Class 8

Punjab State Board PSEB 8th Class Punjabi Book Solutions Chapter 10 ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Punjabi Chapter 10 ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 8 PSEB ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ Textbook Questions and Answers

ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸ :

(ੳ) ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਿੱਤੀ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ :
ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਰੁੱਖ ਵੱਢੀ ਜਾਣ ਵਿਰੁੱਧ ਖ਼ਬਰਦਾਰ ਕਰਦਿਆਂ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਹ ਉੱਜੜ ਜਾਣਗੇ। ਉਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਇਸ ਕਰਕੇ ਕਹੀ ਕਿਉਂਕਿ ਰੁੱਖਾਂ ਦੇ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੇ ਤਪਦੀਆਂ ਲੁਆਂ ਵਾਲੇ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਜਾਣ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਸੀ !

(ਅ) ਲੋਕਾਂ ਵੱਲੋਂ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਅੰਨੇਵਾਹ ਕੀਤੀ ਕਟਾਈਦਾਕੀ ਨਤੀਜਾ ਨਿਕਲਿਆ?
ਉੱਤਰ :
ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਅੰਨੇਵਾਹ ਰੁੱਖਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਜੰਗਲ ਮੁੱਕ ਗਏ। ਫਿਰ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਏ। ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ ਨਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਈ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਸਿੱਟੇ ਵਜੋਂ ਹਰਾ – ਭਰਾ , ਦੇਸ਼ ਮਾਰੂਥਲ ਵਿਚ ਬਦਲ ਗਿਆ ! ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਨਿੱਤ ਚਲਦੀਆਂ ਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰੇਤ ਵਿਛਾ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀਆਂ ਫਿਰ ਕਦੇ – ਕਦੇ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਡਾ ਕੇ ਲੈ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਵੀ ਚਲਦੀਆਂ।

(ੲ) ਰੇਤਥਲ ਦੇ ਤੁਫ਼ਾਨ ਕਾਰਨ ਭੀਖੂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨਾਲ ਕੀ ਵਾਪਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ :
ਰੇਤ – ਥਲ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਇੰਨਾ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਤੇ ਮਾਰੂ ਸੀ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਸਮੇਤ ਸਭ ਕੁੱਝ ਉਖਾੜ ਕੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚ ਉਡਾ ਲਿਆ। ਭੀਖੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਝੱਖੜ ਸਾਹਮਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਟਿਕ ਨਹੀਂ ਸਨ ਰਹੇ ਤੇ ਉਹ ਉੱਖੜੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗੂ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਰਿਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਅੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੋਇਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬਾਹਾਂ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿਚ ਅਟਕ ਗਏ। ਝੱਖੜ ਦੇ ਥੰਮਣ ਅਤੇ ਹੋਸ਼ ਆਉਣ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਜਿਸ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਸੀ, ਉਹ ਇਕ ਰੁੱਖ ਸੀ।

(ਸ) ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਭੀਖੂ ਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਲਈ ਰੁੱਖ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਈ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ :
ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਝੱਖੜ ਵਿਚ ਰਿੜ੍ਹਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਭੀਖੂ ਤੇ ਉਸਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲਮਕਦੀਆਂ ਟਾਹਣਾਂ ਵਿਚ ਫਸ ਕੇ ਬਚ ਗਿਆ। ਫਿਰ ਭੀਖੁ ਨੂੰ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਹਰਾ – ਭਰਾ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੇ ਨੇੜੇ ਪਾਣੀ ਹੋਣ ਦੀ ਗੱਲ ਸੁੱਝੀ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਮਿੱਟੀ ਪੁੱਟ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਿਆ ਪੀਣ ਲਈ ਪਾਣੀ ਮਿਲਣ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁੱਖ ਮਿਟਾਉਣ ਲਈ ਰੁੱਖ ਦੇ ਫਲ ਮਿਲ ਗਏ। ਫਿਰ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਕੱਟ ਕੇ ਭੀਖੂ ਨੇ ਢਾਰਾ ਬਣਾ ਲਿਆ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਆਲਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਖੇਡਣ ਲਈ ਰੁੱਖ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆੜੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਦੇ ਉਸ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਉਸਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨਾਲ ਝੂਲਦਾ ! ਮਗਰੋਂ ਆਪਣੇ ਸੁੱਖਾਂ ਲਈ ਭੀਖੁ ਨੇ ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਸ ਦੇ ਟਾਹਣੇ ਵੱਢ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰੰਡ – ਮੁੰਡ ਕਰ ਦਿੱਤਾ, ਪਰੰਤੂ ਬਿਪਤਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਰੁੱਖ ਨੇ ਉਸ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਹਾਇਤਾ ਕੀਤੀ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਸਮੇਤ ਉਸ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ।

(ਹ) ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਭੀਖੂ ਨੂੰ ਨਵੇਂ ਰੁੱਖ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਿਆ ?
ਉੱਤਰ :
ਫ਼ਕੀਰ ਭੀਖੂ ਦੁਆਰਾ ਰੁੱਖ ਨੂੰ ਗੁੰਡ – ਮੁੰਡ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਕੇ ਦੁਖੀ ਤੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਨੇ ਰੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾ ਵੱਢੇ ਹਨ, ਪਰ ਰੁੱਖ ਲਾਏ ਨਹੀਂ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆਂ ਵਿਚੋਂ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਮੁੱਕ ਗਏ ਹਨ। ਉਸ ਨੇ ਹੋਰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਉਸ ਦੇ ਘਰ ਉੱਤੇ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਰੁੱਖ ਨਾ ਹੋਣ ਤਾਂ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਭੀਖੂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਜੀ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਗਏ। ਹੁਣ ਫਕੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀ ਬੀਜ ਦਿੱਤੇ ਸਨ। ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਆਲਮ ਨੇ ਭੀਖੂ ਨੂੰ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਉਹ ਰੁੱਖ ਵੱਢਣ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਰੁੱਖ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਉਹ ਸੁਣ ਕੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੀਖੂ ਰੁੱਖ ਲਾਉਣ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

(ਕ) ਆਲਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਭੀਖੂ ਅਤੇ ਫ਼ਕੀਰ ਵਿਚਕਾਰ ਹੋਈ ਗੱਲਬਾਤ ਤੋਂ ਕੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ ?
ਉੱਤਰ :
ਆਲਮ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਬਾਪੂ ਭੀਖੂ ਅਤੇ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਗੱਲ – ਬਾਤ ਤੋਂ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਬੀਜਣ ਅਰਥਾਤ ਥਾਂ – ਥਾਂ ਰੁੱਖ ਲਾਉਣ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਮਿਲੀ।

2. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਤੁਰਸ਼ : ਗੁਸੈਲ, ਧੀ
• ਰੇਤਥਲ, ਮਾਰੂਥਲ : ਰੇਗਿਸਤਾਨ, ਰੇਤਲਾ ਇਲਾਕਾ
• ਜ਼ਰਖੇਜ਼ : ਉਪਜਾਊ
• ਮਾਰੂ : ਮਾਰਨ ਵਾਲਾ, ਘਾਤਕ
• ਸਾਹਵੇਂ : ਸਾਮਣੇ, ਮੂਹਰਲੇ ਪਾਸੇ
• ਤੀਬਰ ਗਤੀ : ਤੇਜ਼ ਚਾਲ
• ਢਾਰਾ : ਛੰਨ, ਛੱਪਰ
• ਅਹੁੜੀ : ਸੁੱਝੀ, ਕੋਈ ਗੱਲ ਦਿਮਾਗ਼ ਨੂੰ ਫੁਰਨੀ
• ਵਾ-ਵਰੋਲਾ : ਮਿੱਟੀ ਆਦਿ ਨਾਲ਼ ਭਰੀ ਗੋਲ-ਚੱਕਰ ਵਿੱਚ ਚੱਲਣ ਵਾਲੀ ਤੇਜ਼ ਹਵਾ।
• ਤਿੱਖੜ : ਤਿੱਖੀ, ਤੇਜ਼।

3. ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :
ਵਰਾਛਾਂ ਖਿੜ ਜਾਣੀਆਂ, ਆਸਰਾ, ਤੜਕਸਾਰ, ਟੱਬਰ- ਟੀਹਰ, ਲੂ ਵਗਣਾ, ਰੋਣਹਾਕਾ, ਹਰਿਆਵਲ
ਉੱਤਰ :

• ਵਰਾਛਾਂ ਖਿੜ ਜਾਣੀਆਂ ਬਹੁਤ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋ ਜਾਣਾ) – ਜਦੋਂ ਗ਼ਰੀਬਾਂ ਨੂੰ ਇਕ – ਇਕ ਕੰਬਲ ਵੰਡਦੇ ਦਾਨੀ ਤੋਂ ਤੇਜੂ ਨੂੰ ਦੋ ਕੰਬਲ ਮਿਲ ਗਏ, ਤਾਂ ਉਸਦੀਆਂ ਵਰਾਛਾਂ ਖਿੜ ਗਈਆਂ।
• ਆਸਰਾ (ਸਹਾਰਾ) – ਰੁੱਖਾਂ ਉੱਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਮਿਲਦਾ ਹੈ।
• ਤੜਕਸਾਰ ਸਵੇਰੇ, ਮੁੰਹ – ਹਨੇਰੇ) – ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿਚ ਸਵੇਰੇ ਤੜਕਸਾਰ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
• ਟੱਬਰ – ਟੀਹਰ – ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਛੋਟੇ – ਵੱਡੇ ਜੀ) – 1947 ਵਿਚ ਹੋਈ ਪੰਜਾਬ – ਵੰਡ ਸਮੇਂ ਫ਼ਿਰਕੂ ਫ਼ਸਾਦ ਫੈਲਣ ‘ਤੇ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਟੱਬਰ – ਟੀਹਰ ਲੈ ਕੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂਵਾਂ ਵਲ ਚਲ ਪਏ।
• ਲੂ ਵਗਣਾ – (ਗਰਮ ਹਵਾ ਦਾ ਚਲਣਾ) – ਜੇਠ – ਹਾੜ੍ਹ ਦੇ ਮਹੀਨਿਆਂ ਵਿਚ ਪੰਜਾਬ ਵਿਚ ਗਰਮ ਲੂ ਵਗਦੀ ਹੈ।
• ਰੋਣ – ਹਾਕਾ ਰੋਣ ਵਾਲਾ) – ਪਿਓ ਦੀਆਂ ਝਿੜਕਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਬੱਚਾ ਰੋਣ – ਹਾਕਾ ਹੋ ਗਿਆ।
• ਹਰਿਆਵਲ ਹਰਾਪਨ – ਬਰਸਾਤਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੌਦੇ ਉੱਗਣ ਨਾਲ ਚੁਫ਼ੇਰੇ ਹਰਿਆਵਲ ਛਾ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਵਿਆਕਰਨ : ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਪੜ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਕਿ ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਦੱਸੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਤੁਰਸ਼ ਹਵਾਵਾਂ, ਹਰਾ-ਭਰਾ ਜੰਗਲ, ਜ਼ਰਖੇਜ਼ ਮਿੱਟੀ ਆਦਿ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

1. ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
2. ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
3. ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
4. ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ
5. ਪੜਨਾਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ

1. ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਉਸ ਦੇ। ਗੁਣ, ਔਗੁਣ, ਆਕਾਰ, ਅਵਸਥਾ ਆਦਿ ਦੱਸੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ, ਸੋਹਣਾ ਰੁੱਖ, ਠੰਢੀ-ਮਿੱਠੀ ਛਾਂ ਆਦਿ।

ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਕੀਰੇ ਸ਼ਬਦ ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

2. ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਸੰਖਿਆ, ਭਾਰ, ਗਿਣਤੀ .ਜਾਂ ਦਰਜੇ ਆਦਿ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ:ਇੱਕ ਰੁੱਖ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਅੱਠਵੀਂ ਜਮਾਤ, ਦੂਜੀ ਕਤਾਰ, ਦੁੱਗਣਾ ਕਿਰਾਇਆ। ਇਹਨਾਂ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਕੀਰੇ ਸ਼ਬਦ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

3. ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦ ਦੀ ਮਿਣਤੀ, ਮਾਪ ਜਾਂ ਤੋਲ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਬਹੁਤ ਪਹਿਲੋਂ, ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ, ਕੁਝ ਲੀਕਾਂ, ਕਿੰਨੇ ਮਿੱਠੇ, ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ, ਕੋਈ ਰੁੱਖ, ਕਿੰਨੀ ਸੋਹਣੀ ਛਾਂ।

ਉਪਰੋਕਤ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਲਕੀਰੇ ਸ਼ਬਦ ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਕਿਰਿਆ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

4. ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਨਾਲ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਵੇ ਕਿ ਉਸ ਵੱਲ ਨਿਸ਼ਚੇ ਨਾਲ਼ ਸੰਕੇਤ ਕਰਦਾ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਨੂੰ ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਬਣਾਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਇਹ ਸਾਡਾ ਘਰ ਹੈ, ਅਹੁ ਮੁੰਡਾ ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਹੈ, ਅਹਿ ਕਿਤਾਬ ਕਿਸ ਦੀ ਹੈ ? ਇਹਨਾਂ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਕੀਰੇ ਸ਼ਬਦ ਨਿਸ਼ਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

5. ਪੜਨਾਂਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ : ਜਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਪੜਨਾਂਵ ਹੋਵੇ ਪਰ ਨਾਂਵ- ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ ਲੱਗ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰੋ, ਉਸ ਨੂੰ ਪੜਨਾਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਜਿਹੜਾ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਮਿਹਨਤ ਕਰੇਗਾ, ਪਾਸ ਹੋ ਜਾਵੇਗਾ। ਤੁਹਾਡੇ ਕੱਪੜੇ ਚੰਗੇ ਸੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਲਕੀਰੇ ਸ਼ਬਦ ਪੜਨਾਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਚੁਣੋ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਕਿਸਮ ਵੀ ਦੱਸੋ :

1. ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਨਿੱਤ ਦਿਨ ਵਗਦੀਆਂ ਤੇ ਉਸ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰੇਤ ਵਿਛਾ ਕੇ ਤੁਰ ਜਾਂਦੀਆ।
2. ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ।
3. ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਉਹਨਾਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ।
4. ਉਹ ਸਾਰੇ ਜੀਅ ਰਲ ਕੇ ਨਿਸ਼ਾਨ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਪੁੱਟਣ ਲੱਗ ਪਏ।
5. ਭੀਖੁ ਦੀ ਪਤਨੀ ਹੱਸਦੀ ਹੋਈ ਬੋਲੀ, “ਜੇ ਏਨਾ ਸੋਹਣਾ ਰੁੱਖ ਕੋਲ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਹੋਰ ਕੀ ਚਾਹੀਦੈ ?

ਉੱਤਰ :

1. ਤੇਜ਼ – ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।
2. ਪੂਰੀ – ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।
3. ਤਿੰਨੇ – ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ; ਉਨ੍ਹਾਂ – ਪੜਨਾਂਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।
4. ਸਾਰੇ – ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।
5. ਏਨਾ ਸੋਹਣਾ – ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ।

ਸ਼੍ਰੇਣੀ-ਅਧਿਆਪਕ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਬੂਟੇ ਲਾਉਣ ਲਈ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਉਤਸ਼ਾਹਿਤ ਕਰੇ।

ਬੱਚੇ ਆਪਣੇ ਜਨਮ-ਦਿਨ ਤੋਂ ਆਪਣੇ ਸਕੂਲ, ਘਰ ਜਾਂ ਘਰ ਦੇ ਨੇੜੇ ਇੱਕ-ਇੱਕ ਬੂਟਾ ਜ਼ਰੂਰ ਲਾਉਣ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਦੇਖ-ਭਾਲ ਕਰਨ।

PSEB 8th Class Punjabi Guide ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ –
“ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਦੂਰ ਤਕ ਤਪਦਾ ਮਾਰੂਥਲ ਸੀ ਤੇ ਗਰਮ ਹਵਾਵਾਂ ਨਾਲ ਰੇਤਾ ਉੱਡ ਰਹੀ ਸੀ। ਪਹਿਲਾਂ ਉੱਥੇ ਹਰਾ – ਭਰਾ ਜੰਗਲ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਰੁੱਖ ਵੱਢ ਰਹੇ ਸਨ। ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਵੱਢ – ਵੱਢ ਕੇ ਉਹ ਉਜੜ ਜਾਣਗੇ ਪਰ ਲੋਕ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਰੁੱਖ ਕੱਟੀ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ ਤੇ ਲੱਕੜੀਆਂ ਵੇਚ – ਵੇਚ ਕੇ ਅਮੀਰ ਹੋਈ ਜਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਕੀਰ ਦੀ ਗੱਲ ਨੂੰ ਮੂਰਖਤਾ ਹੀ ਸਮਝਿਆ ਸੀ !

ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਰੁੱਖ ਮੁੱਕ ਗਏ ਫਿਰ ਹੜ੍ਹ ਆ ਗਏ। ਹੜਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸੋਖਣ ਲਈ ਰੁੱਖ ਨਹੀਂ ਸਨ ਹੜਾਂ ਨੇ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਰੋੜ੍ਹ ਕੇ ਲੈ ਗਏ। ਲੋਕ ਨੰਗ ਮੁਨੰਗੀ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਬੈਠੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਹਰ ਰੋਜ਼ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਵਗਦੀਆਂ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਉੱਤੇ ਰੇਤ ਵਿਛਾ ਜਾਂਦੀਆਂ।

ਇਕ ਵਾਰ ਅਜਿਹਾ ਝੱਖੜ ਝੁੱਲਿਆ ਕਿ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਢਾਰੇ ਉੱਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ ਤੇ ਨਾਲ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਅਣਕਿਆਸੇ ਥਾਂਵਾਂ ਵਲ ਉੱਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਭੀਖੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ। ਝੱਖੜ ਸਾਹਮਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਟਿਕ ਰਹੇ। ਅੰਤ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ ਕਿ ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਾਹਵਾਂ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ ! ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅਟਕ ਗਏ ! ਝੱਖੜ ਥੰਮਣ ਤੇ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੋਸ਼ ਆਈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਝੱਖੜ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਚਾਲ ਤੋਂ ਜਿਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਸੀ, ਉਹ ਇਕ ਰੁੱਖ ਸੀ ਉਹ ਉਸਦੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਲਮਕਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਿਚ ਫਸੇ ਹੋਏ ਸਨ ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ ਹਰਿਆਵਲ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ਗੀ ਸੀ।

ਭੀਖੁ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੀਣ ਲਈ ਨੇੜੇ ਕਿਧਰੇ ਪਾਣੀ ਹੋਵੇਗਾ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਇਹ ਇੰਨਾ ਹਰਾ ਹੈ ! ਪਾਣੀ ਲੱਭਣ ਲਈ ਭੀਖੂ ਨੇ ਇਕ ਥਾਂ ਤੋਂ ਡੰਗੋਰੀ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਠਕੋਰਿਆ। ਸੂਰਜ ਦੀ ਦਿਸ਼ਾ ਦੇਖ ਕੇ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਕੁੱਝ ਲੀਕਾਂ ਵਾਹੀਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਇਕ ਥਾਂ ਡੰਗੋਰੀ ਗੱਡ ਦਿੱਤੀ। ਸਾਰੇ ਜੀਆਂ ਨੇ ਉਹ ਥਾਂ ਪੁੱਟੀ, ਤਾਂ ਹੇਠੋਂ ਪਾਣੀ ਨਿਕਲ ਆਇਆ। ਝੱਖੜ ਨੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮੇ ਨੂੰ ਰੇਤ ਨਾਲ ਢੱਕ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਬੁੱਕਾਂ ਭਰ – ਭਰ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਅਤੇ ਭੁੱਖ ਲੱਗਣ ਤੇ ਰੁੱਖ ਨਾਲੋਂ ਫਲ ਤੋੜ ਕੇ ਖਾਧੇ। ਰੁੱਖ ਦੀ ਠੰਢੀ – ਮਿੱਠੀ ਛਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਆਸਰਾ ਬਣ ਗਈ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੁੱਤਰ ਆਲਮ ਨੂੰ ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਆੜੀ ਮਿਲ ਗਿਆ। ਉਹ ਕਦੀ ਰੁੱਖ ਉੱਤੇ ਚੜ੍ਹ ਜਾਂਦਾ ਤੇ ਕਦੀ ਉਸਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨਾਲ ਝੂਲਦਾ।

ਭੀਖੂ ਤੇ ਉਸ ਦਾ ਪਰਿਵਾਰ ਰੁੱਖ ਕੋਲ ਹੀ ਟਿਕ ਗਏ। ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਭੀਖੂ ਉੱਠਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਤੋੜ ਕੇ ਢਾਰਾ ਛੱਤਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਭੀਖੂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਉਦਾਸ ਹੋ ਕੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਜਿਸ ਰੁੱਖ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਸੀ, ਉਸਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਨਹੀਂ ਸਨ ਤੋੜਨੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ। ਫਿਰ ਇਕ ਦਿਨ ਭੀਖੂ ਨੇ ਰੁੱਖ ਦੇ ਕੁੱਝ ਟਾਹਣੇ ਵੱਢ ਕੇ ਮੰਜਾ – ਪੀੜ੍ਹਾ ਬਣਾ ਲਿਆ। ਇਹ ਦੇਖ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਪਤਨੀ ਨੇ ਹੌਕਾ ਭਰਿਆ ਕਿ ਇਹ ਰੁੱਖ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸੋਹਣੀ ਛਾਂ ਦਿੰਦਾ ਸੀ।

ਇਸ ਦੇ ਫਲ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ। ਪਰ ਭੀਖੂ ਨੇ ਇਸ ਗੱਲ ਦੀ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕੀਤੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨਿੱਤ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਰਹੀਆਂ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰੀਆਂ ਕਰਦਾ – ਕਰਦਾ ਰੁੱਖ ਹੌਲੀ – ਹੌਲੀ ਮੁੱਕਦਾ ਗਿਆ ਤੇ ਆਖ਼ਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸਹੂਲਤਾਂ ਭਰੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿਚ ਉਸ ਦਾ ਝੁੰਡ ਜਿਹਾ ਤਣਾ ਹੀ ਖੜ੍ਹਾ ਰਹਿ ਗਿਆ। ਭੀਖੂ ਨੇ ਦੂਰ ਅੰਦੇਸ਼ੀ ਨਾਲ ਕਿਹਾ ਕਿ ਇਸ ਤਣੇ ਨੂੰ ਉਹ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਲਈ ਵਰਤਣਗੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪੁੱਤਰ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ। ਇਹ ਤਣਾ ਅੱਗੋਂ ਉਸ ਦੇ ਟੱਬਰਟੀ ਦੇ ਕੰਮ ਆਵੇਗਾ।

ਇਕ ਦਿਨ ਲੂਆਂ ਵਗ ਰਹੀਆਂ ਸਨ ਤੇ ਇਕ ਫ਼ਕੀਰ ਉਧਰੋਂ ਲੰਘਿਆ। ਉਸ ਨੇ ਚਾਰੇ ਦੇ ਸੇਕ ਵਿਚ ਬੈਠ ਕੇ ਪਾਣੀ ਪੀਤਾ ਤੇ ਪੁੱਛਿਆ ਕਿ ਕੀ ਰੱਬ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਦੀ ਕੋਈ ਰੁੱਖ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤਾ। ਭੀਖੁ ਨੇ ਦੱਸਿਆ ਕਿ ਇਕ ਰੁੱਖ ਹੈ, ਪਰ ਗੁੰਡ – ਮੁੰਡ ਜਿਹਾ ਹੈ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਦੀ ਕੱਟ ਵੱਢ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਪੁੰਗਰਿਆ ਨਹੀਂ। ਫ਼ਕੀਰ ਉਦਾਸ ਹੋ ਗਿਆ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਰੁੱਖ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਕੱਟੇ ਹੀ ਹਨ, ਪਰ ਲਾਏ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ? ਕੀ ਇਸ ਦੁਨੀਆ ਵਿਚੋਂ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਮੁੱਕ ਗਏ ਹਨ ?

ਭੀਖੁ ਨੂੰ ਇਸ ਦਾ ਕੋਈ ਜਵਾਬ ਨਾ ਸੁੱਝਾ ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਅੱਖਾਂ ਮੀਟ ਲਈਆਂ ਤੇ ਫਿਰ ਖੋਲ੍ਹ ਕੇ ਉਦਾਸ ਸੁਰ ਵਿਚ ਕਹਿਣ ਲੱਗਾ ਕਿ ਇਸੇ ਕਾਰਨ ਉਹ ਇਸ ਘਰ ਉੱਤੇ ਉਜਾੜੇ ਦਾ ਪਰਛਾਵਾਂ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਜਿੱਥੇ ਰੁੱਖ ਨਾ ਹੋਣ, ਉੱਥੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ‘ ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਘਰ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀ ਬੇਚੈਨ ਹੋ ਗਏ। ਫ਼ਕੀਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਖਿਲਾਰ ਦਿੱਤੇ ਸਨ, ਜੋ ਕਿ ਪੁੰਗਰ ਪਏ ਸਨ।

ਫ਼ਕੀਰ ਦੇ ਜਾਣ ਮਗਰੋਂ ਉਹ ਬੇਵਸ ਜਿਹੇ ਰੜੇ ਵਿਚ ਬੈਠੇ ਸਨ। ਆਲਮ ਨੇ ਸ਼ਰਮਸਾਰੀ ਵਿਚ ਬਾਪੂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਰੁੱਖ ਵੱਢਣ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਬਣਿਆ ਹੈ, ਰੁੱਖ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਕਿਉਂ ਨਹੀਂ ਬਣਿਆ ? ਸ਼ਰਮਸਾਰ ਹੋਏ ਭੀਖੂ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਸ ਦੇ ਵੱਡੇ – ਵਡੇਰੇ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਰਦੇ ਆਏ ਹਨ ਤੇ ਉਸ ਨੇ ਸਮਝਿਆ ਕਿ ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਰੀਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਆਲਮ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਹੁਣ ਵੱਡਾ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਬਣੇਗਾ ਰੁੱਖ ਉਗਾਉਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਉਹ ਤਿੱਖੀ ਧੁੱਪ ਵਿਚ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਲੱਭਣ ਤੁਰ ਪਿਆ।

ਤੇ ਫਿਰ ਉਸਨੂੰ ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ ਲੱਭ ਪਏ। ਹੁਣ ਉਹ ਜਿਧਰ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਰੁੱਖ ਲਾਉਂਦਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਉਦਾਸ ਮਨ ਵਿਚ ਖੁਸ਼ੀ ਬੀਜੀਦੀ ਹੈ।

1. ਵਾਰਤਕ – ਟੁਕੜੀ/ਪੈਰੇ ਦਾ ਬੋਧ

ਇੱਕ ਵਾਰ ਹਵਾ ਨੇ ਝੱਖੜ ਦਾ ਰੂਪ ਲੈ ਲਿਆ। ਬੇਰੰਗ ਜਿਹੇ ਢਾਰੇ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉੱਖੜ ਗਏ। ਰੇਤਥਲ ਦਾ ਤੂਫ਼ਾਨ ਬਹੁਤ ਮਾਰੂ ਸੀ। ਝੱਖੜ ਦਾ ਵੇਗ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਅਣਕਿਆਸੇ ਥਾਂਵਾਂ ਵੱਲ ਉਡਾ ਕੇ ਲੈ ਗਿਆ। ਵੱਸਦੇ ਲੋਕ ਉੱਜੜ – ਪੁੱਜੜ ਗਏ। ਭੀਖੂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਅਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਪਰ ਝੱਖੜ ਸਾਹਵੇਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੈਰ ਨਹੀਂ ਸਨ ਟਿਕੇ। ਉਹ ਉੱਖੜੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗੂੰ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਲੁਕਦੇ, ਰਿੜ੍ਹਦੇ ਗਏ ਸਨ ਅਚਾਨਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਾਪਿਆ, ਕਿਸੇ ਨੇ ਬਾਂਹਵਾਂ ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਸਨ।

ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਬਾਹਵਾਂ ਦੇ ਘੇਰੇ ਵਿੱਚ ਅਟਕ ਗਏ ਸਨ ਉਸ ਵੇਲੇ ਉਹ ਪੂਰੀ ਹੋਸ਼ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸਨ। ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਸ਼ ਪਰਤੀ, ਝੱਖੜ ਥੰਮ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ। ਜਿਸਨੇ ਝੱਖੜ ਦੀ ਤੀਬਰ ਗਤੀ ਕੋਲੋਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਬਚਾਈ ਸੀ, ਉਹ ਇੱਕ ਰੁੱਖ ਸੀ। ਉਸ ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਹੇਠਾਂ ਤਕ ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ। ਉਹ ਤਿੰਨੇ ਜਣੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਿੱਚ ਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਉਹ ਟਾਹਣੀਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਬਾਹਰ ਨਿਕਲੇ। ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਦੀ ਹਰਿਆਵਲ ਵਿੱਚ ਤਾਜ਼ਗੀ ਸੀ। ਭੀਖੂ ਬੋਲਿਆ, “ਇਸ ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੀਣ ਲਈ ਨੇੜੇ ਹੀ ਕਿਧਰੇ ਪਾਣੀ ਏਂ, ਤਾਂ ਹੀ ਇਹ ਰੁੱਖ ਏਨਾ ਹਰਾ ਏ।

ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਰਤਾ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਝੱਖੜ ਤੂਫ਼ਾਨ ਨੇ ਕੀ ਕੁੱਝ ਉਖਾੜ (ਉਡਾ) ਦਿੱਤਾ ?
(ਉ) ਢਾਰੇ ਤੇ ਲੋਕ
(ਅ) ਦਰਖ਼ਤ
(ਈ) ਪਹਾੜ
(ਸ) ਘਾਹ – ਪੱਤੇ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਢਾਰੇ ਤੇ ਲੋਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਤੂਫ਼ਾਨ ਕਿੱਥੇ ਆਇਆ ਸੀ ?
(ੳ) ਮੈਦਾਨ ਵਿਚ
(ਅ) ਪਹਾੜਾਂ ਵਿੱਚ
(ਈ) ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ
(ਸ) ਰੇਤ – ਬਲ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਰੇਤ – ਥਲ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭੀਖੂ ਨੇ ਕਿਸ ਨੂੰ ਘੁੱਟ ਕੇ ਫੜਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(ਉ) ਮੰਜੇ ਨੂੰ
(ਅ) ਰੁੱਖ ਨੂੰ
(ਈ) ਕਿੱਲੇ ਨੂੰ
(ਸ) ਪਤਨੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਪਤਨੀ ਤੇ ਪੁੱਤਰ ਨੂੰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੀਖੂ ਹੋਰੀਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੱਗੇ ਹੀ ਅੱਗੇ ਰਿੜ੍ਹਦੇ ਗਏ ?
(ੳ) ਰੇਤ ਵਾਂਗ
(ਅ) ਉੱਖੜੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗ
(ਇ) ਉੱਖੜੀਆਂ ਇੱਟਾਂ ਵਾਂਗ
(ਸ) ਪੱਥਰਾਂ ਵਾਂਗ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਉੱਖੜੀਆਂ ਝਾੜੀਆਂ ਵਾਂਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭੀਖੂ ਹੋਰਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਕਿਸ ਨੇ ਬਚਾਈ ਸੀ ?
(ੳ) ਇਕ ਰੁੱਖ ਨੇ
(ਅ) ਇਕ ਬੰਦੇ ਨੇ
(ਈ) ਇਕ ਪਸ਼ੂ ਨੇ
(ਸ) ਇਕ ਦੇਵਤੇ ਨੇ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਇਕ ਰੁੱਖ ਨੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੀਖੂ ਹੋਰੀਂ ਕਿੱਥੇ ਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ ?
(ਉ) ਕੰਧ ਨਾਲ
(ਅ) ਪਹਾੜ ਨਾਲ
(ਈ) ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਿਚ
(ਸ) ਝਾੜੀਆਂ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਰੁੱਖ ਦੀਆਂ ਟਹਿਣੀਆਂ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹਰਿਆਵਲ ਤੇ ਤਾਜ਼ਗੀ ਕਿੱਥੇ ਸੀ ?
(ਉ) ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ
(ਆ) ਵੇਲਾਂ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ
(ਇ) ਘਾਹ ਵਿਚ
(ਸ) ਝਾੜੀਆਂ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਰੁੱਖ ਦੇ ਪੱਤਿਆਂ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭੀਖੁ ਨੇ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਲਾਇਆ ਕਿ ਉੱਥੇ ਨੇੜੇ ਪਾਣੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਰੁੱਖ ਦੀ ਹਰਿਆਵਲ ਤੋਂ
(ਅ) ਉੱਡਦੇ ਪੰਛੀਆਂ ਤੋਂ
(ਈ) ਜੰਗਲੀ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ
(ਸ) ਬੂਟੀਆਂ ਤੋਂ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਰੁੱਖ ਦੀ ਹਰਿਆਵਲ ਤੋਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਇਹ ਵਾਰਤਾ ਕਿਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ
(ਆ) ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ
(ਈ) ਗੱਗੂ
(ਸ) ਛੱਲੀਆਂ ਦੇ ਰਾਖੇ !
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਹਰਿਆਵਲ ਦੇ ਬੀਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਜਿਸ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਵਾਰਤਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਲੇਖਕ ਕੌਣ ਹੈ ?
(ਉ) ਪਿੰ: ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ
(ਅ) ਨਾਨਕ ਸਿੰਘ
(ਈ) ਗੁਲਜ਼ਾਰ ਸਿੰਘ ਸੰਧੂ
(ਸ) ਕਰਨਲ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਰਨਲ ਜਸਬੀਰ ਭੁੱਲਰ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਰੁੱਖ
(ਅ) ਉਸ
(ਇ) ਜਾਨ
(ਸ) ਅਣਕਿਆਸੇ/ਵਸਦੇ/ਆਪਣੀ/ਪੂਰੀ/ਤੀਬਰ/ਇਕ/ਉਸ/ਤਿੰਨੇਇਸ/ਏਨਾ ਹਰਾ ਤਾਜ਼ਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਅਣਕਿਆਸੇ/ਵਸਦੇ/ਆਪਣੀ/ਪੂਰੀ/ਤੀਬਰ/ਇਕ/ਉਸ/ਤਿੰਨੇਇਸ/ਏਨਾ ਹਰਾ/ਤਾਜ਼ਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇਸ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਰੁੱਖ
(ਅ) ਤੀਬਰ
(ਇ) ਜਾਨ
(ਸ) ਉਹਨਾਂ/ਉਹ/ਕਿਸੇ/ਜਿਸ/ਉਸ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਉਹਨਾਂ/ਉਹ/ਕਿਸੇ/ਜਿਸ/ਉਸ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਇਸ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਅਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਗਏਟਿਕੇ/ਗਏ ਸਨ/ਜਾਪਿਆ/ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨਅਟਕ ਗਏ ਸਨ/ਥੰਮ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ/ਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ/ਨਿਕਲੇ ਬੋਲਿਆ
(ਆ) ਰੁੱਖ
(ਇ) ਅਚਾਨਕ
(ਸ) ਬਾਂਹਵਾਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਗਏ/ਟਿਕੇ/ਗਏ ਸਨ/ਜਾਪਿਆ/ਫੈਲਾ ਦਿੱਤੀਆਂ ਹਨਅਟਕ ਗਏ ਸਨ ਥੰਮ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀਲਮਕ ਰਹੀਆਂ ਸਨ/ਅਟਕੇ ਹੋਏ ਸਨ/ਨਿਕਲੇ/ਬੋਲਿਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚੋਂ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਬੇਰੰਗ
(ਆ) ਉਖੜ
(ਇ) ਅਚਾਨਕ
(ਸ) ਹਵਾ/ਝੱਖੜ/ਢਾਰੇ/ਜੜਾਂ/ਰੇਤਥਲ/ਤੂਫ਼ਾਨਵੇਗ/ਲੋਕਾਂ/ਥਾਂਵਾਂ/ਭੀਖੂ/ਪਤਨੀ /ਪੁੱਤਰ/ਪੈਰ/ਝਾੜੀਆਂ/ਬਾਂਹਵਾਂ/ਘੇਰੇ/ਹੋਸ਼/ਗਤੀ/ਜਾਨ/ਹੱਕ/ਟਾਹਣੀਆਂ/ਪੱਤਿਆਂ/ਹਰਿਆਵਲਪਾਣੀ
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਹਵਾ/ਝੱਖੜ/ਢਾਰੇ/ਜੜਾਂ/ਰੇਤਥਲਤੂਫ਼ਾਨ/ਵੇਗ/ਲੋਕਾਂ/ਥਾਂਵਾਂ/ਭੀਖੂ/ਪਤਨੀ/ਪੁੱਤਰ/ਪੈਰ/ਝਾੜੀਆਂ/ਬਾਂਹਵਾਂ/ਘਰੇ/ਦੋਸ਼/ਗ/ਜਾਨ/ਰੁੱਖ/ਟਾਹਣੀਆਂ/ਪੱਤਿਆਂ/ ਹਰਿਆਵਲ/ਪਾਣੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਇਸ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਚੁਣੋ
ਉੱਤਰ :
ਹੋਸ਼, ਤਾਜ਼ਗੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਪਤਨੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਪਤੀ
(ਅ) ਪੱਤੀ
(ਈ) ਪਾਤਨੀ
(ਸ) ਪੜ੍ਹੀਸ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਪਤੀ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
“ਝੱਖੜ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ।
ਉੱਤਰ :
ਪੁਲਿੰਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਪਰੋਕਤ ਵਾਰਤਾ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ਈ) ਜੋੜਨੀ
(ਸ) ਦੋਹਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( , )
(ਈ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਸ) ਦੋਹਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ( ” ” )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ –

ਉੱਤਰ :

2. ਵਿਆਕਰਨ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ :
ਉਹ ਸ਼ਬਦ, ਜੋ ਕਿਸੇ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੇ ਗੁਣ, ਔਗਣ, ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾ ਜਾਂ ਗਿਣਤੀ – ਮਿਣਤੀ ਦੱਸਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ “ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਕਾਲਾ, ਗੋਰਾ, ਚੰਗਾ, ਬੁਰਾ, ਤਿੰਨ, ਚਾਰ, ਪੰਦਰਾਂ, ਵੀਹ, ਤੁਰਸ਼, ਹਰਾ – ਭਰਾ, ਜ਼ਰਖੇਜ ਆਦਿ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ –

1. ਗੁਣਵਾਚਕ
2. ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ
3. ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ
4. ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ
5. ਪੜਨਾਂਵੀਂ।

1. ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ – ਜਿਹੜੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ ਦੇ ਗੁਣ – ਔਗੁਣ ਪ੍ਰਟ ਕਰਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ‘ਵੱਡਾ ਪੁੱਤਰ, ਸੋਹਣਾ ਰੁੱਖ, ਠੰਢੀ ਮਿੱਠੀ ਹਵਾ, ਹਰਾ – ਭਰਾ ਜੰਗਲ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ “ਵੱਡਾ”, “ਸੋਹਣਾ’, ‘ਠੰਢੀ – ਮਿੱਠੀ’ ਤੇ ‘ਹਰਾ – ਭਰਾ’ ਸ਼ਬਦ ਗੁਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

2. ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ – ਨਾਂਵਾਂ ਜਾਂ ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਜਾਂ ਦਰਜਾ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਇਕ ਟਾਹਲੀ, ਅਗਲੇ ਦਿਨ, ਸੱਤਵੀਂ ਜਮਾਤ, ਦੂਜੀ ਕਤਾਰ, ਡਿਓਢਾ ਕਿਰਾਇਆ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ “ਇਕ”, “ਅਗਲੇ’, ‘ਸੱਤਵੀਂ, “ਦੂਜੀ’, ‘ਡਿਓਢਾ ਸ਼ਬਦ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

3. ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ – ਨਾਂਵਾਂ ਦੀ ਮਿਣਤੀ ਜਾਂ ਤੋਲ ਦੱਸਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ ਬਹੁਤੇ ਲੋਕ, ਕਈ ਸਾਲ, ਕੁੱਝ ਬੰਦੇ, ਕਿੰਨਾ ਮਿੱਠਾ, ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਕੰਮ ਨੂੰ, ਕੋਈ ਘਰ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ‘ਬਹੁਤੇ, “ਕਈਂ’, ‘ਕੁੱਝ’, ‘ਕਿੰਨਾ’, ‘ਕਿਸੇ’, ‘ਕੋਈ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਪਰਿਮਾਣਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ।

4. ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ – ਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ ਇਸ਼ਾਰੇ ਨਾਲ ਆਮ ਤੋਂ ਖ਼ਾਸ ਬਣਾਉਣ ਵਾਲੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣਾਂ ਨੂੰ “ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਅਹੁ ਮੁੰਡਾ, ਅਹਿ ਕਿਤਾਬ, ਹਾਹ ਰੁੱਖ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਅਹੁ, ਅਹਿ ਤੇ ਹਾਹ ਆਦਿ ਸ਼ਬਦ ਨਿਸਚੇਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਹਨ !

5. ਪੜਨਾਂਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ – ਨਾਂਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਆ ਕੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਪੜਨਾਂਵਾਂ ਨੂੰ “ਪੜਨਾਂਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਕੌਣ ਕੁੜੀ, ਕੀ ਚੀਜ਼, ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼, ਜਿਹੜੀ ਇਸਤਰੀ, ਜੋ ਆਦਮੀ, ਤੁਹਾਡਾ ਮਿੱਤਰ, ਮੇਰਾ ਭਰਾ, ਸਾਡਾ ਘਰ ਆਦਿ ਵਾਕੰਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ‘ਕੌਣ’, ‘ਕੀ, “ਕਿਹੜੀ’, ‘ਜਿਹੜੀ’, ‘ਜੋ’, ‘ਤੁਹਾਡਾ”, “ਮੇਰਾ”, “ਸਾਡਾ” ਪੜਨਾਂਵ ਹਨ, ਪਰ ਇਹ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਆਉਣ ਕਰਕੇ ਪੜਨਾਂਵੀਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਬਣ ਗਏ ਹਨ।

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

• ਤਿੱਖੀਆਂ – ਤੁਰਸ਼ – ਕੋਧੀ, ਗੁਸੈਲ, ਬਹੁਤ ਗਰਮ
• ਪਾਗਲਾਂ – ਹਾਰ – ਪਾਗਲਾਂ ਵਾਂਗ ਸੋਖਣ ਚੂਸਣ।
• ਜਰਖੇਜ਼ – ਉਪਜਾਊ
• ਮਾਰੂਥਲ – ਰੇਗਸਤਾਨ।
• ਬੇਰੰਗ – ਬਦਰੰਗ, ਰੰਗਹੀਨ
• ਢਾਰੇ ਕੱਖ – ਕਾਨ ਦੇ ਛੱਪਰ, ਛੰਨ।
• ਵੇਗ – ਚਾਲ
• ਮਾਰੂ – ਮਾਰ ਦੇਣ ਵਾਲਾ
• ਅਣਕਿਆਸੇ – ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਬਾਰੇ ਸੋਚਿਆ ਵੀ ਨਾ ਹੋਵੇ।
• ਸਾਹਵੇਂ – ਸਾਹਮਣੇ।
• ਤੀਬਰ – ਤੇਜ਼।
• ਤਾਜ਼ਗੀ – ਤਾਜ਼ਾਪਨ
• ਡੰਗੋਰੀ – ਸਹਾਰਾ ਲੈ ਕੇ ਤੁਰਨ ਵਾਲੀ ਸੋਟੀ।
• ਸੋਤ – ਸੋਮਾ
• ਵਰਾਛਾਂ – ਮੂੰਹ ਦੇ ਕੋਨੇ। ਆੜੀ ਖੇਡ ਦਾ ਸਾਥੀ।
• ਦੂਰ – ਅੰਦੇਸ਼ੀ – ਦੂਰ ਦੀ ਸੋਚ ਵਾਲੀ।
• ਲੂੰਡ – ਜਿਸ ਰੁੱਖ ਦਾ ਕੇਵਲ ਅੱਧਾ ਕੁ ਤਨਾ ਹੀ ਖੜਾ
• ਹੋਵੇ।ਲੂਆਂ – ਗਰਮ ਹਵਾਵਾਂ
• ਹਸ਼ਰ – ਅੰਤ।
• ਛਿਣ – ਅੱਖ ਝਮਕਣ ਦਾ ਸਮਾਂ
• ਅਹੁੜੀ ਸੁੱਝੀ ਰੜੇ – ਸੁੱਕੀ ਪੱਧਰੀ ਥਾਂ, ਜਿੱਥੇ ਘਾਹ ਆਦਿ ਨਾ ਹੋਵੇ।
• ਵਾਵਰੋਲਾ – ਘੁੰਮਦੀ ਹੋਈ ਮਿੱਟੀ ਭਰੀ ਹਵਾ।
• ਤਿੱਖੜ – ਤਿੱਖੀ, ਤੇਜ਼।

Punjab State Board PSEB 8th Class Punjabi Book Solutions Chapter 5 ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Punjabi Chapter 5 ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 8 PSEB ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ Textbook Questions and Answers

ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਤਰਾਂ ਦਾ ਭਾਵ ਸਪਸ਼ਟ ਕਰੋ :

(ਉ) ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਹਾਰਾਂ ਲੱਕ ਤੋੜਨ,
ਮਨ ਹੋ ਜਾਏ ਨਿਰਾਸ।
ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਜਾਈਂ ਘੋਲ ਲੰਮੇਰਾ,
ਜਿੱਤ ਵਿੱਚ ਰੱਖ ਵਿਸ਼ਵਾਸ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਜੇਕਰ ਕਿਧਰੇ ਵਾਰ – ਵਾਰ ਹਾਰਾਂ ਹੋਣ ਨਾਲ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੇਰਾ ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਬਾਹ ਕਰ ਦੇਣ ਤੇ ਤੇਰਾ ਮਨ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਹੋ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਇਕ ਲੰਮਾ ਘੋਲ ਹੈ ਤੈਨੂੰ ਯਕੀਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਕ ਦਿਨ ਤੈਨੂੰ ਜਿੱਤ ਜ਼ਰੂਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਅਸਫਲਤਾਵਾਂ ਤੋਂ ਨਿਰਾਸ਼ ਨਹੀਂ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨੂੰ ਇਕ ਲੰਮਾ ਘੋਲ ਸਮਝਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਜਿੱਤ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

(ਅ) ਸਿਦਕ, ਲਗਨ ਦੇ ਤਕੜੇ ਖੰਭਾਂ,
ਉੱਡਣਾ ਉੱਚ-ਅਸਮਾਨੀਂ। ਥਲ,
ਸਾਗਰ ਵੀ ਰੋਕ ਸਕਣ ਨਾ,
ਤੇਰੀ ਸਹਿਜ ਰਵਾਨੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ, ਤੈਨੂੰ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਲਗਨ ਦੇ ਮਜ਼ਬੂਤ ਖੰਭਾਂ ਨਾਲ ਉੱਚੇ ਅਸਮਾਨਾਂ ਵਿਚ ਉਡਾਰੀ ਮਾਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।ਤੇਰੀ ਚਾਲ ਅਜਿਹੀ ਨਿਰੰਤਰ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਤੈਨੂੰ ਕੋਈ ਥਲ ਜਾਂ ਸਮੁੰਦਰ ਵੀ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਤੇ ਲਗਨ ਨਾਲ ਆਪਣੇ ਉੱਚੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਵਲ ਇੰਨੀ ਨਿਰੰਤਰ ਚਾਲ ਨਾਲ ਵਧੇ ਕਿ ਕੋਈ ਰੁਕਾਵਟ ਵੀ ਉਸ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਾ ਸਕੇ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ – ਸਿਦਕ – ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਹੀ ਲਗਨ – ਰੁਚੀ। ਥਲ – ਜ਼ਮੀਨ, ਮਾਰੂਥਲ।

2. ਉੱਦਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਕੁਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ :
ਉੱਦਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉੱਚੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਤੇ ਕੋਈ ਚੀਜ਼ ਉਸ ਦੇ ਰਾਹ ਨੂੰ ਰੋਕ ਨਹੀਂ ਸਕਦੀ।

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਲੋਚੇ : ਚਾਹੇਂ, ਇੱਛਿਆ ਕਰੇਂ
• ਰਹਿਸਣ : ਰਹਿਣਗੇ।
• ਭਰਪੂਰ : ਭਰੇ ਹੋਏ
• ਘੋਲ : ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੀ ਕੁਸ਼ਤੀ, ਟਾਕਰਾ, ਜੰਗ, ਲੜਾਈ
• ਦਾਸੀ : ਸੇਵਾ ਕਰਨ ਵਾਲੀ
• ਸਿਦਕ : ਵਿਸ਼ਵਾਸ, ਭਰੋਸਾ
• ਸਹਿਜ ਰਵਾਨੀ : ਸੁਭਾਵਿਕ ਚਾਲ

4. ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋਂ :
ਮੰਜ਼ਲ, ਉੱਦਮ, ਨਿਰੰਤਰ, ਸੁਗੰਧੀਆਂ, ਸਿਦਕ, ਸੱਖਣੇ ਹੱਥ, ਲੱਕ ਤੋੜਨਾ
ਉੱਤਰ :

• ਮੰਜ਼ਿਲ ਨਿਸ਼ਾਨਾ) – ਬੰਦਾ ਉੱਦਮ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਆਪਣੀ ਮਨ – ਚਾਹੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚ ਸਕਦਾ ਹੈ।
• ਉੱਦਮ (ਯਤਨ) – ਬੰਦੇ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਉੱਦਮ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।
• ਨਿਰੰਤਰ ਲਗਾਤਾਰ) – ਤੋਰ – ਨਿਰੰਤਰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ, ਸਫਲ ਹੋਣ ਉਹ ਲੋਕ।
• ਸੁਗੰਧੀਆਂ (ਖੁਸ਼ਬੂਆਂ – ਤੇਲ ਦੀਆਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਬੋਤਲਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਸੁਗੰਧੀਆਂ ਪਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ।
• ਸਿਦਕ (ਵਿਸ਼ਵਾਸ) – 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਸਿੰਘਾਂ ਨੇ ਸਿੱਖੀ ਸਿਦਕ ਵਿਚ ਪੂਰੇ ਰਹਿ ਕੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਕੀਤੀਆਂ।
• ਸੱਖਣੇ ਹੱਥ ਖ਼ਾਲੀ ਹੱਥ – ਤੂੰ ਵਿਆਹ ਵਾਲੇ ਘਰ ਸੱਖਣੇ ਹੱਥੀਂ ਕਿਉਂ ਆਇਆ ਹੈਂ ?
• ਲੱਕ ਤੋੜਨਾ (ਹੌਸਲਾ ਤੋੜ ਦੇਣਾ – ਮੁਕੱਦਮੇ ਵਿਚ ਹੋਈ ਹਾਰ ਨੇ ਉਸ ਦਾ ਲੱਕ ਤੋੜ ਦਿੱਤਾ।

ਬੱਚਿਓ ! ਦਿਨ-ਭਰ ਤੁਸੀਂ ਕੀ-ਕੀ ਕਰਦੇ ਹੋ ?
ਆਪਣੀ ਡਾਇਰੀ/ਕਾਪੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧਿਆਪਕ ਜੀ ਨੂੰ ਦਿਖਾਓ।

ਪੜੋ ਤੇ ਸਮਝੋ :
– ਦਰਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਗਣਾ ਸੂਚਕ ਹੈ :
– ਨਿਰੰਤਰ ਤੌਰ
– ਉੱਦਮ ਕਰਨਾ
– ਔਕੜਾਂ ਦਾ ਸਾਮਣਾ ਕਰਨਾ

PSEB 8th Class Punjabi Guide ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ Important Questions and Answers

1. ਨਿਬੰਧਾਤਮਕ ਤੇ ਸੰਖੇਪ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

(ਉ) ਜੇ ਕੁਝ ਲੋਹੇਂ ਮਨ ਵਿਚ ਸੱਜਣਾ
ਉੱਦਮ ਕਰੀਂ ਜ਼ਰੂਰ।
ਬਿਨ ਉੱਦਮ ਹੱਥ ਸੱਖਣੇ ਰਹਿਣ
ਉੱਦਮ ਥੀਂ ਭਰਪੂਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਮਨ ਵਿਚ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਦੀ ਇੱਛਾ ਰੱਖਦਾ ਹੈਂ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਉਸ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਜ਼ਰੂਰ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਬੰਦੇ ਦੇ ਹੱਥ ਖ਼ਾਲੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕਰਨ ਨਾਲ ਉਹ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਨਾਲ ਭਰ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਜੇਕਰ ਮਨੁੱਖ ਮਨ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਇੱਛਾ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਉਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਯਤਨ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੱਥ – ਪੱਲੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਪੈਂਦਾ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ – ਲੋਚੀਂ – ਚਾਈਂ। ਉੱਦਮ – ਯਤਨ, ਕੋਸ਼ਿਸ਼। ਸੱਖਣੇ – ਖ਼ਾਲੀ। ਰਹਿਸਣ – ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ।

(ਅ) ਜੇ ਚਾਹੇਂ ਪੁੱਜਣਾ ਮੰਜ਼ਿਲ ‘ਤੇ
ਵਸੀਂ ਜਿਵੇਂ ਦਰਿਆ
ਤੋਰ – ਨਿਰੰਤਰ ਨਾਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ
ਮੌਤ, ਕਦਮ ਰੁਕਿਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਆਪਣੇ ਨਿਸ਼ਾਨੇ ਉੱਤੇ ਪੁੱਜਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਤੈਨੂੰ ਦਰਿਆ ਵਾਂਗ ਰੁਕਾਵਟਾਂ ਚੀਰਦੇ ਹੋਏ ਤੇ ਆਪਣਾ ਰਾਹ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਅੱਗੇ ਵਧਦੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਤੈਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਲਗਾ ਤਾਰ ਤੁਰਦੇ ਰਹਿਣ ਦਾ ਨਾਂ ਹੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਾ ਕਦਮ ਰੁਕ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਉਸ ਦੀ ਮੌਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉੱਤੇ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਨਿਰੰਤਰ ਤੇਜ਼ ਚਾਲ ਨਾਲ ਚਲਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਨੂੰ ਸਮਝ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਨਿਰੰਤਰ ਤੋਰ ਦਾ ਹੀ ਨਾਂ ਹੈ।

(ਲ) ਜੇ ਕਿਧਰੇ ਮਨ ਦੇ ਅੰਬਰ ‘ਤੇ,
ਛਾਏ ਘੋਰ – ਉਦਾਸੀ।
ਮਨ ਦਾ ਮਾਲਕ ਬਣਨ ਨਾ ਦੇਵੀਂ
ਇਹ ਤਾਂ ਤੇਰੀ ਦਾਸੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਜੇਕਰ ਕਿਸੇ ਕਾਰਨ ਤੇਰੇ ਮਨ ਦੇ ਅਕਾਸ਼ ਉੱਪਰ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਪਸਰ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਤੂੰ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਮਨ ਉੱਪਰ ਹਕੂਮਤ ਨਾ ਕਰਨ ਦੇਵੀਂ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਗੁਲਾਮ ਸਮਝ ਕੇ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਦੇ ਵੀ ਆਪਣੇ ਮਨ ਨੂੰ ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਨਹੀਂ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਇਸ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਧੀਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ – ਘੋਰ ਉਦਾਸੀ – ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਦਾਸੀ। ਦਾਸੀ – ਗੁਲਾਮ।

(ਮ) ਤੇਰੇ ਮਨ ਵਿੱਚ ਰੋਸ਼ਨ ਸੂਰਜ
ਚੰਦਰਮਾ ਤੇ ਤਾਰੇ।
ਕਦਮਾਂ ਦੇ ਵਿੱਚ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਤੇਰੇ,
ਸਮਝ ਲਵੇਂ ਜੇ ਪਿਆਰੇ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਿੱਛੇ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਤੇਰੇ ਅੰਦਰ ਸੂਝ – ਬੂਝ ਦੇ ਸੂਰਜ, ਚੰਦ ਤੇ ਤਾਰੇ ਰੌਸ਼ਨ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਸਮਝ ਲਵੇਂ, ਤਾਂ ਤੇਰੀਆਂ ਮੰਜ਼ਿਲਾਂ ਤੇਰੇ ਕਦਮਾਂ ਵਿਚ ਹਨ। ਤੂੰ ਥੋੜ੍ਹੇ ਉੱਦਮ ਨਾਲ ਹੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਮਨ ਵਿਚ ਸੂਝ – ਬੂਝ ਭਰੀ ਪਈ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਹ ਸਮਝ ਲਵੇ, ਤਾਂ ਉਸ ਦੀ ਮੰਜ਼ਿਲ ਉਸ ਦੇ ਕੋਲ ਹੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

(ਕ) ਤੇਰੇ ਖਿੜਨ ਤੋਂ ਜੱਗ ਨੇ ਖਿੜਨਾ,
ਮੁਰਝਾਇਆਂ, ਮੁਰਝਾਵੇ।
ਵੰਡ ਸੁਗੰਧੀਆਂ, ਪ੍ਰੀਤ – ਸੁਨੇਹੇ,
ਨਿੱਘੇ ਪਿਆਰ – ਕਲਾਵੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਸਰਲ ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਰਲ ਅਰਥ – ਕਵੀ ਕਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਹੇ ਪਿਆਰੇ ! ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਖੁਸ਼ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਵੇਗੀ। ਪਰ ਜੇਕਰ ਤੂੰ ਉਦਾਸ ਹੋਵੇਂਗਾ, ਤਾਂ ਦੁਨੀਆ ਵੀ ਉਦਾਸ ਹੋਵੇਗੀ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਤੈਨੂੰ ਸੁਗੰਧੀਆਂ, ਪ੍ਰੀਤ ਦੇ ਸੁਨੇਹੇ ਨਿੱਘੇ ਪਿਆਰ – ਕਲਾਵੇ ਵੰਡਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਅਰਥਾਤ ਤੈਨੂੰ ਹਰ ਇਕ ਨਾਲ ਖੁਸ਼ੀ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਪੇਸ਼ ਆਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉੱਪਰ ਲਿਖੇ ਕਾਵਿ – ਟੋਟੇ ਦੇ ਭਾਵ – ਅਰਥ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੋਣ ਨਾਲ ਦੁਨੀਆ ਵੀ ਖ਼ੁਸ਼ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਉਸ ਦੀ ਉਦਾਸੀ ਨਾਲ ਉਹ ਉਦਾਸ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਖੁਸ਼ੀਆਂ, ਪ੍ਰੀਤਾਂ ਤੇ ਗਲਵਕੜੀਆਂ ਹੀ ਵੰਡਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 13 ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 13 ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ

SST Guide for Class 8 PSEB ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਵਧ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ ਅਤੇ ਉੜੀਸਾ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧੰਦੇ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਧੰਦੇ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਣਾ, ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ, ਮੇਘਾਲਿਆ, ਬੰਗਾਲ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਕੌਣ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੋਢੀ ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਸ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1820 ਈ: ਵਿਚ ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਕਿਸ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਣਾਇਆ ਗਿਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਵਿਚ ਇਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ । ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਬੁਲਾ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਮੁਖੀਆ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹਨ । 1991 ਦੀ ਜਨਗਣਨਾ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 1600 ਲੱਖ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 23.22% ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਸਨ । ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ-ਸ਼ਾਸਿਤ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ, ਜਿਵੇਂ-ਸਿੱਕਿਮ, ਗੋਆ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ, ਦਾਦਰਾ ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਬਾਰੇ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਜਾਣਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਬਿਹਾਰ (ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕਾ) ਦੇ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਨੇਤਾ ਸੀ । ਉਹ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਅਕਤੀ ਸੀ । ਉਸਨੂੰ ਪਰਮਾਤਮਾ ਦਾ ਦੂਤ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ । ਉਸਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮੁੰਡਾ ਲੋਕ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਚੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦੇਣ ।

ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ | ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ।

ਪਸ਼ਨ 9.
ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੰਡਾ ਵਿਦਰੋਹ ਇਕ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਵਿਦਰੋਹ ਸੀ ।ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਰਕਾਰ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਵਲ ਧਿਆਨ ਦੇਣ ਲੱਗੀ । ਕੁੱਲ ਮਿਲਾ ਕੇ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਸਿੱਟੇ ਨਿਕਲੇ-

1. ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਐਕਟ 1908 ਪਾਸ ਕੀਤਾ । ਇਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਛੋਟੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਦੇ ਅਧਿਕਾਰ ਮਿਲ ਗਏ ।
2. ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਧਾਰਮਿਕ ਜਾਤੀ ਆਈ । ਅਨੇਕ ਲੋਕ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।
3. ਅਨੇਕ ਨਵੇਂ ਸਮਾਜਿਕ-ਧਾਰਮਿਕ ਅੰਦੋਲਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਗਏ ।
4. ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਅਧਿਕਾਰਾਂ ਲਈ ਸੰਘਰਸ਼ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੁਆਰਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਖਾਸੀ ਵਿਦਰੋਹ – ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਦਰੋਹ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਕੀਤਾ | ਪੂਰਬ ਵਿਚ · ਐੱਤੀਆ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ । ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ । 5 ਮਈ, 1829 ਈ: ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਰੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਯੂਰਪੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਭੋਟਸ, ਸਿੰਗਠੋਸ ਆਦਿ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵੀ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਤੋਂ ਮੁਕਤ ਕਰਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਸਨੇ ਆਪਣੇ 10,000 ਸਾਥੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾਂ ਨਾਲ ਬਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ, ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਖਾਸੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕਇਕ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਲਗਾ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਤ ਵਿਚ 1833 ਈ: ਵਿਚ ਤਿਰੂਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ।

ਸਿੰਗਫੋਸ ਵਿਦਰੋਹ – ਜਿਸ ਸਮੇਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਵਿਚ ਰੁੱਝੇ ਹੋਏ ਸਨ, ਉਸੇ ਸਮੇਂ ਸਿੰਗਫੋਸ ਨਾਂ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੋਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਖਪਤੀ, ਗਾਰੋ, ਨਾਗਾ ਆਦਿ ਕਬਾਇਲੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੂੰ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਦਾ ਸੱਦਾ ਦਿੱਤਾ । ਸਾਰਿਆਂ ਨੇ ਮਿਲ ਕੇ ਅਸਾਮ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ’ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ । ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਹਥਿਆਰਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ ।

ਹੋਰ ਵਿਦਰੋਹ-

• 1839 ਈ: ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਦੁਤ ਕਰਨਲ ਵਾਈਟ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
• 1844 ਈ: ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਨਾਮਕ ਇਕ ਹੋਰ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਦੋਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ।
• ਮਣੀਪੁਰ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਕੁੜੀਆਂ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ ਵੀ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਚੱਲਿਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ 7000 ਦੇ ਲਗਪਗ ਸੀ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1826, 1844 ਅਤੇ 1849 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ ।ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਮੌਤ ਦੇ ਘਾਟ ਉਤਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਪਰ ਅੰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ । ਫੜੇ ਗਏ ਕੁਕੀਆਂ ਨੂੰ ਕਈ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਬਸਤੀਵਾਦ ਅਤੇ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਈ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ਕਿ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਤੋਂ ਭਾਵ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਤੋਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਕੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਨੀਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੂਲ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਗ਼ਲਤ ਨੀਤੀਆਂ ਸਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਜੀਵਿਕਾ ਦੇ ਸਾਧਨ ਖੋਏ ਗਏ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਵਿਦਰੋਹ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ? ਇਹ ਕਦ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਨਾਗਾ ਵਿਦਰੋਹ 1844 ਈ: ਵਿਚ ਹੋਇਆ । ਇਹ ਦੋ-ਤਿੰਨ ਸਾਲ ਤਕ ਚਲਦਾ ਰਿਹਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਹਥਿਆ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਇਸਦੇ ਪਿੱਛੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਕੀ ਸੋਚ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਫ਼ਸਲਾਂ ਦੇ ਵਣਜੀਕਰਨ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਿਸਾਨਾਂ ਤੋਂ ਅਫੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਵਾਉਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਵੱਖ-ਵੱਖ ਕਬਾਇਲੀ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦੇ ਕਿਸੇ ਚਾਰ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਤਿਰੂਤ ਸਿੰਘ (ਖਾਸੀਸ), ਸਿੰਧੂ ਅਤੇ ਕਾਲ੍ਹਾ (ਸੰਥਾਨ) ਅਤੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ (ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਾ) ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਕਿੱਥੇ ਹੋਇਆ ਸੀ ?
(i) ਕੋਰੋਮੰਡਲ ਵਿਚ
(ii) ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਚ
(iii) ਗੁਜਰਾਤ ਵਿਚ
(iv) ਰਾਜਸਥਾਨ ਵਿਚ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਵਿਚ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਐਕਟ ਕਦੋਂ ਪਾਸ ਹੋਇਆ ?
(i) 1906 ਈ:
(ii) 1846 ਈ:
(iii) 1908 ਈ:
(iv) 1919 ਈ:
ਉੱਤਰ-
(iii) 1908 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ ਸੀ । ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਕਬੀਲਾ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ?
(i) ਨਾਗਾ
(ii) ਸਿੰਗਫੋਸ
(iii) ਕੂਕੀ
(iv) ਬਕਰਵਾਲ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਬਕਰਵਾਲ ।

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ………………….. ਹਿੱਸਾ ਹਨ ।
2. ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ …………………… ਜਾਂ ………………………. ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
3. ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਜੈਂਤੀਆ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਦੇ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ……………….. ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ।
4. ਜਦੋਂ ਬਰਤਾਨਵੀ ਸੈਨਿਕ ਖ਼ਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ ਤਾਂ ਉਸ ਸਮੇਂ ਹੀ ਇਕ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲੇ ……………… ਨੇ ਬਗਾਵਤ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
1. ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ,
2. ਇਕ, ਦੋ,
3. ਖਾਸੀ,
4. ਸਿੰਗਫੋਸ ।

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਗੋਂਡ ਕਬੀਲੇ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਸਭ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ ।
2. ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਮੁੱਢਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ ।
3. ਬਰਤਾਨਵੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਅਫੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਖੇਤਰਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਉੱਤੇ ਕਬਜ਼ਾ ਲਿਆ ।
4. ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨੂੰ ਟੈਕਸ ਦੇ ਦੇਣ ।
ਉੱਤਰ-
1. (×)
2. (√)
3. (√)
4. (×)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1855 ਈ:
2. ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1846 ਈ:
3. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1899-1900 ਈ:
4. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1820 ਈ: ।

ਉੱਤਰ-

1. ਖਰੋਧ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1846 ਈ:
2. ਸੰਥਾਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1855 ਈ:
3. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1899-1900 ਈ:
4. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ	1820 ਈ: ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਬਣੀਆਂ ਇਕ-ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਲਾਇਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੀ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਭੇਡ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਾਨਿਕ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੱਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਲੱਕੜੀਆਂ ਇਕੱਠੀਆਂ ਕਰਨਾ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ ਹੈ । ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ, ਬੀਜ ਬੀਜਣਾ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ’ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਦੇਸ਼ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾ ਵਿਦਰੋਹ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਕੀਤਾ । ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਜੈਂਤੀਆ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਪੱਛਮ ਵਿਚ ਗਾਰੋ ਪਹਾੜੀਆਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ ਸੀ ।ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਇਸ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਸੰਸਥਾਪਕ (ਮੋਢੀ ਸੀ । ਉਸਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਖਾਸੀ ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰਲੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੁੰਦੇ ਸਨ ! 5 ਮਈ, 1829 ਈ: ਨੂੰ ਖਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਗਾਰੋ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਯੂਰਪੀਅਨਾਂ ਅਤੇ ਬੰਗਾਲੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਦਿੱਤਾ | ਯੂਰਪੀ ਕਲੋਨੀਆਂ ਨੂੰ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ ਗਈ । ਤੀਰੁਤ ਸਿੰਘ ਕੁੱਝ ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ
ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਨੇ ਖਾਸੀ ਪਿੰਡਾਂ ਨੂੰ ਇਕ-ਇਕ ਕਰਕੇ ਅੱਗ ਲਾ ਦਿੱਤੀ । ਅੰਤ ਵਿਚ 1833 ਈ: ਵਿਚ ਤੀਰਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸੈਨਾ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟ ਦਿੱਤੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਸਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਹੋਏ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ – ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਜਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਦੀ ਆਬਾਦੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭਾਗ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ 1600 ਲੱਖ ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦਾ ਇਕ ਵੱਡਾ ਭਾਗ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ ਅਤੇ ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਦਾ 23.22% ਭਾਗ ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਹਨ । ਕੁੱਝ ਆਦਿਵਾਸੀ ਕਬੀਲੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਰਾਜਾਂ ਅਤੇ ਕੇਂਦਰ ਸ਼ਾਸਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ ਸਿੱਕਿਮ, ਗੋਆ, ਮਿਜ਼ੋਰਮ, ਦਾਦਰਾ-ਨਗਰ ਹਵੇਲੀ ਅਤੇ ਲਕਸ਼ਦੀਪ ਆਦਿ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਗੋਂਡ, ਭੀਲ, ਸੰਥਾਲ, ਮਿਜ਼ੋ ਆਦਿ ਕਬੀਲਿਆਂ ਨਾਲ ਸੀ ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਦਿਵਾਸੀ ਲੋਕਾਂ ਵਿਚੋਂ 63% ਲੋਕ ਪਹਾੜੀ ਭਾਗਾਂ, 2.2% ਲੋਕ ਦੀਪਾਂ ਵਿਚ ਅਤੇ 1.6% ਲੋਕ ਅਰਧਖੰਡ ਦੇ ਠੰਡੇ ਪਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ । ਹੋਰ ਲੋਕ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਸ਼ਹਿਰੀ ਅਤੇ ਪੇਂਡੂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਖਿਲਰੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਬਿਨਾਂ ਕਿਸੇ ਯੋਜਨਾ ਦੇ ਬਣੀਆਂ ਇਕ-ਦੋ ਕਮਰਿਆਂ ਵਾਲੀਆਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੋ ਜਾਂ ਚਾਰ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਇਕ-ਦੂਜੇ ਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਬਣੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ
ਝੌਪੜੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਝੁੰਡ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਲੋਕ ਭੇਡ-ਬੱਕਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਾਲਤੂ ਪਸ਼ੂ ਪਾਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਸਥਾਨਿਕ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਭੌਤਿਕ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੋਰ ਕੰਮ-ਧੰਦਿਆਂ ਵਿਚ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕਰਨਾ, ਮੰਛੀਆਂ ਫੜਨਾ, ਭੋਜਨ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪਰਿਵਾਰ – ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲੀ ਸਮਾਜਿਕ ਇਕਾਈ ਪਰਿਵਾਰ ਹੈ । ਪਰਿਵਾਰ ਦੇ ਘਰੇਲੂ ਕੰਮਕਾਜ ਵਿਚ ਔਰਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ । ਔਰਤਾਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਖਾਣਾ ਬਣਾਉਣਾ, ਲਕੜੀਆਂ ਇਕੱਠਾ ਕਰਨਾ, ਸਫ਼ਾਈ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਕੱਪੜੇ ਧੋਣਾ ਹਨ । ਉਹ ਖੇਤੀ ਦੇ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦਾ ਹੱਥ ਵਟਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ, ਬੀਜ ਬੀਜਣਾ, ਫ਼ਸਲ ਕੱਟਣਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਆਦਮੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਜੰਗਲ ਕੱਟਣਾ, ਜ਼ਮੀਨ ਨੂੰ ਪੱਧਰਾ ਕਰਨਾ ਅਤੇ ਹਲ ਚਲਾਉਣਾ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਔਰਤਾਂ ਆਰਥਿਕ ਕੰਮਾਂ ਵਿਚ ਆਦਮੀਆਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁ-ਪਤਨੀ ਪ੍ਰਥਾ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਹੈ ।

ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਦਸ਼ਾ ਵਿਚ ਪਰਿਵਰਤਨ – 19ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਗ਼ਰੀਬ ਸਨ । ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਨੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜੀਵਨ ‘ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਾਇਆ | ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਢਾਂਚੇ ਨੂੰ ਬਦਲ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ । ਇਸ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕਤਾ ’ਤੇ ਪਿਆ। ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੇ ਆਰਥਿਕ ਹਿੱਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਫ਼ਸਲਾਂ ਦਾ ਵਪਾਰੀਕਰਨ ਵਣਜੀਕਰਨ) ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਅਫ਼ੀਮ ਅਤੇ ਨੀਲ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹ ਲਈ । ਫਲਸਰੂਪ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹੋ ਗਏ । ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਗੁਜ਼ਾਰਾ ਕਰਨ ਲਈ ਪੈਸਾ ਉਧਾਰ ਲੈਣਾ ਪਿਆ । ਇਸਦਾ ਨਤੀਜਾ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਲਤ ਖ਼ਰਾਬ ਹੋ ਗਈ ।

ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਪਰਿਵਰਤਨਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਅਸੰਤੋਖ ਫੈਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਬਾਇਲੀ ਸਮਾਜ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੁਆਰਾ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਕੀਤੇ ਗਏ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਕਾਫ਼ੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਜਾਤੀ ਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਦਰੋਹਾਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-
1. ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1820 ਈ: ਵਿਚ ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਰਾਜ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਸਹਿਣ ਨਹੀਂ ਹੋ ਰਿਹਾ ਸੀ । ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੇ ਕਈ ਪਿੰਡ ਜਲਾ ਦਿੱਤੇ । ਕੋਲ ਵਿਦਰੋਹੀ ਵੀ ਵੱਡੀ ਸੰਖਿਆ ਵਿਚ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ 1827 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਅੱਗੇ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣੇ ਪਏ ।

2. ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – 1830-31 ਈ: ਵਿਚ ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਝੰਡਾ ਲਹਿਰਾ ਦਿੱਤਾ। ਕੋਲ ਕਬੀਲੇ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋ ਗਏ । ਛੇਤੀ ਹੀ ਇਹ ਵਿਦਰੋਹ ਰਾਂਚੀ, ਹਜ਼ਾਰੀ ਬਾਗ, ਪਲਾਮੂ ਅਤੇ ਮਨਭੂਮ ਤਕ ਫੈਲ ਗਿਆ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਨਾ ਨੇ ਲਗਪਗ 1000 ਵਿਦਰੋਹੀਆਂ ਨੂੰ ਮਾਰ ਸੁੱਟਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਉਹ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਬਾ ਨਾ ਸਕੀ । ਅੰਤ ਅਨੇਕ ਸੈਨਿਕ ਕਾਰਵਾਈਆਂ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1832 ਈ: ਵਿਚ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲਿਆ ਜਾ ਸਕਿਆ । ਫਿਰ ਵੀ ਮੁੰਡਾ ਅਤੇ ਕੋਲ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਸਰਕਾਰ ਵਿਰੋਧੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਜਾਰੀ ਰਹੀਆਂ ।

3. ਖਰੋੜ ਜਾਂ ਖਰੋਧਾ ਕਬੀਲੇ ਦਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਛੋਟਾ ਨਾਗਪੁਰ ਖੇਤਰ ਵਿਚ 1846 ਈ: ਵਿਚ ਖਰੋਧਾ ਕਬੀਲੇ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕੈਪਟਨ ਮੈਕਫਰਸਨ ਦੇ ਕੈਂਪ ‘ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਆਪਣੇ 170 ਸਾਥੀਆਂ ਸਮੇਤ ਹਥਿਆਰ ਸੁੱਟਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਹੋਰ ਪਹਾੜੀ ਕਬੀਲਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕ ਵੀ ਖਰੋਧਾ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਆ ਮਿਲੇ ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਉਸੇ ਸਾਲ ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਕੁਚਲ ਦਿੱਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼-ਨਿਕਾਲਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਇਕ ਖਰੋਧੀ ਨੇਤਾ ਨੂੰ ਵਾਪਿਸ ਬੁਲਾਇਆ ਅਤੇ ਖਰੋਧਾ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਮੁਖੀ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਖਰੋਧਾ ਨੇਤਾ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋ ਗਏ ।

4. ਸੰਥਾਲ ਵਿਦਰੋਹ – ਸੰਥਾਲਾਂ ਨੇ 1855 ਈ: ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਵਿਦਰੋਹ ਕੀਤਾ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਖਿਆ ਲਗਪਗ 10,000 ਸੀ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਸਿੱਧੂ ਅਤੇ ਕਾਨ੍ਹ ਨਾਂ ਦੇ ਦੋ ਭਰਾਵਾਂ ਨੇ ਕੀਤੀ । ਸੰਥਾਲਾਂ ਨੇ ਭਾਗਲਪੁਰ ਅਤੇ ਰਾਜਮਹੱਲ ਦੇ ਪਹਾੜੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਰੇਲ ਸੇਵਾਵਾਂ ਠੱਪ ਕਰ ਦਿੱਤੀਆਂ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਤਲਵਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੇ ਤੀਰਾਂ ਨਾਲ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਬੰਗਲਿਆਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕੀਤੇ । ਰੇਲਵੇ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਕਈ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਕਰਮਚਾਰੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਹੱਥੋਂ ਮਾਰੇ ਗਏ । ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੈਨਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪਿੱਛਾ ਕੀਤਾ ਪਰ ਉਹ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਲੁਕ ਗਏ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1856 ਈ: ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਸੈਨਿਕਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕੀਤਾ । ਅੰਤ ਵਿਚ ਵਿਦਰੋਹੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ।

5. ਮੁੰਡਾ ਜਾਤੀ ਦਾ ਦੂਜਾ ਵਿਦਰੋਹ – ਮੁੰਡਾ ਕਬੀਲਾ ਬਿਹਾਰ ਦਾ ਇਕ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਬੀਲਾ ਸੀ । ਬਿਟਿਸ਼ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕ ਕਬਾਇਲੀ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਵਸ ਗਏ ਸਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਮੀਨ ਖੋਹ ਲਈ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਕੋਲ ਮਜ਼ਦੂਰੀ ਕਰਨੀ ਪੈਂਦੀ ਸੀ । ਤੰਗ ਆ ਕੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਆਪਣੇ ਨੇਤਾ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਦੇ ਅਧੀਨ ਵਿਦਰੋਹ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਦਰੋਹ 1899-1900 ਈ: ਵਿਚ ਰਾਂਚੀ ਦੇ ਦੱਖਣੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਵਿਦਰੋਹ ਦਾ ਮੁੱਖ ਉਦੇਸ਼ ਉੱਥੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਕੱਢ ਕੇ ਉੱਥੇ ਮੁੰਡਾ ਰਾਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨਾ ਸੀ ।

ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਗੈਰ-ਕਬਾਇਲੀ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਧਰਨਾ ਦਿੱਤਾ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਖੋਹ ਲਈਆਂ ਸਨ । ਮੁੰਡਾ ਲੋਕ ਸ਼ਾਹੂਕਾਰਾਂ ਅਤੇ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਨਾਲ ਵੀ ਨਫ਼ਰਤ ਕਰਦੇ ਸਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਮਾੜਾ ਸਲੂਕ ਕਰਦੇ ਸਨ । ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੇ ਮੁੰਡਾ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਜ਼ਿਮੀਂਦਾਰਾਂ ਦਾ ਕਿਰਾਇਆ ਚੁਕਾਉਣ ਤੋਂ ਨਾਂਹ ਕਰ ਦੇਣ ।

ਮੁੰਡਾ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਅਧਿਕਾਰੀਆਂ, ਮਿਸ਼ਨਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪੁਲਿਸ ਸਟੇਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਬਣਾਇਆ । ਪਰ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਬਿਰਸਾ ਮੁੰਡਾ ਨੂੰ ਗ੍ਰਿਫ਼ਤਾਰ ਕਰ ਲਿਆ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਦਰੋਹ ਨੂੰ ਦਬਾ ਦਿੱਤਾ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Punjabi Book Solutions Chapter 4 ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Punjabi Chapter 4 ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 8 PSEB ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ Textbook Questions and Answers

ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ? ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਦਾ ਕੀ। ਨਾਂ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1563 ਈ: ਨੂੰ ਹੋਇਆ ਆਪ ਦੇ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਸੀ।

(ਅ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੁਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ?
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

(ੲ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ ਦਾ ਵਰ ਕਿਸ ਨੇ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਆਪ ਇਸ ਕਥਨ ਉੱਤੇ ਕਿਵੇਂ ਖਰੇ ਉੱਤਰੇ ?
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ ਦਾ ਵਰ ਆਪ ਦੇ ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਦਿੱਤਾ (ਅ) ਆਪ ਇਸ ਕਥਨ ਉੱਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਖ਼ਰੇ ਉੱਤਰੇ ਕਿ ਆਪ ਨੇ ਸਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਂ ਤੋਂ ਵੱਧ ਬਾਣੀ ਰਚੀ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਦਰਜ ਕੁੱਲ 5894 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚੋਂ 2218 ਆਪ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ।

(ਸ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ? ਉਸ ਬਾਰੇ ਕੁਝ ਸਤਰਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸੁਖਮਨੀਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ। ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਸੰਤ, ਭਗਤ, ਬ੍ਰਹਮ – ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਜੀਵਨ – ਜੁਗਤ ਆਦਿ ਸੰਬੰਧੀ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ।

(ਹ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਹ ਕਾਰਜ ਕਦੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ਇਹ ਕਾਰਜ 1604 ਈ: ਵਿਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ।

(ਕ) ਸ੍ਰੀ ਹਰਮਿੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਸ ਤੋਂ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਰਖਵਾਈ ਗਈ ?
ਉੱਤਰ :
ਸੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ 1588 ਈ: ਵਿਚ ਰਖਵਾਈ ਗਈ।

(ਹੈ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਰਜ ਹੈ ? ਕੋਈ ਪੰਜ ਨਾਂ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਵਿਚ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪੰਜ ਦੇ ਨਾਂ ਇਹ ਹਨ – ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ, ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ ਜੀ, ਭਗਤ ਬੇਣੀ ਜੀ, ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਜੀ ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ।

(ਗ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਨਤਿਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ ?
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਜਨਤਕ ਭਲਾਈ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਸੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਇਕ ਮੁਸਲਮਾਨ ਸੂਫ਼ੀ ਫ਼ਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ ਰਖਵਾਉਣਾ ਤੇ ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ – ਅਸਥਾਨ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਕਾਇਮ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜਨਤਕ ਭਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਏ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹੋਰਨਾਂ ਖੇਤਰਾਂ, ਜਾਤਾਂ ਤੇ ਧਰਮਾਂ ਦੇ ਸੰਤਾਂ – ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਕਰ ਕੇ ਉਸਨੂੰ ਇਕ ਸਾਂਝੇ ਧਰਮ – ਗ੍ਰੰਥ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਵੱਡਾ ਜਨਤਕ ਭਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ।

ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸੀ ਸੰਤੋਖਸਰ, ਰਾਮਸਰ ਤੇ ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਖੇ ਸਾਰੇ ਧਰਮਾਂ ਤੇ ਜਾਤਾਂ ਨੂੰ ਮੰਨਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਲਈ ਸਾਂਝੇ ਸਰੋਵਰ ਕਾਇਮ ਕਰ ਕੇ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕ ਦਿੜਾਉਣਾ ਵੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਜਨਤਕ ਭਲਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਸੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾਂ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਾਉਲੀ ਦਾ ਬਣਵਾਉਣਾ, ਤਰਨ ਤਾਰਨ ਵਿਚ ਕੋਹੜੀਆਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹਣਾ, ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਆਰੰਭ ਕਰਨੀ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਤੇ ਢਾਕੇ ਤਕ ਵਪਾਰ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦੇਣਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਾਮਿਸਾਲ ਲੋਕ – ਭਲਾਈ ਦੇ ਕੰਮ ਸਨ।

(ਘ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਬਾਰੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਓ।
ਉੱਤਰ :
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਜਿੱਥੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਸਨ, ਉੱਥੇ ਧਰਮ ਲਈ ਕੁਰਬਾਨੀ ਕਰਨ ਤੋਂ ਵੀ ਨਹੀਂ ਸਨ ਝਿਜਕਦੇ। ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਅਸਹਿ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਤੇ ਸੀਸ ਉੱਤੇ ਤੱਤੀ ਰੇਤ ਪਾਈ ਗਈ ਆਪ ਪ੍ਰਭੂ ਦੇ ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਮੰਨਦੇ ਹੋਏ ਅਡੋਲ ਰਹੇ। ਆਪ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਕਬੂਲ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਪਰ ਆਪ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ। ਇਸ ‘ਤੇ ਆਪ ਨੂੰ ਹੋਰ ਵੀ ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ ਗਏ। ਅੰਤ ਆਪ ਸ਼ਹੀਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਗਏ।

2. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

• ਵਿਰਸਾ : ਵੱਡੇ-ਵਡੇਰਿਆਂ ਦੀ ਉਹ ਜਾਇਦਾਦ ਜੋ ਅਗਲੀ ਪੀੜੀ ਨੂੰ ਮਿਲੇ, ਜੱਦੀ ਜਾਇਦਾਦ
• ਬਖੂਬੀ : ਬਹੁਤ ਚੰਗੀ ਤਰਾਂ
• ਉਪਰਾਮ : ਉਦਾਸ, ਉਚਾਟ
• ਮਨਸੂਬਾ : ਇਰਾਦਾ, ਮਨਸ਼ਾ
• ਵੰਨਗੀਆਂ: ਨਮੂਨੇ, ਕਿਸਮਾਂ
• ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ : ਦਿਲ ਨੂੰ ਵਿੰਨ੍ਹੇ ਜਾਣ ਵਾਲੀ, ਦੁਖਾਵੀਂ
• ਸਰਤਾਜ : ਸਿਰ ਦਾ ਮੁਕਟ, ਮੁਖੀਆ, ਪ੍ਰਧਾਨ
• ਪੂੰਜ। : ਸਮੂਹ, ਫੇਰ
• ਬਾਉਲੀ : ਉਹ ਖੂਹ ਜਿਸ ਵਿੱਚ ਪਾਣੀ ਤੱਕ ਪਹੁੰਚਣ ਲਈ ਇੱਟਾਂ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਦੀਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਬਣੀਆਂ ਹੋਣ
• ਤਸੀਹੇ : ਤਕਲੀਫ਼ਾਂ, ਕਸ਼ਟ
• ਲਾਹੌਰ : ਇੱਕ ਸ਼ਹਿਰ ਦਾ ਨਾਂ ਜੋ ਅੱਜ-ਕੱਲ੍ਹ ਪਾਕਿਸਤਾਨ ‘ਚ ਹੈ।

3. ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :

ਜੀਵਨ-ਜਾਚ, ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ, ਵੱਡ-ਆਕਾਰੀ, ਮੁਹਾਰਤ, ਯੋਗਦਾਨ, ਸ਼ਹਾਦਤ, ਅਡੋਲ
ਉੱਤਰ :

• ਜੀਵਨ – ਜਾਚ (ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਢੰਗ – ਗੁਰਬਾਣੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਉੱਚੀ ਸੁੱਚੀ ਜੀਵਨ – ਜਾਚ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ।
• ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਮਹਾਨ ਕਿਰਤ) – ‘ਜਪੁਜੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ।
• ਵੱਡ – ਅਕਾਰੀ ਵੱਡੇ ਅਕਾਰ ਵਾਲੀ) – ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਇਕ ਵੱਡ – ਅਕਾਰੀ ਧਰਮ ਗੰਥ ਹੈ।
• ਮੁਹਾਰਤ ਨਿਪੁੰਨਤਾ) – ਕਿਸੇ ਕੰਮ ਦਾ ਲਗਾਤਾਰ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ ਨਾਲ ਬੰਦਾ ਉਸ ਵਿਚ ਚੰਗੀ ਮੁਹਾਰਤ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।
• ਯੋਗਦਾਨ (ਹਿੱਸਾ, ਦੇਣ) – ਆਧੁਨਿਕ ਪੰਜਾਬੀ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਮੂੰਹ – ਮੁਹਾਂਦਰਾ ਨਿਖ਼ਾਰਨ ਵਿਚ ਭਾਈ ਵੀਰ ਸਿੰਘ ਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਬੇਮਿਸਾਲ ਹੈ।
• ਸ਼ਹਾਦਤ (ਕੁਰਬਾਨੀ, ਸ਼ਹੀਦੀ) – ਗੁਰੂ ਤੇਗ ਬਹਾਦਰ ਜੀ ਨੇ ਹਿੰਦੂ ਧਰਮ ਦੀ ਰਾਖੀ ਲਈ ਆਪਣੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਦਿੱਤੀ।
• ਅਡੋਲ ਨਾ ਡੋਲਣਾ, ਦ੍ਰਿੜ ਰਹਿਣਾ, ਕਾਇਮ ਰਹਿਣਾ) – ਹਾਕਮਾਂ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਸ਼ੱਕ ਅਸਹਿ ਸਰੀਰਕ ਕਸ਼ਟ ਦਿੱਤੇ, ਪਰੰਤੂ ਉਹ ਅਡੋਲ ਰਹੇ ਤੇ ਧਰਮ ਨਾ ਹਾਰਿਆ।

ਵਿਆਕਰਨ :
ਲਿੰਗ : ਨਾਂਵ ਦੇ ਜਿਸ ਰੂਪ ਤੋਂ ਜ਼ਨਾਨੇ ਅਤੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਭੇਦ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ, ਵਿਆਕਰਨ ਵਿੱਚ ਉਸ ਨੂੰ ਲਿੰਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ –
(ਉ) ਪੁਲਿੰਗ
(ਅ) ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ

ਪਿਤਾ, ਦੋਹਤਾ, ਮੁੰਡਾ, ਤੋਤਾ, ਸ਼ੇਰ, ਹਾਥੀ ਅਤੇ ਘੋੜਾ ਪੁਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਹਨ। ਮਾਤਾ, ਦੋਹਤੀ, ਕੁੜੀ, ਤੋਤੀ, ਸ਼ੇਰਨੀ, ਹਥਣੀ ਅਤੇ ਘੋੜੀ ਇਸਤਰੀ-ਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਹਨ।

ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਨਾਂਵ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਲਿੰਗ ਬਦਲ ਕੇ ਵਾਕਾਂ ਨੂੰ ਮੁੜ ਲਿਖੋ

(ੳ) ਮੇਰੀ ਭੈਣ ਪਿੰਡ ਵੱਲ ਦੇਖ ਰਹੀ ਸੀ।
(ਅ) ਗੱਭਰੂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਆਮ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।
(ੲ) ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਅਤੇ ਅਧਿਆਪਕ ਉਸ ਦੀ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ।
(ਸ) ਉਸ ਦਾ ਪਿਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਪਿੰਡ ਵਲ ਦੇਖ ਰਿਹਾ ਸੀ।
(ਅ) ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦੀਆਂ ਆਮ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਈ) ਵਿਦਿਆਰਥਣਾਂ ਤੇ ਅਧਿਆਪਕਾਵਾਂ ਉਸ ਦੀ ਤੀਖਣ ਬੁੱਧੀ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਸਨ।
(ਸ) ਉਸ ਦੀ ਮਾਤਾ ਪਹਿਲਾਂ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਰਹਿੰਦੀ ਸੀ।

1. ਦਸ ਸਿੱਖ ਗੁਰੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਕ੍ਰਮਵਾਰ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ :

• ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਹਰਿਰਾਇ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਹਰਕ੍ਰਿਸ਼ਨ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਤੇਗ਼ ਬਹਾਦਰ ਜੀ,
• ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ।

2. ਪੜ੍ਹੋਤੇ ਸਮਝੋ :

1. – ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਵਿਖੇ ਬਾਉਲੀ ਸਾਹਿਬ ਉਸਾਰੀ।
2. – ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਉਸਾਰਿਆ।
3. – ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਉਸਾਰਿਆ।
4. – …………………………………

ਉੱਤਰ :

1. ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਬਾਉਲੀ ਸਾਹਿਬ ਉਸਾਰੀ।
2. ਗੁਰੁ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ।
3. ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਸਾਹਿਬ ਵਿਖੇ ਸਰੋਵਰ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ।
4. ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਕੀਤੀ।

PSEB 8th Class Punjabi Guide ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
“ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਲੇਖ ਦਾ ਸਾਰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪੰਜਵੇਂ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਜਨਮ 15 ਅਪਰੈਲ, 1563 ਈ: ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਮਾਤਾ ਭਾਨੀ ਜੀ ਦੀ ਕੁੱਖੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਹੋਇਆ। ਮੁੱਢਲੀ ਵਿੱਦਿਆ ਆਪ ਨੇ ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ।

ਆਪ ਆਪਣੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਇਕ ਵਾਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਹ ਕਹਿ ਕੇ ਲਾਹੌਰ ਭੇਜਿਆ ਕਿ ਜਿੰਨੀ ਦੇਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸੀ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਨਾ ਮਿਲੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਾਪਸ ਨਹੀਂ ਪਰਤਣਾ ਆਪ ਨੇ ਗੁਰੂ ਪਿਤਾ ਦੇ ਵਿਯੋਗ ਵਿਚ ਜੋ ਪਹਿਲਾ ਪੱਤਰ ਲਿਖਿਆ ਗਿਆ, ਸ਼ਾਇਦ ਉਹ ਆਪ ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਰਚਨਾ ਸੀ :

ਮੇਰਾ ਮਨ ਲੋਚੈ ਗੁਰਦਰਸ਼ਨ ਤਾਈਂ,
ਬਿਲਪ ਕਰੈ ਚਾਤ੍ਰਿਕ ਕੀ ਨਿਆਈਂ।
ਤਿਖਾ ਨ ਉਤਰੈ ਸਾਂਤਿ ਨਾ ਆਵੇ,
ਬਿਨ ਦਰਸਨ ਸੰਤ ਪਿਆਰੇ ਜੀਉ ॥

ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਦੋ ਸਪੁੱਤਰ ਹੋਰ ਸਨ – ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਤੇ ਮਹਾਂਦੇਵ। ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਮਾਇਆਧਾਰੀ ਪਰੰਤੁ ਮਹਾਂਦੇਵ ਉਪਕਾਰੀ ਸੁਭਾ ਵਾਲੇ ਸਨ। ਪਿਥੀ ਚੰਦ ਵੱਡਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਤੇ ਆਪਣਾ ਹੱਕ ਸਮਝਦਾ ਸੀ ਪਰੰਤੂ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਤੰਬਰ 1581 ਈ: ਵਿਚ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੌਂਪ ਦਿੱਤੀ, ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਨੂੰ ਇਹ ਗੱਲ ਚੰਗੀ ਨਾ ਲੱਗੀ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉੱਪਰ ਬੈਠ ਕੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਆਪਦੇ ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਵਰ ‘ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਸਾਬਤ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੁੱਲ 5894 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚੋਂ 2218 ਸ਼ਬਦ ਆਪ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਆਪ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਰੱਬੀ – ਪ੍ਰੇਮ, ਭਗਤੀ, ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਜੀਵਨ – ਜਾਚ ਹੈ। ‘ਸੁਖਮਨੀ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਮ ਸਿਮਰਨ, ਸੰਤ, ਭਗਤ, ਮ – ਗਿਆਨੀ ਤੇ ਜੀਵਨ – ਜੁਗਤ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਗਏ ਹਨ ਆਪ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ, ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ, ਰੇਖ਼ਤਾ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ, ਗਾਥਾ, ਸਹਿਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ (ਅ) ਹਿੰਦੀ ਆਦਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਮੂਨੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ। ਆਪ ਨੇ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ 1 ਸਿਰੰਦਾ ਆਪ ਦਾ ਮਨ – ਭਾਉਂਦਾ ਸਾਜ ਸੀ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਮਹਾਨ ਕਾਰਜ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਆਪਣੇ ਤੋਂ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਇਹ ਮਹਾਨ ਗ੍ਰੰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ! ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ (ਪੰਜਾਬ) ਕਬੀਰ ਤੇ ਰਾਮਾਨੰਦ (ਯੂ.ਪੀ.) ਬੇਣੀ (ਬਿਹਾਰ) ਨਾਮ ਦੇਵ, ਤਿਲੋਚਨ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ), ਪੀਪਾ (ਗੁਜਰਾਤ), ਸਧਨਾ (ਸਿੰਧ) ਜੈਦੇਵ ਬੰਗਾਲ ਸੈਣ ਤੇ ਭੀਖਣ (ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ) ਆਦਿ ਸੰਤਾਂ – ਭਗਤਾਂ ਦਾ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸੁਨੇਹਾ ਰੱਬੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਹੀ ਹੈ।

ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਲਿਖ਼ਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕੀਤਾ (ਅ) ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ 1604 ਈ: ਵਿਚ ਪੂਰਾ ਹੋਇਆ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ 1588 ਈ: ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ ਰਖਵਾਈ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਸਾਂਝਾ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਕਾਇਮ ਕੀਤਾ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਆਪ ਨੇ ਸੰਤੋਖਸਰ ਤੇ ਰਾਮਸਰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ।

ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਾ ਨਗਰ ਵੀ ਵਸਾਇਆ ਤੇ ਉੱਥੇ ਇਕ ਵੱਡਾ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਇਆ ਆਪ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਬਾਉਲੀ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ (ਅ) ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿਚ ਯਤੀਮਾਂ ਤੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ਆਪ ਨੇ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੀ ਚਲਾਈ ਤੇ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਤੇ ਢਾਕੇ ਤਕ ਸੰਬੰਧ ਵੀ ਕਾਇਮ ਕੀਤੇ।

ਸਮੇਂ ਦੀ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਆਪ ਪ੍ਰਤੀ ਰਵੱਈਆ ਠੀਕ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੁਗ਼ਲ ਹਕੂਮਤ ਨੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਤਸੀਹੇ ਦਿੱਤੇ।ਤੱਤੀ ਤਵੀ ਉੱਤੇ ਬਿਠਾਇਆ ਗਿਆ ਤੇ ਸੀਸ ਉੱਤੇ ਗਰਮ – ਗਰਮ ਰੇਤ ਵੀ ਪਾਈ ਗਈ, ਪਰੰਤੂ ਆਪ ਪ੍ਰਭੂ – ਭਾਣੇ ਨੂੰ ਅਡੋਲ ਰਹਿ ਕੇ ਮੰਨਦੇ ਰਹੇ ਆਪ ਨੂੰ ਇਸਲਾਮ ਧਰਮ ਧਾਰਨ ਕਰਨ ਲਈ ਕਿਹਾ ਗਿਆ, ਪਰੰਤੂ ਆਪ ਨੇ ਇਨਕਾਰ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਅੰਤ ਆਪ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿੰਦੇ ਹੋਏ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ।

ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸਿੱਖ ਧਰਮ ਵਿਚ ਪਹਿਲੀ ਸ਼ਹੀਦੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਹੋਈ; ਇਸ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸ਼ਹੀਦਾਂ ਦੇ ਸਿਰਤਾਜ, ਕੁਰਬਾਨੀ ਦੇ ਬਾਨੀ ਤੇ ਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਪੁੰਜ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਹਾਦਤ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਗੁਰੂ ਹਰਗੋਬਿੰਦ ਜੀ ਨੇ ਗੱਦੀ ਸੰਭਾਲੀ ਤੇ ਉਹ ਮੀਰੀ – ਪੀਰੀ ਦੇ ਮਾਲਕ ਬਣੇ।

1. ਵਾਰਤਕ – ਟੁਕੜੀ/ਪੈਰੇ ਦਾ ਬੋਧ !

1. ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ‘ਤੇ ਬੈਠਣ ਉਪਰੰਤ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਕੀਤੀ। ਨਾਨਾ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਦਿੱਤਾ ਵਰ ‘ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ” ਬਿਲਕੁਲ ਸੱਚ ਸਿੱਧ ਹੋਇਆ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਦੇ ਕੁੱਲ 5894 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚੋਂ 2218 ਸ਼ਬਦ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਹੀ ਰਚਨਾ ਹਨ। ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ਾ ਰੱਬੀ ਪ੍ਰੇਮ – ਪਿਆਰ, ਭਗਤੀ, ਸਿਮਰਨ ਤੇ ਡੂੰਘੀ ਜੀਵਨ – ਜਾਚ ਵਾਲਾ ਹੈ। ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਰਲ ਢੰਗ ਨਾਲ ਨਾਮ – ਸਿਮਰਨ, ਸੰਤ, ਭਗਤ, ਬ੍ਰੜ੍ਹਮ – ਗਿਆਨੀ ਜੀਵਨ ਜਗਤ ਆਦਿ ਬਾਰੇ ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪੇਸ਼ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ। ਉਸ ਸਮੇਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ, ਬ੍ਰਜ – ਭਾਸ਼ਾ, ਰੇਖ਼ਤਾ, ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ, ਗਾਥਾ, ਸਹਸਕ੍ਰਿਤੀ, ਪੰਜਾਬੀ ਤੇ ਹਿੰਦੀ ਸਭ ਵੰਨਗੀਆਂ ਦੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਆਪ ਦੀ ਰਚਨਾ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਆਪ ਨੇ 30 ਰਾਗਾਂ ਵਿੱਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ। ਆਪ ਸੰਗੀਤ ਤੇ ਰਾਗਾਂ ਦੀ ਪੂਰੀ ਮੁਹਾਰਤ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਸਰੰਦਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਨ – ਪਸੰਦ ਸਾਜ਼ ਸੀ।

ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰਾ ਕਿਹੜੇ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ
(ਅ) ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ
(ਇ) ਸ਼ਿਵ ਸਿੰਘ – ਬੱਤ ਘਾੜਾ
(ਸ) ਰੱਬ ਦੀ ਪੌੜੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
‘ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਪਾਠ ਕਿਸ ਦਾ ਲਿਖਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਪ੍ਰਿੰ: ਤੇਜਾ ਸਿੰਘ
(ਅ) ਡਾ: ਹਰਿੰਦਰ ਕੌਰ
(ਇ) ਜਨਕ ਰਾਜ ਸਿੰਘ
(ਸ) ਰਵਿੰਦਰ ਕੌਰ॥
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਡਾ: ਹਰਿੰਦਰ ਕੌਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਕੀ ਲਗਦੇ ਸਨ ?
(ਉ) ਦੋਹਿਤਾ
(ਅ) ਭਤੀਜਾ
(ਈ) ਸਪੁੱਤਰ
(ਸ) ਭਾਣਜਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਦੋਹਿਤਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਕੀ ਲਗਦੇ ਸਨ ?
ਉ। ਬਾਬਾ ਜੀ
(ਅ) ਨਾਨਾ ਜੀ।
(ਈ) ਪਿਤਾ ਜੀ
(ਸ) ਮਾਮਾ ਜੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਨਾਨਾ ਜੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਕੀ ਵਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ
(ਅ) ਮੀਰੀ – ਪੀਰੀ ਦਾ ਮਾਲਕ
(ਈ) ਕਵੀ ਤੇ ਸੰਪਾਦਕ
(ਸ) ਸਰਬੰਸਦਾਨੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਦੋਹਿਤਾ ਬਾਣੀ ਕਾ ਬੋਹਿਥਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਕਿੰਨੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ?
(ਉ) 5894
(ਅ) 2218
(ਈ) 518
(ਸ) 54.
ਉੱਤਰ :
(ਉ) 5894.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿਚ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੇ ਰਚੇ ਹੋਏ ਕਿੰਨੇ ਸ਼ਬਦ ਹਨ ?
(ਉ) 5894
(ਆ) 2218
(ਈ) 1516
(ਸ) 1518.
ਉੱਤਰ :
(ਅ) 2218

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੀ ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਰਚਨਾ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਜੈਤਸਰੀ ਕੀ ਵਾਰ
(ਅ) ਸੁਖਮਨੀ
(ਈ) ਫੁਨਹੇ
(ਸ) ਬਾਰਾਂਮਾਂਹ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਸੁਖਮਨੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਰਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਰਚੀ ?
(ਉ) 29
(ਅ) 30
(ਈ) 31
(ਸ) 28.
ਉੱਤਰ :
(ਅ) 30.

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਮਨ – ਭਾਉਂਦਾ ਸਾਜ਼ ਕਿਹੜਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਤਾਨਪੁਰਾ
(ਅ) ਸਿਰੰਗੀ
(ਈ) ਸਿਤਾਰ
(ਸ) ਸਰੰਦਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸਰੰਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਬਾਣੀ ਵਿਚ ਵਰਤੀਆਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਹਿਸਕ੍ਰਿਤੀ/ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ/ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ/ਰੇਖ਼ਤਾ/ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ/ਗਾਥਾ/ਪੰਜਾਬੀ/ ਲਹਿੰਦੀ।
(ਅ) ਫ਼ਾਰਸੀ
(ਈ) ਉਰਦੂ
(ਸ) ਹਿੰਦੀ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸਹਿਸਕ੍ਰਿਤੀ/ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ/ਬ੍ਰਿਜ ਭਾਸ਼ਾ/ਖ਼/ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ/ਗਾਥਾ/ਪੰਜਾਬੀ/ ਲਹਿੰਦੀ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਗੁਰਗੱਦੀ/ਰਚਨਾ/ਨਾਨਾ/ਦੋਹਿਤਾ/ਬੋਹਿਥਾ/ਸ਼ਬਦ/ਬਾਣੀ/ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ/ਰਾਗਾਂ ਸੰਗੀਤ/ਸਰੰਦਾ/ਸਾਜ਼/ਸੰਤ ਭਗਤ/ਬ੍ਰਹਮ – ਗਿਆਨੀ।
(ਅ) ਸੱਚ
(ਈ) ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ
(ਸ) ਮਨਪਸੰਦ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਗੁਰਗੱਦੀ/ਰਚਨਾ/ਨਾਨਾ/ਦੋਹਿਤਾ/ਬੋਹਿਥਾ/ਸ਼ਬਦ/ਬਾਣੀ/ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ/ਰਾਗਾਂ/ ਸੰਗੀਤ/ਸਰੰਦਾ/ਸਾਜ਼/ਸੰਤ/ਭਗਤ/ਬ੍ਰਹਮ – ਗਿਆਨੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਵਰ/ਸੱਚ/ਪ੍ਰੇਮ – ਪਿਆਰ/ਭਗਤੀ/ਸਿਮਰਨਜੀਵਨ – ਜਾਚ/ ਢੰਗ/ਮੁਹਾਰਤ।
(ਅ) ਗੁਰੂ
(ਈ) ਰਾਗ
(ਸ) ਸਾਜ਼।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਵਰ/ਸੱਚ/ਪ੍ਰੇਮ – ਪਿਆਰ/ਭਗਤੀ/ਸਿਮਰਨ/ਜੀਵਨ – ਜਾਚ/ਢੰਗ/ਮੁਹਾਰਤ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਗੁਰੂ
(ਅ) ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ
(ਈ) ਸਿਮਰਨ
(ਸ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ/ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ/ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ/ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ/ਬ੍ਰਜ – ਭਾਸ਼ਾ/ਰੇਖ਼ਤਾ/ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ/ਗਾਬਾ/ਸਹਿਸਕ੍ਰਿਤੀ ਪੰਜਾਬੀ/ਹਿੰਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ/ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ/ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ/ ਸੁਖਮਨੀ ਸਾਹਿਬ/ਸੰਤ – ਭਾਸ਼ਾ/ਬ੍ਰਜ – ਭਾਸ਼ਾ/ਖ਼ਤਾ/ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ/ਗਾਥਾ/ਸਹਿਸਕ੍ਰਿਤੀ/ਪੰਜਾਬੀ/ ਲਹਿੰਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਬਹੁਤ
(ਅ) ਸਰਲ
(ਈ) ਪੇਸ਼
(ਸ) ਆਪ/ਉਹਨਾਂ/ਇਸ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਆਪ/ਉਹਨਾਂ/ਇਸ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਬਾਰੇ
(ਅ) ਆਪ
(ਈ) ਸੰਤ
(ਸ) ਗੁਰੂ/ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ/ਬਿਲਕੁਲ/ਸੀ/5894/2218/ਪ੍ਰਮੁੱਖ/ਡੂੰਘੀ/ਸ਼ਾਹਕਾਰ/ ਬਹੁਤ ਸਰਲ/ਪ੍ਰਚਲਿਤ/ਸਭ/30/ਮਨ – ਪਸੰਦ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਗੁਰੂ/ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ/ਬਿਲਕੁਲ/ਸੀ/5894/2218/ਪ੍ਰਮੁੱਖਡੂੰਘੀ/ਸ਼ਾਹਕਾਰ ਬਹੁਤ ਸਰਲ/ਪ੍ਰਚਲਿਤ/ਸਭ/30/ਮਨ – ਪਸੰਦ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
‘ਬਾਣੀ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਬਾਨੀ
(ਅ) ਬਾਣਾ
(ਈ) ਵਾਣੀ
(ਸ) ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਿਆ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਰਚਨਾ
(ਅ) ਸ਼ਾਹਕਾਰ
(ਈ) ਆਪ
(ਸ) ਹੋਇਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਹੋਇਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਦੋ ਪੜਨਾਂਵ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਆਪ, ਉਹਨਾਂ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
“ਗੁਰਗੱਦੀ ਸ਼ਬਦ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਕਿ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ?
ਉੱਤਰ :
ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ਈ) ਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ
(ਸ) ਜੋੜਨੀ
(ਹ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( , )
(ਈ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ( ‘ ‘ )
(ਸ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਹ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ ( ‘ )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ –

ਉੱਤਰ :

2. ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ, ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵਡਮੁੱਲਾ ਕਾਰਜ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਪਹਿਲੇ ਚਾਰ ਗੁਰੂਆਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸੰਤਾਂ, ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਇਕੱਤਰ ਕਰ ਕੇ ਉਸ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਸੰਭਾਲਿਆ। ਇਹ ਵੱਡ – ਆਕਾਰੀ ਧਰਮ – ਗ੍ਰੰਥ ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਰਬ – ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ। ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ (ਪੰਜਾਬ) ਕਬੀਰ ਤੇ ਰਾਮਾ ਨੰਦ (ਯੂ. ਪੀ.) ਬੇਣੀ (ਬਿਹਾਰ) ਨਾਮਦੇਵ, ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ (ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ) ਪੀਪਾ (ਗੁਜਰਾਤ ਸਧਨਾ (ਸਿੰਧ) ਜੈ ਦੇਵ ਬੰਗਾਲ) ਸੈਣ ਤੇ ਭੀਖਨ (ਰਾਜਪੁਤਾਨਾ) ਆਦਿ, ਸਾਰੇ ਸੰਤ ਭਗਤ ਵੱਖਰੇ – ਵੱਖਰੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਦੇ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਸਾਰਿਆਂ ਦਾ ਸੁਨੇਹਾ ਰੱਬੀ ਏਕਤਾ ਦਾ ਹੀ ਹੈ। ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸਾਰੀ ਰਚਨਾ ਨੂੰ ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ ਤਰਤੀਬ ਦੇ ਕੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਯੋਗ ਸੰਪਾਦਕ ਵਾਂਗ ਸਾਰਾ ਕਾਰਜ ਨਿਭਾਇਆ। ਲਿਖਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਤੋਂ ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕਾਰਜ 1604 ਈਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ।

ਪਿੱਛੇ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਵੱਡਮੁੱਲਾ ਕਾਰਜ ਕੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਦੀ ਉਸਾਰੀ
(ਅ) ਧਰਮ – ਪ੍ਰਚਾਰ
(ਈ) ਸੰਗੀਤ ਦਾ ਵਿਕਾਸ
(ਸ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਬਾਣੀ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਤਰਤੀਬ ਦਿੱਤੀ ?
(ੳ) ਇੱਛਾ ਅਨੁਸਾਰ
(ਅ) ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ
(ਈ) ਬਾਣੀਆਂ ਅਨੁਸਾਰ
(ਸ) ਸੰਤਾਂ – ਭਗਤਾਂ ਦੀ ਬਾਣੀ ਅਨੁਸਾਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਰਾਗਾਂ ਅਨੁਸਾਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਕਿਸ ਗੱਲ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹੈ ?
(ਉ) ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ
(ਅ) ਕਿਸੇ ਇਕ ਧਰਮ ਦਾ
(ਈ) ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਕੌਮ
(ਸ) ਉੱਚ ਵਰਗ ਦਾ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮਨੁੱਖੀ ਏਕਤਾ ਤੇ ਸਰਬ ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ ਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ ਜੀ ਕਿਸ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ?
(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(ਅ) ਬਿਹਾਰ
(ਈ) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ
(ਸ) ਯੂ.ਪੀ.,
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਪੰਜਾਬ ਨੂੰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਭਗਤ ਰਾਮਾਨੰਦ/ਕਬੀਰ ਕਿਸ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ?
(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(ਅ) ਯੂ.ਪੀ
(ਈ) ਬਿਹਾਰ
(ਸ) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ !
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਯੂ.ਪੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਗਤ ਬੇਣੀ ਕਿਸ ਇਲਾਕੇ ਤੋਂ ਸਨ ?
(ਉ) ਬਿਹਾਰ
(ਅ) ਯੂ. ਪੀ
(ਈ) ਬੰਗਾਲ
(ਸ) ਸਿੰਧ !
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਬਿਹਾਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਗਤ ਨਾਮਦੇਵ ਤੇ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸਨ ?
(ਉ) ਬਿਹਾਰ
(ਅ) ਬੰਗਾਲ
(ਈ) ਸਿੰਧ
(ਸ) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਜਰਾਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਹੜੇ ਭਗਤ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ?
(ਉ) ਭਗਤ ਪੀਪਾ ਜੀ।
(ਅ) ਭਗਤ ਕਬੀਰ ਜੀ
(ਈ) ਭਗਤ ਸਧਨਾ ਜੀ
(ਸ) ਭਗਤ ਨਾਮ ਦੇਵ ਜੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਭਗਤ ਪੀਪਾ ਜੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਿੰਧ ਪ੍ਰਾਂਤ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਕਿਹੜੇ ਭਗਤ ਦੀ ਬਾਣੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਦਰਜ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਧਨਾ
(ਅ) ਕਬੀਰ
(ਈ) ਪੀਪਾ
(ਸ) ਸੈਣ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸਧਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਭਗਤ ਜੈਦੇਵ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ?
(ਉ) ਬਿਹਾਰ
(ਆ) ਬੰਗਾਲ
(ਈ) ਸਿੰਧ
(ਸ) ਪੰਜਾਬ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਬੰਗਾਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਭਗਤ ਸੈਣ ਤੇ ਭੀਖਨ ਕਿਹੜੇ ਇਲਾਕੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਨ ?
(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(ਅ) ਬਿਹਾਰ
(ਈ) ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ
(ਸ) ਸਿੰਧ ॥
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਲਿਖਾਈ ਦਾ ਕੰਮ ਕਿਸ ਨੇ ਕੀਤਾ ?
(ੳ) ਭਾਈ ਨੰਦ ਲਾਲ ਜੀ ਨੇ
(ਅ) ਭਾਈ ਮਰਦਾਨਾ ਜੀ ਨੇ
(ਈ) ਭਾਈ ਪੈੜੇ ਮੋਖੇ ਜੀ ਨੇ
(ਸ) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਦੀ ਸੰਪਾਦਨਾ ਦਾ ਕੰਮ ਕਦੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਹੋਇਆ ?
(ਉ) 1601 ਈ:
(ਅ) 1604 ਈ:
(ਈ) 1606 ਈ:
(ਸ) 1608 ਈ:
ਉੱਤਰ :
(ਅ) 1604 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ/ਵੱਡਮੁੱਲਾ/ਚਾਰ/ਵਡ – ਅਕਾਰੀ/ਬਾਬਾ/ਵੱਖਰੇ – ਵੱਖਰੇ/ਬੀ/ਸਾਰੀ/ਯੋਗ।
(ਅ) ਧਰਮ – ਗ੍ਰੰਥ
(ਈ) ਜੈਦੇਵ
(ਸ) ਸੰਪੂਰਨ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ/ਵੱਡਮੁੱਲਾ/ਚਾਰ/ਵਡ – ਅਕਾਰੀ/ਬਾਬਾ/ਵੱਖਰੇ – ਵੱਖਰੇ/ਰੱਬੀ/ਸਾਰੀ/ਯੋਗ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਸੰਤ – ਭਗਤ
(ਅ) ਸੰਪਾਦਕ
(ਇ) ਸੰਪੂਰਨ
(ਸ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ/ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ/ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ/ਪੰਜਾਬ/ ਕਬੀਰ/ਰਾਮਾਨੰਦ/ਯੂ.ਪੀ./ਬੇਣੀ/ਬਿਹਾਰ/ਨਾਮਦੇਵ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ/ਪੀਪਾ/ਗੁਜਰਾਤ ਸਧਨਾ/ਸਿੰਧ/ਜੈਦੇਵ/ਬੰਗਾਲ/ਸੈਣ/ਭੀਖਨ/ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ/ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ/ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ/ਬਾਬਾ ਫ਼ਰੀਦ/ਪੰਜਾਬ/ ਕਬੀਰ/ਰਾਮਾਨੰਦ/ਯੂ.ਪੀ./ਬੇਣੀ/ਬਿਹਾਰ/ਨਾਮਦੇਵ ਤ੍ਰਿਲੋਚਨ/ਮਹਾਰਾਸ਼ਟਰ/ਪੀਪਾ/ਗੁਜਰਾਤ ਸਧਨਾ/ਸਿੰਧ/ਜੈਦੇਵ/ਬੰਗਾਲ/ਸੈਣ/ਭੀਖਨ/ਰਾਜਪੂਤਾਨਾ/ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਲਿਖਾਈ।
(ਅ) ਕਾਰਜ
(ਈ) ਸੈਣ
(ਸ) ਗੁਰੂ/ਕਾਰਜ/ਸੰਪਾਦਨਾ/ਰਚਨਾ/ਰਾਗ/ਧਰਮ – ਗ੍ਰੰਥ/ਸੰਤ – ਭਗਤ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਗੁਰੂ/ਕਾਰਜ/ਸੰਪਾਦਨਾ/ਰਚਨਾ/ਰਾਗ/ਧਰਮ – ਗ੍ਰੰਥ/ਸੰਤ – ਭਗਤ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਮਨੁੱਖੀ – ਏਕਤਾ/ਸਰਬ – ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ।
(ਅ) ਰਚਨਾ
(ਇ) ਗੁਰੂ
(ਸ) ਸੰਪੂਰਨ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮਨੁੱਖੀ – ਏਕਤਾ/ਸਰਬ – ਸਾਂਝੀਵਾਲਤਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਸੰਪਾਦਕ
(ਅ) ਰਾਮਾਨੰਦ
(ਈ) ਸਾਰੀ
(ਸ) ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ/ਹੈ/ਸੰਭਾਲਿਆ/ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ/ਨਿਭਾਇਆ/ਹੋਇਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਰਵਾਇਆ ਗਿਆ/ਹੈ/ਸੰਭਾਲਿਆ/ਇਕੱਠਾ ਕੀਤਾ/ਨਿਭਾਇਆ/ਹੋਇਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
‘ਭਾਈਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ –
(ਉ) ਭੈਣ/ਭਾਬੀ/ਭਾਈਆਣੀ
(ਅ) ਬਾਈ
(ਇ) ਤਾਈ।
(ਸ) ਭਜਾਈ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਭੈਣ/ਭਾਬੀ/ਭਾਈਆਣੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਨਿਭਾਇਆ।
(ਅ) ਨਿਬਾਓ
(ਈ) ਨਿਭਾ
(ਸ) ਨਿਬਾਇਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਨਿਭਾਇਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
‘ਸੰਪਾਦਨਾ ਰਚਨਾ ਸ਼ਬਦ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ?
ਉੱਤਰ :
ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਚੁਣ ਕੇ ਦੋ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਲਿਖੋ
ਉੱਤਰ :
ਸਾਰੇ, ਚਾਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ੲ) ਜੋੜਨੀ
(ਸ) ਬੈਕਟ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( , )
(ੲ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਸ) ਬੈਕਟ ( ( ) )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 24.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ

ਉੱਤਰ :

3. ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਦਾ ਸਿੱਖ ਧਰਮ, ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ (ਅ) ਕਈ ਹੋਰ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਡਮੁੱਲਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ 1588 ਈਸਵੀਂ ਵਿੱਚ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਤੋਂ ਰਖਵਾਈ। ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਾਂਝਾ ਧਰਮ ਅਸਥਾਨ ਤੇ ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਤਲਾਅ ਸਰੋਵਰ) ਬਣਵਾਇਆ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸੰਤੋਖਸਰ ਤੇ ਰਾਮਸਰ ਦੋ ਹੋਰ ਸਰੋਵਰ ਬਣਵਾਏ। ਉਸ ਜ਼ਮਾਨੇ ਵਿੱਚ ਸਰੋਵਰ ਜਾਂ ਤਲਾਅ ਦਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵ ਸੀ। ਇਸ਼ਨਾਨ ਕਰਨ ਲਈ ਦਰਿਆ ਜਾਂ ਤਲਾਅ ਹੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਤਰਨਤਾਰਨ ਨਗਰ ਵੀ ਵਸਾਇਆ ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪੱਖ ਤੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੈ। ਆਪ ਨੇ ਲੋਕ – ਭਲਾਈ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕੰਮ ਕੀਤੇ। ਸਿੱਖੀ ਦੇ ਪ੍ਰਚਾਰ ਲਈ ਧਰਮ – ਅਸਥਾਨ ਉਸਾਰੇ। ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਬਾਉਲੀ ਬਣਵਾਈ। ਤਰਨਤਾਰਨ ਵਿੱਚ ਯਤੀਮਾਂ ਤੇ ਕੋੜੀਆਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਖੋਲ੍ਹਿਆ 1 ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਵੀ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਕਾਬਲ, ਕੰਧਾਰ ਤੇ ਢਾਕੇ ਤੱਕ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਵੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ !

ਪਿੱਛੇ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਦੋਂ ਰਖਵਾਈ ?
(ਉ) 1588 ਈ
(ਅ) 1590 ਈ:
(ਈ) 1578 ਈ:
(ਸ) 1580 ਈ:
ਉੱਤਰ :
(ੳ) 1588 ਈ:

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਿਸ ਤੋਂ ਰਖਵਾਈ ?
(ਉ) ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ
(ਅ) ਬਾਬਾ ਬੁੱਢਾ ਜੀ
(ਈ) ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ
(ਸ) ਸਾਈਂ ਬੰਨੋ ਜੀ।
ਉੱਤਰ :
ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ ਜੀ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸੰਤੋਖ ਸਰ (ਅ) ਰਾਮ ਸਰ ਕਿੱਥੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ
(ਅ) ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ .
(ਈ) ਗੋਇੰਦਵਾਲ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ
(ਸ) ਕਰਤਾਰਪੁਰ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਕਿਸ ਜਗ੍ਹਾ ਦਾ ਸਰੋਵਰ ਆਕਾਰ ਦੇ ਪੱਖੋਂ ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਾ
(ਅ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਦਾ
(ਈ) ਸੰਤੋਖਸਰ ਦਾ
(ਸ) ਰਾਮ ਸਰ ਦਾ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਤਰਨਤਾਰਨ ਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੇ ਲਾਹੌਰ ਵਿਚ ਕੀ ਬਣਾਇਆ ?
(ਉ) ਸਰੋਵਰ
(ਅ) ਬਉਲੀ
(ਈ) ਮਹੱਲ
(ਸ) ਘਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਬਉਲੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕੋੜੀਆਂ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲ ਕਿੱਥੇ ਖੋਲ੍ਹਿਆ ?
(ਉ) ਤਰਨਤਾਰਨ
(ਅ) ਛੇਹਰਟੇ
(ਈ) ਕਰਤਾਰਪੁਰ
(ਸ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਤਰਨਤਾਰਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਕਿਸ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬ ਨੇ ਆਰੰਭ ਕੀਤੀ ?
(ੳ) ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ
(ਅ) ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ
(ਈ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ
(ਸ) ਗੁਰੂ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ।
ਉੱਤਰ :
ਇ ਗੁਰੁ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ। ਨੋਟ – ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਚ ਦਸਵੰਧ ਦੀ ਪ੍ਰਥਾ ਦੇ ਆਰੰਭ ਸੰਬੰਧੀ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਵਿਚਾਰ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਵਪਾਰ ਦਾ ਕੰਮ ਕਾਬਲ – ਕੰਧਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਹਿਰ ਤਕ ਚਾਲ ਕੀਤਾ ?
(ਉ) ਮੁੰਬਈ ਤਕ
(ਅ) ਕੋਲਕਾਤੇ ਤਕ
(ਈ) ਚੇਨੱਈ ਤਕ
(ਸ) ਢਾਕੇ ਤਕ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਢਾਕੇ ਤਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿਚ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਕਿਸ ਲਈ ਬਣਵਾਇਆ ?
(ੳ) ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ
(ਅ) ਹਿੰਦੂਆਂ ਲਈ
(ਈ) ਬ੍ਰਾਹਮਣਾਂ ਲਈ
(ਸ) ਸਭ ਲਈ ਸਾਂਝਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸਭ ਲਈ ਸਾਂਝਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਇਸ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਧਰਮ/ਯੋਗਦਾਨ/ਮਹੱਤਵ/ਭਲਾਈ
(ਅ) ਇਸ਼ਨਾਨ
(ਇ) ਲਾਹੌਰ
(ਸ) ਖੇਤਰ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਧਰਮ/ਯੋਗਦਾਨ/ਮਹੱਤਵ/ਭਲਾਈ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਇਸ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਸਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਰਖਵਾਈ/ਬਣਵਾਇਆ/ਕੀਤੇ/ਉਸਾਰੇ/ਖੋਲ੍ਹਿਆ/ਕੀਤੀ/ਕੀਤਾ
(ਅ) ਨਗਰ
(ਈ) ਦਸਵੰਧ
(ਸ) ਵਪਾਰ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਰਖਵਾਈ/ਬਣਵਾਇਆ/ਕੀਤੇ/ਉਸਾਰੇ/ਖੋਲ੍ਹਿਆ/ਕੀਤੀ/ਕੀਤਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਇਸ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਧਰਮ
(ਆ) ਇਤਿਹਾਸ
(ਈ) ਨੀਂਹ
(ਸ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ/ਸਿੱਖ ਧਰਮ/ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ/ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ/ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ/ਸੰਤੋਖਸਰ/ਰਾਮਸਰ/ਤਰਨਤਾਰਨ/ਲਾਹੌਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ/ਸਿੱਖ ਧਰਮ/ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ/ਸ੍ਰੀ ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ/ਸਾਈਂ ਮੀਆਂ ਮੀਰ/ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ/ਸੰਤੋਖਸਰ/ਰਾਮਸਰ/ਤਰਨਤਾਰਨ/ਲਾਹੌਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਸਿੱਖ ਧਰਮ
(ਅ) ਇਸ਼ਨਾਨ
(ਈ) ਰਾਮਸਰ
(ਸ) ਕਈ ਹੋਰ/ਵਡਮੁੱਲਾ/ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ/ਸਾਂਝਾ/ਬਹੁਤ/ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ/ਲੋਕ ਭਲਾਈ/ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਈ ਹੋਰ/ਵਡਮੁੱਲਾ/ਮੁਸਲਮਾਨ ਫ਼ਕੀਰ/ਸਾਂਝਾ/ਬਹੁਤ/ਕਾਫ਼ੀ ਵੱਡਾ/ਲੋਕ ਭਲਾਈ/ਹੋਰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਲੋਕ – ਭਲਾਈ
(ਅ) ਵਪਾਰ
(ਈ) ਉਸਾਰੇ
(ਸ) ਆਪ
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਆਪ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
“ਫ਼ਕੀਰ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਫ਼ਕੀਰੀ
(ਅ) ਫੱਕਰੀ
(ਇ) ਫ਼ਕੀਰਨੀ
(ਸ) ਸ਼ੱਕਰਨੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਫ਼ਕੀਰਨੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਇਸ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਕਈ, ਦੋ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
‘ਦਸਵੰਧ ਸ਼ਬਦ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ !
ਉੱਤਰ :
ਪੁਲਿੰਗ।

ਪਸ਼ਨ 18.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ਈ) ਜੋੜਨੀ
(ਸ) ਬੈਕਟ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ (।)
(ਅ) ਕਾਮਾ (,)
(ਈ) ਜੋੜਨੀ (-)
(ਸ) ਬੈਕਟ। ( ( ) )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ

ਉੱਤਰ :

2. ਵਿਆਕਰਨ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਲਿੰਗ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿੰਨੀ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ :
ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਜਿਸ ਰੂਪ ਤੋਂ ਜ਼ਨਾਨੇ ਮਰਦਾਵੇਂ ਭੇਦ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ‘ਲਿੰਗ` ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ :
(ਉ) ਪੁਲਿੰਗ
(ਅ) ਇਸਤਰੀ – ਲਿੰਗ।

ਪੁਲਿੰਗ – ਪੁਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਰਦਾਨੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਮੁੰਡਾ, ਆਦਮੀ, ਮੱਝ, ਤੋਤਾ, ਸ਼ੇਰ, ਹਾਥੀ (ਅ) ਘੋੜਾ ਆਦਿ।

ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ – ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜ਼ਨਾਨੇ ਰੂਪ ਦਾ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ – ਕੁੜੀ, ਤੀਵੀਂ, ਝੋਟਾ, ਤੋਤੀ, ਸ਼ੇਰਨੀ, ਹਥਨੀ ਤੇ ਘੋੜੀ ਆਦਿ।

