੀਟ ਆਹਾਰੀ ਅਤੇ
• ਸਹਿਜੀਵੀ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਦੂਜੇ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸਰੀਰ ਤੋਂ ਪੋਸ਼ਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਪੋਸ਼ਣ ਲਈ ਮ੍ਰਿਤ ਸਰੀਰਾਂ ਅਤੇ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪਦਾਰਥਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮ੍ਰਿਤ ਆਹਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸਹਿਜੀਵੀ ਸੰਬੰਧ ਵਿੱਚ ਦੋ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਵ ਭੋਜਨ ਲਈ ਇੱਕ-ਦੂਜੇ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਲਾਭ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਮ੍ਰਿਤ ਜੰਤੂਆਂ, ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਪੱਤਿਆਂ ਨੂੰ ਨਿਖੇੜਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਨਿਖੇੜਨ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਤੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ

1. ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ-ਭੋਜਨ ਦੇ ਮੁੱਖ ਅੰਸ਼ ਜਿਵੇਂ-ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ, ਚਰਬੀ, ਪ੍ਰੋਟੀਨ, ਵਿਟਾਮਿਨ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਜਿਹੜੇ | ਸਰੀਰ ਦੇ ਨਿਰਮਾਣ ਵਿੱਚ ਸਹਾਈ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਨੂੰ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਸਵੈ-ਪੋਸ਼ਣ-ਜਿਹੜੇ ਸਜੀਵ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਵੈਪੋਸ਼ੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਪਰਪੋਸ਼ਣ-ਜਿਹੜੇ ਜੀਵ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਤਿਆਰ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ ਪਰੰਤ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਮਿਤ ਆਹਾਰ-ਅਜਿਹਾ ਪੋਸ਼ਣ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵ ਜਾਂ ਗਲੇ-ਸੜੇ ਪਦਾਰਥ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਜੀਵਾਂ ਦਾ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਪਰਜੀਵੀ-ਉਹ ਜੀਵ ਜਿਹੜੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਦੂਜੇ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਜੀਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਪ੍ਰਕਾਸ਼-ਸੰਸ਼ਲੇਸ਼ਣ-ਇਹ ਇੱਕ ਅਜਿਹੀ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਦੀਆਂ ਪੱਤੀਆਂ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ ਕਲੋਰੋਫਿਲ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਹਵਾ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਕਾਰਬਨ ਡਾਈਆਕਸਾਈਡ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਸੂਰਜੀ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਉਰਜਾ ਦੀ ਮੌਜੂਦਗੀ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਕਾਰਬੋਹਾਈਡੇਟਸ (ਭੋਜਨ) ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ ਰਸਾਇਣਿਕ ਉਰਜਾ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਰਤਿਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
7. ਕਲੋਰੋਫਿਲ-ਇਹ ਇੱਕ ਹਰੇ ਰੰਗ ਦਾ ਵਰਣਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਪੌਦਿਆਂ ਵਿੱਚ ਉਪਸਥਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਤਿਆਰ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
8. ਕਾਰਬੋਹਾਈਡਰੇਟਸ-ਇੱਕ ਕਿਸਮ ਦਾ ਸੂਖ਼ਮ ਪੋਸ਼ਕ ਹੈ ਜਿਹੜਾ ਕਈ ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ, ਚੀਨੀ, ਸਟਾਰਚ ਅਤੇ ਰੇਸ਼ਿਆਂ ਵਿੱਚ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਸਿਹਤਮੰਦ ਰਹਿਣ ਲਈ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਇਸ ਸੂਖ਼ਮ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਸਟੋਮੈਟਾ-ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਹਵਾ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਿੱਸਿਆਂ ਦੀ ਬਾਹਰਲੀ ਸਤਹਿ ’ਤੇ ਸਟੋਮੈਟਾ (ਛੇਕ) ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਪੱਤਿਆਂ ਉੱਪਰ ਸਟੋਮੈਟਾ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਸਟੋਮੈਟਾ (ਜਾਂ ਛੇਕਾਂ) ਰਾਹੀਂ ਗੈਸਾਂ ਦੀ ਅਦਲਾ ਬਦਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
10. ਮੇਜ਼ਬਾਨ-ਜਿਸ ਪੌਦੇ ਜਾਂ ਜੀਵ ਉੱਤੇ ਪਰਜੀਵੀ ਆਪਣੇ ਭੋਜਨ ਲਈ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਸਨੂੰ ਮੇਜ਼ਬਾਨ (Host) ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦ-ਇਹ ਫੈਕਟਰੀ ਵਿੱਚ ਤਿਆਰ ਕੀਤੇ ਗਏ ਰਸਇਣਾਂ (ਅਕਾਰਬਨਿਕ ਲੂਣਾਂ ਦਾ ਮਿਸ਼ਰਣ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਕਾਫ਼ੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿੱਚ ਪੌਦਿਆਂ ਦੇ ਲਈ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤ ਮੌਜੂਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਵਿਚ ਮੌਜੂਦ ਪੋਸ਼ਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਜੋ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ ।
12. ਰਾਈਜ਼ੋਬੀਅਮ-ਇਹ ਇੱਕ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਹੈ ਜੋ ਫਲੀਦਾਰ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀਆਂ ਜੜਾਂ ਤੇ ਗੰਢਾਂ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਹਵਾ ਵਿਚਲੀ ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਯੋਗ ਬਣਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਪੌਦੇ ਕਰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਸ ਦੇ ਬਦਲੇ ਵਿੱਚ ਪੌਦੇ ਇਸ ਬੈਕਟੀਰੀਆ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਅਤੇ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