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਜੀਵਨ – ਜਾਚ – ਜੀਵਨ ਗੁਜ਼ਾਰਨ ਦਾ ਢੰਗ
• ਵਿਰਸੇ ਵਿਚੋਂ – ਵੱਡੇ – ਵਡੇਰਿਆਂ ਤੋਂ ! ਬਖੂਬੀ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ, ਚੰਗੀ ਤਰ੍ਹਾਂ।
• ਉਪਰਾਮ – ਉਦਾਸ ਰਹਿਣ ਵਾਲਾ ਤੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਦਿਲਚਸਪੀ ਨਾ ਰੱਖਣ ਵਾਲਾ
• ਮਨਸੂਬਿਆਂ – ਇਰਾਦਿਆਂ, ਯੋਜਨਾਵਾਂ !
• ਵਰ – ਅਸੀਸ। ਬੋਹਿਥਾ ਜਹਾਜ਼।
• ਸ਼ਾਹਕਾਰ – ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਕਿਰਤ।
• ਮੁਹਾਰਤ – ਨਿਪੁੰਨਤਾਂ
• ਵੱਡ – ਅਕਾਰੀ – ਵੱਡੇ ਅਕਾਰ ਵਾਲੀ ਨੂੰ
• ਸੰਪਾਦਨਾ – ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਲੇਖਕਾਂ ਦੀਆਂ ਲਿਖਤਾਂ ਜਾਂ ਸੂਚਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਢੰਗ ਨਾਲ ਇਕ ਜਿਲਦ ਵਿਚ ਇਕੱਤਰ ਕਰਨਾ।
• ਸੰਪੂਰਨ – ਪੂਰਾ
• ਬਾਉਲੀ – ਪੌੜੀਦਾਰ ਖੂਹ
• ਪ੍ਰਥਾ – ਰੀਤ।
• ਪੰਜ – ਸਮੂਹ, ਢੇਰ, ਇਕੱਠ।
• ਤਸੀਹੇ – ਦੁੱਖ
• ਕਬੂਲ – ਮਨਜ਼ੂਰ।
• ਹਿਰਦੇਵੇਧਕ – ਦਿਲ ਨੂੰ ਦੁਖੀ ਕਰਨ ਵਾਲੀਆਂ।
• ਸਿਰਤਾਜ – ਸਿਰ ਦਾ ਮੁਕਟ, ਮੁਖੀ
• ਬਾਨੀ – ਮੋਢੀ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 2 ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science Geography Chapter 2 ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ

SST Guide for Class 8 PSEB ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 20-25 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਧਰਾਤਲੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਧਰਾਤਲੀ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-ਪਰਬਤ, ਪਠਾਰ ਅਤੇ ਮੈਦਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੈਦਾਨਾਂ ਦਾ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਦਾਨ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਅਤੇ ਸੰਘਣੀ ਆਬਾਦੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਖੇਤੀ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਅਨੁਰੂਪ ਮੈਦਾਨੀ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬਹੁਮੁੱਲੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਉਹ ਕਿਹੜੇ ਤੱਤ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਰਚਨਾ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਚੱਟਾਨਾਂ, ਜਲਵਾਯੂ, ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੰਨੇ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ? ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੇ 6 ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ-

1. ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ
2. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ
3. ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ
4. ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ
5. ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ
6. ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿੱਚ ਕਪਾਹ, ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਅਲਸੀ, ਤੰਬਾਕੂ, ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਇਸ ਵਿਚ ਚਾਵਲ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਦੀ ਖੇਤੀ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮਿਆਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੇ ਮੁੱਖ ਸੋਮੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਵਰਖਾ
2. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਾਲੇ
3. ਨਹਿਰਾਂ
4. ਤਲਾਬ’
5. ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੀ ਕੁੱਝ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਲੱਕੜੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਬਾਲਣ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਅਤੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਫਲ, ਦਵਾਈਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਹੜੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀਆਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ ਜੰਗਲ
2. ਪਤਝੜੀ ਵਣ (ਜੰਗਲ)
3. ਮਾਰੂਥਲੀ ਵਣ (ਜੰਗਲ)
4. ਪਰਬਤੀ ਵਣ (ਜੰਗਲ)
5. ਡੈਲਟਾਈ ਵਣ (ਜੰਗਲ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਕੀ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿੱਥੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਿਹੜੇ ਪੰਛੀ ਠੰਢ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਠੰਢੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਭਾਰਤ ਆਉਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਵਾਸੀ ਪੰਛੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਈਬੇਰੀਆ ਅਤੇ ਚੀਨ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 70-75 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਕੰਮਾਂ ਲਈ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-

• ਵਣ (ਜੰਗਲ) – ਭਾਰਤ ਦੇ ਖੇਤਰਫਲ ਦਾ 23% ਭਾਗ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਆਉਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਘੱਟ ਹੈ । ਵਿਗਿਆਨਿਕ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਅਨੁਸਾਰ ਦੇਸ਼ ਦਾ 33% ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ – ਭਾਰਤ ਦਾ 46% ਖੇਤਰਫਲ ਖੇਤੀ ਯੋਗ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਖੇਤੀ ਅਯੋਗ ਭੂਮੀ – ਦੇਸ਼ ਦੀ 14% ਭੂਮੀ ਪਿੰਡਾਂ, ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਸੜਕਾਂ, ਰੇਲਵੇ ਲਾਈਨਾਂ, ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਬੰਜਰ ਭੂਮੀ ਵੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ।
• ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਭੂਮੀ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀ ਭੂਮੀ ਖੇਤੀ ਤੋਂ ਬਗੈਰ ਛੱਡੀ ਹੋਈ ਹੈ । ਇਸ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਇਸ ਨੂੰ 1 ਤੋਂ 5 ਸਾਲ ਤਕ ਖਾਲੀ ਛੱਡ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂਕਿ ਇਹ ਆਪਣੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਫਿਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰ ਲਵੇ ।
• ਹੋਰ –
  (1) ਭਾਰਤ ਦੀ 5% ਭੂਮੀ ਖੇਤੀ ਯੋਗ, ਪਰ ਵਿਅਰਥ ਛੱਡੀ ਗਈ ਭੂਮੀ ਹੈ । ਇਸ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ।
  (2) ਭਾਰਤ ਦੀ 4% ਭੂਮੀ ਚਰਾਗਾਹਾਂ ਹਨ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਮਿੱਟੀ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਛੇ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ-

1. ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ
2. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ।
3. ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ
4. ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ
5. ਜੰਗਲੀ ਜਾਂ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ
6. ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ।

ਜਲੌੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ – ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਬਾਰੀਕ ਕਣਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਕਣ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਦੁਆਰਾ ਬਣੇ ਮੈਦਾਨ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ | ਭਾਰਤ ਦੇ ਸਿੰਧੂ, ਗੰਗਾ, ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਮੈਦਾਨ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਹੇਠਾਂ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਸਾਨੂੰ-

1. ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਕਟਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਨਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਕਰਕੇ ਸਿੱਲ੍ਹੇਪਣ (ਸੇਮ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਤੋਂ ਛੁਟਕਾਰਾ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਹੜ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕਣ ਨਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਅਪਰਦਨ (ਕਟਾਅ ਵੀ ਰੋਕਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਪਈ ਵਾਧੂ ਭੂਮੀ ਨੂੰ ਖੇਤੀਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
5. ਖੇਤੀ ਦੇ ਗ਼ਲਤ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਮਿੱਟੀ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤੀ ਦੇ ਢੰਗ ਵਧੀਆ ਹੋਣ ।
   ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਧੀਆ ਢੰਗ ਅਤੇ ਸਮਝਦਾਰੀ ਨਾਲ ਕਰਾਂਗੇ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਉਪਜਾਊ ਸ਼ਕਤੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਬਣੀ ਰਹੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਸਭਿਅਤਾ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਦਰਿਆ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ਦੀ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸ ਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ । ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ‘ਤੇ ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
2. ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਫੁਹਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਚਾਈ ।
3. ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨਦੋਜ਼ ਖੂਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਲਿਆਇਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋ ਸਕੇ !
4. ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਦੇ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਏ ।
5. ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
   ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੋਚ-ਸਮਝ ਕੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਵਹਿਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੱਤਝੜ ਜੰਗਲਾਂ ‘ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਤਝੜੀ ਜੰਗਲ ਉਹ ਜੰਗਲ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਝੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਬਸੰਤ ਦੇ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ‘ਤੇ ਫਿਰ ਪੱਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੰਗਲ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਇਹ ਵਣ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸਾਲ, ਟੀਕ, ਬਾਂਸ, ਸ਼ੀਸ਼ਮ (ਟਾਹਲੀ ਅਤੇ ਖੈਰ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਨੇ ਕੀ-ਕੀ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਹਨ ? ਉੱਤਰ-ਭਾਰਤ ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ ਲਈ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਗਏ ਹਨ-

1. 1952 ਵਿਚ “ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਬੋਰਡ” ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕੀਤੀ ਗਈ ।
2. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ‘ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਟਾਈਗਰ 1973′ ਅਤੇ ‘ਪ੍ਰਾਜੈਕਟ ਐਲੀਫੈਂਟ 1992’ ਆਦਿ ਪ੍ਰੋਗਰਾਮ ਚਲਾਏ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ ।
3. ਇਸ ਉਦੇਸ਼ ਨਾਲ 1972 ਅਤੇ 2002 ਵਿਚ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਐਕਟ ਪਾਸ ਕੀਤੇ ਗਏ ।
4. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੈਂਕਚੁਰੀਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਆਪਣੀ ਕੁਦਰਤੀ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਰਹਿ ਸਕਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਸਮੇਂ ਤਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ 89 ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕ ਅਤੇ 490 ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੈਂਕਚੁਰੀਆਂ ਹਨ ।
5. ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਸ਼ਿਕਾਰ ‘ਤੇ ਰੋਕ ਲਗਾਈਂ ਗਈ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਭੋਜਨ ਸੰਬੰਧੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਲੋੜਾਂ ਮਿੱਟੀ ਤੋਂ ਹੀ ਪੂਰੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਪਰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਮੱਸਿਆਵਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਮਿੱਟੀ ਹਮੇਸ਼ਾ ਉਪਜਾਊ ਨਹੀਂ ਰਹਿ ਪਾਉਂਦੀ-

1. ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਅਪਰਦਨ ।
2. ਲਗਾਤਾਰ ਖੇਤੀ ।
3. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੇਤ ਕਣ ।
4. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਸੇਮ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ।
5. ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਤੇਜ਼ਾਬ ਜਾਂ ਖਾਰਾਪਣ ।
6. ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਸਮਰੱਥਾ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਵਰਤੋਂ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 250 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਤਾ ਬਾਰੇ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਤੋਹਫ਼ਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਭੂਮੀ, ਪਾਣੀ, ਮਿੱਟੀ, ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ, ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।
1. ਮਿੱਟੀ – ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

• ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ
• ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ
• ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ
• ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ
• ਜੰਗਲੀ ਜਾਂ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ
• ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ।

ਮਹੱਤਵ – ਮਿੱਟੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਰੂਪ ਨਾਲ ਉੱਨਤ ਖੇਤੀ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਖੇਤੀ ਪ੍ਰਧਾਨ ਦੇਸ਼ ਲਈ ਤਾਂ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਮਿੱਟੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

2. ਬਨਸਪਤੀ – ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਹਨ-

• ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ
• ਪੱਤਝੜੀ ਵਣ
• ਮਾਰੂਥਲੀ ਵਣ
• ਪਰਬਤੀ ਵਣ
• ਡੈਲਟਾਈ ਵਣ ।

ਮਹੱਤਵ – ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਨਸਪਤੀ ਵੀ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਅਨੇਕ ਜ਼ਰੂਰਤਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੀ ਹੈ-

• ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਈਂਧਣ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਣਾਉਣ ਅਤੇ ਫ਼ਰਨੀਚਰ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਲੱਕੜੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਣਾਂ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਨਰਮ ਲੱਕੜੀ ਤੋਂ ਕਾਗਜ਼ ਅਤੇ ਮਾਚਸਾਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਣਾਂ ’ਤੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਉਦਯੋਗ ਨਿਰਭਰ ਹਨ ।
• ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਲਾਖ, ਗੂੰਦ, ਗੰਦਾ ਬਰੋਜ਼ਾ, ਰਬੜ ਆਦਿ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਣਾਂ ਦੀ ਘਾਹ ’ਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚਰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਣ ਅਨੇਕ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕ ਜੜ੍ਹੀਆਂ-ਬੂਟੀਆਂ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਦਵਾਈਆਂ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਵਣ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫਲ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਣ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਅਪਰਦਨ ਕਟਾਅ ਨੂੰ ਰੋਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਵਣਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਵਣ ਹੜਾਂ ਨੂੰ ਨਿਯੰਤਰਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਇਹ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਅਤੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸੰਤੁਲਨ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਸੱਚ ਤਾਂ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਵਣਾਂ ਤੋਂ ਅਨੇਕਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰੁਜ਼ਗਾਰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ ? ਆਪਣੇ ਵਿਚਾਰ ਪ੍ਰਗਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-ਪਾਣੀ ਇਕ ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅੱਗੇ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਲੋੜ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
2. ਸਿੰਚਾਈ ਦੀਆਂ ਨਵੀਆਂ ਵਿਧੀਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤਾ ਜਾਏ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਫੁਹਾਰਿਆਂ ਦੁਆਰਾ ਸਿੰਚਾਈ ।
3. ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਖੂਹਾਂ ਰਾਹੀਂ ਜ਼ਮੀਨ ਅੰਦਰ ਲਿਜਾਇਆ ਜਾਏ ਤਾਂਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਹੋਵੇ ।
4. ਪ੍ਰਯੋਗ ਕੀਤੇ ਗਏ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਯੋਗ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ ।
5. ਸੀਵਰੇਜ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਾਫ਼ ਕਰਕੇ ਸਿੰਚਾਈ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਅਸਲ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸੋਚ – ਸਮਝ ਕੇ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਵਹਿ ਜਾਣ ਤੋਂ ਰੋਕਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ-ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸਾਡੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸ਼ੋਭਾ ਹਨ । ਪਰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਕੀਤੇ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਈ ਕਿਸਮਾਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਦੇ ਕਗਾਰ ‘ਤੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਦਮ ਚੁੱਕੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

1. ਸਾਨੂੰ ਸਰਕਾਰ ਦੁਆਰਾ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਕਾਨੂੰਨਾਂ ਦਾ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪਾਲਣ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਸਾਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪਾਰਕਾਂ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਸੈਂਕਚੁਰੀਆਂ ਦੇ ਰੱਖ-ਰਖਾਓ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਸਾਨੂੰ ਆਪਣੇ ਵਲੋਂ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਦਾ ਸ਼ਿਕਾਰ ਨਹੀਂ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
4. ਜੰਗਲ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਅਤੇ ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਆਸਰਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਸਾਡਾ ਫ਼ਰਜ਼ ਹੈ ਕਿ ਅਸੀਂ ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਕੱਟੀਏ, ਤਾਂ ਕਿ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਘਰ ਨਸ਼ਟ ਨਾ ਹੋਣ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ਦੇ 71% ਭਾਗ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਰਹਿਣ ਦੇ ਲਈ ਆਪਣਾ ਘਰ ਨਹੀਂ ਬਣਾ ਸਕਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਖੇਤੀ ਕਰ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੇਰਾ ਮਿੱਤਰ ਜਿੱਥੇ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਜਨ-ਸੰਖਿਆ ਬਹੁਤ ਹੀ ਸੰਘਣੀ ਹੈ । ਉੱਥੋਂ ਦੇ ਭੂਮੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦਾ ਰੂਪ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੈਦਾਨੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੇਤਾਂ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਛਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦੇ ਖੇਤ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਜਮਾਓ ਨਵਾਂ ਹੈ, ਜਦਕਿ ਦਰਸ਼ਨ ਸਿੰਘ ਦਾ ਜਮਾਓ ਪੁਰਾਣਾ ਹੈ । ਤੁਸੀਂ ਜਮਾਵਾਂ ਨੂੰ ਕੁਮ-ਅਨੁਸਾਰ ਕੀ ਨਾਂ ਦਿਓਗੇ ?
ਉੱਤਰ-
ਮ-ਅਨੁਸਾਰ : ਖਾਦਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਸਪ੍ਰੀਤ, ਦੀਪ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਰਮਣੀਕ ਕੁਮ-ਅਨੁਸਾਰ : ਖੇਤੀ, ਉਦਯੋਗ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ-ਪਾਲਣ ਦੇ ਕਿੱਤੇ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੌਣ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਜਲ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਸਪ੍ਰੀਤ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੇਰੇ ਚਾਚਾ ਜੀ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ ਬਹੁਤ ਹੀ ਡੂੰਘਾਈ ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਲਵਣੀ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਉੱਥੋਂ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੀ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਘੱਟ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖੀ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਸੰਘਣੇ ਵਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਜਲਵਾਯੂ ਤੱਤ ਉੱਤਰਦਾਈ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
‘ਸੁੰਦਰੀਂ’ ਨਾਮਕ ਦਰੱਖ਼ਤ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਦੇਖਣ ਦੇ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਡੈਲਟਾਈ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਵਿਚ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

I.
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਤੋਂ ਤੁਸੀਂ ਕੀ ਸਿੱਟਾ ਕੱਢਦੇ ਹੋ ?

(i) ਧਰਤੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਗ ਤੇ ਪਰਬਤ ਅਤੇ ਪਠਾਰ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਧਰਤੀ ਦੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਗ ਤੇ ਮੈਦਾਨ ਫੈਲੇ ਹੋਏ ਹਨ ।
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਅਧਿਕਤਮ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
(iv) ਧਰਤੀ ਦਾ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਅੱਧਾ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਪ੍ਰਿਥਵੀ ਦਾ ਅਧਿਕਤਮ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭੂਮੀ ਉਪਯੋਗ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਕਥਨ ਗਲਤ ਹੈ ?

(i) ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਵਣਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਭੂਮੀ ਘੱਟ ਹੈ ।
(ii) ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭੂਮੀ ਖੇਤੀ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ ।
(iii) ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਫਾਲਤੂ ਭੂਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।
(iv) ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਭੂਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਅਰਥ ਭੂਮੀ ਬਿਲਕੁਲ ਨਹੀਂ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦਾ ਵਣ ਖੇਤਰ ਵੀ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਈ ਇਹ ਲਗਭਗ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਘੱਟ ਹੈ ?

(i) 20 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
(ii) 30 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
(iii) 27 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ
(iv) 10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) 10 ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਦਰਸਾਈ ਗਈ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਲਈ ਆਦਰਸ਼ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖਦੇ ਹੋਏ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਸਦਾ ਸੰਬੰਧ ਭਾਰਤ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਨਾਲ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ?

(i) ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੇਸ਼
(ii) ਹਰਿਆਣਾ ਅਤੇ ਪੰਜਾਬ ਦਾ ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਦੇਸ਼
(iii) ਰਾਜਸਥਾਨ ਦਾ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼
(iv) ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਦਾ ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ ਦੇਸ਼ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦਾ ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਪ੍ਰਦੇਸ਼

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਉਪਯੋਗ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ?

(i) ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਨਮਕੀਨ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ
(ii) ਪੀਣ ਦੇ ਲਈ ਠੰਡੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ
(iii) ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਦੂਸ਼ਿਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ
(iv) ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਸਿੰਚਾਈ ਦੇ ਲਈ ਭੂਮੀਗਤ ਪਾਣੀ ਦਾ ਉਪਯੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਬਨਸਪਤੀ ਕਿਹੜੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀ ਹੈ ?

(i) ਪਰਬਤੀ ਬਨਸਪਤੀ
(ii) ਮਾਰੂਥਲੀ ਬਨਸਪਤੀ
(iii) ਡੈਲਟਾਈ ਬਨਸਪਤੀ
(iv) ਪਤਝੜੀ ਬਨਸਪਤੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਮਾਰੂਥਲੀ ਬਨਸਪਤੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਹੜੀ ਗਤੀਵਿਧੀ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਬਚਾਓ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ
(ii) ਸ਼ਿਕਾਰ ਦੇ ਲਈ ਜਾਨਵਰਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ-ਪੋਸ਼ਣ
(iii) ਉਦਯੋਗਿਕ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ
(iv) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਦੇ ਲਈ ਪਸ਼ੂਆਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਜੀਵ-ਜੰਤੂਆਂ ਦਾ ਬਚਾਓ ਅਤੇ ਸੰਭਾਲ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਰੇਖਾ ਚਿੱਤਰ (ਬਿਨਾਂ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ) ਵਿਚ ਧਰਤੀ ਤੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਜਲ-ਵੰਡ ਨੂੰ ਦਰਸਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ । ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਦੰਡ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਲ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਭੂਮੀਗਤ ਜਲ
(ii) ਬਰਫ਼ੀਲੀਆਂ ਚੋਟੀਆਂ ਅਤੇ ਹਿਮਨਦੀਆਂ
(iii) ਸਮੁੰਦਰ, ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਜਲ ਵਾਲੀਆਂ ਝੀਲਾਂ
(iv) ਝੀਲਾਂ, ਨਹਿਰਾਂ ਅਤੇ ਨਦੀਆਂ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸਮੁੰਦਰ, ਸਾਗਰ ਅਤੇ ਨਮਕੀਨ ਜਲ ਵਾਲੀਆਂ ਝੀਲਾਂ

II.
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੇ ਸੋਮੇ ਦੇ ਜਲ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ ?
(i) ਸਮੁੰਦਰ
(ii) ਨਹਿਰਾਂ
(iii) ਤਲਾਬ
(iv) ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਮੁੰਦਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਪਾਣੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਕਿਹੜਾ ਉਪਾਅ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(i) ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਖੂਹ
(ii) ਬੰਨ੍ਹ ਬਣਾਉਣਾ
(iii) ਦੁਬਾਰਾ ਵਰਤੋਂ
(iv) ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਵਹਾ ਦੇਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਨਦੀਆਂ ਵਿਚ ਵਹਾ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਜਲਵਾਯੂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੰਘਣੇ ਜੰਗਲ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ?
(i) ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ
(ii) ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ
(iii) ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਘੱਟ ਤਾਪਮਾਨ
(iv) ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ਅਤੇ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਭਾਰਤ ਦਾ ਲਗਭਗ ………………… ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਪਰਬਤੀ ਹੈ ।
2. ……………………… ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਰੇਗੁਰ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਡੈਲਟਾਈ ਵਣਾਂ ਵਿਚ …………………… ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਿਣਤੀ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. 30,
2. ਕਾਲੀ,
3. ਸੁੰਦਰੀ ।

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ‘ਤੇ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਪਤਝੜੀ ਵਣਾਂ ਨੂੰ ਮਾਨਸੂਨੀ ਵਣ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਨਹਿਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਜਲ ਸਾਧਨ ਹਨ ।
3. ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਉਪਯੋਗ ਖੇਤੀ ਦੇ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (×)
3. (√)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ	ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ
2. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ	ਰਾਜਸਥਾਨ
3. ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ	ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ
4. ਜੰਗਲੀ ਜਾਂ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ	ਭਾਰਤ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ	ਰਾਜਸਥਾਨ
2. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ	ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ
3. ਜਲੋੜ ਮਿੱਟੀ	ਭਾਰਤ ਦਾ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨ
4. ਜੰਗਲੀ ਜਾਂ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ	ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਭੂਮੀ (ਥਲ) ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਵੰਡ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਕੇਵਲ 29% ਭਾਗ ਭੂਮੀ (ਥਲ ਹੈ, ਬਾਕੀ 71% ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਰਗੇ ਸੰਘਣੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ 33% ਖੇਤਰ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਕੇਵਲ 23% ਖੇਤਰ ਹੀ ਜੰਗਲਾਂ ਦੇ ਅਧੀਨ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਪੈਮਾਨੇ ‘ਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਏ ਜਾਣ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖੇਤੀਯੋਗ ਪਰ ਵਿਅਰਥ ਛੱਡੀ ਗਈ ਭੂਮੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖੇਤੀਯੋਗ ਪਰ ਵਿਅਰਥ ਛੱਡੀ ਗਈ ਭੂਮੀ ਅਜਿਹੀ ਭੂਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ‘ਤੇ ਖੇਤੀ ਤਾਂ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ, ਪਰ ਕੁੱਝ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਇਸ ‘ਤੇ ਖੇਤੀ ਨਹੀਂ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਕਾਰਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਕਮੀ, ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਕਟਾਓ, ਵਧੇਰੇ ਖਾਰਾਪਣ, ਉੱਥੇ ਪਾਣੀ ਵਧੇਰੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਖੜਾ ਰਹਿਣਾ ਆਦਿ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿੱਥੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕੋਈ ਦੋ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲੀ ਅਤੇ ਪਰਬਤੀ ਮਿੱਟੀ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਜੈਵਿਕ ਤੱਤ ਵਧੇਰੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਇਸ ਵਿਚ ਪੋਟਾਸ਼, ਫਾਸਫੋਰਸ ਅਤੇ ਚੂਨੇ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ’ਤੇ ਖੇਤੀ ਕਰਨ ਲਈ ਖਾਦਾਂ ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲੌੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ ਉਹ ਮਿੱਟੀ ਹੈ ਜਿਹੜੀ ਬਾਰੀਕ ਗਾਰ ਦੇ ਨਿਖੇਪਣ ਨਾਲ ਬਣਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਗਾਰ ਨਦੀਆਂ ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਹਾ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ | ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਜਮਾਓ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਜਾਊ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਫ਼ਸਲ ਲਈ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਤਮ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਇਕ ਹੋਰ ਨਾਂ ਰੇਗੁਰ ਮਿੱਟੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਧਰਤੀ ਨੂੰ ‘ਜਲ ਹਿ’ ਕਿਉਂ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦਾ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਭਾਗ ਪਾਣੀ (ਜਲ) ਹੈ ਜੋ ਲਗਪਗ 71% ਹੈ | ਪਾਣੀ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਹੀ ਧਰਤੀ ਨੂੰ ‘ਜਲ ਹਿ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਕਿਸ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਸਮੁੰਦਰਾਂ, ਸਾਗਰਾਂ ਅਤੇ ਖਾਰੇ ਪਾਣੀ ਦੀਆਂ ਝੀਲਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ 97.20% ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਸ ਕੰਮ ਲਈ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਖੇਤੀ ਕਾਰਜਾਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੁੱਲ ਪਾਣੀ ਦਾ ਲਗਪਗ 93.37% ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਤਾਲਾਬ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਤਾਲਾਬ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਹੈ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤਾਲਾਬ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਮਾਰੂਥਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ । ਉੱਤਰ-ਮਾਰੂਥਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਰਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਖਜੂਰ, ਕੈਕਟਸ ਅਤੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਝਾੜੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਪਰਬਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੇ ਕੋਈ ਚਾਰ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਫਰ
2. ਦੇਵਦਾਰ
3. ਓਕ ਅਤੇ
4. ਅਖਰੋਟ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜਲੌੜ (ਜਲੋਦ) ਮਿੱਟੀ ‘ ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ । ਇਸਨੂੰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਲੌੜ ਮਿੱਟੀ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਲਗਪਗ 45% ਭਾਗ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਸਾਡੀ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ । ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੁਆਰਾ ਵਿਛਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਸਮੁੰਦਰ ਤਟ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਜਮਾਓ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ । ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਤੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਘੁਲੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਾਰੀਕ ਕਣ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਕਣ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਜਾਊ ਬਣਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਦੇ ਉਪਜਾਊ ਉੱਤਰੀ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਜਲੌੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਜਲੌੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਗ – ਜਲੌੜ੍ਹ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਦੋ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ-ਖਾਦਰ ਅਤੇ ਬਾਂਗਰ | ਖਾਦਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਨਵੇਂ ਜਮਾਓ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਦੋਂ ਕਿ ਬਾਂਗਰ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਪੁਰਾਣਾ ਜਮਾਓ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤੀ ਲਈ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਨੂੰ ਰੇਗੁਰ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਕਪਾਹ ਦੀ ਉਪਜ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਮੰਨੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਨੂੰ ਕਪਾਹ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ-

1. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਅਗਨੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ।
2. ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਆਪਣੇ ਅੰਦਰ ਨਮੀ ਨੂੰ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕਾਇਮ ਰੱਖਦੀ ਹੈ ।
3. ਇਹ ਬਹੁਤ ਉਪਜਾਊ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚ ਕਪਾਹ, ਕਣਕ, ਜਵਾਰ, ਅਲਸੀ, ਤੰਬਾਕੂ, ਸੂਰਜਮੁਖੀ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਿੰਚਾਈ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਚੌਲ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਵੀ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਰਾਜ – ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਲਗਪਗ 16.6% ਭਾਗ ’ਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਕਰਨਾਟਕ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ ਰਾਜੇ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਾਰੂਬਲੀ ਮਿੱਟੀ ’ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਰੇਤ ਦੇ ਕਣਾਂ ਦੀ ਬਹੁਲਤਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਅਧਿਕ ਉਪਜਾਊ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਸਮਾ ਕੇ ਰੱਖਣ ਦੀ ਵੀ ਸ਼ਕਤੀ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਕਿਉਂਕਿ ਪਾਣੀ ਜਲਦੀ ਹੀ ਹੇਠਾਂ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਵਧੇਰੇ ਪਾਣੀ ਵਾਲੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਨਹੀਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ! ਇਸ ਵਿਚ ਆਮ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਸੌਂ, ਬਾਜਰਾ, ਮੱਕੀ ਅਤੇ ਦਾਲਾਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਹਿਰੀ ਸਿੰਚਾਈ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਖੇਤੀ ਉੱਨਤ ਹੋ ਰਹੀ ਹੈ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੁੱਲ ਭੂਮੀ ਦੇ ਲੱਗਪਗ 4.3% ਭਾਗ ‘ਤੇ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਪੰਜਾਬ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣੇ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਮਾਰੂਥਲੀ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਵਿਸਤਾਰ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਸਦੀ ਵੰਡ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਇਸਦੇ ਲਾਲ ਰੰਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਪੁਕਾਰਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।ਉਂਝ ਇਸਦੀ ਰਚਨਾ ਅਤੇ ਰੰਗ ਇਸਦੀ ਮੁਲ ਚੱਟਾਨ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।
2. ਇਸ ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਚੂਨੇ, ਮੈਗਨੀਸ਼ੀਅਮ, ਫਾਸਫੇਟ, ਨਾਈਟ੍ਰੋਜਨ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
3. ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉਪਯੋਗੀ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ । ਪਰ ਚੰਗੀਆਂ ਸਿੰਚਾਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਮਿਲਣ ‘ਤੇ ਇਸ ਵਿਚ ਕਣਕ, ਕਪਾਹ, ਦਾਲਾਂ, ਆਲੂ, ਫਲ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਈਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਵੰਡ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਕੁੱਲ ਭੂਮੀ ਦੇ 10.6% ਭਾਗ ‘ਤੇ ਲਾਲ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਤਾਮਿਲਨਾਡੂ, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਕਰਨਾਟਕ, ਤੇਲੰਗਾਨਾ, ਮੱਧ ਪ੍ਰਦੇਸ਼, ਬਿਹਾਰ, ਉੜੀਸਾ, ਝਾਰਖੰਡ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਆਦਿ ਰਾਜਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ । ਇਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿੱਥੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ 90-100% ਤਕ ਲੌਹ ਅੰਸ਼, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ, ਟਾਇਟੇਨੀਅਮ ਅਤੇ ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਆਕਸਾਈਡ ਦੀ ਬਣੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਅਜਿਹੀ ਮਿੱਟੀ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉੱਚ ਤਾਪਮਾਨ ਅਤੇ ਵਧੇਰੇ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਵਧੇਰੇ ਵਰਖਾ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਸਦੇ ਉਪਜਾਊ ਤੱਤ ਘੁਲ ਕੇ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਪਰਤਾਂ ਵਿਚ ਚਲੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਕਸਾਈਡ ਧਰਤੀ ਦੇ ਉੱਪਰ ਰਹਿ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।ਉਪਜਾਊ ਤੱਤਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੋ ਜਾਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤੀਯੋਗ ਨਹੀਂ ਰਹਿੰਦੀ । ਸਿੰਚਾਈ ਸਹੂਲਤਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਇਣਿਕ ਖਾਦਾਂ ਦੇ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਉਸ ਵਿਚ ਚਾਹ, ਰਬੜ, ਕਾਫ਼ੀ ਅਤੇ ਨਾਰੀਅਲ ਵਰਗੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾ ਸਕਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੰਡ – ਲੈਟਰਾਈਟ ਮਿੱਟੀ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਕੁੱਲ ਮਿੱਟੀ ਖੇਤਰਫਲ ਦੇ 7.5% ਭਾਗ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੂਰਬੀ ਘਾਟ, ਪੱਛਮੀ ਘਾਟ, ਰਾਜਮਹੱਲ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ, ਵਿਧਿਆਚਲ, ਸਤਪੁੜਾ ਅਤੇ ਮਾਲਵਾ ਦੇ ਪਠਾਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਮਹਾਂਰਾਸ਼ਟਰ, ਉੜੀਸਾ, ਕਰਨਾਟਕ, ਪੱਛਮੀ ਬੰਗਾਲ, ਕੇਰਲਾ, ਝਾਰਖੰਡ ਅਤੇ ਅਸਾਮ ਰਾਜ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਮਿੱਟੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਭਾਰਤ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ ਜੀਵਾਂ ਨੂੰ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਕੀੜੇ-ਮਕੌੜੇ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਜੰਗਲਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਜੰਗਲਾਂ ਅਤੇ ਘਾਹ ਦੇ ਮੈਦਾਨਾਂ ਵਿਚ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵੀ 80,000 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜੰਗਲੀ ਜੀਵ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਹਾਥੀ, ਸ਼ੇਰ, ਚੀਤਾ, ਬਾਘ, ਗੈਂਡਾ, ਭਾਲੂ, ਯਾਕ, ਹਿਰਨ, ਗਿੱਦੜ, ਨੀਲ ਗਾਂ, ਬਾਂਦਰ, ਲੰਗੂਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਨਿਉਲੇ, ਕੱਛੂਕੁੰਮੇ ਅਤੇ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸੱਪ ਵੀ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇੱਥੇ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਅਤੇ ਮੱਛੀਆਂ ਵੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਸਰਦੀਆਂ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਪੰਛੀ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਠੰਡੇ ਪਦੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੀ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ? ਸਾਡੇ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਇਸ ਦੇ ਮੁੱਖ ਖੇਤਰ ਕਿੱਥੇ-ਕਿੱਥੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤ ਕਿਰਤੀ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤੇ ਗਏ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਾਡੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਮਹੱਤਵ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਧਨ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ‘ਰੀੜ੍ਹ ਦੀ ਹੱਡੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

• ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਖੇਤਰ – ਭਾਰਤ ਦਾ 30% ਭਾਗ ਪਰਬਤੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪਰਬਤਾਂ ਨੂੰ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਭੰਡਾਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲੀ ਸੋਮਿਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹਨ ।
• ਦੇਸ਼ ਦਾ 27% ਭਾਗ ਪਠਾਰੀ ਹੈ । ਇਸ ਖੇਤਰ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਵੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
• ਦੇਸ਼ ਦਾ ਬਾਕੀ 43% ਭਾਗ ਮੈਦਾਨੀ ਹੈ । ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਦੀ ਖੇਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉੱਨਤ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਮੈਦਾਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅੰਨ-ਭੰਡਾਰ ਵੀ ਕਹਿਲਾਉਂਦੇ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ (Fresh Water) ਦੇ ਮੁੱਖ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ? ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਖਾਰਾ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ਾ ਪਾਣੀ ਪਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਕੁੱਝ ਸੀਮਿਤ ਅਤੇ ਤਾਜ਼ੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੋਮਿਆਂ ਦਾ ਸੰਖੇਪ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਵਰਖਾ – ਵਰਖਾ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਦਾ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸੋਮਾ ਹੈ । ਪਰ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਭਿੰਨਤਾਵਾਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਿਤੇ ਵਰਖਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਤੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਘੱਟ । ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਔਸਤ ਰੂਪ ਵਿਚ 118 ਸੈਂ.ਮੀ. ਸਾਲਾਨਾ ਵਰਖਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਦਾ ਇਹ ਸਾਰਾ ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਆਉਂਦਾ । ਇਸਦਾ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਭਾਗ ਰਿਸ-ਰਿਸ ਕੇ ਧਰਾਤਲ ਵਿਚ ਚਲਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

2. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ – ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਰਹੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਆਰੰਭ ਤੋਂ ਹੀ ਆਪਣੇ ਨਿਵਾਸ-ਸਥਾਨ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਹੀ ਬਣਾਏ ਸਨ, ਤਾਂ ਕਿ ਉਸਨੂੰ ਪਾਣੀ ਪਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਰਹੇ । ਕਈ ਥਾਂਵਾਂ ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਨੇ ਨਦੀਆਂ ਤੇ ਬੰਨ ਬਣਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਲਾਭ ਲਈ ਨਹਿਰਾਂ ਕੱਢੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਸਿੰਚਾਈ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਹੋਰ ਵਰਤੋਂ ਲਈ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਸਿੰਚਾਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਸਤਾਰ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਵਿਚ ਇਕ ਨਵੀਂ ਕ੍ਰਾਂਤੀ ਆ ਗਈ ਹੈ ।

3. ਤਾਲਾਬ – ਤਾਲਾਬ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਜਿੱਥੇ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਵਹਿਣ ਵਾਲੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਜਾਂ ਨਹਿਰਾਂ ਦੀ ਘਾਟ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਵੀ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਲੋਕ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਤਲਾਬਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋੜ ਸਮੇਂ ਇਸਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ । ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਤਾਲਾਬ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਪਾਣੀ ਦਾ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

4. ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ – ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲਾ ਪਾਣੀ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦਾ ਹੈ । ਇਸਨੂੰ ਖੂਹਾਂ ਅਤੇ ਟਿਊਬਵੈੱਲਾਂ ਦੁਆਰਾ ਧਰਤੀ ਵਿਚੋਂ ਬਾਹਰ ਕੱਢਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਪਾਣੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਪੀਣ ਜਾਂ ਸਿੰਚਾਈ ਕਰਨ ਦੇ ਕੰਮ ਆਉਂਦਾ ਹੈ । ਜ਼ਮੀਨ ਹੇਠਲੇ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਚੱਟਾਨਾਂ ਦੀ ਬਨਾਵਟ ਅਤੇ ਉਸ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਵਰਖਾ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਤੱਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ ? ਕੋਈ ਚਾਰ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ ਰੂਪ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੇ ਰੁੱਖ-ਪੌਦਿਆਂ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਕੁਦਰਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਜਲਵਾਯੂ, ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਜੈਵਿਕ ਤੱਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਜਲਵਾਯੂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਤੱਤ ਹੈ ।

ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਨੂੰ ਜਲਵਾਯੂ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਤੋਂ ਉੱਚਾਈ ਆਦਿ ਤੱਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ – ਭਾਰਤ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਕਿਸਮਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ ਜੰਗਲ) – ਸਦਾਬਹਾਰ ਵਣ ਸਾਰਾ ਸਾਲ ਹਰੇ-ਭਰੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤੇ ਕਿਸੇ ਵੀ ਮੌਸਮ ਵਿਚ ਪੂਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਨਹੀਂ ਝੜਦੇ ਹਨ । ਸਦਾਬਹਾਰ ਬਨਸਪਤੀ ਵਧੇਰੇ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਦੱਖਣੀ ਭਾਰਤ ਦੇ ਪੱਛਮੀ ਤੱਟ, ਬੰਗਾਲ, ਅਸਾਮ ਦੇ ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬ ਵਿਚ ਅਤੇ ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਹੇਠਲੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ‘ਤੇ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੀ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਣ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਇੱਥੇ ਮੁੜਦੀਆਂ ਹੋਈਆਂ ਮਾਨਸੂਨ ਪੌਣਾਂ ਵਰਖਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।ਹਿਮਾਲਿਆ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਟੀਕ ਅਤੇ ਰੋਜ਼ਵੁੱਡ ਅਤੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਅਲਬਨੀ, ਨਿੰਮ ਅਤੇ ਇਮਲੀ ਆਦਿ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

2. ਮਾਰੂਥਲੀ ਵਣ – ਮਾਰੂਥਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਘੱਟ ਵਰਖਾ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਵਰਖਾ ਘੱਟ ਹੋਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਇਹ ਬਨਸਪਤੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਵਿਰਲੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਰਾਜਸਥਾਨ, ਗੁਜਰਾਤ ਅਤੇ ਹਰਿਆਣਾ ਦੇ ਕੁੱਝ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਣਾਂ ਵਿਚ ਖਜੂਰ, ਕੈਕਟਸ ਅਤੇ ਕੰਡੇਦਾਰ ਝਾੜੀਆਂ ਹੀ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ । ਵਧੀਆ ਲੱਕੜੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੀ ਦ੍ਰਿਸ਼ਟੀ ਤੋਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦੀ ।

3. ਪਰਬਤੀ ਬਨਸਪਤੀ – ਪਰਬਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ’ਤੇ ਮਿਲਦੀ ਹੈ | ਆਸਾਮ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਕਸ਼ਮੀਰ ਤਕ ਹਿਮਾਲਿਆ ਪਰਬਤ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਣਾਂ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਬਹੁਤ ਹੀ ਉਪਯੋਗੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁੱਖ ਦਰੱਖ਼ਤ ਚੀਲ, ਦੇਵਦਾਰ, ਓਕ, ਅਖਰੋਟ, ਮੈਪਲ ਅਤੇ ਪਾਪੂਲਰ ਆਦਿ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀ ਲੱਕੜੀ ਹੋਰ ਵਧੀਆ ਕਿਸਮ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਮਾਰਤਾਂ, ਰੇਲ ਦੇ ਡਿੱਬੇ, ਮਾਚਿਸ ਅਤੇ ਵਧੀਆ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦਾ ਫਰਨੀਚਰ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਪਰਬਤੀ ਬਨਸਪਤੀ ਦੀ ਪੇਟੀ ਵਿਚ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਫਲ ਜਿਵੇਂ ਸੇਬ, ਬਾਦਾਮ, ਅਖਰੋਟ ਅਤੇ ਆਲੂਬੁਖ਼ਾਰਾ ਆਦਿ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ ।

4. ਡੈਲਟਾਈ ਵਣ – ਡੈਲਟਾਈ ਵਣ ਸਮੁੰਦਰੀ ਤੱਟਾਂ ਦੇ ਨੇੜੇ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਨਦੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਵੇਸ਼ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਡੈਲਟਾ ਬਣਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਡੈਲਟਿਆਂ ਵਿਚ ਉੱਗਣ ਵਾਲੀ ਬਨਸਪਤੀ ਨੂੰ ਹੀ ਡੈਲਟਾਈ ਵਣਾਂ ਦਾ ਨਾਂ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਜਾਂ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਕੁੱਝ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਡੈਲਟਾਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਪਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਇੱਥੇ ਸੁੰਦਰੀ, ਨੀਮਾ ਅਤੇ ਪਾਮ ਆਦਿ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਮਿਲਦੇ ਹਨ | ਸੁੰਦਰੀ ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੀ ਲੱਕੜੀ, ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਬਨਸਪਤੀ ਵਿਚ ‘ਸੁੰਦਰੀ’ ਦਰੱਖ਼ਤ ਦੀ ਅਧਿਕਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਗੰਗਾ-ਬ੍ਰਹਮਪੁੱਤਰ ਡੈਲਟਾ ਨੂੰ ‘ਸੁੰਦਰ ਵਣ ਡੈਲਟਾ ਕਿਹਾ’ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Punjabi Book Solutions Chapter 3 ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Punjabi Chapter 3 ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 8 PSEB ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ Textbook Questions and Answers

ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪਾਠ-ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ’ ਦਾ ਮੇਲਾ ਕਿੱਥੇ ਅਤੇ ਕਦੋਂ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਇਹ ਨਾਂ ਕਿਵੇਂ ਪਿਆ?
ਉੱਤਰ :
‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ, ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਵਸੇ ‘ਬੀ’ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਚਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਹਰ ਸਾਲ ਮੱਘਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਜੇਠੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਕੇ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਚਲਪੁਰ ਨੂੰ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਛੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਛੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਿਆ ਕਈਆਂ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ‘ਛਰਾਹਾਂ’ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਖੱਚਰਾਂ ਉੱਤੇ ਧਨ ਲੱਦ ਕੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ।

(ਅ) ਇਸ ਮੇਲੇ ‘ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਰਸਮਾਂ ਨਿਭਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ :
ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ, ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਤੇ ਸੁਖਣਾਂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਰ ਜੱਗ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜੱਗ ਆਲੇ – ਦੁਆਲੇ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹਾਂ ਦੀ ਦਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ !

(ਇ) ਕਿਰਸਾਣੀ ਜੀਵਨ ਅਤੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧ ਕਿਵੇਂ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ :
ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ’ ਮੇਲੇ ਦਾ ਕਿਰਸਾਣੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਵੀ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ। ਇਨਾਂ ਦਿਨਾਂ ਵਿਚ ਕਿਰਸਾਣ ਮੱਕੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਅਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੰਨਿਆਂ ਤੋਂ ਗੁੜ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਜੇ ਠਹਿਰ ਕੇ ਕਰਨਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਇਹ ਦਿਨ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣ ਲਈ ਵਿਹਲੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਆਮ ਲੋਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਈ – ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਉਹ ਜਿੱਥੇ ਦੂਰ – ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਜਾ ਕੇ ਭਿੰਨ – ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਆਨੰਦ ਮਾਣਦੇ ਹਨ। ਉੱਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਤੇ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ ਲੱਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਲੋਕ ਇੱਥੋਂ ਸਾਲ ਭਰ ਜੋਗਾ ਸਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਅੱਜ ਵੀ ਮੁਨਿਆਰੀ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਨਿਕ – ਸੁਕ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

(ਸ) ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜਾ ਅੰਤਰ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ :
ਸਮੇਂ ਦੇ ਬੀਤਣ ਨਾਲ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਰੰਗ – ਢੰਗ ਬਦਲ ਗਿਆ ਹੈ। ਹੁਣ ਇਸ ਵਿਚ ਪੁਰਾਣੀ ਤਕਨੀਕ ਦੀਆਂ ਫੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨਹੀਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੀਆਂ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਲਗਦੀ ਭਾਰੀ ਮੰਡੀ ਵੀ ਕਈ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਗਾਇਬ ਹੈ। ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਹੋਏ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੰਡੀ ਵੀ ਹੁਣ ਰਵਾਇਤ ਮਾਤਰ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਕੋਈ ਵੇਲਾ ਸੀ, ਜਦੋਂ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੇ ਵਪਾਰੀ ਦੂਰ – ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ਤੇ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ ਆਈਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣਦੀਆਂ ਸਨ।

(ਹ) ਪੁਰਾਣੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿੱਚ ਇਸ ਮੇਲੇ ਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਉਤਸ਼ਾਹ ਕਿਹੋ-ਜਿਹਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ?

(ਕ) ‘ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਛਿੰਝ ਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਦ੍ਰਿਸ਼-ਵਰਨਣ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ :
ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਝ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਲਈ ਪੰਜਾਬ ਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਲੋਕ ਦੂਰ – ਦੁਰਾਡੇ ਤੋਂ ਅਚਲਪੁਰ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਸਥਿਤ ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ ਮੱਥਾ ਟੇਕਦੇ ਹਨ। ਪਹਿਲੇ ਸਮਿਆਂ ਵਿਚ ਇੱਥੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਭਾਂਡਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਮਾਨ ਦਾ ਬਜ਼ਾਰ ਲਗ ਜਾਂਦਾ ਸੀ, ਜਿੱਥੋਂ ਲੋਕ ਸਾਲ ਭਰ ਦੇ ਵਰਤਣ ਜੋਗਾ ਸਮਾਨ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇੱਥੇ ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀ ਭਾਰੀ ਮੰਡੀ ਲਗਦੀ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਜੂਏ ਤੇ ਲੱਚਰਤਾ ਦਾ ਬੋਲਬਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀਂ ਅੱਜ ਭਾਵੇਂ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਰੰਗ – ਢੰਗ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ ਪਰ ਅੱਜ ਵੀ ਇਹ ਮੇਲਾ ਖੂਬ ਭਰਦਾ ਹੈ। ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਚੰਡੋਲ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਅਥਾਹ ਭੀੜ ਜੁੜੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨਾਲ ਮੋਟਰਾਂ – ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘਣਾ ਔਖਾ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਮੁਨਿਆਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਕ – ਸੁਕ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਮੋਹਰੇ ਜੁੜੀਆਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਗੱਭਰੂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮ ਰਹੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ‘ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਵਲੋਂ ਪਿਛਲੇ ਡੇਢ ਕੁ ਦਹਾਕੇ ਤੋਂ ਤਿੰਨ – ਰੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ ਕਰਵਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

2. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਸ਼ੁਕੀਨ : ਸ਼ੌਕੀ, ਬਾਂਕੇ, ਬਣ-ਠਣ ਕੇ ਰਹਿਣ ਵਾਲੇ
• ਟੋਟਕਾ : ਜਾਦੂ- ਅਸਰ ਗੀਤ
• ਵਿਰਾਸਤੀ : ਉਹ ਮਾਲ ਜਾਂ ਚੀਜ਼ ਜੋ ਮਰਨ ਵਾਲਾ ਆਪਣੇ ਪਿਛਲਿਆਂ ਲਈ ਛੱਡ ਜਾਵੇ।
• ਮੰਨਤ : ਕਿਸੇ ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਸੁੱਖੀ ਸੁੱਖ, ਮਨੌਤ, ਸੁੱਖਣਾ
• ਦਰਪਣ : ਮੂੰਹ ਦੇਖਣ ਵਾਲਾ ਸ਼ੀਸ਼ਾ
• ਮਕਬੂਲੀਅਤ : ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ, ਸਿੱਧੀ, ਮਸ਼ਹੂਰੀ
• ਮੁਹਾਲ : ਔਖਾ, ਕਠਨ, ਮੁਸ਼ਕਲ
• ਮਹਿਜ਼ : ਕੇਵਲ, ਸਿਰਫ਼
• ਬਰਕਰਾਰ : ਕਾਇਮ, ਸਥਿਰ, ਜਿਉਂ ਦਾ ਤਿਉਂ
• ਸਰਸ਼ਾਰ : ਭਰਪੂਰ, ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ

3. ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :

ਘੁੱਗ ਵੱਸਦੇ, ਆਪਮੁਹਾਰੇ, ਸਸ਼ੋਭਿਤ, ਨਤਮਸਤਕ ਹੋਣਾ, ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰ ਦੇਣਾ, ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ, ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੋਣਾ, ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ, ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ, ਦੂਣ-ਸਵਾਇਆ ਹੋਣਾ।
ਉੱਤਰ :

• ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ ਸੰਘਣੀ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲੇ) – 1947 ਦੇ ਫ਼ਿਰਕੂ ਫ਼ਸਾਦਾਂ ਨੇ ਯੁੱਗ ਵਸਦੇ ਪਿੰਡਾਂ ਤੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਨੂੰ ਉਜਾੜ ਦਿੱਤਾ।
• ਆਪ – ਮੁਹਾਰੇ (ਬੇਕਾਬੂ ਹੋਏ – ਕਵੀ ਦੇ ਅੰਦਰੋਂ ਫੁੱਟੇ ਆਪ – ਮੁਹਾਰੇ ਭਾਵ ਕਵਿਤਾ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ।
• ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਸੁੰਦਰ ਲਗਣ ਵਾਲਾ) – ਪਹਾੜੀ ਦੇ ਸਿਖ਼ਰ ਉੱਤੇ ਦੇਵੀ ਮਾਤਾ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ।
• ਨਤਮਸਤਕ ਹੋਣਾ ਸਤਿਕਾਰ ਨਾਲ ਸਿਰ ਝੁਕਾ ਕੇ ਖੜ੍ਹੇ ਹੋਣਾ) – ਹਰਿਮੰਦਰ ਸਾਹਿਬ ਵਿਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਸ਼ਰਧਾਲੂ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
• ਸਰਸ਼ਾਰ ਕਰ ਦੇਣਾ ਅਨੰਦ ਨਾਲ ਭਰ ਦੇਣਾ) – ਹਰਿਵਲਭ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੰਗੀਤਕਾਰ ਸੋਤਿਆਂ ਨੂੰ ਸੰਗੀਤ – ਰਸ ਨਾਲ ਸਰਸ਼ਾਰ ਕ
• ਪਦਰਸ਼ਨੀ ਨਮਾਇਸ਼) – ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਕਿਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਅਨੇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਦਰਸ਼ਨੀ ਲੱਗੀ ਹੋਈ ਸੀ।
• ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੋਣਾ ਤਤਪਰ ਹੋਣਾ) – ਅਸੀਂ ਘਰ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਨਵੇਂ ਮਹਿਮਾਨਾਂ ਦੇ ਸਵਾਗਤ ਲਈ ਪੱਬਾਂ ਭਾਰ ਹੋਏ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਸਾਂ।
• ਹਫ਼ੜਾ – ਦਫ਼ੜੀ ਘਬਰਾ ਕੇ ਜਿਧਰ ਮੂੰਹ ਆਏ ਦੌੜਨਾ – ਜਦੋਂ ਪੁਲਿਸ ਨੇ ਗੋਲੀ ਚਲਾਈ, ਤਾਂ ਭੀੜ ਵਿਚ ਹਫ਼ੜਾ – ਦਫ਼ੜੀ ਮਚ ਗਈ।
• ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਬਹੁਤ ਉੱਚੇ) – ਇਹ ਜੰਗਲ ਉੱਚੇ – ਉੱਚੇ ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਪਿਆ ਹੈ।
• ਦੂਣ – ਸਵਾਇਆ ਹੋਣਾ ਬਹੁਤ ਵਧ ਜਾਣਾ) – ਗਿੱਧੇ ਨਾਲ ਵਿਆਹ ਦੀਆਂ ਖ਼ੁਸ਼ੀਆਂ ਦਾ ਸਵਾਦ ਦੂਣ – ਸਵਾਇਆ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਵਿਆਕਰਨ : ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੇ ਪਾਠ ਵਿੱਚ ਨਾਂਵ ਅਤੇ ਨਾਂਵ ਦੀਆਂ ਦੋ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਪੜ੍ਹਿਆ ਹੈ।

ਵਸਤੂ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਤੋਲਣ, ਮਿਣਨ ਜਾਂ ਮਾਪੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤੂ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ , ਜਿਵੇਂ : ਦਾਲ, ਗੁੜ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਤੇਲ, ਕੱਪੜਾ, ਪੱਗ, ਚੁੰਨੀ ਆਦਿ।

ਇਕੱਠ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਵਿਅਕਤੀਆਂ, ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਗਿਣਨਯੋਗ ਇਕੱਠ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾਉਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ :- ਛਿੰਝ , ਮੇਲਾ, ਕਮੇਟੀ, ਸੰਗਤ, ਡਾਰ, ਫ਼ੌਜ, ਇੱਜੜ, ਜਮਾਤ ਆਦਿ।

ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਭਾਵ, ਗੁਣ ਜਾਂ ਹਾਲਤ ਆਦਿ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ਉਸ ਨੂੰ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਸ਼ਰਧਾ, ਰੌਣਕ, ਖੁਸ਼ੀ, ਗ਼ਮੀ, ਸਚਾਈ, ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਆਦਿ

ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ / ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ/ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਇੱਕ ਪੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰੋ।

PSEB 8th Class Punjabi Guide ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ Important Questions and Answers

ਛਿੰਝਰਾਹਾਂ ਦੀ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪਾਠ ਨੂੰ ਸੰਖੇਪ ਕਰ ਕੇ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਪੰਜਾਬੀ ਲੋਕ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸ਼ੁਕੀਨ ਰਹੇ ਹਨ। ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ, ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਜਗਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਮੇਲੇ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਹੀ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਦੀ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕਾਰਨ ਰਹੇ ਹਨ। ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਬੇਸ਼ਕ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਮੇਲਾ ਹੈ, ਪਰ ਇਹ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਛੜੇ ਨੀਮ – ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲਾ ਉਨਾ ਦੀ ਵੱਖੀ ਨਾਲ ਲਗਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਬਹੁਤ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਗੋਦ ਵਿਚ ਵਸੇ ਬੀਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਪਿੰਡ ਅਚਲਪੁਰ (ਛਰਾਹਾਂ ਵਿਖੇ ਹਰ ਸਾਲ ਮੱਘਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਜੇਠੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਮੇਲਾ ਜਿੱਥੇ ਇਸ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।

ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਚਲਪੁਰ ਨੂੰ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਛੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ। ਇਨ੍ਹਾਂ ਛੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਹੀ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਕਈ ਲੋਕ ‘ਛਰਾਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਨੂੰ ‘ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਹ ਲੋਕ ਖੱਚਰਾਂ ਉੱਤੇ ਧਨ ਲੱਦ ਕੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਸਨ ! ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਚੁਫ਼ੇਰਿਓਂ ਪਿੱਪਲਾਂ, ਬੋਹੜਾਂ ਤੇ ਨਿੰਮਾਂ ਦੇ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਵਿਚ ਘਿਰਿਆ ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਸਿਰ ਝਕਾਉਂਦੇ, ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਤੇ ਸੱਖਣਾਂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਰ ਜੱਗ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜੱਗ ਅਚਲਪੁਰ, ਮਜਾਰੀ, ਨੈਣਵਾਂ, ਇੰਦੋਵਾਲ ਅਤੇ ਥੋਣੋਵਾਲ ਪਿੰਡਾਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਮਾਹਾਂ ਦੀ ਦਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਪੰਜਾਬੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚੋਂ ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਬਣੇ ਭਾਂਡੇ; ਜਿਵੇਂ – ਚਾਟੀਆਂ, ਘੜੇ, ਦਧੂਨੀਆਂ, ਤੌੜੀਆਂ, ਚੱਪਣੀਆਂ, ਕੁੱਜੇ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿੱਤ ਵਰਤੋਂ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਪੇਂਡੂ ਇਸਤਰੀਆਂ ਲਈ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਇੱਥੋਂ ਸਾਲ ਭਰ ਦੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਖ਼ਰੀਦ ਲੈਂਦੇ ਸਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਕਿਰਸਾਨੀ ਜੀਵਨ ਨਾਲ ਵੀ ਹੈ। ਇਸ ਸਮੇਂ ਕਿਸਾਨ ਮੱਕੀ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੇ ਕਣਕ ਦੀ ਬਿਜਾਈ ਤੋਂ ਵਿਹਲੇ ਹੋ ਚੁੱਕੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਗੰਨੇ ਤੋਂ ਗੁੜ ਬਣਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਅਜੇ ਠਹਿਰ ਕੇ ਹੋਣਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਕਿਸਾਨਾਂ ਲਈ ਇਹ ਵਿਹਲ ਦਾ ਸਮਾਂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਐੱਮ. ਬੀ. ਡੀ. ਪੰਜਾਬੀ ਗਾਈਡ (ਅੱਠਵੀਂ ਪੰਜਾਬ ਅੱਜ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਵਿਕਾਸ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਪਿੰਡਾਂ ਵਿਚ ਥਾਂ – ਥਾਂ ਖੁੱਲੀਆਂ ਹੱਟੀਆਂ ਤੋਂ ਹਰ ਇਕ ਚੀਜ਼ ਮਿਲਣ ਲੱਗ ਪਈ ਹੈ। ਇਸ ਕਰਕੇ ਮੇਲੇ ਦਾ ਪਹਿਲਾ ਰੰਗ – ਢੰਗ ਬਦਲ ਚੁੱਕਾ ਹੈ। ਹੁਣ ਇੱਥੇ ਪੁਰਾਣੇ ਢੰਗ ਦੀਆਂ ਫ਼ੋਟੋਗ੍ਰਾਫ਼ਰਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਤੇ ਨਾ ਹੀ ਬਲਦਾਂ ਦੀ ਮੰਡੀ ਲਗਦੀ ਹੈ। ਸ਼ਿੰਗਾਰੇ ਹੋਏ ਉਨਾਂ ਦੀ ਮੰਡੀ ਵੀ ਨਾਮ ਮਾਤਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਹੈ। ਕਦੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਤਿਆਰੀਆਂ ਆਰੰਭ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ।

ਲੋਕ ਆਪਣੇ ਕੱਚੇ ਘਰਾਂ ਨੂੰ ਲਿੱਪ – ਪੋਚ ਕੇ ਤੇ ਬੈਠਕਾਂ ਨੂੰ ਤਿਆਰ ਕਰ ਕੇ ਰੱਖਦੇ ਸਨ। ਮੇਲਿਆਂ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਹੁਣੇ ਆਉਣੇ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਜਾਂਦੇ ਸਨ। ਉੱਬ ਅੱਜ ਦੇ ਹਫ਼ੜਾ – ਦਫ਼ੜੀ ਦੇ ਯੁਗ ਵਿਚ ਵੀ ਲੋਕ ਸਾਲ ਭਰ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਵਿਚ ਲੱਗੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੁਆਬੇ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਦੂਰ – ਦੁਰਾਡੇ ਦੇ ਥਾਂਵਾਂ ਦੇ ਲੋਕ ਇਸ ਮੇਲੇ ਨੂੰ ਦੇਖਣ ਲਈ . ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਸ ਮੇਲੇ ਦੀ ਲੋਕ – ਪ੍ਰਿਅਤਾ ਕਾਰਨ ਹੀ ਇੱਥੋਂ ਦੇ ਲੋਕ ਮੱਘਰ ਦੇ ਮਹੀਨੇ ਨੂੰ ‘ਛਿੰਝ . ਵਾਲਾ ਮਹੀਨਾ ਕਹਿ ਕੇ ਯਾਦ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲਾਉਣ ਲਈ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਥਾਂਵਾਂ ਮੱਲ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਚੰਡੋਲ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਇੰਨੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸੜਕ ਉੱਤੋਂ ਮੋਟਰਾਂ – ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਲੰਘਣਾ ਮੁਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮੁਨਿਆਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਕ – ਸੁਕ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਔਰਤਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ। ਗੱਭਰ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ। ਡੇਢ ਕੁ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੈ – ਸੇਵੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ‘ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਤਿੰਨ – ਰੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਅਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰਵਾਉਂਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਲਾ ਮਹਿਜ਼ ਜੂਏ ਅਤੇ ਲੱਚਰਤਾ ਦਾ ਮੇਲਾ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ। ਇਸ ਨਾਲ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਹੋਰ ਵੀ ਵਧ ਗਈਆਂ ਹਨ।

1. ਵਾਰਤਕ – ਟੁਕੜੀ/ਪੈਰੇ ਦਾ ਬੋਧ

1. ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ ਸੁਭਾਅ ਦੇ ਮਾਲਕ ਪੰਜਾਬੀ ਮੁੱਢ ਤੋਂ ਹੀ ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ ਬੜੇ ਸ਼ੁਕੀਨ, ਰਹੇ ਹਨ। ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ, ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ ਅਤੇ ਜਗਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰੌਸ਼ਨੀ ਵਰਗੇ ਵੱਡੇ ਮੇਲੇ ਪੰਜਾਬੀਆਂ ਲਈ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਖਿੱਚ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਇਹ ਮੇਲੇ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਲੱਗਦੇ ਹਨ। ਸਦੀਆਂ ਪੁਰਾਣਾ ਮੇਲਾ ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਭਾਵੇਂ ਇਸੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਪਛੜੇ ਨੀਮ ਪਹਾੜੀ ਇਲਾਕੇ ਅਤੇ ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ ਦੇ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਊਨਾ ਦੀ ਵੱਖੀ ਨਾਲ ਲੱਗਦਾ ਹੋਣ ਕਰਕੇ, ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਓਨਾ ਪ੍ਰਚਾਰ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸਾਰ ਨਹੀਂ ਹੋ ਸਕਿਆ, ਜਿੰਨਾ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ।

ਇਹ ਮੇਲਾ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਦੀ ਤਹਿਸੀਲ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਤੋਂ ਚੜ੍ਹਦੇ ਪਾਸੇ, ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ ਪਹਾੜੀਆਂ ਦੀ ਗੋਦ ‘ਚ ਵੱਸੇ ‘ਬੀਤ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਪਿੰਡ ਅਚਲਪੁਲ ਛਰਾਹਾਂ) ਵਿਖੇ ਹਰ ਵਰੇ ਮੱਘਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਜੇਠੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ਲਗਾਤਾਰ ਚਾਰ ਦਿਨ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਦੂਰ – ਦੂਰ ਤੱਕ ਇਹ ਮੇਲਾ ਏਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ ਹੈ ਕਿ ਇਹ ਟੋਟਕਾ ਆਪਮੁਹਾਰੇ ਹੀ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿੱਚੋਂ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਦਾਲ ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ, ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਹ ਪੈਰਾ ਕਿਹੜੇ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ
(ਅ) ਰੂਪ ਨਗਰ
(ਈ)) ਛਿੰਝ ਢਿਰਾਹਾਂ ਦੀ
(ਮ) ਲੋਹੜੀ ॥
ਉੱਤਰ :
(ੲ) ਛੰਝ ਢੋਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਿਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਪੈਰਾ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪਿੰ: ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ
(ਅ) ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲ
(ਈ) ਜਨਕਰਾਜ ਸਿੰਘ
(ਸ) ਗੋਪਾਲ ਸਿੰਘ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਅਮਰੀਕ ਸਿੰਘ ਦਿਆਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਪੰਜਾਬੀ ਕਿਹੋ ਜਿਹੇ ਸੁਭਾ ਦੇ ਮਾਲਕ ਹਨ ?
(ੳ) ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ
(ਅ) ਤੰਗ
(ਏ) ਕੰਜੂਸ
(ਸ) ਲਾਲਚੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪੰਜਾਬੀ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਕਿਸ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਸ਼ੁਕੀਨ ਰਹੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਹੱਸਣ ਦੇ
(ਅ0 ਖਾਣ – ਪੀਣ ਦੇ
(ਈ) ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ
(ਸ) ਨਾਟਕ – ਚੇਟਕ ਦੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਮੇਲਿਆਂ ਦੇ

ਪਸ਼ਨ 5.
ਰੋਸ਼ਨੀ ਦਾ ਮੇਲਾ ਕਿੱਥੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਛਪਾਰ ਵਿਚ
(ਅ) ਜਰਗ ਵਿਚ
(ਈ) ਮਲੇਰਕੋਟਲੇ ਵਿਚ
(ਸ) ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਚ 1

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਊਨਾ ਕਿਹੜੇ ਦੇਸ਼ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(ਅ) ਹਰਿਆਣਾ
(ਈ) ਹਿਮਾਚਲ
(ਸ) ਜੰਮੂ ਤੇ ਕਸ਼ਮੀਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਹਿਮਾਚਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਜਰਗ ਦੇ ਮੇਲੇ, ਛਪਾਰ ਦੇ ਮੇਲੇ ਤੇ ਜਗਰਾਵਾਂ ਦੀ ਰੋਸ਼ਨੀ ਦੇ ਪੱਧਰ ਦਾ ਮੇਲਾ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਛਿਝ ਫਿਰਾਹਾਂ ਦੀ
(ਅ) ਹੈਦਰ ਸ਼ੇਖ਼ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ੲ) ਵਿਸਾਖੀ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਸ) ਸੀਤਲਾ ਮਾਤਾ ਦਾ ਮੇਲਾ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਛੰਝ ਢਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
‘ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲਾ ਕਿਹੜੇ ਪਿੰਡ ਵਿਚ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪਿੰਡ ਅਚਲਪੁਰ (ਛਿਰਾਹਾਂ ਵਿਚ
(ਅ) ਜਗਰਾਵਾਂ ਵਿਚ
(ਇ) ਜਲੰਧਰ ਵਿਚ।
(ਸ) ਉਨੇ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਪਿੰਡ ਅਚਲਪੁਰ (ਛਿਰਾਹਾਂ) ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਬੀਤ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?
(ਉ) ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚ/ਤਹਿਸੀਲ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਵਿਚ
(ਅ) ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਗੁਰਦਾਸਪੁਰ ਵਿਚ
(ਈ) ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਲੁਧਿਆਣਾ ਵਿਚ
(ਸ) ਤਹਿਸੀਲ ਮੁਕੇਰੀਆਂ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸ਼ਿਵਾਲਕ ਦੀਆਂ ਪਹਾੜੀਆਂ ਵਿਚ/ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚ/ਤਹਿਸੀਲ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲਾ ਕਿਹੜੇ ਮਹੀਨੇ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਾਵਣ ਵਿਚ
(ਅ) ਕੱਤਕ ਵਿਚ
(ਈ) ਮੱਘਰ ਵਿਚ
(ਸ) ਫੱਗਣ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਮੱਘਰ ਵਿਚ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮੱਘਰ ਮਹੀਨੇ ਦੇ ਜੇਠੇ ਐਤਵਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹੜਾ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਅ) ਰਾਮਤੀਰਥ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਈ) ਸੋਢਲ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਸ) ਛਿੰਝ ਫਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲਾ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਲਗਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਦੋ ਦਿਨ
(ਅ) ਤਿੰਨ ਦਿਨ
(ਈ) ਚਾਰ ਦਿਨ
(ਸ) ਪੰਜ ਦਿਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਚਾਰ ਦਿਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
“ਛਿੰਝ ਫ਼ਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਬਾਰੇ ਕਿਹੜਾ ਟੋਟਕਾ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜ਼ੁਬਾਨ ਵਿਚੋਂ ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
(ੳ) ਛਿੰਝ ਵਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਦਾਲ ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ
(ਅ) ਦਾਲ ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ ਜ਼ਿੰਝ ਢੋਰਾਹਾਂ ਦੀ
(ਇ) ਗੱਲ ਹੈ ਇਕ ਰਾਹਾਂ ਦੀ, ਛਿੰਝ ਢੋਰਾਹਾਂ ਦੀ
(ਸ) ਜਾਨ ਜਿਸ ਵਿਚ ਬਾਂਹਾਂ ਦੀ, ਲੜੇ ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਦਾਲ ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ, ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਪੰਜਾਬ/ਜਰਗ/ਛਪਾਰ/ਜਗਰਾਵਾਂ/ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ/ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ/ਊਨਾ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ/ਬੀਤ/ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼/ਮੱਘਰ/ਐਤਵਾਰ/ਅਚਲਪੁਰ/ਢੋਰਾਹਾਂ।
(ਅ) ਆਪ ਮੁਹਾਰੇ
(ਈ) ਨੀਮ – ਪਹਾੜੀ
(ਸ) ਮੇਲਾ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਪੰਜਾਬ/ਜਰਗ/ਛਪਾਰ/ਜਗਰਾਵਾਂ/ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ/ਸ਼ਿਵਾਲਿਕ/ਊਨਾ/ ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ/ਬੀਤ/ਹਿਮਾਚਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼/ਮੱਘਰ/ਐਤਵਾਰ/ਅਚਲਪੁਰ/ਛਿਰਾਹਾਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਜਰਗ
(ਅ) ਚਲਦਾ
(ਈ) ਊਨਾ
(ਸ) ਪੰਜਾਬੀ/ਪੰਜਾਬੀਆਂ/ਮੇਲਿਆਂ/ਮੇਲਾ/ਇਲਾਕਿਆਂ/ਸਦੀਆਂ/ਇਲਾਕੇ ਪਹਾੜੀਆਂ/ਗੋਦ/ਪਿੰਡਵਰੇ/ਮਹੀਨੇ/ਦਿਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਪੰਜਾਬੀ/ਪੰਜਾਬੀਆਂ/ਮੇਲਿਆਂ/ਮੇਲਾ/ਇਲਾਕਿਆਂ/ਸਦੀਆਂ/ਇਲਾਕੇ ਪਹਾੜੀਆਂ/ਗੋਦ/ਪਿੰਡ/ਵਰੇ/ਮਹੀਨੇ/ਦਿਨ }

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਕ
(ਅ) ਦਿਨ
(ਈ) ਮਸ਼ਹੂਰ
(ਸ) ਇਲਾਕਾ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਲੋਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਮਾਲਕ
(ਅ) ਸੁਭਾ
(ਈ) ਵੱਖੀ
(ਸ) ਇਹ/ਇਸੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਇਹ/ਇਸੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਕਾਂ
(ਅ) ਦਿਨ
(ਈ) ਬੀਤ
(ਸ) ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ/ਬੜੇ ਸ਼ੁਕੀਨਵੱਡੇ/ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ/ਸਦੀਆਂ/ਨੀਮ – ਪਹਾੜੀ/ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ/
ਤਹਿਸੀਲ/ਚੜ੍ਹਦੇ/ਹਰ/ਏਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ/ਬੜੇ ਸ਼ੁਕੀਨਵੱਡੇ ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ/ਸਦੀਆਂ/ਨੀਮ ਪਹਾੜੀ/ਜ਼ਿਲ੍ਹਾ/ ਤਹਿਸੀਲ/ਚੜ੍ਹਦੇ/ਹਰ/ਏਨਾ ਮਸ਼ਹੂਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੱਧਰ
(ਅ) ਵੱਖੀ
(ਈ) ਪ੍ਰਚਾਰ
(ਸ) ਰਹੇ ਹਨਲਗਦੇ ਹਨ/ਹੈ/ਹੋ ਸਕਿਆ/ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ/ਚਲਦਾ ਹੈਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਰਹੇ ਹਨਲਗਦੇ ਹਨ/ਹੈ/ਹੋ ਸਕਿਆ/ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਸੀ/ਚਲਦਾ ਹੈ/ਫੁੱਟ ਪੈਂਦਾ ਹੈ।

ਪਸ਼ਨ 20.
“ਪੰਜਾਬੀ ਦਾ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੰਜਾਬ
(ਅ) ਪੰਜਾਬਣ
(ੲ) ਪੰਜਾਬੋ
(ਸ) ਪੰਜਾਬੂ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਪੰਜਾਬਣ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਿਆ ਸ਼ਬਦ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸ਼ੁਕੀਨ
(ਅ) ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਡੁੱਲ੍ਹੇ
(ਈ) ਏਨਾ
(ਸ) ਚਲਦਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਚਲਦਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਦੋ ਸੰਖਿਆਵਾਚਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਸਦੀਆਂ, ਚਾਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 23.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ ( )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( )
(ਇ) ਜੋੜਨੀ ( )
(ਸ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ( )
(ਹ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ ( )
ਉੱਤਰ
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ ਕਾਮਾ ( , )
(ਇ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਸ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ( ‘ ‘ )
(ਹ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ ( ‘ )।

2. ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ’ ਨਾਂ ਨਾਲ ਮਸ਼ਹੂਰ ਸਾਰੇ ਵਰਗਾਂ ਦਾ ਸਾਂਝਾ ਇਹ ਮੇਲਾ ਜਿੱਥੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਧਾਰਮਿਕ, ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਅਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਵੀ ਇਸ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਅਚਲਪੁਰ ਨੂੰ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਛੇ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਸਨ। ਲੋਕ ਪੈਦਲ ਹੀ ਸਫ਼ਰ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਛੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੁ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ ਪੈ ਗਿਆ। ਕਈਆਂ ਦਾ ਇਹ ਵੀ ਖ਼ਿਆਲ ਹੈ ਕਿ ਛਰਾਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਹੈ ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਵੱਡੇ ਵੱਡੇ ਸ਼ਾਹ – ਲੋਕ ਖੱਚਰਾਂ ‘ਤੇ ਧਨ ਲੱਦ ਕੇ ਇਸ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਅਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਸਨ।

ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਚੁਫ਼ੇਰਿਓਂ ਪਿੱਪਲਾਂ, ਬੋਹੜਾਂ ਅਤੇ ਨਿੰਮਾਂ ਦੇ ਦਰਖ਼ਤਾਂ ਨਾਲ ਘਿਰਿਆ ਸਾਫ਼ – ਸੁਥਰੇ ਵਾਤਾਵਰਨ ‘ਚ ਸਥਿਤ ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਰੂਪ ਜੀ (ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦਾ ਬਾਲ – ਰੂਪ ਦਾ ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਮੰਦਰ ਸੁਸ਼ੋਭਿਤ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚਣ ਵਾਲੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਜਾਨ – ਮਾਲ ਦੀ ਸੁੱਖ – ਸਾਂਦ ਲਈ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਗਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੁੱਖਣਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਲੋਕ ਵਾਜਿਆਂ ਗਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ ਸਮੇਤ ਹਾਜ਼ਰੀਆਂ ਭਰਦੇ ਹਨ।

ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਚਾਰ ਜੱਗ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਇਹ ਜੱਗ ਅਚਲਪੁਰ, ਮਜਾਰੀ, ਨੈਣਵਾਂ, ਇੰਦੋਵਾਲ ਅਤੇ ਝੋਣੋਵਾਲ ਆਦਿ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਾਰੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਅਤੁੱਟ ਲੰਗਰ ਚੱਲਦਾ ਹੈ। ਘਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ ਦਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਦੀ ਹੈ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਕਰਵਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਪੁਰਾਣੇ ਪੇਂਡੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

‘‘ਪੰਜਾਬੀ ਪੇਂਡੂ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦਾ ਦਰਪਣ,
‘ਛਿੰਝ ਛਰਾਹਾਂ ਦੀ, ਮੇਲੇ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨ।”

ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਹੜਾ ਮੇਲਾ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਵਿਰਾਸਤੀ ਨਿਸ਼ਾਨੀ ਹੈ ?
ਜਾਂ
ਧਾਰਮਿਕ, ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਤੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਪੱਖੋਂ ਕਿਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਖ਼ਾਸ ਮਹੱਤਵ ਹੈ ?
(ਉ) ਛਪਾਰ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਅ ਮੁਕਤਸਰ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਈ) ਜਰਗ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਸ) ਛਿੰਝ ਫਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਛਿੰਝ ਢੋਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੇਲੇ ਦਾ ਸਥਾਨ ਕਿੱਥੇ ਹੈ ?
(ਉ) ਅਚਲਪੁਰ ਵਿਚ
(ਆ) ਗੜ੍ਹਸ਼ੰਕਰ ਵਿਚ
(ਈ) ਹੁਸ਼ਿਆਰਪੁਰ ਵਿਚ
(ਸ) ਊਨੇ ਵਿਚ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਅਚਲਪੁਰ ਵਿਚ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮੇਲੇ ਦੇ ਸਥਾਨ ਅਚਲਪੁਰ ਵਿਖੇ ਕਿੰਨੀਆਂ ਪਗਡੰਡੀਆਂ ਆ ਕੇ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) ਪੰਜ
(ਅ) ਛੇ
(ਈ) ਸੱਤ
(ਸ) ਅੱਠ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਛੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਨਾਂ ਛਿੰਝ ਫ਼ਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਪੈ ਗਿਆ ?
(ਉ) ਛੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੁ ਹੋਣ ਕਰਕੇ।
(ਅ) ਤਿੰਨ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ
(ਇ) ਚੁਰਾਹੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਬਿੰਦੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ
(ਸ) ਦੋ – ਸੜਕੇ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੂ ਹੋਣ ਕਰਕੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਛੇ ਰਾਹਾਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ – ਬਿੰਦੁ ਹੋਣ ਕਰਕੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਈ ਲੋਕ ‘ਛਿਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸ ਤੋਂ ਬਣਿਆ ਸਮਝਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਸਿਆਹੀ ਤੋਂ
(ਅ) ਸ਼ਿਆਮ ਤੋਂ
(ਇ) ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ ,
(ਸ) ਸ਼ਹਿਰ ਤੋਂ
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਸ਼ਾਹਾਂ ਤੋਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੁਰਾਣੇ ਵੇਲਿਆਂ ਵਿਚ ਲੋਕ ਅਚਲਪੁਰ ਵਿਚ ਜੂਆ ਖੇਡਣ ਤੇ ਵਪਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਖੱਚਰਾਂ ਉੱਤੇ ਕੀ ਲੱਦ ਕੇ ਲਿਆਉਂਦੇ ਸਨ ?
(ਉ) ਹਨ।
(ਅ) ਕੱਪੜੇ
(ਇ) ਮਸਾਲੇ
(ਸ) ਰੇਸ਼ਮ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਪਿੰਡ ਦੇ ਲਹਿੰਦੇ ਪਾਸੇ ਕਿਹੜਾ ਮੰਦਰ ਹੈ ?
(ਉ) ਸੀਤਲਾ ਮਾਤਾ ਦਾ
(ਅ) ਦੁਰਗਾ ਮਾਤਾ ਦਾ
(ਇ) ਭੈਰੋਂ ਦਾ।
(ਸ) ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਰੂਪ ਜੀ ਦਾ (ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦਾ ਬਾਲ ਰੂਪ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਰੂਪ ਜੀ ਦਾ (ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦਾ ਬਾਲ ਰੂਪ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੇ ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੋਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਕਿੱਥੇ ਨਤਮਸਤਕ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਲੋਕ ਕਿੱਥੇ ਵਾਜਿਆਂ – ਗਾਜਿਆਂ ਨਾਲ ਹਾਜ਼ਰੀ ਭਰਦੇ ਹੋਏ ਮੰਨਤਾਂ ਮੰਨਦੇ ਤੇ ਸੁੱਖਣਾਂ ਲਾਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ
(ਆ) ਸ੍ਰੀ ਹਨੂਮਾਨ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ
(ੲ) ਸ੍ਰੀ ਭੈਰੋਂ ਨਾਥ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ
(ਸ) ਦੁਰਗਾ ਮਾਤਾ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸਿੱਧ ਬਾਬਾ ਬਾਲਕ ਨਾਥ ਜੀ ਦੇ ਮੰਦਰ ਵਿਖੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੇਲੇ ਵਾਲੇ ਐਤਵਾਰ ਤੋਂ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿੰਨੇਂ ਜੱਗ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
(ਉ) ਤਿੰਨ
(ਅ) ਚਾਰ।
(ਈ) ਪੰਜ
(ਸ) ਸੱਤ !
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਚਾਰ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮੇਲੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਸਮੇਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਹਦੀ ਦਾਲ ਜ਼ਰੂਰ ਬਣਦੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ
(ਅ) ਰਾਜਮਾਂਹਾਂ ਦੀ
(ਈ) ਮੂੰਗੀ ਦੀ।
(ਸ) ਮਸਰਾਂ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮਾਂਹਾਂ ਦੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ ਦੇ ਘੋਲ ਕਦੋਂ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
(ੳ) ਮੇਲੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ
(ਅ) ਮੇਲੇ ਦੇ ਦੂਜੇ ਦਿਨ
(ਈ) ਮੇਲੇ ਦੇ ਤੀਜੇ ਦਿਨ
(ਸ) ਮੇਲੇ ਦੇ ਚੌਥੇ ਦਿਨ !
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮੇਲੇ ਦੇ ਪਹਿਲੇ ਦਿਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਪਿੰਡਾਂ ਦੀ ਸੰਗਤ ਦੇ ਸਹਿਯੋਗ ਨਾਲ ਜੱਗ ਕਰਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਪਿੰਡ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਨੈਣਵਾਂ/ਇੰਦੋਵਾਲ/ਅਚਲਪੁਰ/ਮਜਾਰੀ/ਝੋਟੋਵਾਲ
(ਅ) ਨੈਟੋਆਲ
(ਈ) ਧੈਨੋਵਾਲ
(ਸ) ਮਦਨਪੁਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਨੈਣਵਾਂ/ਇੰਦੋਵਾਲ/ਅਚਲਪੁਰ/ਮਜਾਰੀ/ਝੋਵਾਲ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਵਰਗਸਥਾਨ/ਇਲਾਕਿਆਂ/ਪਗਡੰਡੀਆਂ/ਸ਼ਾਹ/ਖੱਚਰਾਂ/ਪਿੰਡ/ਪਿੱਪਲ,ਬੋਹੜ ਨਿੰਮਾਂ/ਦਰਖ਼ਤ/ਮੰਦਰ/ਵਾਜਿਆਂ – ਗਾਜਿਆਂ/ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ/ਮਹੀਨਾ/ਜੱਗ/ ਘਰਾਂ/ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ/ਘੋਲ
(ਅ) ਸਭਿਆਚਾਰ
(ਈ) ਲੋਕ
(ਸ) ਅਚਲਪੁਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਵਰਗ/ਸਥਾਨ/ਇਲਾਕਿਆਂ/ਪਗਡੰਡੀਆਂ/ਹ/ਖੱਚਰਾਂ/ਪਿੰਡ/ਪਿੱਪਲ ਬੋਹੜ/ਨਿੰਮਾਂ/ਦਰਖ਼ਤ/ਮੰਦਰ/ਵਾਜਿਆਂ – ਗਾਜਿਆਂ/ਰਿਸ਼ਤੇਦਾਰਾਂ/ਮਹੀਨਾ/ਜੱਗ/ਘਰਾਂ/ ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ/ਘੋਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਲੋਕ/ਸੰਗਤਾਂ/ਮੇਲਾ
(ਅ) ਐਤਵਾਰ
(ਇ) ਲੰਗਰ
(ਸ) ਮੰਦਰ !
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਲੋਕ/ਸੰਗਤਾਂ/ਮੇਲਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਪੜਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਜਿੱਥੇ
(ਅ) ਸਾਂਝਾ
(ਈ) ਪੱਖੋਂ
(ਸ) ਇਸ/ਕਈਆਂ/ਇਹ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਇਸ/ਕਈਆਂ/ਇਹ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਸਾਂਝਾ
(ਅ) ਇਹ
(ਈ) ਮੇਲਾ
(ਸ) ਮਸ਼ਹੂਰ/ਸਾਰੇ/ਵਿਰਾਸਤੀ/ਧਾਰਮਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ/ਇਤਿਹਾਸਿਕ/ਖ਼ਾਸ/ ਵੱਖ – ਵੱਖ ਛੇ/ਪੁਰਾਣੇ/ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ/ਲਹਿੰਦੇ/ਸੁਥਰੇ/ਪ੍ਰਾਚੀਨ/ਚਾਰ/ਅਟੁੱਟ/ਪਹਿਲੇ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਮਸ਼ਹੂਰ/ਸਾਰੇ/ਵਿਰਾਸਤੀ/ਧਾਰਮਿਕ/ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ/ਇਤਿਹਾਸਿਕ/ਖ਼ਾਸ/ ਵੱਖ – ਵੱਖ/ਛੇ/ਪੁਰਾਣੇ/ਵੱਡੇ – ਵੱਡੇ/ਲਹਿੰਦੇ/ਸੁਥਰੇ/ਪ੍ਰਾਚੀਨ/ਰ/ਅਟੁੱਟ/ਪਹਿਲੇ !

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
ੳ) ਪਹਿਲਵਾਨਾਂ
(ਅ) ਮੇਲੇ
(ਈ) ਐਤਵਾਰ
(ਸ) ਹੈ/ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨਕਰਦੇ ਹਨ/ਪੈ ਗਿਆ/ਬਣਿਆ ਹੈਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ/ਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ/ਲਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ/ਭਰਦੇ ਹਨ/ਜਾਂਦੇ ਹਨਹੁੰਦੇ ਹਨਚਲਦਾ ਹੈ/ਬਣਦੀ ਹੈ/ਹੁੰਦੇ ਹਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਹੈ/ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨਕਰਦੇ ਹਨ/ਪੈ ਗਿਆ/ਬਣਿਆ ਹੈ/ਆਉਂਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ/ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਮੰਨਦੀਆਂ ਹਨ/ਲਾਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨਭਰਦੇ ਹਨ/ਜਾਂਦੇ ਹਨਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਚਲਦਾ ਹੈ/ਬਣਦੀ ਹੈ/ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
‘ਸ਼ਾਹਾਂ ਦਾ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ਬਣਾਓ
(ਉ) ਸ਼ਾਹੀਆਂ।
(ਅ) ਸ਼ਾਹਣੀਆਂ
(ਈ) ਹੁਕਾਰਨੀਆਂ
(ਸ) ਸ਼ੀਹਣੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਸ਼ਾਹਣੀਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚ ਪੜਨਾਂਵ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਚਾਰ
(ਅ) ਛੇ
(ਇ) ਕਈਆਂ
(ਸ) ਲੋਕ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਕਈਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਦੋ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਲਿਖੋ
ਉੱਤਰ :
ਮੰਨਤਾਂ, ਸੁੱਖਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 21.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ਇ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ
(ਸ) ਜੋੜਨੀ
(ਹ) ਬੈਕਟ
(ਕ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( , )
(ਇ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ ( ‘ ‘ )
(ਸ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਹ) ਬੈਕਟ ( ( ) )
(ਕ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ ( ‘ )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 22.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ –

ਉੱਤਰ :

3. ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਦੁਕਾਨਾਂ ਲਾਉਣ ਲਈ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਮੱਲ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਸਮਾਨ ਛੂੰਹਦੇ ਚੰਡੋਲ ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਮੇਲੇ ਦੇ ਦਿਨਾਂ ਵਿੱਚ ਏਨੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਕਿ ਮੋਟਰ – ਗੱਡੀਆਂ ਦਾ ਸੜਕ ਤੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਮੁਹਾਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਮਨਿਆਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਕ – ਸਕ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਔਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।

ਗੱਭਰੂ ਟੋਲੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਘੁੰਮਦੇ ਆਮ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ਜੇਕਰ ਡੇਢ ਕੁ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸੈ – ਸੇਵੀ ਜਥੇਬੰਦੀ “ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਮੇਲੇ ਵਿੱਚ ਤਿੰਨ – ਰੋਜ਼ਾ ਖੇਡ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਿਕ ਮੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰਵਾਉਂਦੀ, ਤਾਂ ਇਹ ਮੇਲਾ ਮਹਿਜ਼ ਜੁਏ ਅਤੇ ਲੱਚਰਤਾ ਦਾ ਮੇਲਾ ਹੀ ਬਣ ਕੇ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਅਜਿਹਾ ਹੋਣ ਨਾਲ ਮੇਲੇ ਦੀਆਂ ਰੌਣਕਾਂ ਬਰਕਰਾਰ ਹੀ ਨਹੀਂ ਰਹੀਆਂ, ਸਗੋਂ ਦੂਣ – ਸਵਾਈਆਂ ਹੋਈਆਂ ਹਨ। ਜਿੱਥੇ ਇਹ ਮੇਲਾ ਆਪਸੀ ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ ਵਿੱਚ ਨਿੱਘ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਉੱਥੇ ਬੀਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ ਜਾਗਦੀ ਤਸਵੀਰ ਵੀ ਹੈ ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰਾ ਕਿਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਲੋਹੜੀ
(ਆ) ਗੱਗੂ
(ਈ) ਰੂਪ ਨਗਰ
(ਸ) ਛਿਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਛਿੰਝ ਢੋਰਾਹਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੇਲੇ ਵਿਚ ਦੁਕਾਂਨਾਂ ਲਾਉਣ ਲਈ ਕਿੰਨਾ ਚਿਰ ਪਹਿਲਾਂ ਥਾਂਵਾਂ ਮੱਲ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ?
(ਉ) ਮਹੀਨਾ
(ਅ) ਤਿੰਨ ਮਹੀਨੇ
(ਈ) ਛੇ ਮਹੀਨੇ
(ਸ) ਸਾਲ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮਹੀਨਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਕਈ ਦਿਨ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮੇਲੇ ਦਾ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਚੰਡੋਲ
(ਅ) ਖੇਡਾਂ
(ਈ) ਦੁਕਾਨਾਂ
(ਸ) ਝੰਡੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਚੰਡੋਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮੁਨਿਆਰੀ ਅਤੇ ਹੋਰ ਨਿਕ – ਸੁਕ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਉੱਤੇ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਭੀੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
(ਉ) ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀ
(ਆ) ਵਪਾਰੀਆਂ ਦੀ
(ਈ) ਕੁੜੀਆਂ ਦੀ
(ਸ) ਬੁੱਢੀਆਂ ਦੀ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਔਰਤਾਂ ਤੇ ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਅਚਲਪੁਰ ਇਲਾਕੇ ਦੀ ਸ਼ੈ – ਸੇਵੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ਦਾ ਕੀ ਨਾਂ ਹੈ ?
(ੳ) ਲੋਕ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ
(ਆ) ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ
(ਈ) ਪਿੰਡ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ
(ਸ) ਮੇਲਾ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਕਿਹੜਾ ਮੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰਵਾਇਆ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੇਡ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ
(ਅ) ਖੇਤੀਬਾੜੀ ਮੇਲਾ
(ਈ) ਤਕਨੀਕੀ ਮੇਲਾ
(ਸ) ਇੰਡਸਟ੍ਰੀਅਲ ਮੇਲਾ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਖੇਡ ਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਦੁਆਰਾ ਖੇਡ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ ਕਿੰਨੇ ਦਿਨ ਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਦੋ ਦਿਨ
(ਅ ਤਿੰਨ ਦਿਨ
(ਇ) ਚਾਰ ਦਿਨ
(ਸ) ਪੰਜ ਦਿਨ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਚਾਰ ਦਿਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਜੇਕਰ ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਖੇਡ ਤੇ ਸਭਿਆਚਾਰਕ ਮੇਲਾ ਸ਼ੁਰੂ ਨਾ ਕਰਾਉਂਦੀ, ਤਾਂ ਛਿੰਝ ਫ਼ਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਕਿਹੋ – ਜਿਹਾ ਮੇਲਾ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ?
(ਉ) ਜੂਏ ਤੇ ਲਚਰਤਾ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਆ) ਨੁਮਾਇਸ਼ਾਂ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਇ) ਵਪਾਰੀਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ
(ਸ) ਕਰਜ਼ਾ ਦੇਣ ਵਾਲਿਆਂ ਦਾ ਮੇਲਾ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਜੁਏ ਤੇ ਲਚਰਤਾ ਦਾ ਮੇਲਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
‘ਛਿੰਝ ਛਿਰਾਹਾਂ ਦੀ ਮੇਲਾ ਕਿੱਥੋਂ ਦੇ ਸਭਿਆਚਾਰ ਦੀ ਜਿਉਂਦੀ – ਜਾਗਦੀ ਤਸਵੀਰ ਪੇਸ਼ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਬੀਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ
(ਆ) ਦੀਆਂ ਦੁਆਬੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ
(ਇ) ਮਾਝੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ
(ਸ) ਮਾਲਵੇ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਬੀਤ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸ਼ੈ – ਸੇਵੀ ਜਥੇਬੰਦੀ ‘ਬੀਤ ਭਲਾਈ ਕਮੇਟੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਕੰਮ ਕਦੋਂ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ ?
(ਉ) ਡੇਢ ਕੁ ਸਦੀ ਪਹਿਲਾਂ
(ਅ) ਡੇਢ ਕੁ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ
(ਈ) ਡੇਢ ਕੁ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ
(ਸ) ਡੇਢ ਕੁ ਮਹੀਨਾ ਪਹਿਲਾਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਡੇਢ ਕੁ ਦਹਾਕਾ ਪਹਿਲਾਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਦੁਕਾਨਾਂ/ਮਹੀਨਾ/ਥਾਂਵਾਂ/ਚੰਡੋਲ/ਦਿਨਾਂ/ਮੋਟਰ – ਗੱਡੀਆਂ/ਸੜਕਨਿਕ – ਸੁਕ ਦੁਕਾਨਾਂ/ਔਰਤਾਂ/ਮੁਟਿਆਰਾਂ/ਗੱਭਰੂ/ ਜਥੇਬੰਦੀ/ਕਮੇਟੀ/ਖੇਡ/ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ
(ਅ) ਬੀਤ
(ਇ) ਦਹਾਕਾ
(ਸ) ਮੁਹਾਲ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਦੁਕਾਨਾਂ/ਮਹੀਨਾ/ਥਾਂਵਾਂ/ਚੰਡੋਲ/ਦਿਨਾਂ/ਮੋਟਰ – ਗੱਡੀਆਂ/ਸੜਕਨਿਕ – ਸੁਕ/ ਦੁਕਾਨਾਂ/ਔਰਤਾਂ/ਮੁਟਿਆਰਾਂ/ਗੱਭਰੂ/ਜਥੇਬੰਦੀ/ਕਮੇਟੀ/ਖੇਡ/ਰਿਸ਼ਤਿਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 12.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ –
(ੳ) ਮੇਲਾ/ਭੀੜ ਟੋਲੀਆਂ।
(ਅ) ਸੜਕ
(ਇ) ਨਿੱਘ
(ਸ) ਗੱਭਰੂ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਮੇਲਾ/ਭੀੜ/ਟੋਲੀਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਅਕਰਮਕ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ/ਘੁੰਮਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨਹੁੰਦੀ ਹੈ/ਰਹੀਆਂ ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ
(ਅ) ਮੱਲ ਲਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ।
(ਈ) ਕਰਵਾਉਂਦੀ
(ਸ) ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ/ਘੁੰਮਦੇ ਵਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਰਹੀਆਂ/ਰਹਿ ਜਾਣਾ ਸੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਕਿਹੜੀ ਹੈ ?
(ੳ) ਖੇਡ
(ਅ) ਮੇਲਾ
(ਈ) ਰਹੀਆ
(ਸ) ਕਈ/ਅਸਮਾਨ – ਲੂੰਹਦੇ/ਏਨੀ/ਸ਼ੈ – ਸੇਵੀ/ਤਿੰਨ – ਰੋਜ਼ਾ/ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ/ਆਪਸੀ/ ਜਿਉਂਦੀ – ਜਾਗਦੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਕਈ/ਅਸਮਾਨ – ਲੂੰਹਦੇ/ਏਨੀ/ਸ਼ੈ – ਸੇਵੀ/ਤਿੰਨ – ਰੋਜ਼ਾ/ਸਭਿਆਚਾਰਿਕ/ਆਪਸੀ/ ਜਿਉਂਦੀ – ਜਾਗਦੀ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਮੁਟਿਆਰਾਂ ਸ਼ਬਦ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਗੱਭਰੂ
(ਅ ਨੌਜੁਆਨਾਂ
(ਈ) ਕੁੜੀਆਂ
(ਸ) ਮੁੰਡੇ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਗੱਭਰੂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਤੇ ਇਕ ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਲਿਖੋ !
ਉੱਤਰ :
ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ – ਲਚਰਤਾ !
ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ – ਭੀੜ ॥

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਪੜਨਾਂਵ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਅਜਿਹਾ
(ਅ) ਦਹਾਕਾ
(ਈ) ਨਿੱਘ
(ਸ) ਡੇਢ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਅਜਿਹਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਸ਼ਬਦ ਪੁਲਿੰਗ ਹੈ ਜਾਂ ਇਸਤਰੀ ਲਿੰਗ ?
ਉੱਤਰ :
ਪੁਲਿੰਗ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਿਖੋ –
(ਉ) ਡੰਡੀ
(ਅ) ਕਾਮਾ
(ਇ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ
(ਸ) ਜੋੜਨੀ
(ਹ) ਛੁੱਟ ਮਰੋੜੀ
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( )
(ਅ) ਕਾਮਾ (,)
(ਇ) ਇਕਹਿਰੇ ਪੁੱਠੇ ਕਾਮੇ (”)
(ਸ) ਜੋੜਨੀ ( )
(ਹ) ਛੁੱਟ – ਮਰੋੜੀ (‘)।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ


ਉੱਤਰ :

3. ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਪਿੰਡ ਜਾਂ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿਚ ਕੋਈ ਮੇਲਾ ਲਗਦਾ ਹੈ। ਉਸ ਮੇਲੇ ਦਾ ਅੱਖੀਂ ਡਿੱਠਾ ਹਾਲ ਆਪਣੇ ਮਿੱਤਰ ਸਹੇਲੀ ਨੂੰ ਇਕ ਪੱਤਰ ਰਾਹੀਂ ਲਿਖ ਕੇ ਬਿਆਨ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ :
(ਨੋਟ – ਵਿਦਿਆਰਥੀ ‘ਲੇਖ ਰਚਨਾ’ ਤੇ ‘ਚਿੱਠੀ – ਪੱਤਰ’ ਵਾਲੇ ਭਾਗ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਆਪ ਲਿਖਣ ॥

4. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ।

• ਘੁੱਗ ਵਸਦੇ – ਸੰਘਣੀ ਅਬਾਦੀ ਵਾਲੇ।
• ਨੀਮ ਪਹਾੜੀ – ਛੋਟੇ ਤੇ ਘੱਟ ਪਹਾੜਾਂ ਵਾਲਾ।
• ਟੋਟਕਾ – ਜਾਦੂ, ਗੀਤ, ਨੁਸਖਾ
• ਵਿਰਾਸਤੀ – ਉਹ ਚੀਜ਼, ਜੋ ਪੁਰਖਿਆਂ ਤੋਂ ਮਿਲੀ ਹੋਵੇ !
• ਨਤਮਸਤਕ – ਸਤਿਕਾਰ ਵਿਚ ਸਿਰ ਲੁਕਾਉਣਾ।
• ਮੰਨ – ਸੁੱਖਣਾ, ਕਾਮਨਾ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਕੋਈ
• ਕਰਮ – ਕਾਂਡ ਕਰਨਾ
• ਅਤੁੱਟ – ਲਗਾਤਾਰ
• ਸਭਿਆਚਾਰ – ਕਿਸੇ ਖੇਤਰ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ
• ਰਹਿਣ – ਸਹਿਣ,
• ਚੱਜ – ਅਚਾਰ, ਜੀਵਨ – ਵਿਧੀ ਅਤੇ
• ਮਨ – ਪਰਚਾਵੇ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹ।
• ਦਰਪਣ – ਸ਼ੀਸ਼ਾ
• ਧੂਨੀਆਂ – ਦੁੱਧ ਸੰਭਾਲਣ ਵਾਲਾ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਭਾਂਡਾ।
• ਖ਼ਰੀਦੋ – ਫ਼ਰੋਖ਼ਤ ਖ਼ਰੀਦ – ਵੇਚ !
• ਗਾਇਬ – ਅਲੋਪ
• ਰਵਾਇਤ – ਪੁਰਾਣੇ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਰਸਮ
• ਮਕਬੂਲੀਅਤ ਲੋਕ – ਪ੍ਰਿਅਤਾ, ਪ੍ਰਵਾਨਗੀ, ਮਸ਼ਹੂਰੀ।
• ਮੁਹਾਲ – ਔਖਾ
• ਮਹਿਜ਼ – ਸਿਰਫ਼, ਕੇਵਲ ਲਚਰਤਾ ਨੰਗੇਜ਼ਪੁਣਾ
• ਬਰਕਰਾਰ – ਕਾਇਮ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions History Chapter 9 ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science History Chapter 9 ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ

SST Guide for Class 8 PSEB ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੇ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ
2. ਮੱਧ ਕਾਲ ਅਤੇ
3. ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ 1724 ਈ: ਵਿਚ ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਨੇ ਰੱਖੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੌਰਾਨ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਈਆਂ ਯੂਰਪੀਨ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਪੁਰਤਗਾਲੀ, ਡੱਚ, ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ ਨੇ ਅਵਧ ਰਾਜ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਅਵਧ ਨੂੰ 1739 ਈ: ਵਿਚ ਸਆਦਤ ਖ਼ਾਂ ਨੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕੀਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਪੁਸਤਕਾਂ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਸਰੋਤ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਸਾਡੀ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਛਾਪੇਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਪੁਸਤਕਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ, ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਣਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਬਾਰੇ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿੱਚ ਬਣੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਜਿਉਂਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ (ਭਵਨਾਂ) ਵਿਚ ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ, ਸੰਸਦ ਭਵਨ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਬਿਰਲਾ ਹਾਊਸ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ । ਇਹ ਭਵਨ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਮੈਗਜ਼ੀਨ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਲਿਖਣ ਲਈ ਕਿਵੇਂ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਮੈਗਜ਼ੀਨਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਛਾਪੇ ਗਏ ।ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਾ ਟਿਬਿਊਨ, ਦਾ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਆਦਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਛਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਰਸਾਲੇ ਸਾਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਕਿੱਥੇ, ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਵੇਂ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਯੂਰਪ ਵਿਚ 16ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਉਸ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਕਿਸ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਧਕਾਲੀਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿਹੜੀ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ, ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਮਰਾਟ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ ?
ਜਾਂ
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
18 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿੱਚ ਔਰੰਗਜੇਬ ਦੀ ਮੌਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਆਪਣੇ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਇਤਿਹਾਸ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਯੋਤ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਇੰਡੀਆਂ ਗੇਟ, ਸੰਸਦ ਭਵਨ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ ਆਦਿ ਇਮਾਰਤਾਂ ਕਿਸ ਕਾਲ ਦਾ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਦੱਖਣ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮਰਾਠਿਆਂ, ਮੈਸੂਰ, ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਆਦਿ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਦੈ ਹੋਇਆ । ਪੇਸ਼ਵਾਵਾਂ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸ ਸ਼ਕਤੀ ਨਾਲ ਸੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠਾ ਸ਼ਕਤੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੈਦਰਅਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਮੈਸੂਰ ਦੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਨਾਲ ਸੀ । ਉਸੀ ਕਾਲ ਦੇ ਬੰਗਾਲ ਰਾਜ ਦੇ ਦੋ ਸੁਤੰਤਰ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁਰਸ਼ਿਦ ਕੁਲੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਖਾਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਤਿੰਨ ਕਾਲਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਨੂੰ ‘ਪਤਨ ਦਾ ਕਾਲ’ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਪਤਨ ਕਿਸ ਸਮੁਦਾਇ ਦੇ ਪਤਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੇਠ ਦਿੱਤੀਆਂ ਤਸਵੀਰਾਂ ਨੂੰ ਪਛਾਣ ਕੇ ਦੱਸੋ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦਾ ਸਬੰਧ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਕਿਸ ਕਾਲ ਨਾਲ ਹੈ ?

(i) ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ
(ii) ਗੁਪਤ ਕਾਲ
(iii) ਮੱਧ ਕਾਲ
(iv) ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
18 ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣੇ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਹੜਾ ਰਾਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਨਹੀਂ ਸੀ ?
(i) ਬੰਗਾਲ
(ii) ਹੈਦਰਾਬਾਦ
(iii) ਗੁਜਰਾਤ
(iv) ਮੈਸੂਰ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਗੁਜਰਾਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
18 ਵੀਂ ਸ਼ਤਾਬਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਦੀਆਂ ਸਥਾਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀ ਆਪਸੀ ਲੜਾਈ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਿਸ ਯੂਰਪੀਨ ਸ਼ਕਤੀ ਨੇ ਕੀਤਾ ?
(i) ਅੰਗਰੇਜ਼
(ii) ਫਰਾਂਸੀਸੀ
(ii) ਪੁਰਤਗਾਲੀ
(iv) ਇਹ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਇਹ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ ਜਾਨਣ ਲਈ ਕਈ ਸ੍ਰੋਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕੁਝ ਅਜਿਹੇ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਕਾਸ਼ਨ ਅੱਜ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸਮਾਚਾਰ ਪੱਤਰ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ?
(i) ਦੀ ਟਿਬਿਉਨ
(ii) ਦੀ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ ਇੰਡੀਆ
(iii) ਇਹ ਦੋਨੋਂ
(iv) ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਵੀ ਨਹੀਂ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਇਹ ਦੋਨੋਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਸਥਿਤ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨ ਨਹੀਂ ਹੈ-
(i) ਸੰਸਦ ਭਵਨ
(ii) ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ
(iii) ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ
(iv) ਗੇਟਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਗੇਟਵੇ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਦੋਂ ਹੋਇਆ ?
(i) 16ਵੀਂ ਸਦੀ
(ii) 15ਵੀਂ ਸਦੀ
(iii) 18ਵੀਂ ਸਦੀ
(iv) 17ਵੀਂ ਸਦੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) 16ਵੀਂ ਸਦੀ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮੱਧ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਤੇ ਕਿਹੜੇ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਦਾ ਰਾਜ ਸੀ ?
(i) ਗੁਪਤ
(ii) ਮੁਗ਼ਲ
(iii) ਅੰਗਰੇਜ਼
(iv) ਪੁਰਤਗਾਲੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਮੁਗ਼ਲ

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ………………….. ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੋਇਆ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
2. ਭਾਰਤ ਵਿਚ 16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ………………….. ਕਾਲ ਸੀ ।
3. 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ……….., ………… ………, ਪਠਾਣ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਆਦਿ ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ
ਦਾ ਉਭਾਰ ਹੋਇਆ ।
ਉੱਤਰ-
1. 16ਵੀਂ,
2. ਮੱਧ,
3. ਮਰਾਠੇ, ਸਿੱਖ, ਰੋਹੇਲੇ ।

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਸਮਾਜਿਕ ਬੁਰਾਈਆਂ ਪ੍ਰਚਲਿਤ ਸਨ ।
2. ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਨੇ ਵੀ ਭਾਰਤੀਆਂ ਨੂੰ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ।
3. 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਬਹੁਤ ਸ਼ਕਤੀਸ਼ਾਲੀ ਸੀ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (√)
3. (×)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਸਆਦਤ ਖਾਂ	ਯੂਰਪੀ
2. ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ	ਅਵਧ
3. ਬਾਬਰ	ਹੈਦਰਾਬਾਦ
4. ਡੱਚ	ਮੁਗਲ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਸਆਦਤ ਖਾਂ	ਅਵਧ
2. ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ	ਹੈਦਰਾਬਾਦ
3. ਬਾਬਰ	ਮੁਗਲ
4. ਡੱਚ	ਯੂਰਪੀ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨੂੰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਤਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਕਾਲ, ਮੱਧ ਕਾਲ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਕਿਸ ਸਦੀ ਵਿਚ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
16ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤ ਵਿਚ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਉਦੈ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਕੋਈ ਚਾਰ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਰਾਠੇ, ਸਿੱਖ, ਰੁਹੇਲੇ ਅਤੇ ਪਠਾਣ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭਾਰਤ ਕਿਸ ਸਾਲ ਆਜ਼ਾਦ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
1947 ਵਿਚ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਯੂਰਪ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਭਾਰਤ ਨਾਲੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਿਉਂ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਉੱਥੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਪਹਿਲਾਂ ਹੋਇਆ | ਯੂਰਪ ਦੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੇ ਵੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥਵਿਵਸਥਾ ਦੀ ਮਜ਼ਬੂਤੀ ਲਈ ਕੀ ਕੀਤਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹ ਦਿੱਤਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਯੁੱਧ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਸ-ਕਿਸ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਏ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਕਿਸ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਰਨਾਟਕ ਦੇ ਯੁੱਧ 1746 ਤੋਂ 1763 ਈ: ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਲੇ ਹੋਏ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੀ ਜਿੱਤ ਹੋਈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਨੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਾ ਰਸਤਾ ਕਿਵੇਂ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ? .
ਉੱਤਰ-
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ ਜਿੱਥੇ ਪੂਰਬੀ (ਭਾਰਤੀ) ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ ।

ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ | ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣ ਅਤੇ ਬਲੀਦਾਨ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ 1947 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਵਾਈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਦੇ ਉਦੈ- ‘ ਤੇ ਇਕ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਮੁਗਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1724 ਈ: ਵਿਚ ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਰਸ਼ਿਦ ਕੁਲੀ ਖ਼ਾਂ ਅਤੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ । 1739 ਈ: ਵਿਚ ਸਆਦਤ ਖਾਂ ਨੇ ਅਵਧ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ । ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ । ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । | ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਵਾਵਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨੇ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਇਤਿਹਾਸ ਤੱਥਾਂ ‘ਤੇ ਆਧਾਰਿਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਰਚਨਾ ਲਈ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਅਲੱਗ-ਅਲੱਗ ਸਰੋਤਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਰਹਿਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਦੇ ਵੀ ਅਨੇਕ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਮੁੱਖ ਸਰੋਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹ-

• ਪੁਸਤਕਾਂ – ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਛਾਪੇਖ਼ਾਨੇ ਦੀ ਖੋਜ ਦੇ ਕਾਰਨ ਭਾਰਤੀ ਅਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਪੁਸਤਕਾਂ, ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਸਾਹਿਤ, ਕਲਾ, ਇਤਿਹਾਸ, ਵਿਗਿਆਨ ਅਤੇ ਸੰਗੀਤ ਆਦਿ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤੀ ਗਈ ਉੱਨਤੀ ਦਾ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੁਸਤਕਾਂ ਤੋਂ ਅਸੀਂ ਹੋਰ ਜ਼ਿਆਦਾ ਉੱਨਤੀ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਲੈ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ।
• ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ – ਸਰਕਾਰੀ ਦਸਤਾਵੇਜ਼ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਧਿਐਨ ਨਾਲ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਭਾਰਤ ਜਿੱਤ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਪ੍ਰਸ਼ਾਸਨ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਸਾਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਪਤਾ ਚੱਲਦਾ ਹੈ ਕਿ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਕੀਤਾ ।
• ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ – ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ, ਨਾਵਲ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਛਾਪੀਆਂ ਗਈਆਂ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਦਾ ਦ੍ਰਿਬਿਊਨ, ਦਾ ਟਾਈਮਜ਼ ਆਫ਼ ਇੰਡੀਆ ਆਦਿ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅੱਜ ਵੀ ਛਪਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਅਖ਼ਬਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪੱਤਰਕਾਵਾਂ ਸਾਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਘਟਨਾਵਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
• ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨ – ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਣੇ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਭਵਨ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਜੀਉਂਦੇ-ਜਾਗਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਇਮਾਰਤਾਂ ਭਵਨਾਂ ਵਿਚ ਇੰਡੀਆ ਗੇਟ, ਸੰਸਦ ਭਵਨ, ਰਾਸ਼ਟਰਪਤੀ ਭਵਨ, ਬਿਰਲਾ ਹਾਊਸ ਅਤੇ ਕਈ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ । ਇਹ ਭਵਨ ਸਾਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੀ ਭਵਨ ਨਿਰਮਾਣ ਕਲਾ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪੱਖਾਂ ਦੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਚਿੱਤਰਕਾਰੀ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀ ਕਲਾ-ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚਿੱਤਰ ਅਤੇ ਮੂਰਤੀਆਂ ਵੀ ਆਧੁਨਿਕ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਇਹ ਸਰੋਤ ਸਾਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਨੇਤਾਵਾਂ ਅਤੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਇਤਿਹਾਸਿਕ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਦੀਆਂ ਸਫ਼ਲਤਾਵਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿੰਦੇ ਹਨ ।
• ਹੋਰ ਸਰੋਤ – ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸਰੋਤਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਆਧੁਨਿਕ ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਹੋਰ ਵੀ ਕਈ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਰੋਤ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਫ਼ਿਲਮਾਂ ਹਨ ਜਿਹੜੀਆਂ ਸਮਕਾਲੀਨ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜੀਵਨਸ਼ੈਲੀ ’ਤੇ ਚਾਨਣਾ ਪਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਗਾਂਧੀ ਜੀ ਅਤੇ ਪੰਡਿਤ ਨਹਿਰੂ ਆਦਿ ਦੇ ਪੁੱਤਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਖ਼ਸੀਅਤ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੋਚ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦਾ ਆਰੰਭ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਵਿਚ ਔਰੰਗਜ਼ੇਬ ਦੀ ਮੌਤ (1707) ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਹੋਇਆ । ਇਸ ਕਾਲ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਤਾਵਾਂ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਸਨ-

1. ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਉਦੈ – ਇਸ ਕਾਲ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਈਆਂ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਥਾਨ ਨਵੀਆਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਲੈ ਲਿਆ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਮਰਾਠੇ, ਸਿੱਖ, ਰੁਹੇਲੇ, ਪਠਾਣ ਅਤੇ ਰਾਜਪੂਤ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ ।

2. ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦਾ ਆਗਮਨ – ਇਨ੍ਹਾਂ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਪਸੀ ਝਗੜਿਆਂ ਨੇ ਅਨੇਕਾਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸਰਵਉੱਚਤਾ ਅਤੇ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਪੁਰਤਗਾਲੀ, ਅੰਗਰੇਜ਼, ਡੱਚ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਸਨ | ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਯੂਰਪੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਦੇ ਆਉਣ ਨਾਲ ਹੀ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ ।

3. ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਸੁਧਾਰ – ਉਸ ਸਮੇਂ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸਮਾਜਾਂ ਦੀ ਤੁਲਨਾ ਵਿਚ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਬੁਰਾਈਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜੜੋਂ ਉਖਾੜਨ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸਮਾਜ ਸੁਧਾਰਕਾਂ ਨੇ ਬਹੁਤ ਯਤਨ ਕੀਤੇ । ਉਸ ਸਮੇਂ ਆਰਥਿਕ ਖੇਤਰ ਵਿਚ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਪਾਈਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਸਨ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤੀ ਸ਼ਾਸਕਾਂ ਨੇ ਖੇਤੀ, ਵਪਾਰ ਅਤੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵੱਲ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਧਿਆਨ ਦਿੱਤਾ ਅਤੇ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੀਆਂ ਤਰੁੱਟੀਆਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕੀਤੇ ।

4. ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ – ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅਨੇਕ ਸਕੂਲ ਅਤੇ ਕਾਲਜ ਸਥਾਪਿਤ ਕੀਤੇ ਗਏ । ਜਿੱਥੇ ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ । ਪੱਛਮੀ ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਸਾਹਿਤ ਦੇ ਮਾਧਿਅਮ ਨਾਲ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪੱਛਮੀ ਵਿਚਾਰਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਸਾਰ ਹੋਇਆ । ਫਲਸਰੂਪ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤੀ ਆਈ ਜੋ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਦਾ ਪ੍ਰਤੀਕ ਸੀ ।

5. ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੀ ਸੁਤੰਤਰਤਾ-ਪੱਛਮੀ ਸੱਭਿਅਤਾ, ਇਤਿਹਾਸ ਅਤੇ ਦਰਸ਼ਨ ਸ਼ਾਸਤਰ ਦਾ ਅਧਿਐਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਭਾਰਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰਤਾ, ਸਮਾਨਤਾ ਅਤੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੀ ਭਾਵਨਾ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ । ਉਹ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਦੇ ਆਰਥਿਕ ਸ਼ੋਸ਼ਣ ਨੂੰ ਸਹਿਣ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ । ਇਸ ਲਈ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸ਼ਾਸਨ ਦੇ ਵਿਰੁੱਧ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅੰਦੋਲਨ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤਾ । ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਕਸ਼ਟ ਸਹਿਣ ਤੇ ਕੁਰਬਾਨੀਆਂ ਦੇਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 1947 ਵਿਚ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਦਿਲਵਾਈ ।

6. ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦਾ ਪੁਨਰਗਠਨ-ਸੁਤੰਤਰਤਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ਦੇ ਪੁਨਰਗਠਨ ਦਾ ਕੰਮ ਆਰੰਭ ਹੋਇਆ । ਫਲਸਰੂਪ ਪਿਛਲੇ ਛੇ ਦਹਾਕਿਆਂ ਵਿਚ ਭਾਰਤ ਨੇ ਵਿਸ਼ਵ ਦੇ ਮਹਾਨ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਸਥਾਨ ਬਣਾ ਲਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਭਾਰਤ ਦਾ ਆਧੁਨਿਕ ਯੁੱਗ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਉਤਰਾਵਾਂ-ਚੜ੍ਹਾਵਾਂ, ਤਣਾਵਾਂ ਅਤੇ ਚੁਣੌਤੀਆਂ ਨਾਲ ਭਰਪੁਰ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਭਾਰਤ ਅੱਜ ਤਰੱਕੀ ਅਤੇ ਖ਼ੁਸ਼ਹਾਲੀ ਵੱਲ ਵੱਧ ਰਿਹਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭਾਰਤੀ ਇਤਿਹਾਸ ਦੇ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਵਿਚ ਹੋਈਆਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਪ੍ਰਗਤੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਭਾਰਤ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਆਧੁਨਿਕ ਕਾਲ ਦੇ ਆਰੰਭ, ਅਤੇ 18ਵੀਂ ਸਦੀ ਦੇ ਕਾਲ ਨੂੰ ਹਨੇਰੇ ਦਾ ਯੁੱਗ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸਦਾ ਕਾਰਨ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਯੁੱਗ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੋ ਗਿਆ ! ਸਥਾਨਿਕ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਆਪਸੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨਾਲ ਵੀ ਸੰਘਰਸ਼ ਆਰੰਭ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜਾਂ ਦਾ ਉਦੈ – ਭਾਰਤ ਦੇ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੀਆਂ ਰਿਆਸਤਾਂ ਨੇ ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਕੇ ਖ਼ੁਦ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਘੋਸ਼ਿਤ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ।

• ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ 1724 ਈ: ਵਿਚ ਨਿਜ਼ਾਮ-ਉਲ-ਮੁਲਕ ਨੇ ਹੈਦਰਾਬਾਦ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਮੁਰਸ਼ਿਦ ਕੁਲੀ ਖਾਂ ਅਤੇ ਅਲੀਵਰਦੀ ਮਾਂ ਨੇ ਬੰਗਾਲ ਨੂੰ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਬਣਾ ਦਿੱਤਾ ।
• 1739 ਵਿਚ ਸਆਦਤ ਮਾਂ ਨੇ ਅਵਧ ਵਿਚ ਸੁਤੰਤਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ।
• ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦੀ ਨੀਂਹ ਰੱਖੀ ਗਈ । ਹੈਦਰ ਅਲੀ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪੁੱਤਰ ਟੀਪੂ ਸੁਲਤਾਨ ਦੇ ਅਧੀਨ ਮੈਸੂਰ ਰਾਜ ਦਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਿਕਾਸ ਹੋਇਆ ।
• ਮਰਾਠਿਆਂ ਨੇ ਵੀ ਸਥਿਤੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਇਆ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਪੇਸ਼ਵਾਵਾਂ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਵਿਚ ਮੁਗ਼ਲ ਪ੍ਰਦੇਸ਼ਾਂ ‘ਤੇ ਹਮਲੇ ਕਰਨੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੇ ।

ਵਿਦੇਸ਼ੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਵਿਚ ਸੰਘਰਸ਼ – ਪੁਰਤਗਾਲੀਆਂ, ਡੱਚਾਂ, ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ, ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਆਦਿ ਯੂਰਪੀ ਸ਼ਕਤੀਆਂ ਨੇ ਵੀ ਮੁਗ਼ਲ ਰਾਜ ਦੀ ਕਮਜ਼ੋਰੀ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾਉਂਦੇ ਹੋਏ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸੱਤਾ ਸਥਾਪਿਤ ਕਰਨ ਦੇ ਯਤਨ ਕਰਨੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿੱਤੇ । ਇਸ ਲਈ 1746 ਈ: ਤੋਂ 1763 ਈ: ਤਕ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਫ਼ਰਾਂਸੀਸੀਆਂ ਵਿਚਾਲੇ ਕਰਨਾਟਕ ਵਿਚ ਤਿੰਨ ਯੁੱਧ ਹੋਏ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ ਜੇਤੂ ਰਹੇ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਅੰਗਰੇਜ਼ੀ ਸੱਤਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਦਾ ਰਾਹ ਖੁੱਲ੍ਹ ਗਿਆ ।

ਭਾਰਤ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰ- ਮੁਗ਼ਲ ਸਾਮਰਾਜ ਦੇ ਪਤਨ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਫੈਲੀ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਅਰਥ-ਵਿਵਸਥਾ ‘ਤੇ ਬੁਰਾ ਪ੍ਰਭਾਵ ਪਿਆ । ਭਾਰਤੀ ਵਪਾਰ ’ਤੇ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅਧਿਕਾਰ ਕਰ ਲਿਆ । ਇਸ ਲਈ ਭਾਰਤ ਦੇ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪ ਅਤੇ ਦਸਤਕਾਰ ਬਰਬਾਦ ਹੋ ਗਏ । ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਭਾਰਤ ਆਪਣੇ ਹਸਤਸ਼ਿਲਪੀਆਂ ਲਈ ਸੰਸਾਰ ਭਰ ਵਿਚ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸੀ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 1 ਸਾਧਨ- ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science Geography Chapter 1 ਸਾਧਨ- ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ

SST Guide for Class 8 PSEB ਸਾਧਨ- ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 20-25 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਹ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਸਾਧਨ ਉਹ ਕੁਦਰਤੀ ਤੋਹਫ਼ੇ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕਿਸੇ ਨਾ ਕਿਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਆਪਣਾ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕੌਣ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜੰਗਲ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ, ਮਿੱਟੀ, ਸਮੁੰਦਰ, ਸੂਰਜੀ ਉਰਜਾ ਆਦਿ ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਇਹ ਸਾਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਮਿਲੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਧਨ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਸੂਚੀ ਬਣਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਗੈਰ-ਕੁਦਰਤੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠਾਂ ਵੀ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-

1. ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨ
2. ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ
3. ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ
4. ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ
5. ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ
6. ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਮਿੱਟੀ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਧਰਤੀ ਦੀ ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਪਰਤ ਹੈ, ਜਿਹੜੀ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਣੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੰਦਰ ਸਾਨੂੰ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮੱਛੀਆਂ, ਮੋਤੀ, ਸਿੱਪੀਆਂ, ਹੀਰੇ-ਜਵਾਹਰਾਤ ਆਦਿ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸੰਭਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਨਾਲ ਹੀ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਦੇ ਲਈ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਅਤੇ ਵਿਨਾਸ਼ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

II ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 70-75 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜੀਵ ਸਾਧਨ – ਜੀਵ ਸਾਧਨ ਸਾਨੂੰ ਸਜੀਵ ਪਦਾਰਥਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਰੁੱਖ-ਪੌਦੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ | ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਵੀ ਜੀਵ ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਰੁੱਖ-ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਮਰੇ ਹੋਏ ਜੀਵਾਂ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨ – ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਿਰਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਸਾਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਜਲਦੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਮਹੱਤਤਾ ‘ ਤੇ ਇਕ ਸੰਖੇਪ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-

• ਭੂਮੀ – ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੀਆਂ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਅਤੇ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਕਰਨਾ, ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਣਾ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਨਾ, ਖੇਡਾਂ ਖੇਡਣਾ, ਸੈਰ-ਸਪਾਟਾ ਕਰਨਾ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਘਰ ਵੀ ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਹੀ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ ।
• ਮਿੱਟੀ – ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਅੰਗ ਹਨ; ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਭੋਜਨ ਮਿਲਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਦੂਸਰੇ ਪਦਾਰਥ ਵੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਸਾਨੂੰ ਕਿੱਥੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਕਿੱਥੇ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵੀ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-ਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ । ਧਾਤੂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਅਬਰਕ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਉਸੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦੇ । ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਸਾਫ਼ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਉਦਾਹਰਨ ਸਹਿਤ ਸਮਝਾਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਸਾਧਨ ਕਿਸੇ ਲਾਭਦਾਇਕ ਉਦੇਸ਼ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਲਈ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰ ਜਦੋਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਲਿਆਇਆ ਜਾਂਦਾ, ਉਦੋਂ ਤਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਨਾਲ ਸਮਝਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਪਰਬਤਾਂ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਵਹਿੰਦੀਆਂ ਨਦੀਆਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕਰਨ ਲਈ ਇਕ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ ਹੈ, ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨਦੀਆਂ ਦੇ ਪਾਣੀ ਤੋਂ ਜਦੋਂ ਬਿਜਲੀ ਪੈਦਾ ਕੀਤੀ ਜਾਣ ਲਗਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਇਹ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
2. ਧਰਤੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਿਆ ਹੋਇਆ ਕੋਲਾ ਇਕ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਕੋਲਾ ਇਕ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਮੁੱਕਣ-ਯੋਗ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਕੋਚ ਨਾਲ ਕਿਉਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਕਣ-ਯੋਗ ਸਾਧਨ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਅਧਿਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਉਦਾਹਰਨ ਵਜੋਂ ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਲਗਾਤਾਰ ਵਧਦਾ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਹ ਘੱਟ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਇਕ ਸਮਾਂ ਆਏਗਾ ਜਦੋਂ ਇਹ ਬਿਲਕੁਲ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ, ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਨ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ ਸਾਲ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਹਮੇਸ਼ਾਂ ਲਈ ਵਾਂਝੇ ਹੋ ਜਾਵਾਂਗੇ । ਜੇਕਰ ਅਸੀਂ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸਮਝਦਾਰੀ ਅਤੇ ਸੰਕੋਚ ਨਾਲ ਕਰਨੀ ਪਵੇਗੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਦੂਜੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਕੀ ਯੋਗਦਾਨ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਸਾਰੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਰਵੋਤਮ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਉਹ ਆਪਣੀ ਬੁੱਧੀਮਤਾ, ਕੰਮ ਕਰਨ ਦੀ ਸ਼ਕਤੀ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਇਕ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਰ ਸਾਰਿਆਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਹੀ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਕਿਸੇ ਵੀ ਖੇਤਰ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਾਪਾਨ ਇਸਦਾ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਉਦਾਹਰਨ ਹੈ ।ਉੱਥੇ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਕਮੀ ਹੁੰਦੇ ਹੋਏ ਵੀ, ਦੇਸ਼ ਨੇ ਬਹੁਤ ਅਧਿਕ ਉੱਨਤੀ ਕੀਤੀ ਹੈ । ਅਸਲ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਉਸਦੇ ਗੁਣ, ਸਿੱਖਿਆ, ਤਕਨੀਕੀ ਯੋਗਤਾ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਫਿਰ ਉਹ ਹੋਰ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਬਣਾਉਣ ਵਿਚ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ ਨਿਭਾਉਂਦਾ ਹੈ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 250 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ-
ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਮਤਲਬ ਹੈ ? ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੱਸਦੇ ਹੋਏ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਅਤੇ ਸਾਂਭਸੰਭਾਲ ਵਾਸਤੇ ਅਪਣਾਏ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਢੰਗਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ – ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤੀ ਜਾਂ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਗਏ ਉਹ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ-ਸਾਧਨ ਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਅਤੇ ਅਪ੍ਰਾਕ੍ਰਿਤਕ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਅੱਗੇ ਵੀ ਕਈ ਭਾਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-

• ਜੀਵ ਅਤੇ ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨ – ਸਜੀਵ ਸਾਧਨ ਸਜੀਵ ਵਸਤੂਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਜੀਵ-ਜੰਤੂ ਅਤੇ ਪੌਦੇ । ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਨਿਰਜੀਵ ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ, ਜਿਵੇਂ-ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ, ਪਾਣੀ ਆਦਿ ।
• ਵਿਕਸਿਤ ਅਤੇ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ – ਸਾਰੇ ਉਪਲੱਬਧ ਸਾਧਨ ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਜਦੋਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਲਗਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਹ ਵਿਕਸਿਤ ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ ।
• ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ – ਕੋਲਾ, ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਹਨ । ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਕਿਸੇ ਵੀ ਸਮੇਂ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ | ਦੂਸਰੇ ਪਾਸੇ ਪਾਣੀ ਨਾ ਮੁੱਕਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਨਾਲ ਇਹ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗਾ |
• ਮਿੱਟੀ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ – ਮਿੱਟੀ ਵਿਚ ਮਨੁੱਖ ਭੋਜਨ ਅਤੇ ਹੋਰ ਉਪਯੋਗੀ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪੌਦੇ ਅਤੇ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਂਦਾ ਹੈ । ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਉਹ ਉਦਯੋਗ ਲਗਾਉਂਦਾ ਹੈ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਕਰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੋਰ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ – ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਮੱਛੀਆਂ, ਮੋਤੀ, ਸਿੱਪੀਆਂ ਅਤੇ ਹੀਰੇ-ਜਵਾਹਰਾਤ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਧਾਤੂਆਂ, ਅਧਾਤੂਆਂ, ਊਰਜਾ ਆਦਿ ਮਿਲਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਸਾਧਨ ਸਾਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਹੈ ।
• ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ – ਮਨੁੱਖ ਆਪਣੇ ਆਪ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਧਨ ਹੈ । ਹੋਰ ਸਭ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਵੀ ਮਨੁੱਖ ਹੀ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
  ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ – ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਹੈ-
  (i) ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਮੁੱਢਲੀਆਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
  (ii) ਇਹ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਸੁਖੀ ਅਤੇ ਖੁਸ਼ਹਾਲ ਬਣਾਉਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਜੀਵਨ ਪੱਧਰ ਨੂੰ ਉੱਚਾ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
  (iii) ਸਾਧਨ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹਨ ।

ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਤਰੀਕੇ – ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵ ਨੂੰ ਦੇਖਦੇ ਹੋਏ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਕਰਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ | ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਰਗੇ ਸਾਧਨ ਤਾਂ ਦੁਰਲੱਭ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਲਗਾਤਾਰ ਅਤੇ ਵੱਡੀ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਉਪਯੋਗ ਨਾਲ ਇਹ ਛੇਤੀ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਕਿ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਣ । ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ-

1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
2. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਨੂੰ ਰੋਕਿਆ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਬਰਬਾਦੀ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।
3. ਫਿਰ ਤੋਂ ਵਰਤੋਂ ਵਿਚ ਲਿਆਏ ਜਾ ਸਕਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਵੇ ।
4. ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਯੋਗਤਾ ਅਤੇ ਕੌਸ਼ਲ ਵਿਚ ਵਾਧਾ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਨੂੰ ਵਧਾ ਸਕੇ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਸਾਧਨ- ਕਿਸਮਾਂ ਅਤੇ ਸਾਂਭ-ਸੰਭਾਲ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਸੀਂ ਰੋਜ ਭੋਜਨ ਕਰਦੇ ਹਾਂ । ਉਸ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਮਿਲ 85% ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੇਰਾ ਭਰਾ ਕਾਰਖਾਨਿਆਂ ਲਈ ਪੁਰਜ਼ੇ ਅਤੇ ਮਸ਼ੀਨਾਂ ਬਣਾਉਂਦਾ ਹੈ, । ਉਹ ਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿੱਚ ਲਿਆਉਂਦਾ ਹੋਵੇਗਾ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਣਿਜ ਸਾਧਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਕੰਮ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਰਿਆਕਲਾਪਾਂ ਲਈ ਕਿਸ ਸਾਧਨ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੋਵੇਗੀ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਇਕ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਦਾ ਹੋਣਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ? ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਅਤੇ ਕਿਸ ਗੁਣ ਵਾਲਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਯੋਗ ਅਤੇ ਕੁਸ਼ਲ ਮਨੁੱਖ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੁਝ ਸਾਧਨ ਦੇਖਣ ਵਿੱਚ ਨਿਰਜੀਵ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਪਰ ਉਹ ਸਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ/ਖਣਿਜ ਤੇਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਇਕ ਸਾਧਨ ਜਿਸ ਤੋਂ ਸੰਸਾਰ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਭੋਜਨ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੀ ਹੈ । ਉਹ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮੱਛੀਆਂ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

I.
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਕੁੱਝ ਉਪਹਾਰ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ, ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਤੁਸੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਮ ਦਿਉਗੇ ?