This PSEB 7th Class Science Notes Chapter 2 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ will help you in revision during exams.

PSEB 7th Class Science Notes Chapter 2 ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਪੋਸ਼ਣ

→ ਜੰਤੁ ਪੌਦਿਆਂ ਵਾਂਗ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਆਪ ਨਹੀਂ ਤਿਆਰ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਿੱਧੇ ਜਾਂ ਅਸਿੱਧੇ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਪੌਦਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

→ ਜੰਤੂ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ) ਭੋਜਨ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਫਿਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਦੇ ਹਨ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਪੋਸ਼ਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ, ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਦੇ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਰੀਰ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਕੇਵਲ ਪੌਦੇ ਖਾਂਦੇ ਹਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸ਼ਾਕਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਸਿਰਫ਼ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਦੋਵਾਂ ਨੂੰ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਿਸਮ ਦੇ ਜੰਤੂਆਂ ਵਿੱਚ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਢੰਗ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

→ ਪਰਪੋਸ਼ੀ ਪੋਸ਼ਣ ਤਿੰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

• ਮ੍ਰਿਤ ਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ
• ਪਰਜੀਵੀ ਪੋਸ਼ਣ
• ਪਾਣੀਵਤ ਪੋਸ਼ਣ ।

→ ਪਾਣੀਵਤ ਪੋਸ਼ਣ ਦੌਰਾਨ ਗੁੰਝਲਦਾਰ ਜਟਿਲ) ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜਿੱਥੇ ਉਹ ਐਨਜ਼ਾਈਮਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਸਰਲ ਘੁਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥਾਂ (ਯੌਗਿਕਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ । ਸਰੀਰ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦੇ ਦੌਰਾਨ ਪੰਜ ਪੜਾਅ :

• ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ,
• ਪਾਚਨ ਕਰਨਾ,
• ਸੋਖਣ,
• ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਨ,
• ਮਲ ਨਿਕਾਸ ਕਿਰਿਆਵਾਂ ਹਨ ।

→ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਪਾਚਨ ਪ੍ਰਣਾਲੀ ਵਿੱਚ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ, ਭੋਜਨ ਨਲੀ, ਮਿਹਦਾ, ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ, ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ, ਮਲ ਨਲੀ ਅਤੇ ਮਲ ਦੁਆਰ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਹੁ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮੁੰਹ ਵਿੱਚ ਚਾਰ ਕਿਸਮ ਦੇ ਦੰਦ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

1. ਕੱਟਣ ਵਾਲੇ,
2. ਸੂਏ,
3. ਪੀ-ਮੋਲਰ ਅਤੇ
4. ਮੋਲਰ ਦਾੜਾਂ ।

→ ਭੋਜਨ ਦਾ ਪਾਚਨ ਮੁੰਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਅਤੇ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਤੱਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਸੋਖਿਆ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਲਹ ਰਾਹੀਂ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਭੇਜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

→ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਕੁੱਝ ਲਣਾਂ ਦਾ ਸੋਖਣ ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਹੁ ਅਣ-ਪਚਿਆ ਅਤੇ ਅਣ-ਸੋਖਿਆ ਭੋਜਨ ਮਲ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਮਲ ਨਲੀ ਵਿੱਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਫਿਰ ਮਲ ਨਲੀ ਦੁਆਰਾ ਗੁਦਾ ਰਾਹੀਂ ਉਸਦਾ ਤਿਆਗ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਕੁੱਝ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾਵਾਂ-