(i) ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ
(ii) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ
(iii) ਸਾਧਨ
(iv) ਊਰਜਾ ਦੇ ਰੂਪ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕੁੱਝ ਸਾਧਨ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਇਹ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ?

(i) ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ
(ii) ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ
(iii) ਸਜੀਵ ਸਾਧਨ
(iv) ਸੰਭਾਵਿਤ ਸਾਧਨ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਗੈਰ ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਿਕਾਸ ਇਕ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਉੱਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਰਦਾ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਇਆ ਗਿਆ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?

(i) ਪਸ਼ੂ ਸਾਧਨ
(ii) ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਾਧਨ
(iii) ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ
(iv) ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਏ ਗਏ ਸਾਧਨ ਕਿਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹਨ ?

(i) ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
(ii) ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
(iii) ਨਿਰਜੀਵ ਅਤੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ
(iv) ਨਿਰਜੀਵ ਅਤੇ ਨਾ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸਜੀਵ ਅਤੇ ਖਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿੱਚ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਆਕ੍ਰਿਤੀ ਤੋਂ ਸਾਨੂੰ ਕੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?

(i) ਜੈਵਿਕ ਸਾਧਨ
(ii) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ
(iii) ਸ਼ਕਤੀ ਸਾਧਨ
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਸਾਰੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦਿੱਤਾ ਹੋਇਆ ਚਿੱਤਰ ਕੀ ਦਰਸਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ?

(i) ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ
(ii) ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ
(iii) ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਖੁਦਾਈ
(iv) ਉਪਜਾਓ ਮਿੱਟੀ ਨੂੰ ਬੰਜਰ ਬਣਾਉਣਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਭੂਮੀ ਸਾਧਨ ਦੀ ਵਰਤੋਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?

(i) ਜਲ, ਰੁਖ ਅਤੇ ਪੌਦਿਆਂ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਅਸਾਨੀ ਨਾਲ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦੇ ।
(ii) ਜਲ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਦੀ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
(ii) ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੁਰਲੱਭ ਜੀਵਾਸ਼ਮ ਇੰਧਨ ਹਨ ।
(iv) ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਜਲ ਕਿਉਂਕਿ ਜਲ ਬਲਦੇ ਹੋਏ ਕੋਲੇ ਨੂੰ ਬੁਝਾ ਦਿੰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਕਿਉਂਕਿ ਇਹ ਦੁਰਲੱਭ ਜੀਵਾਸ਼ਮ ਇੰਧਨ ਹਨ ।

II. ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(i) ਪਾਣੀ
(ii) ਕੋਲਾ
(iii) ਹਵਾ
(iv) ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਕੋਲਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਨਾ-ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਵਾਲਾ ਸਾਧਨ ਕਿਹੜਾ ਹੈ ?
(i) ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ
(ii) ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ
(iii) ਕੋਲਾ
(iv) ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਧਰਤੀ ਦੀ ਕਿਹੜੀ ਸਤਹਿ ਮਿੱਟੀ ਕਹਾਉਂਦੀ ਹੈ ?
(i) ਸਭ ਤੋਂ ਅੰਦਰ ਦੀ ਸਤਹਿ
(ii) ਅੰਦਰਲੀ ਸਤਹਿ ।
(iii) ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹਿ
(iv) ਉਪਰੋਕਤ ਤਿੰਨੋਂ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸਭ ਤੋਂ ਉੱਪਰਲੀ ਸਤਹਿ

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਧਰਤੀ ਦਾ ………………….. ਪ੍ਰਤੀਸ਼ਤ ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ ।
2. ਸੰਸਾਧਨ ………………….. ਉਪਹਾਰ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਮਨੁੱਖ ਦੇ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਮਹੱਤਵ ਰੱਖਦੇ ਹਨ ।
3. ਜਿਹੜੇ ਸੰਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ …………………….. ਸੰਸਾਧਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
1. 71,
2. ਕੁਦਰਤੀ,
3. ਸੰਭਾਵਿਤ ।

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ਤੇ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ।
2. ਖਣਿਜ ਸੰਸਾਧਨ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਪਦਾਰਥ ਹਨ ।
3. ਕੁਦਰਤ ਦੇ ਜੀਵਾਂ ਵਿਚੋਂ ਪਸ਼ੂ-ਪੰਛੀਆਂ ਨੂੰ ਸਰਵੋਤਮ ਪ੍ਰਾਣੀ ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
1. (√)
2. (√)
3. (×) ।

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਧਾਤੁ ਖਣਿਜ	ਜਲ
2. ਸਜੀਵ ਸੰਸਾਧਨ	ਮੈਂਗਨੀਜ਼
3. ਨਿਰਜੀਵ ਸੰਸਾਧਨ	ਪੌਦੇ
4. ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	ਤਾਂਬਾ ।

ਉੱਤਰ-

1. ਧਾਤੁ ਖਣਿਜ	ਤਾਂਬਾ
2. ਸਜੀਵ ਸੰਸਾਧਨ	ਪੌਦੇ
3. ਨਿਰਜੀਵ ਸੰਸਾਧਨ	ਜਲ
4. ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ	ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਅਜੋਕੇ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਕਿਉਂ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਪਹਿਲੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਸਨ ਪਰੰਤੂ ਅੱਜ ਉਸਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਅਸੀਮਿਤ ਹੋ ਗਈਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਉਸ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ‘ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋਣਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਕੇ ਸਮਝਾਓ, ਕਿ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੀ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ ਜਾਂ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਆਦਿ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਅਤੇ ਹਵਾਈ ਜਹਾਜ਼ ਦੀ ਖੋਜ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਧੁਨਿਕ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵੱਖ-ਵੱਖ ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਣ ਦੇ ਚਾਰ ਮੁੱਖ ਆਧਾਰ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਜੀਵਨ
2. ਉਪਲੱਬਧੀਆਂ
3. ਵਿਕਾਸ ਪੱਧਰ
4. ਪ੍ਰਯੋਗ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਕਿਹੜੇ ਸਾਧਨ ਸਭ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਖਾਧ ਪਦਾਰਥਾਂ ਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਲਈ ਜੈਵ ਸਾਧਨ ਸਭ ਤੋਂ ਵਧੇਰੇ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਲਗਪਗ 85% ਖਾਧ ਪਦਾਰਥ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਕੋਲੇ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਨੂੰ ਸਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਕਿਉਂ ਰੱਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਤੇਲ ਪੌਦਿਆਂ ਅਤੇ ਜੀਵਾਂ ਵਰਗੇ ਸਜੀਵ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਅਵਸ਼ੇਸ਼ਾਂ ਤੋਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਕਿਸ ਗੱਲ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਕਿਸੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਅਮੀਰ ਹੋਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ਾ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਪ੍ਰਾਪਤ ਸਾਧਨਾਂ ਤੋਂ ਲਗਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਮਿੱਟੀ ਕਿੰਨੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ? ਨਾਮ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਿੱਟੀ ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ-

1. ਰੇਤੀਲੀ
2. ਚੀਕਣੀ
3. ਦੋਮਟ
4. ਜਲੌੜ
5. ਪਰਬਤੀ
6. ਲਾਲ ਅਤੇ
7. ਕਾਲੀ ਮਿੱਟੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰ ਸੰਘਣੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ ਲਈ ਸਰਵੋਤਮ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਪਜਾਊ ਮਿੱਟੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਉੱਨਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਕਰਕੇ ਇਹ ਖੇਤਰ ਸੰਘਣੀ ਜਨਸੰਖਿਆ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਆਰਥਿਕ ਕ੍ਰਿਆਵਾਂ ਨਾਲ ਭਰਪੂਰ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਭੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਧਰਾਤਲ, ਢਲਾਣ, ਮਿੱਟੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ, ਪਾਣੀ ਦਾ ਨਿਕਾਸ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖ ਦੀਆਂ ਲੋੜਾਂ ਆਦਿ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਧਿਆਨ ਵਿਚ ਰੱਖ ਕੇ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨਾਂ (ਸੋਮਿਆਂ) ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖੀ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਕੁਦਰਤੀ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਪ੍ਰਕਿਰਤੀ) ਦੁਆਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਜੰਗਲ, ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ, ਨਹਿਰਾਂ, ਸੂਰਜੀ ਊਰਜਾ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ ਖ਼ੁਦ ਮਨੁੱਖ ਦੁਆਰਾ ਬਣਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-ਸੜਕਾਂ, ਮਸ਼ੀਨਰੀ, ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਸਾਧਨ, ਬਨਾਉਟੀ ਖਾਦਾਂ ਆਦਿ । ਇਹ ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਉੱਨਤੀ ਦੇ ਪ੍ਰਤੀਕ ਹਨ । ਇਹ ਭੌਤਿਕ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਅਭੌਤਿਕ ਵੀ । ਮਨੁੱਖ ਦੀ ਬੁੱਧੀ, ਗਿਆਨ ਅਤੇ ਕਾਰਜ-ਕੁਸ਼ਲਤਾ ਨੂੰ ਵੀ ਮਨੁੱਖੀ ਸਾਧਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਅਤੇ ਨਾ-ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਅੰਤਰ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ (ਸੋਮੇ ਉਹ ਸਾਧਨ ਹਨ ਜਿਹੜੇ ਅਧਿਕ ਮਾਤਰਾ ਵਿਚ ਅਤੇ ਲਗਾਤਾਰ ਵਰਤੋਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਖ਼ਤਮ ਹੁੰਦੇ ਜਾ ਰਹੇ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਸਾਧਨ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਣਨ ਨੂੰ ਲੱਖਾਂ-ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਇਸੇ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨ ਹਨ । | ਉਹ ਸਾਧਨ ਜਿਹੜੇ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਵਰਤੋਂ ਕਰਨ ‘ਤੇ ਵੀ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ, ਨਾ-ਮੁੱਕਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨ ਕਹਾਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਇਸ ਲਈ ਖ਼ਤਮ ਨਹੀਂ ਹੁੰਦੇ ਕਿਉਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਹੁੰਦੀ ਰਹਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਵਿਚ ਸੂਰਜ ਦੀ ਊਰਜਾ, ਹਵਾ, ਪਾਣੀ, ਜੰਗਲ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਸਮੁੰਦਰੀ ਅਤੇ ਖਣਿਜ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਮੁੰਦਰੀ ਸਾਧਨ – ਧਰਤੀ ਦਾ ਲਗਪਗ 71% ਭਾਗ ਪਾਣੀ ਹੈ । ਪਾਣੀ ਦੇ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭੰਡਾਰਾਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਮੰਨਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਧਰਤੀ ‘ਤੇ ਜੀਵਨ ਦਾ ਆਰੰਭ ਸਭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਮੁੰਦਰਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਹੋਇਆ ਸੀ । ਇਸ ਲਈ ਕੋਈ ਮਹੱਤਵ ਨਹੀਂ ਰੱਖਦਾ ਸੀ । ਪਰੰਤੂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਉਪਯੋਗਿਤਾ ਵਧਣ ਨਾਲ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਮਹੱਤਵ ਵੱਧ ਗਿਆ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਅਸੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦੇ ਹਾਂ ਕਿ ਸਾਧਨਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਵਿਕਾਸ ਹੈ ।

ਖਣਿਜ ਸਾਧਨ – ਖਣਿਜ ਸਾਧਨ ਸਾਨੂੰ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਭਾਗ ਤੋਂ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਮੂਲ ਰੂਪ ਨਾਲ ਦੋ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ | ਧਾਤੁ (Metallic) ਖਣਿਜ ਅਤੇ ਅਧਾਤੁ (Non-metallic) ਖਣਿਜ । ਧਾਤੁ ਖਣਿਜਾਂ ਵਿਚ ਲੋਹਾ, ਤਾਂਬਾ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਐਲੂਮੀਨੀਅਮ ਆਦਿ ਖਣਿਜ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ | ਅਧਾਤੂ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥਾਂ ਵਿਚ ਕੋਲਾ, ਅਬਰਕ, ਮੈਂਗਨੀਜ਼ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਆਦਿ ਮੁੱਖ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਸਾਧਨ ਭਿੰਨ-ਭਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਵਿਚ ਪਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਚੱਟਾਨਾਂ ਤੋਂ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਖਣਿਜ ਪਦਾਰਥ ਪ੍ਰਤੱਖ ਰੂਪ ਨਾਲ ਪ੍ਰਯੋਗ ਨਹੀਂ ਕੀਤੇ ਜਾ ਸਕਦੇ । ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਸਾਫ਼ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਅਸ਼ੁੱਧੀਆਂ ਦੂਰ ਕੀਤੀਆਂ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਖਣਿਜ ਸਾਡੇ ਉਦਯੋਗਾਂ ਦਾ ਆਧਾਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਮਹੱਤਵ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ‘ਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਸਾਧਨ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕੁਦਰਤ ਦੀ ਬਹੁਤ ਵੱਡੀ ਦੇਣ ਹੈ । ਮਨੁੱਖ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਪਰ ਵਿਕਾਸ ਦੇ ਮਾਰਗ ‘ਤੇ ਚੱਲਦੇ ਹੋਏ ਮਨੁੱਖ ਦੂਜੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਦੇ ਨਾਲ ਮੁਕਾਬਲਾ ਵੀ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਬਿਨਾਂ ਸੋਚੇ-ਸਮਝੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਤਮ ਕਰ ਰਿਹਾ ਹੈ । ਉਹ ਇਹ ਨਹੀਂ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਾਧਨਾਂ ਦੇ ਭੰਡਾਰ ਸੀਮਿਤ ਹਨ । ਜੇਕਰ ਇਹ ਭੰਡਾਰ ਇਕ ਵਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਫਿਰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਾਂਗੇ । ਉਦਾਹਰਨ ਲਈ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪੂਰਨ ਸਾਧਨ ਬਣਨ ਵਿਚ ਲੱਖਾਂ-ਕਰੋੜਾਂ ਸਾਲ ਲਗਦੇ ਹਨ, ਜੇਕਰ ਇਕ ਵਾਰ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਗਏ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਾਪਤ ਨਹੀਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ । ਇਸ ਲਈ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ।

• ਸਾਧਨਾਂ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦਾ ਆਪਸ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਡੂੰਘਾ ਸੰਬੰਧ ਹੈ । ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਤੋਂ ਭਾਵ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਹੀ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੈ ਤਾਂਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਦੁਰਵਰਤੋਂ ਜਾਂ ਨਾਸ਼ ਨਾ ਹੋਵੇ | ਦੂਸਰੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਕਾਸ ਲਈ ਹੋਵੇ ਅਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਲਈ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਕਿ ਭਵਿੱਖ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪੀੜੀਆਂ ਵੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਲਾਭ ਉਠਾ ਸਕਣ । ਉੱਚਿਤ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੀ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸਹੀ ਸੰਭਾਲ ਹੋਵੇਗੀ ।
• ਉਂਝ ਤਾਂ ਸੰਭਾਲ ਹਰੇਕ ਸਾਧਨ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਪਰ ਜਿਹੜੇ ਸਾਧਨ ਦੁਰਲੱਭ ਹਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੰਭਾਲ ਦੀ ਲੋੜ ਹੈ । ਇਕ ਅਨੁਮਾਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਜੇਕਰ ਕੋਲਾ ਅਤੇ ਪੈਟਰੋਲੀਅਮ ਵਰਗੇ ਜੀਵ-ਅੰਸ਼ ਈਂਧਣਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਇਸੇ ਗਤੀ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ, ਤਾਂ ਲਗਪਗ 80% ਜੀਵ-ਅੰਸ਼ ਇੰਧਣ ਇਸੇ ਸਦੀ ਵਿਚ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਣਗੇ ।
• ਸਾਨੂੰ ਮਿੱਟੀ, ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਜੰਗਲਾਂ ਆਦਿ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਵੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਨਹੀਂ ਜਾਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
• ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਦੁਬਾਰਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਵਾਰ-ਵਾਰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਵਿਚ ਲਿਆਇਆ ਜਾਵੇ । ਇਹ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਕਿ ਗਿਆਨ, ਸਿੱਖਿਆ ਅਤੇ ਤਕਨੀਕੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦਾ ਪੱਧਰ ਉੱਚਾ ਉਠਾਇਆ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸਾਧਨਾਂ ਦੀ ਸੰਭਾਲ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿਚ ਜਾਗ੍ਰਿਤ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Social Science Book Solutions Geography Chapter 8 ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Social Science Geography Chapter 8 ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ

SST Guide for Class 8 PSEB ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ Textbook Questions and Answers

ਅਭਿਆਸ ਦੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
I. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 20-25 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਫ਼ਤ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਜੀਵਨ ਵਿਚ ਕੁਦਰਤੀ ਅਤੇ ਆਪਣੇ ਆਪ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਗਏ ਕਈ ਖ਼ਤਰਿਆਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਇਹ ਖ਼ਤਰੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਘਾਤਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਫ਼ਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਹਨ ? ”
ਉੱਤਰ-
ਮੁੱਖ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹਨ-ਭੂਚਾਲ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ, ਸੁਨਾਮੀ, ਹੜ੍ਹ, ਚੱਕਰਵਾਤ, ਸੋਕਾ, ਭੂ-ਅਪਰਦਨ (ਭੂਮੀ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ) ਅਤੇ ਹਿਮ ਅਪਰਦਨ (ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਦਾ ਸਰਕਣਾ) ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
‘ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ’ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਕੀ-ਕੀ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
‘ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ’ ਦਾ ਸੰਬੰਧ ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਤੋਂ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਸ਼ੇ ਵਿਚ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ-

1. ਆਫ਼ਤ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਦੀ ਤਿਆਰੀ,
2. ਆਫ਼ਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਚਾਓ ਅਤੇ
3. ਆਫ਼ਤ ਦੇ ਬਾਅਦ ਸਮਾਜ ਨੂੰ ਫਿਰ ਤੋਂ ਜੀਵਨ ਦੇਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੂਚਾਲ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਦੇ ਹਿੱਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਭੁਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਲਕਾ ਵੀ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ ਵੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਗਰਮੀ ਕਾਰਨ ਚੱਟਾਨਾਂ ਪਿੱਘਲੀ ਹੋਈ ਅਵਸਥਾ ਵਿਚ ਹਨ । ਇਹ ਧਰਤੀ ਦੇ ਕਿਸੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹਿੱਸੇ ਤੋਂ ਲਾਵੇ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿਚ ਬਾਹਰ ਆ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ – ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਤਿੰਨ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ-

1. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
2. ਸੁਪਤ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਅਤੇ
3. ਬੁੱਝੇ ਹੋਏ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸੁਨਾਮੀ ਕਿਵੇਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੁਨਾਮੀ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਭੂਚਾਲ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਅਤੇ ਧਰਤੀ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਤਬਾਹੀ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਹੜਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਦੇ ਮੁੱਖ ਕਾਰਨ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਹਨ-

1. ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ
2. ਤੇਜ਼ ਚੱਕਰਵਾਤ
3. ਬੱਦਲਾਂ ਦਾ ਫਟਣਾ
4. ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦਾ ਠੀਕ ਪ੍ਰਬੰਧ ਨਾ ਹੋਣਾ
5. ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ
6. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਤਲ ਉੱਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਜਮਾਅ
7. ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਦਰਿਆਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਨਿਵਾਸ ਸਥਾਨਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕਰਨਾ |

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ? ਇਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਕਿਹੜੇ ਨਾਂਵਾਂ ਨਾਲ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਵਾਤ ਤੁਫ਼ਾਨ ਜਾਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਜਿਸਦੀ ਗਤੀ 63 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਜਾਂ ਇਸ ਨਾਲੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਹ ਹਵਾ ਦੇ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਹੋਰ ਨਾਂ – ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਨੂੰ ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ‘ਹਰੀਕੇਨ’, ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਵਿਚ ਟਾਈਟੂਨ ਅਤੇ ਭਾਰਤ ਵਿਚ ਹਨ੍ਹੇਰੀ ਜਾਂ ਤੂਫ਼ਾਨ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
‘ਭੂਮੀ ਖਿਸਕਣ’ ਦੇ ਕਿਹੜੇ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਮੀ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਧਰਤੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹਲਚਲ
2. ਤੇਜ਼ ਵਰਖਾ ਦਾ ਹੋਣਾ
3. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕਿਰਿਆ
4. ਭੂਚਾਲ
5. ਖਾਣਾਂ ਪੁੱਟਣਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਉਹ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੰਮ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਅਣਜਾਣੇ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਇਸਦੀਆਂ ਉਦਾਹਰਨਾਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੋਂ ਤੁਹਾਡਾ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਬਿਮਾਰੀ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਫੈਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਹੈਜ਼ਾ, ਡੇਂਗੂ ਬੁਖ਼ਾਰ, ਪੀਲਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਜਾਂ ਦਸਤ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰ ਲੈਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

II. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਉੱਤਰ 70-75 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਆਫ਼ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਨੂੰ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਆਫ਼ਤਾਂ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ-

1. ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਨਾਗਰਿਕ ਸਹੂਲਤਾਂ ਠੱਪ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਜਨ-ਜੀਵਨ ਤਹਿਸ-ਨਹਿਸ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
3. ਕਈ ਲੋਕ ਆਪਣਿਆਂ ਨਾਲੋਂ ਵਿਛੜ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
4. ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
5. ਲਾਸ਼ਾਂ ਦੇ ਗਲਣ-ਸੜਨ ਨਾਲ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਫੈਲਦੀਆਂ ਹਨ ।
6. ਸਾਲਾਂ ਦੀ ਤਰੱਕੀ ਮਿੰਟਾਂ ਵਿਚ ਹੀ ਖ਼ਤਮ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਭੂਚਾਲ ਆਉਣ ਦੇ ਕਾਰਨ ਅਤੇ ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਭੂਚਾਲ ਖੇਤਰਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕਾਰਨ – ਭੂਚਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਅੰਦਰੂਨੀ ਹਲਚਲਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਉਂਦੇ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਲਚਲਾਂ ਨਾਲ ਧਰਤੀ ਦੀਆਂ ਟੈਕਟੋਨਿਕ ਪਲੇਟਾਂ ਖਿਸਕ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਅਤੇ ਭੂਚਾਲ ਤਰੰਗਾਂ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਨਤੀਜੇ ਵਜੋਂ ਧਰਤੀ ਹਿਲਣ ਲਗਦੀ ਹੈ ਜਿਸ ਨੂੰ ਭੁਚਾਲ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਭੂਚਾਲ ਖੇਤਰ-

1. ਸੰਸਾਰ ਦੇ 2/3 ਭੁਚਾਲ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਦੇ ‘ਜਵਾਲਾ ਚੱਕਰ’ (Ring of Fire) ਵਿਚ ਆਉਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਸੰਸਾਰ ਦੇ ਮੁੱਖ ਪਰਬਤੀ ਖੇਤਰ, ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਹਿਮਾਲਿਆ ਅਤੇ ਐਲਪਸ ਵੀ ਭੂਚਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
3. ਭਾਰਤ ਦੇ ਭੂਚਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਕਸ਼ਮੀਰ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਹਿਮਾਲਿਆ, ਮੱਧ ਹਿਮਾਲਿਆ, ਉੱਤਰ-ਪੂਰਬੀ ਭਾਰਤ, ਸਿੰਧ-ਗੰਗਾ ਦੇ ਮੈਦਾਨ, ਰਾਜਸਥਾਨ ਅਤੇ ਗੁਜਰਾਤ ਦੇ ਦੇਸ਼ ਅਤੇ ਪੂਰਬੀ ਅਤੇ ਪੱਛਮੀ ਦੀਪ ਸਮੂਹ ਸ਼ਾਮਲ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭੂਚਾਲ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਚਾਲ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਵਿਚ ਸਾਨੂੰ ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ-

• ਭੂਚਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦੇ ਨਕਸ਼ੇ ਅਤੇ ਬਨਾਵਟ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਕਿ ਭੁਚਾਲ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਾ ਪਹੁੰਚੇ । ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤਾਂ ਦਾ ਬੀਮਾ ਵੀ ਜ਼ਰੂਰ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਭੂਚਾਲ ਆਉਣ ‘ਤੇ ਡਰ ਜਾਂ ਘਬਰਾਹਟ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਹੀਂ ਪੈਦਾ ਹੋਣ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿ ਕੇ ਦਿਮਾਗ਼ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਭੂਚਾਲ ਆਉਣ ਤੇ ਜੇਕਰ ਤੁਸੀਂ ਘਰ ਦੇ ਅੰਦਰ ਹੋਵੇ, ਤਾਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਦੌੜਨਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਬੈਂਡ, ਮੇਜ਼, ਦਰਵਾਜ਼ੇ ਵਰਗੀ ਕਿਸੇ ਸਖ਼ਤ ਚੀਜ਼ ਦੇ ਕੋਲ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਸਮੇਂ ਬਾਹਰ ਹੋਵੋ ਤਾਂ ਕਿਸੇ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਜਗ੍ਹਾ ‘ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਮਾਰਤਾਂ, ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ, ਬਿਜਲੀ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਖੰਭਿਆਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਸਾਨੂੰ ਆਪਸ ਵਿਚ ਮਿਲ ਕੇ ਭੂਚਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਮਲਬੇ ਵਿਚ ਦੱਬੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਕੱਢਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਖ਼ਮੀਆਂ ਨੂੰ ਜਲਦੀ ਤੋਂ ਜਲਦੀ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਆਵਾਜਾਈ ਅਤੇ ਸੰਚਾਰ ਦੇ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਦੁਬਾਰਾ ਚਾਲੂ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਵਸਾਉਣ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦੇਵੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਅਤੇ ਸੁਨਾਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਾਸਤੇ ਕੀ-ਕੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ-

1. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨੇੜੇ ਘਰ ਜਾਂ ਕੋਈ ਹੋਰ ਇਮਾਰਤ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ।
2. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਸਫੋਟ ਦੇ ਲੱਛਣ ਦਿਖਾਈ ਦੇਣ ਤਾਂ ਉੱਥੋਂ ਬਹੁਤ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਆਵਾਜਾਈ ਦੇ ਤੇਜ਼ ਸਾਧਨਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਣ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਸੁਨਾਮੀ ਤੋਂ ਬਚਾਅ-

1. ਸੁਨਾਮੀ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਮਿਲਣ ਤੇ ਸਮੁੰਦਰ ਵਲ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ।
2. ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਚਲ ਰਹੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਅਤੇ ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਾਪਸ ਬੰਦਰਗਾਹ ਉੱਤੇ ਆ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਮਛੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਲਹਿਰਾਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣ ਦੇ ਬਾਅਦ ਹੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਜੇਕਰ ਲਹਿਰਾਂ ਬਹੁਤ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰ ਵੱਲੋਂ ਤੱਟ ਵਲ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹੋਣ, ਤਾਂ ਉੱਥੇ ਵਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਉਹ ਜਗਾ ਛੱਡ ਕੇ ਦੂਰ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
5. ਸਾਰਿਆਂ ਨੂੰ ਮਿਲ ਕੇ ਮੁਸੀਬਤ ਵਿਚ ਫਸੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਸੁਨਾਮੀ ਦੀ ਆਫ਼ਤ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਕੇ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਜਾ ਸਕਦੇ ਹਨ-

1. ਪਾਣੀ ਦੀ ਵਰਤੋਂ ਸੂਝ-ਬੂਝ ਨਾਲ ਕਰੋ । ਇਸਨੂੰ ਵਿਅਰਥ ਨਾ ਵਗਣ ਦਿਓ ।
2. ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਓ । ਦਰੱਖ਼ਤ ਵਰਖਾ ਲਿਆਉਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਦੇ . ਹਨ ।
3. ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਜਿਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਉਗਾਉਣ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਘੱਟ ਪਾਣੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਮੱਕਾ, ਬਾਜਰਾ, ਦਾਲਾਂ ਆਦਿ ਫ਼ਸਲਾਂ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹਨ ।
4. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਅਧਿਕ ਪਾਣੀ ਵਾਲੇ ਖੇਤਰਾਂ ਤੋਂ ਪਾਣੀ ਪਹੁੰਚਾਏ ।
5. ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵਰਖਾ ਦੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਤਲਾਬਾਂ ਜਾਂ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਇਕੱਠਾ ਕਰ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਪਾਣੀ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਜ਼ਰੂਰਤ ਦੇ ਸਮੇਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
6. ਸੋਕਾ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਖੇਤੀ ਦੀ ਜਗਾ ਦੂਸਰੇ ਆਰਥਿਕ ਧੰਦਿਆਂ ਨੂੰ ਬੜ੍ਹਾਵਾ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਦੀ ਸਮੱਸਿਆ ਨਾ ਰਹੇ ।

ਪਸ਼ਨ 6.
ਕਿਹੜੇ-ਕਿਹੜੇ ਉਪਾਅ ਸਾਨੂੰ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਵਰਗੀ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਬਚਾ ਸਕਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦਾ ਸਭ ਤੋਂ ਚੰਗਾ ਤਰੀਕਾ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਹੀ ਬਚਿਆ ਜਾਵੇ । ਧ ਸਾਫ਼ ਪਾਣੀ ਅਤੇ ਸਾਫ਼-ਸੁਥਰਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਸਾਨੂੰ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
2. ਬਿਮਾਰੀ ਫੈਲਣ ‘ਤੇ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹਸਪਤਾਲਾਂ ਵਿਚ ਇਲਾਜ ਦੀ ਪੂਰੀ ਵਿਵਸਥਾ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਦੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਗੰਦੀ ਬਸਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵਿਕਸਿਤ ਨਾ ਹੋਣ ਦਿੱਤਾ ਜਾਵੇ ।
4. ਸ਼ਹਿਰਾਂ, ਪਿੰਡਾਂ ਅਤੇ ਸਕੂਲਾਂ ਵਿਚ ਨਿਯਮਿਤ ਤੌਰ ਨਾਲ ਬਿਮਾਰੀ ਦੀ ਜਾਂਚ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਕਿ ਮਹਾਂਮਾਰੀ ਦੇ ਖ਼ਤਰੇ ਤੋਂ ਬਚਿਆ ਜਾ ਸਕੇ ।

III. ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦਾ ਉੱਤਰ ਲਗਪਗ 250 ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਦਿਓ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ ਵਰਗੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਾਨੂੰ ਕੀ-ਕੀ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ? ਵਿਸਤਾਰ ਵਿਚ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਹੜ੍ਹ ਅਤੇ ਚੱਕਰਵਾਤ ਵਰਗੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਅ ਕੀਤੇ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-
ਹੜ੍ਹ-

1. ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸਮੇਂ-ਸਮੇਂ ‘ਤੇ ਮੌਸਮ ਵਿਭਾਗ ਤੋਂ ਜਾਣਕਾਰੀ ਲੈਂਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਖ਼ਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੋ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਜਗਾ ਅਸਥਾਈ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਛੱਡ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
2. ਹੜ੍ਹ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣਾ ਸਮਾਨ ਕਿਸੇ ਉੱਚੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਜਾਂ ਛੱਤ ਉੱਤੇ ਢੱਕ ਕੇ ਰੱਖ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
3. ਹੜ੍ਹ ਦੇ ਸਮੇਂ ਪੀਣ ਵਾਲੇ ਪਾਣੀ ਨੂੰ ਉਬਾਲ ਕੇ ਹੀ ਪੀਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਫਸੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਸੈਨਾ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਹੈਲੀਕਾਪਟਰਾਂ ਦੁਆਰਾ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
5. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਤਕ ਖਾਣ-ਪੀਣ ਦਾ ਸਮਾਨ ਅਤੇ ਜ਼ਰੂਰੀ ਦਵਾਈਆਂ ਪਹੁੰਚਾਏ ॥
6. ਹੜ੍ਹ ਨਾਲ ਬੇਘਰ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਰਹਿਣ ਲਈ ਜਗਾ ਦਿੱਤੀ ਜਾਵੇ ।
7. ਹੜ ਦੇ ਬਾਅਦ ਫੈਲਣ ਵਾਲੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਮਹਾਂਮਾਰੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਸਿਹਤ ਸਹੂਲਤਾਂ ਦਾ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਸਾਰੇ ਲੋਕਾਂ ਦਾ ਇਹ ਕਰਤੱਵ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਹੜ੍ਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਹਰ ਸੰਭਵ ਸਹਾਇਤਾ ਕਰਨ ।
9. ਹੜਾਂ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕਰਨ ਲਈ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦਰੱਖ਼ਤ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

ਚੱਕਰਵਾਤ-ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਨੂੰ ਰੋਕ ਸਕਣਾ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ ਹੈ । ਫਿਰ ਵੀ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਉਪਾਵਾਂ ਰਾਹੀਂ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਜ਼ਰੂਰ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ-

1. ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਦੇ ਨੇੜੇ ਕੱਚੇ ਘਰ ਜਾਂ ਝੌਪੜੀਆਂ ਨਹੀਂ ਬਣਾਉਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ।
2. ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੱਡੇ-ਵੱਡੇ ਭਵਨਾਂ, ਸਕੂਲਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਰਵਜਨਿਕ ਇਮਾਰਤਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਨ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦਾ ਖ਼ਤਰਾ ਹੋਣ ‘ਤੇ ਜਹਾਜ਼ਾਂ, ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਅਤੇ ਮਛੇਰਿਆਂ ਨੂੰ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ |
4. ਚੱਕਰਵਾਤ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਅਜਿਹੇ ਮਕਾਨ ਬਣਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ਜੋ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਤੇਜ਼ ਗਤੀ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰ ਸਕਣ ।
5. ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਆਉਣ ਵਾਲੇ ਹੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੜ੍ਹ-ਵਿਰੋਧੀ ਕਦਮ ਉਠਾਏ ਜਾਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
6. ਸਮੁੰਦਰ ਤੱਟ ਦੇ ਨਾਲ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਉਲਟੀ ਦਿਸ਼ਾ ਵਿਚ ਦਰੱਖ਼ਤਾਂ ਦੀਆਂ ਪੰਕਤੀਆਂ ਲਾ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਚੱਕਰਵਾਤ ਦੇ ਵੇਗ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
7. ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੇ ਆਉਣ ਦੀ ਸੂਚਨਾ ਲਗਾਤਾਰ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਚਾਅ ਲਈ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਸੁਝਾਵਾਂ ਦਾ ਪਾਲਣ ਕਰਦੇ ਰਹਿਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
8. ਸਰਕਾਰ ਵਲੋਂ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਆਫ਼ਤ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਲਈ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕੀ ਹਨ ? ਕਿਸੇ ਦੋ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਵਿਸਥਾਰਪੂਰਵਕ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁੱਝ ਆਫ਼ਤਾਂ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ‘ਤੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਹ ਕੰਮ ਮਨੁੱਖ ਜਾਣ-ਬੁੱਝ ਕੇ ਜਾਂ ਬੇਸਮਝੀ ਵਿਚ ਕਰਦਾ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਨੂੰ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਅਤੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ, ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਉਦਾਹਰਨ ਹਨ । ਦੋ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੇ ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ-

1. ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ – ਬੰਬ ਦੇਸ਼ ਦੀ ਬਾਹਰੀ ਦੁਸ਼ਮਣਾਂ ਤੋਂ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਬਣਾਏ ਗਏ ਹਨ । ਪਰੰਤੂ ਕੁੱਝ ਲੋਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਤਬਾਹੀ ਮਚਾਉਣ ਲਈ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਅੱਤਵਾਦੀ ਗੁੱਟ ਦੇਸ਼ ਵਿਚ ਅਸ਼ਾਂਤੀ ਫੈਲਾਉਣ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ । ਫਲਸਰੂਪ ਕਈ ਨਿਰਦੋਸ਼ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਹੋਰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਕਾਰਨ ਤਰ੍ਹਾਂ-ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦੁੱਖ ਝੱਲਣੇ ਪੈਂਦੇ ਹਨ । ਇਹ ਹਮਲੇ ਦੇਸ਼ ਦੇ ਵਿਕਾਸ ਵਿਚ ਵੀ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਂਦੇ ਹਨ 11 ਸਤੰਬਰ, 2001 ਨੂੰ ਅਮਰੀਕਾ ਦੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ ਅਤੇ ਭਾਰੀ ਆਰਥਿਕ ਹਾਨੀ ਹੋਈ ਸੀ ।