1. ਮਾਸਾਹਾਰੀ-ਅਜਿਹੇ ਜੰਤੂ ਜਿਹੜੇ ਕੇਵਲ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂਆਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਭੋਜਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਮਾਸਾਹਾਰੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਰਬ-ਆਹਾਰੀ-ਜਿਹੜੇ ਜੰਤੂ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਦੂਜੇ ਜੰਤੂ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਵਜੋਂ ਖਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਰਬਆਹਾਰੀ ਜੰਤੂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ-ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਗ੍ਰਹਿਣ ਕਰਨਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
4. ਪਾਚਨ-ਇਹ ਉਹ ਜੈਵ-ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਹੈ ਜਿਸ ਦੌਰਾਨ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ) ਪਦਾਰਥਾਂ ਨੂੰ ਸਰਲ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਸਰੀਰ ਅੰਦਰ ਗੰਥੀਆਂ ਤੋਂ ਰਿਸਦੇ ਹੋਏ ਐਨਜ਼ਾਈਮ (ਰਸਾਇਣ) ਇਸ ਪਾਚਨ ਕਿਰਿਆ ਵਿੱਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਪਾਚਨ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਵਿੱਚ ਪੂਰਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
5. ਸੋਖਣ-ਇਹ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਦਾ ਇੱਕ ਪੜਾਅ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਚੇ ਹੋਏ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰਲੀਆਂ ਕੰਧਾਂ ਰਾਹੀਂ ਸੋਖ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
6. ਮਲ-ਤਿਆਗ-ਅਣ-ਪਚਿਆ ਭੋਜਨ, ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਮਲ ਤਿਆਗ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ |
7. ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ-ਮੂੰਹ ਨਾਲ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਇਆ ਭੋਜਨ ਫਿਰ ਮੂੰਹ ਖੋੜ੍ਹ ਵਿੱਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਦੰਦਾਂ ਤੋਂ ਅਗਾਂਹ ਵਾਲਾ ਖੇਤਰ ਹੈ ।
8. ਇਨੈਮਲ-ਦੰਦਾਂ ਉੱਤੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਸੁਰੱਖਿਅਕ ਪਦਾਰਥ ਇਨੈਮਲ ਦੀ ਪਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
9. ਕੱਡ-ਜੰਤੂਆਂ (ਗਾਂ, ਮੱਝ ਅਤੇ ਉਠ) ਦੁਆਰਾ ਕਾਹਲੀ ਵਿੱਚ ਨਿਗਲਿਆ ਗਿਆ ਭੋਜਨ ਰੁਮੇਨ ਵਿੱਚ ਜਮ੍ਹਾਂ ਕਰ ਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਭੋਜਨ ਦਾ ਅੰਸ਼ਿਕ ਪਾਚਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਅੱਧ ਪਚੇ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਕੱਡ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
10. ਭੋਜਨ ਨਲੀ-ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਲੰਬੀ ਨਲੀ ਹੈ ਜੋ ਮੂੰਹ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਗੁਦਾ ਤੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿੱਚ ਐਨਜ਼ਾਈਮਾਂ ਦੁਆਰਾ ਗੁੰਝਲਦਾਰ (ਜਟਿਲ ਭੋਜਨ ਨੂੰ ਸਰਲ ਅਣੂਆਂ ਵਿੱਚ ਤੋੜਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
11. ਪਿੱਤਾ-ਇਹ ਇੱਕ ਥੈਲੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਜਿਗਰ ਜੋ ਕਿ ਇੱਕ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੰਥੀ ਹੈ, ਦੁਆਰਾ ਰਿਸਾਵ ਹੋਇਆ ਰਸ ਜਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
12. ਕਿਮੀ ਰੂਪੀ ਅੰਗ ਜਾਂ ਸੀਕਮ-ਇਹ ਜੰਤੂਆਂ ਦੀ ਭੋਜਨ ਨਲੀ ਦੀ ਛੋਟੀ ਆਂਦਰ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਆਂਦਰ ਦੇ ਵਿਚਕਾਰ ਥੈਲੀ ਵਰਗੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਕ੍ਰਿਮੀ ਰੂਪੀ ਅੰਗ ਜਾਂ ਸੀਕਮ (Caecum) ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
13. ਪਿੱਤਾ ਰਸ-ਜਿਗਰ ਸਾਡੇ ਸਰੀਰ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡੀ ਗੰਥੀ ਹੈ ਜਿਸ ਵਿੱਚੋਂ ਰਿਸਾਵ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜੋ ਪਿੱਤੇ ਵਿੱਚ ਜਮਾਂ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਰਿਸਾਵ ਨੂੰ ਪਿੱਤਾ ਰਸ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
14. ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਰੂਮੀਨੈਂਟ)-ਘਾਹ ਖਾਣ ਵਾਲੇ ਜੰਤ ਜਿਵੇਂ ਗਾਂ, ਮੱਝ ਨੂੰ ਜੁਗਾਲੀ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਜਾਂ ਰੁਮੀਨੈਂਟ ਆਖਦੇ ਹਨ ।
15. ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਣ-ਆਂਦਰ ਦੁਆਰਾ ਸੋਖਿਤ ਕੀਤਾ ਭੋਜਨ ਲਹੂ ਦੁਆਰਾ ਸਰੀਰ ਦੇ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਭਾਗਾਂ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਾ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਸਵੈਅੰਗੀਕਰਣ ਆਖਦੇ ਹਨ ।