ਬਚਾਅ-

1. ਸਰਕਾਰਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਟਰੀ ਅਤੇ ਅੰਤਰਰਾਸ਼ਟਰੀ ਪੱਧਰ ਉੱਤੇ ਗੱਲਬਾਤ ਰਾਹੀਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਹਮਲਿਆਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਦੀ ਯੋਜਨਾ ਬਣਾਉਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
2. ਲਾਵਾਰਿਸ ਪਈ ਕਿਸੇ ਵੀ ਵਸਤੂ ਨੂੰ ਹੱਥ ਨਹੀਂ ਲਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਵਿਚ ਬੰਬ ਹੋਵੇ । ਇਸਦੀ ਸੂਚਨਾ ਤੁਰੰਤ ਪੁਲਿਸ ਨੂੰ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
3. ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਜਾਂ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਹਫੜਾ-ਦਫੜੀ ਅਤੇ ਭੈਅ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਹੌਸਲੇ ਤੋਂ ਕੰਮ ਲੈਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਪੁਲਿਸ ਅਤੇ ਖੁਫ਼ੀਆ ਵਿਭਾਗ ਨੂੰ ਅੱਤਵਾਦੀ ਗਤੀਵਿਧੀਆਂ ਉੱਤੇ ਕਰੜੀ ਨਜ਼ਰ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ । ਭੀੜ-ਭਾੜ ਵਾਲੇ ਸਥਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਚੌਕਸੀ ਦੀ ਜ਼ਰੂਰਤ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।
5. ਫੜੇ ਗਏ ਦੋਸ਼ੀਆਂ ਨੂੰ ਕਾਨੂੰਨ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ ਸਖ਼ਤ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਿਆਂ ਵਿਚ ਜ਼ਖ਼ਮੀ ਹੋਏ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਜਿੰਨੀ ਜਲਦੀ ਹੋ ਸਕੇ ਹਸਪਤਾਲ ਪਹੁੰਚਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
7. ਕਾਨੂੰਨ ਅਤੇ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਵਿਵਸਥਾ ਬਣਾਈ ਰੱਖਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।

2. ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ – ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਪਾਣੀ ਇਕੱਠਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਕਿਸੇ ਬੰਨ੍ਹ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ‘ਤੇ ਹੜ ਤੋਂ ਵੀ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਬੰਨ੍ਹ ਬਹੁਤ ਵੱਡਾ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋਰ ਵੀ ਜ਼ਿਆਦਾ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਪਸ਼ੂ ਅਤੇ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਰੁੜ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਆਫ਼ਤ ਤੋਂ ਬਚਣ ਲਈ ਹੜਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਵਾਲੇ ਉਪਾਅ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਲਈ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।

PSEB 8th Class Social Science Guide ਆਫ਼ਤ ਪ੍ਰਬੰਧਨ Important Questions and Answers

ਵਸਤੂਨਿਸ਼ਠ ਪ੍ਰਸ਼ਨ
(ੳ) ਘੱਟ ਤੋਂ ਘੱਟ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਉੱਤਰ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ :

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਚਾਲ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਵਾਲੇ ਇਕ ਪੈਮਾਨੇ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ 12 ਤੋਂ ਕੀ ਭਾਵ ਹੈ ? ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਸ ਪੈਮਾਨੇ ਦਾ ਨਾਮ ‘ਮਕਾਲੀ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ ਅਤੇ 12 ਤੋਂ ਭਾਵ ਹੈ, ਸਭ ਕੁੱਝ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਿਆ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨਾ ਇਕ ਆਫ਼ਤ ਦੀ ਤੀਬਰਤਾ ਮਾਪਣ ਦਾ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਕੀ ਨਾਮ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਭੂਚਾਲ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਕਦੇ-ਕਦੇ ਬਹੁਤ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ? ਇਹ ਕਿਉਂ ਉੱਠਦੀਆਂ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਨਾਮੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਜੋ ਸਮੁੰਦਰ ਤਲ ਦੇ ਥੱਲੇ ਭੂਚਾਲ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਜਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਇਕ ਆਫ਼ਤ ਕਿਸੀ ਦੂਜੀ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਕਾਰਨ ਬਣ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਇਸ ਦਾ ਇਕ ਉਦਾਹਰਨ ਦੇ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਵਾਤ ਆਉਣ ਤੇ ਜਾਂ ਬੱਦਲ ਫਟਣ ਨਾਲ ਭਿਅੰਕਰ ਹੜ੍ਹ ਆ ਸਕਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬਨਸਪਤੀ ਲਗਾਉਣ ਨਾਲ ਖੇਤੀ ਲਈ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਕੁਝ ਆਫ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਪ੍ਰਭਾਵ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ । ਕੀ ਤੁਸੀਂ ਅਜਿਹੀਆਂ ਦੋ ਆਫ਼ਤਾਵਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸ ਸਕਦੇ ਹੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਸੋਕਾ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਮਨੁੱਖੀ ਪ੍ਰਕੋਪ ਖੁਦ ਮਾਨਵ ਦੁਆਰਾ ਪੈਦਾ ਕੀਤੇ ਹੋਏ ਹਨ । ਕਿਸੇ ਦੋ ਪ੍ਰਕੋਪਾਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦੱਸੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ, ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਆਫ਼ਤਾਵਾਂ ਦੀ ਕਿਸ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿਚ ਆਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ? ਇਹ ਆਫ਼ਤਾਵਾਂ ਕਿਨ੍ਹਾਂ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਵਿਨਾਸ਼ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕੋਈ ਦੋ ਗੱਲਾਂ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਹ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਵਾਂ ਹਨ ਜੋ ਭਿਆਨਕ ਅੱਗ ਅਤੇ ਵਿਸਫੋਟ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਦੇ ਰਿਸਾਵ ਦੁਆਰਾ ਵਿਨਾਸ ਫੈਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

(ਅ) ਸਹੀ ਵਿਕਲਪ ਚੁਣੋ :

I
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
26 ਦਸੰਬਰ, 2004 ਦੇ ਦਿਨ ਮਨਿੰਦਰ ਆਪਣੇ ਮਾਤਾ-ਪਿਤਾ ਨਾਲ ਸਮੁੰਦਰੀ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਘੁੰਮਣ ਗਿਆ ਸੀ । ਅਚਾਨਕ ਹੀ ਸਮੁੰਦਰ ਵਿਚ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਲਹਿਰਾਂ ਉੱਠਣ ਲੱਗੀਆਂ । ਦੱਸੋ ਅਜਿਹੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿਚ ਮਨਿੰਦਰ ਅਤੇ ਉਸਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਕੀ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ?
(i) ਉੱਚੀ ਆਵਾਜ਼ ਨਾਲ ਰੌਲਾ ਪਾਉਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(ii) ਕਿਸੇ ਦਰੱਖਤ ਦੇ ਥੱਲੇ ਖੜੇ ਹੋ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(iii) ਸ਼ਾਂਤੀਪੂਰਵਕ ਉੱਥੇ ਹੀ ਬੈਠ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
(iv) ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਸਮੁੰਦਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਿਸੇ ਸੁਰੱਖਿਅਤ ਥਾਂ ਤੇ ਚਲੇ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਨਹੀਂ ਹੈ ?
(i) ਯੁੱਧ
(ii) ਭੂਚਾਲ
(iii) ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
(iv) ਸੁਨਾਮੀ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਯੁੱਧ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਹੜੀ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਭੂਚਾਲ
(ii) ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
(iii) ਸੋਕਾ
(iv) ਸੁਨਾਮੀ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਸੋਕਾ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਚਿੱਤਰ ਵਿਚ ਜਿਹੜੀ ਆਫ਼ਤ ਦਿਖਾਈ ਗਈ ਹੈ, ਉਹ ਸੰਸਾਰ ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਪ੍ਰਸ਼ਾਂਤ ਮਹਾਂਸਾਗਰ ਵਿਚ ਮਿਲਦੇ ਹਨ । ਉੱਥੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੀ ਨਾਮ ਦਿੱਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਅਗਨੀ ਚੱਕਰ
(ii) ਅਧਰਮ ਚੱਕਰ
(iii) ਲਾਵਾਂ ਕਵਾਹ
(iv) ਅਸ਼ੋਕ ਚੱਕਰ ।
ਉੱਤਰ-
(i) ਅਗਨੀ ਚੱਕਰ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਆਫ਼ਤ ਦਿੱਤੇ ਗਏ ਚਿੱਤਰ ਨਾਲ ਸੰਬੰਧਿਤ ਹੈ ?

(i) ਭੁਚਾਲ
(ii) ਹੜ੍ਹ
(iii) ਚੱਕਰਵਾਤ
(iv) ਸੋਕਾ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਚੱਕਰਵਾਤ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਦਿੱਤੇ ਗਿਆ ਚਿੱਤਰ ਕਿਸ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤ ਨੂੰ ਦਰਸਾਉਂਦਾ ਹੈ ?

(i) ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਾ
(ii) ਬੰਨ੍ਹ ਦਾ ਟੁੱਟਣਾ
(iii) ਮਹਾਂਮਾਰੀ
(iv) ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ।
ਉੱਤਰ-
(iv) ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾ ।

II.
ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਉੱਤਰੀ ਅਮਰੀਕਾ ਵਿਚ ਚੱਕਰਵਾਤ ਨੂੰ ਕਿਸ ਨਾਂ ਨਾਲ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ?
(i) ਆਂਧੀ
(ii) ਤੂਫਾਨ
(iii) ਹਰੀਕੇਨ
(iv) ਟਾਈਟੂਨ ।
ਉੱਤਰ-
(iii) ਹਰੀਕੇਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜੀ ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤ ਹੈ ?
(i) ਭੂਚਾਲ
(ii) ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ
(iii) ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
(iv) ਸੁਨਾਮੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਬੰਬ ਧਮਾਕੇ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਜਲ ਸੰਸਾਧਨ ਦੀ ਘਾਟ ਨਾਲ ਜੁੜੀ ਕਿਹੜੀ ਆਫ਼ਤ ਹੈ-
(i) ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ
(ii) ਸੋਕਾ
(iii) ਭੂਮੀ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ
(iv) ਮਹਾਂਮਾਰੀ ।
ਉੱਤਰ-
(ii) ਸੋਕਾ

(ੲ) ਹੇਠ ਲਿਖੀਆਂ ਖ਼ਾਲੀ ਥਾਂਵਾਂ ਭਰੋ :

1. ਭੂਚਾਲ, ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ, ਸੁਨਾਮੀ, ਹੜ੍ਹ ਆਦਿ …………………… ਆਫ਼ਤਾਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਕੁਦਰਤੀ

2. ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ. 11 ਸਤੰਬਰ, 2001 ਦਾ ਹਮਲਾ ਅਤੇ ਭੋਪਾਲ ਵਿਚ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀ ਗੈਸ ਦਾ ਫੈਲਨਾ ………………………….. ਆਫ਼ਤਾਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਨੁੱਖੀ

3. ਭੂਮੀ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ……………………. ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਭੂਚਾਲ

4. ਹੈਜ਼ਾ, ਡੇਂਗੂ ਬੁਖ਼ਾਰ, ਪੀਲਾ ਬੁਖ਼ਾਰ ਜਾਂ ਦਸਤ ਵਰਗੀਆਂ ਬਿਮਾਰੀਆਂ ਜਦੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ………………………. ਕਹਿਲਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਮਹਾਂਮਾਰੀ

5. ਭੂਚਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਜਿਸ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ……………………… ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
ਉਦਗਮ ਕੇਂਦਰ

6. ਲਾਵੇ ਦੇ ਧਰਤੀ (ਭੂਮੀ ‘ਤੇ ਆਉਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ………………… ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਉਦਗਾਰ

(ਸ) ਠੀਕ ਕਥਨਾਂ ‘ਤੇ ਸਹੀ (√) ਅਤੇ ਗ਼ਲਤ ਕਥਨਾਂ ‘ਤੇ ਗ਼ਲਤ (×) ਦਾ ਚਿੰਨ੍ਹ ਲਾਓ :

1. ਜਦੋਂ ਖ਼ਤਰੇ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਘਾਤਕ ਬਣ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਤਾਂ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਫ਼ਤ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

2. ਧਰਤੀ ਦੇ ਹਿੱਲਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਨੂੰ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

3. ਰਿਕਟਰ ਸਕੇਲ ‘ਤੇ 8 ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ੀ ਵਾਲੇ ਭੂਚਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

4. ਮਨੁੱਖੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਉਹ ਆਫ਼ਤਾਂ ਹਨ ਜੋ ਮਨੁੱਖ ਪ੍ਰਤੱਖ ਜਾਂ ਅਪ੍ਰਤੱਖ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪ ਪੈਦਾ ਕਰਦਾ ਹੈ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

5. ਜਦੋਂ ਵਰਖਾ ਪ੍ਰਾਪਤੀ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ‘ਤੇ ਲੰਬੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਵਧੇਰੇ ਵਰਖਾ ਦਾ ਮੌਸਮ ਬਣਿਆ ਰਹੇ ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(×)

6. ਸੁਨਾਮੀ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਸਮੁੰਦਰੀ ਲਹਿਰਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ।
ਉੱਤਰ-
(√)

(ਹ) ਸਹੀ ਜੋੜੇ ਬਣਾਓ :

1. ਭੂਚਾਲ	ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ
2. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ	ਤੂਫ਼ਾਨ
3. ਚੱਕਰਵਾਤ	ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨਾ
4. ਹੜ੍ਹ	ਲਾਵਾ।

ਉੱਤਰ-

1. ਭੂਚਾਲ	ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨਾ
2. ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ	ਲਾਵਾ
3. ਚੱਕਰਵਾਤ	ਤੂਫ਼ਾਨ
4. ਹੜ੍ਹ	ਜ਼ਿਆਦਾ ਵਰਖਾ ।

ਬਹੁਤ ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਕਿਸ ਗਤੀ (ਤੀਬਰਤਾ ਵਾਲੇ ਭੂਚਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਕਟਰ ਸਕੇਲ ਉੱਤੇ 8 ਤੋਂ ਵੱਧ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਭੂਚਾਲ ਖ਼ਤਰਨਾਕ ਮੰਨੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਯੂ. ਐੱਸ. ਏ. ਵਿਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲਾ ਕਦੋਂ ਅਤੇ ਕਿਹੜੇ ਦੋ ਸਥਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਹੋਇਆ ?
ਉੱਤਰ-
11 ਸਤੰਬਰ, 2001 ਨੂੰ ਨਿਉਯਾਰਕ ਸ਼ਹਿਰ ਅਤੇ ਪੈਂਟਾਗਨ ਉੱਤੇ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਭੂਚਾਲ ਦੇ ਉਦਗਮ ਕੇਂਦਰ ਅਤੇ ਅਧਿਕੇਂਦਰ ਦੀ ਪਰਿਭਾਸ਼ਾ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-

1. ਉਦਗਮ ਕੇਂਦਰ-ਭੂਚਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਕਿਸੇ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਸਥਾਨ ਨੂੰ ਉਦਗਮ ਕੇਂਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।
2. ਅਧਿਕੇਂਦਰ-ਭੂਚਾਲ ਦੀਆਂ ਤਰੰਗਾਂ ਧਰਤੀ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਸ ਭੂਚਾਲ ਉਦਗਮ ਕੇਂਦਰ ਦੇ ਠੀਕ ਉੱਪਰ ਧਰਾਤਲ ‘ਤੇ ਸਥਿਤ ਬਿੰਦੂ ਨੂੰ ਅਧਿਕੇਂਦਰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਭੂਚਾਲ ਤੋਂ ਕੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-

1. ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਦਰਾੜਾਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਮਕਾਨ, ਸੜਕਾਂ, ਪੁਲ, ਰੇਲ ਪਟੜੀਆਂ ਆਦਿ ਟੁੱਟ ਜਾਂਦੇ ਹਨ । ਕਈ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਪਾਣੀ, ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਗੈਸ ਦੀ ਪੂਰਤੀ ਠੱਪ ਪੈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
26 ਦਸੰਬਰ, 2004 ਦੀ ਸੁਨਾਮੀ ਨੇ ਕਿੰਨੇ ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ ਅਤੇ ਇਸ ਨਾਲ ਲਗਪਗ ਕਿੰਨੇ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ?
ਉੱਤਰ-
26 ਦਸੰਬਰ, 2004 ਦੀ ਸੁਨਾਮੀ ਨੇ ਦੱਖਣੀ ਅਤੇ ਦੱਖਣ-ਪੂਰਬੀ ਏਸ਼ੀਆ ਅਤੇ ਅਫਰੀਕਾ ਦੇ 11 ਦੇਸ਼ਾਂ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕੀਤਾ । ਇਸ ਨਾਲ 105 ਤੋਂ ਵੀ ਵੱਧ ਲੋਕ ਮਾਰੇ ਗਏ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਹੜ੍ਹ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਨਦੀਆਂ ਅਤੇ ਨਹਿਰਾਂ ਦਾ ਪਾਣੀ ਇਸਦੇ ਕਿਨਾਰੇ ਤੋੜ ਕੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਇਲਾਕੇ ਵਿਚ ਫੈਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੜ੍ਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਜਾਂ ਉਸ਼ਣ ਚੱਕਰਵਾਤ ਕੀ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਇਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਬਣਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਚੱਕਰਵਾਤ ਜਾਂ ਤੂਫ਼ਾਨ ਇਕ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀਆਂ ਤੇਜ਼ ਹਵਾਵਾਂ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਤੀ 63 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਜਾਂ ਇਸ ਤੋਂ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਚੱਕਰਵਾਤ ਹਵਾ ਦੇ ਘੱਟ ਦਬਾਅ ਦੇ ਕਾਰਨ ਬਣਦੇ ਹਨ। ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਚੱਕਰਵਾਤ ਭੂ-ਮੱਧ ਰੇਖਾ ਤੋਂ 5° ਤੋਂ 20° ਉੱਤਰ ਅਤੇ ਦੱਖਣ ਵਿਚ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸੋਕਾ ਕਿਸ ਨੂੰ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ?
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਵਰਖਾ ਦੀ ਆਸ ਰੱਖਣ ਵਾਲੇ ਕਿਸੇ ਸਥਾਨ ਉੱਤੇ ਲੰਮੇ ਸਮੇਂ ਤਕ ਖ਼ੁਸ਼ਕ ਮੌਸਮ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਬਣੀ ਰਹੇ, ਤਾਂ ਉਸਨੂੰ ਸੋਕਾ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ । ਸੋਕਾ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਸਾਲਾਂ ਤਕ ਜਾਰੀ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ । ਸੋਕੇ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਦੇ ਸਰੋਤ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਸੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਜ਼ਮੀਨ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਤਰੇੜਾਂ ਪੈ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ।

ਛੋਟੇ ਉੱਤਰਾਂ ਵਾਲੇ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ਅਤੇ ਮਰਕਾਲੀ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿਚ ਕੀ ਅੰਤਰ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨਾ-ਇਹ ਭੁਚਾਲ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਮਾਪਣ ਦਾ ਖੁੱਲਾ ਪੈਮਾਨਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਪਤਾ ਲਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਭੂਚਾਲ ਦਾ ਇਕ ਝਟਕਾ ਕਿੰਨਾ ਕੁ ਤੇਜ਼ ਹੈ । ਰਿਕਟਰ ਪੈਮਾਨੇ ਵਿਚ 8 ਦੀ ਗਤੀ ਵਾਲਾ ਭੂਚਾਲ 4 ਦੀ ਗਤੀ ਵਾਲੇ ਪੈਮਾਨੇ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਤੇਜ਼ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਸਦੇ ਉਲਟ ਮਕਾਲੀ ਪੈਮਾਨੇ ਭੂਚਾਲ ਨਾਲ ਹੋਈ ਹਾਨੀ ਨੂੰ ਦੱਸਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ‘ਕੋਈ ਹਾਨੀ ਨਹੀਂ ਤੋਂ ਲੈ ਕੇ ‘ਸਭ ਕੁੱਝ ਨਸ਼ਟ ਹੋ ਗਿਆ’ ਤਕ 12 ਵਰਗਾਂ ਵਿਚ ਵੰਡਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਦੀ ਸੰਖੇਪ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਦੀਆਂ ਤਿੰਨ ਕਿਸਮਾਂ ਹਨ-ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ, ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਅਤੇ ਬੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ।

1. ਕਿਰਿਆਸ਼ੀਲ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ – ਅਜਿਹੇ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਵਿਚੋਂ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਲਾਵਾ ਨਿਕਲਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਹੈ ।
2. ਸੁੱਤੇ ਹੋਏ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ – ਅਜਿਹਾ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕਾਫ਼ੀ ਸਮੇਂ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਵਿਚੋਂ ਪਿਛਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਇਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਕਦੀ ਲਾਵਾ ਨਿਕਲਿਆ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
3. ਬੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ – ਬੁੱਝਿਆ ਹੋਇਆ ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਉਹ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਜਿਸਦੇ ਚਿੰਨ੍ਹ ਤਾਂ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦੇ ਹਨ, ਪਰੰਤੂ ਪਿਛਲੇ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਫਟਣ ਦਾ ਕੋਈ ਰਿਕਾਰਡ ਨਹੀਂ ਮਿਲਦਾ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਚੱਕਰਵਾਤ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ? ਇਸ ਤੋਂ ਹੋਣ ਵਾਲੀਆਂ ਹਾਨੀਆਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰੋ ।
ਉੱਤਰ-
ਜਦੋਂ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਗਤੀ 100 ਕਿਲੋਮੀਟਰ ਪ੍ਰਤੀ ਘੰਟਾ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਤਾਂ ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਦਾ ਰੂਪ ਧਾਰਨ ਕਰ ਲੈਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਸ-ਪਾਸ ਦੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਨਾਸ਼ ਕਰਦੇ ਹਨ ।

ਹਾਨੀਆਂ-

1. ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਦੇ ਖੰਭੇ ਵੀ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
2. ਦਰੱਖ਼ਤ ਜੜ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਉਖੜ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ਅਤੇ ਆਵਾਜਾਈ ਰੁੱਕ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।
3. ਘਾਹ-ਫੂਸ ਦੇ ਕੱਚੇ ਘਰਾਂ ਅਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਮਕਾਨਾਂ ਨੂੰ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
4. ਕਿਸ਼ਤੀਆਂ ਅਤੇ ਸਮੁੰਦਰੀ ਜਹਾਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨ ਪਹੁੰਚਦਾ ਹੈ ।
5. ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਮਨੁੱਖ ਅਤੇ ਪਸ਼ੂ ਚੱਕਰਵਾਤਾਂ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆ ਕੇ ਮਾਰੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ ।
6. ਖੇਤਾਂ ਵਿਚ ਖੜ੍ਹੀਆਂ ਫ਼ਸਲਾਂ ਹੜ੍ਹ ਵਿਚ ਰੁੜ੍ਹ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਜਿਸ ਨਾਲ ਕਿਸਾਨਾਂ ਨੂੰ ਹਾਨੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਪਾਣੀ ਦੇ ਬੰਨ੍ਹਾਂ ਅਤੇ ਡੈਮਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟ ਜਾਣ ਦੇ ਆਫ਼ਤ ਅਤੇ ਬਚਾਅ ਉੱਤੇ ਨੋਟ ਲਿਖੋ ?
ਉੱਤਰ-
ਬੰਨ੍ਹਾਂ, ਜਾਂ ਡੈਮਾਂ ਵਿਚ ਪਾਣੀ ਦੀ ਮਾਤਰਾ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਟੁੱਟਣ ਨਾਲ ਪਾਣੀ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਵੱਗਣ ਲਗਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਹੜ੍ਹ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ਪੈਦਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਡੈਮ ਬਹੁਤ ਵੱਡੇ ਹੋਣ ਤਾਂ ਆਫ਼ਤ ਹੋਰ ਵੀ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ । ਜਿਸ ਨਾਲ ਮਨੁੱਖੀ ਜੀਵਨ ਅਸਤ-ਵਿਅਸਤ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਹੜਾਂ ਨਾਲ ਨਿਪਟਣ ਲਈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ । ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਜਾਨ ਅਤੇ ਮਾਲ ਦੀ ਰੱਖਿਆ ਕਰਨਾ ਸਰਕਾਰ ਦਾ ਮੁੱਖ ਕੰਮ ਬਣਦਾ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਆਫ਼ਤ ਕੀ ਹੁੰਦੀ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਵੱਡੀਆਂ-ਵੱਡੀਆਂ ਮਸ਼ੀਨਾਂ, ਰਸਾਇਣਿਕ ਪਦਾਰਥ, ਕਈ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਜਲਣਸ਼ੀਲ ਪਦਾਰਥ ਅਤੇ ਜ਼ਹਿਰੀਲੀਆਂ ਗੈਸਾਂ ਪ੍ਰਯੋਗ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਪ੍ਰਯੋਗ ਕਰਦੇ ਸਮੇਂ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਵੀ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਤਾਂ ਇਹ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਇੰਨੀਆਂ ਵੱਡੀਆਂ ਅਤੇ ਭਿਅੰਕਰ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ ਕਿ ਇਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਭੁਲਾ ਸਕਣਾ ਵੀ ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ । ਭੋਪਾਲ ਗੈਸ ਲੀਕ ਦੀ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਘਟਨਾ ਹੁਣ ਵੀ ਸਾਡੇ ਮਨ ਵਿਚ ਤਾਜ਼ਾ ਹੈ । ਇਸ ਦੁਰਘਟਨਾ ਵਿਚ ਹਜ਼ਾਰਾਂ ਲੋਕਾਂ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ ਅਤੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਬੱਚੇ ਹੁਣ ਵੀ ਅਪੰਗ ਪੈਦਾ ਹੋ ਰਹੇ ਹਨ । ਕਈ ਵਾਰ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਗੈਸ ਸਿਲੰਡਰ ਫਟਣ ਨਾਲ ਅੱਗ ਵੀ ਲਗ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ਜਾਂ ਕੋਈ ਵੱਡੀ ਦੁਰਘਟਨਾ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚ-ਬਚਾਅ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ-
ਉਦਯੋਗਿਕ ਦੁਰਘਟਨਾਵਾਂ ਤੋਂ ਬਚ-ਬਚਾਅ ਲਈ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਜ਼ਰੂਰੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ-

1. ਅੱਗ ਬੁਝਾਉਣ ਵਾਲੇ ਯੰਤਰ ਹਰ ਸਮੇਂ ਤਿਆਰ ਰਹਿਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
2. ਦੁਰਘਟਨਾ ਦੇ ਸਮੇਂ ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਮਜ਼ਦੂਰਾਂ ਅਤੇ ਹੋਰ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬਾਹਰ ਕੱਢਣ ਦੇ ਜਲਦੀ ਅਤੇ ਉੱਚਿਤ ਪ੍ਰਬੰਧ ਹੋਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ ।
3. ਡਰ ਦਾ ਵਾਤਾਵਰਨ ਨਹੀਂ ਬਣਨ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ, ਸਗੋਂ ਸ਼ਾਂਤ ਰਹਿ ਕੇ ਬਚਾਓ ਦੇ ਕੰਮ ਨੂੰ ਪੂਰਾ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ।
4. ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਜਲਦੀ ਡਾਕਟਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
5. ਉਦਯੋਗਾਂ ਵਿਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਰਮਚਾਰੀਆਂ ਨੂੰ ਬੀਮੇ ਦੀ ਸਹੂਲਤ ਵੀ ਉਪਲੱਬਧ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ ।
6. ਸਰਕਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਸੰਭਵ ਸਹਿਯੋਗ ਅਤੇ ਸਹਾਇਤਾ ਦੇਣ ।

ਵੱਡੇ ਉੱਤਰ ਵਾਲਾ ਪ੍ਰਸ਼ਨ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਭੂਮੀ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰਕਣ ਦੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਕਰਦੇ ਹੋਏ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ ਦੇ ਉਪਾਅ ਲਿਖੋ ।
ਉੱਤਰ-ਹੋਰ ਕੁਦਰਤੀ ਆਫ਼ਤਾਂ ਦੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭੂਮੀ ਸਰਕਣ (ਖਿਸਕਣ ਅਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਦੇ ਸਰਕਣ ਦੀਆਂ ਆਫ਼ਤਾਂ ਵੀ ਕਦੀ-ਕਦੀ ਕਾਫ਼ੀ ਵਿਨਾਸ਼ਕਾਰੀ ਹੁੰਦੀਆਂ ਹਨ । ਇਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਰਣਨ ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਹੈ
1. ਭੂਮੀ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ – ਭੂਮੀ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਦਾ ਅਰਥ ਹੈ ਧਰਤੀ ਦੀ ਗਰੂਤਵ ਆਕਰਸ਼ਣ ਸ਼ਕਤੀ ਦੇ ਕਾਰਨ ਚੱਟਾਨਾਂ ਅਤੇ ਮਿੱਟੀ ਦਾ ਢਲਾਣ ਤੋਂ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਖਿਸਕਣਾ । ਇਸ ਵਿਚ ਭੂਮੀ ਇਕ ਦਮ ਹੋਰ ਤੇਜ਼ੀ ਨਾਲ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਸਕਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਪਹਾੜ ਦੀ ਢਲਾਨ ਤੇਜ਼ ਹੋਵੇ ਤਾਂ ਭੂਮੀ ਦਾ ਹੇਠਾਂ ਵਲ ਸਰਕਣਾ (ਖਿਸਕਣਾ) ਹੋਰ ਵੀ ਤੇਜ਼ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।

ਕਾਰਨ-ਭੂਮੀ ਸਰਕਣ ਦੇ ਕਈ ਕਾਰਨ ਹੋ ਸਕਦੇ ਹਨ , ਜਿਵੇਂ-

• ਧਰਤੀ ਦੀ ਅੰਦਰਲੀ ਹਲਚਲ ।
• ਤੇਜ਼ ਵਰਖਾ ।
• ਜਵਾਲਾਮੁਖੀ ਕਿਰਿਆ ।
• ਭੂਚਾਲ ਦਾ ਆਉਣਾ ।
• ਖਾਣਾਂ ਪੁੱਟਣਾ ।
• ਜੰਗਲਾਂ ਨੂੰ ਕੱਟਣ ਨਾਲ ਭੂਮੀ ਦਾ ਕਟਾਓ ਹੋਣ ਅਤੇ ਭੂਮੀ ਦੇ ਨੰਗਾ ਹੋ ਜਾਣ ਨਾਲ ਵੀ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਵੱਧ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

ਹਾਨੀਆਂ-

• ਭੂਮੀ ਦੇ ਸਰਕਣ ਨਾਲ ਬਹੁਤ ਸਾਰਾ ਖੇਤਰ ਮਿੱਟੀ ਦੇ ਹੇਠਾਂ ਦੱਬਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ।
• ਸੜਕਾਂ ਅਤੇ ਬਨਸਪਤੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।
• ਸਰਕਦੀ ਹੋਈ ਭੂਮੀ ਦੀ ਲਪੇਟ ਵਿਚ ਆਉਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੋਟਰ ਗੱਡੀਆਂ, ਪਸ਼ੂਆਂ ਅਤੇ ਮਨੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਨੁਕਸਾਨ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪੈਂਦਾ ਹੈ ।

ਭੂਮੀ ਸਰਕਣ (ਖਿਸਕਣ ਤੋਂ ਬਚਾਅ-

• ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਭੁਮੀ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਕਿਰਿਆ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਹਿਚਾਣ ਕਰਕੇ ਉੱਥੇ ਘਰ ਅਤੇ ਇਮਾਰਤਾਂ ਨਾ ਬਣਾਈਆਂ ਜਾਣ ।
• ਬਨਸਪਤੀਹੀਣ ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਣਾਂ ਜਾਂ ਨੰਗੀਆਂ ਚੱਟਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਭੂਮੀ ਦਾ ਸਰਕਣਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਜੰਗਲਾਂ ਦੀ ਕਟਾਈ ਉੱਤੇ ਪਾਬੰਦੀ ਲਾਈ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਉੱਥੇ ਘਾਹ ਅਤੇ ਦਰੱਖ਼ਤ ਆਦਿ ਲਾਏ ਜਾਣ ।
• ਢਲਾਨਾਂ ਤੋਂ ਵਗਣ ਵਾਲਾ ਪਾਣੀ ਭੂਮੀ ਸਰਕਣ ਵਿਚ ਸਹਾਇਕ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਲਈ ਇਸ ਪਾਣੀ ਦੇ ਨਿਕਾਸ ਦੀ ਉੱਚਿਤ ਵਿਵਸਥਾ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ।
• ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਬਿਜਲੀ ਅਤੇ ਟੈਲੀਫੋਨ ਦੀਆਂ ਤਾਰਾਂ ਅਤੇ ਪਾਣੀ ਦੇ ਪਾਇਪਾਂ ਨੂੰ ਜਾਂ ਤਾਂ ਜ਼ਮੀਨ ਦੇ ਅੰਦਰ ਪਾਇਆ ਜਾਵੇ ਜਾਂ ਉੱਪਰ ਲਟਕਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਜ਼ਮੀਨ ਸਰਕਣ ਨਾਲ ਟੁੱਟ ਨਾ ਜਾਣ ।
• ਪਹਾੜੀ ਢਲਾਨਾਂ ਉੱਤੇ ਰੁੱਖਾਂ ਨੂੰ ਲਾਈਨਾਂ ਵਿਚ ਲਾਇਆ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਕਿ ਭੂਮੀ ਸਰਕਣ ਦੀ ਗਤੀ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕੇ ।
• ਪਹਾੜਾਂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਸੜਕਾਂ ਦੇ ਦੋਵਾਂ ਪਾਸਿਆਂ ਉੱਤੇ ਉੱਚੀਆਂ-ਉੱਚੀਆਂ ਕੰਧਾਂ (Retaining Walls) ਬਣਾ ਦੇਣੀਆਂ ਚਾਹੀਦੀਆਂ ਹਨ ਤਾਂ ਕਿ ਸਰਕਦੀ ਹੋਈ ਮਿੱਟੀ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਰੁਕ ਜਾਵੇ ।

2. ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ – ਪਰਬਤਾਂ ਦੀਆਂ ਢਲਾਨਾਂ ਤੋਂ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਖਿਸਕਣਾ ਮਨੁੱਖ ਲਈ ਕਾਫ਼ੀ ਨੁਕਸਾਨਦਾਇਕ ਸਿੱਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ । ਇਸ ਨਾਲ ਸੜਕਾਂ, ਇਮਾਰਤਾਂ ਅਤੇ ਮੋਟਰਗੱਡੀਆਂ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਹਾਨੀ ਪਹੁੰਚਦੀ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਸਮੱਸਿਆ ਵੱਧ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਜਾਨ-ਮਾਲ ਦਾ ਭਾਰੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ।

ਇਹ ਆਫ਼ਤ ਉੱਚੇ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਫ਼ ਪੈਣ ਨਾਲ ਪੈਦਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ । ਜਦੋਂ ਪਹਾੜਾਂ ਉੱਤੇ ਬਰਫ਼ ਦਾ ਜਮਾਅ ਵੱਧ ਜਾਵੇ, ਤਾਂ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਉੱਪਰਲੇ ਢੇਰ ਤਿਲ੍ਹਕ ਕੇ ਪਹਾੜ ਦੀ ਢਲਾਨ ’ਤੇ ਸਰਕਣ ਲੱਗਦੇ ਹਨ ।

ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਤੋਂ ਬਚਾਅ-

• ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਬਰਫ਼ ਖਿਸਕਣ ਦੇ ਬਾਰੇ ਪੂਰਾ ਗਿਆਨ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ । ਜੇਕਰ ਅਜਿਹਾ ਹੋਵੇਗਾ ਤਾਂ ਹੀ ਉਹ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਬਚਾਅ ਸਕਣਗੇ ।
• ਅਜਿਹੇ ਖੇਤਰਾਂ ਵਿਚ ਵੱਧ ਤੋਂ ਵੱਧ ਰੁੱਖ ਲਗਾਉਣੇ ਚਾਹੀਦੇ ਹਨ | ਰੁੱਖ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਹਨ ।
• ਬਰਫ਼ ਦੇ ਖਿਸਕਣ ਵਾਲੀਆਂ ਪਰਬਤੀ ਢਲਾਨਾਂ ‘ਤੇ ਬਰਫ਼ ਦੇ ਤੋਦਿਆਂ ਦੇ ਰਸਤੇ ਵਿਚ ਰੁਕਾਵਟ ਪਾਉਣ ਲਈ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਨਿਰਮਾਣ ਕੰਮ ਕੀਤਾ ਜਾਵੇ ਜਿਸ ਨਾਲ ਤੋਦੇ ਦੀ ਗਤੀ ਅਤੇ ਦਿਸ਼ਾ ਬਦਲ ਜਾਵੇ । ਇਸ ਪ੍ਰਕਾਰ ਇਸ ਨਾਲ ਹੋਣ ਵਾਲੇ ਨੁਕਸਾਨ ਨੂੰ ਘੱਟ ਕੀਤਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਜੇਕਰ ਬਰਫ਼ ਸੜਕਾਂ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗ ਜਾਵੇ ਤਾਂ ਇਹ ਆਵਾਜਾਈ ਨੂੰ ਰੋਕ ਦਿੰਦੀ ਹੈ । ਇਸ ਬਰਫ਼ ਨੂੰ ਬਰਫ਼ ਕੱਟਣ ਵਾਲੀ ਮਸ਼ੀਨ ਜਾਂ ਹਲਕੇ ਧਮਾਕਿਆਂ ਨਾਲ ਸੜਕ ਤੋਂ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ, ਇਸ ਨੂੰ ਬੁਲਡੋਜ਼ਰ ਦੀ ਸਹਾਇਤਾ ਨਾਲ ਵੀ ਹਟਾਇਆ ਜਾ ਸਕਦਾ ਹੈ ।
• ਬਰਫ਼ ਖਿਸਕਣ ਦੀ ਆਫ਼ਤ ਨਾਲ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਜ਼ਰੂਰੀ ਸਹਾਇਤਾ ਅਤੇ ਹੋਰ ਸਹੂਲਤਾਂ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕਰਵਾਉਣਾ ਸਰਕਾਰ ਦੀ ਜ਼ਿੰਮੇਵਾਰੀ ਬਣ ਜਾਂਦੀ ਹੈ ।

Punjab State Board PSEB 8th Class Punjabi Book Solutions Chapter 2 ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ Textbook Exercise Questions and Answers.

PSEB Solutions for Class 8 Punjabi Chapter 2 ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ (1st Language)

Punjabi Guide for Class 8 PSEB ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ Textbook Questions and Answers

ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਪਾਠ – ਅਭਿਆਸ

1. ਦੱਸੋ :

(ਉ) ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਕਿੱਥੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ :
ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਇਕ ਵਾਰੀ ਡਰਾਉਣੀ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰ ਕੇ ਖੇਤ ਵਿਚ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਬਾਪੁ ਅਤੇ ਕਾਮੇ ਨੂੰ ਰੋਟੀ ਫੜਾਉਣੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ !

(ਅ) ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਕਿਹੜੀ ਗੱਲ ਭੈ – ਸਾਗਰ ਲੱਗਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਕਿਉਂ ?
ਉੱਤਰ :
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਭੈ – ਸਾਗਰ ਲਗਦਾ ਸੀ, ਕਿਉਂਕਿ ਉਸ ਉੱਤੋਂ ਜਾਂਗਲੀਆਂ, ਪਠਾਣਾਂ, ਰਾਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਰਦੇਸੀਆਂ ਦਾ ਕਾਫ਼ੀ ਲਾਂਘਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰਾਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਘਰ ਬੈਠਿਆਂ ਹੀ ਡਰ ਆਉਂਦਾ ਰਹਿੰਦਾ ਸੀ।

(ੲ) ਲੇਖਕ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਨੂੰ ਨਰਕ ਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਰਗ ਆਖਦਾ ਹੈ ?
ਉੱਤਰ :
ਲੇਖਕ ਖੇਡ ਨੂੰ ਸੁਰਗ ਆਖਦਾ ਹੈ, ਜਿਸ ਤੋਂ ਬਿਨਾਂ ਹੋਰ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼ ਵਿਚ ਉਸ ਨੂੰ ਸੁਰਗ ਨਹੀਂ ਸੀ ਦਿਸਦਾ, ਪਰੰਤੂ ਨਰਕ ਦੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ ਮਿਲਦੇ ਸਨ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਅੰਦਾਣੇ ਰਾਹ ਦੇ ਹਰ ਮੋੜ ਉੱਤੇ ਨਰਕ ਘਾਤ ਲਾਈ ਖੜਾ ਦਿਸਦਾ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਰਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਮਦਰੱਸਾ (ਸਕੂਲੀ ਸੀ। ਜੇ ਉਹ ਇਸ ਤੋਂ ਕਦੀ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਜਾਣ ਲਈ ਨਰਕ ਵਿਚੋਂ ਲੰਘਣਾ ਪੈਂਦਾ। ਉੱਬ ਲੇਖਕ ਸਪੱਸ਼ਟ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਕਿ ਖੇਤ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਲਈ ਸੁਰਗ ਸੀ, ਪਰੰਤੂ ਉੱਥੇ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਰਕ।

(ਸ) ਲੇਖਕ ਅਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਕਿਹੜਾ ਤਰੀਕਾ ਸੋਚਿਆ ?
ਉੱਤਰ :
ਲੇਖਕ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਪਹਿਲਾਂ ਤਾਂ ਇਕ ਆਮ ਜਿਹਾ ਤਰੀਕਾ ਵਰਤਣਾ ਚਾਹਿਆ ਭੈਣ – ਭਰਾ ਨੂੰ ਇਕ ਰਾਜੇ ਤੇ ਰਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਾਉਣ ਲੱਗ ਪਈ ! ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਅਚੇਤ ਮਨ ਵਿਚ ਸੜਕ ਦਾ ਡਰ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਪਿੱਛੋਂ ਆਉਂਦੇ ਇਕ ਆਦਮੀ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸੁਖ ਦਾ ਸਾਹ ਲਿਆ, ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਜਾਂਦਾ ਦੇਖਿਆ ਤੇ ਸੜਕ ਘੁਮਾਓਂ ਕੁ ਦੂਰ ਰਹਿ ਗਈ, ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਠਠੰਬਰ ਕੇ ਖਲੋ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਵੀ ਸਹਿਮ ਗਏ।

ਫਿਰ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਸੜਕ ਉੱਤੇ ਇਕ ਕਾਲੇ ਸੂਫ਼ ਦੀ ਵਾਸਕਟ ਤੇ ਪਠਾਣਾਂ ਵਰਗੀ ਖੁੱਲੀ ਸਲਵਾਰ ਵਾਲਾ ਆਦਮੀ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਦੇਖਿਆ, ਤਾਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੇ ਆਪਣੀ ਭੈਣ ਨੂੰ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਕਰਨ ਦੀ ਸਲਾਹ ਦਿੱਤੀ ਕਿਉਂਕਿ ਉਸਨੇ ਸੁਣਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣ ਨਾਲ ਡਰ ਹਟ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਪਰ ਜਦੋਂ ਉਸਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਤੋਂ ਭੂਤ – ਪ੍ਰੇਤ ਡਰਦੇ ਹਨ, ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ, ਤਾਂ ਦੋਹਾਂ ਦਾ ਡਰ ਫਿਰ ਉਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਕਾਇਮ ਰਿਹਾ।

(ਹ) ਭੈਣ – ਭਰਾ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਸਫਲ ਕਿਵੇਂ ਹੋਏ?
ਉੱਤਰ :
ਅੰਤ ਜਦੋਂ ਭੈਣ – ਭਰਾ ਨੂੰ ਸੜਕ ਪਾਰ ਕਰਨ ਵਿਚ ਸਾਥ ਦੇਣ ਵਾਲਾ ਕੋਈ ਬੰਦਾ ਨਾ ਮਿਲਿਆ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਦੇ ਤਰੀਕੇ ਵੀ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਗਏ, ਤਾਂ ਰੋਂਦੇ ਭਰਾ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝਦਿਆਂ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਉਹ ਕਹਿਣਗੇ ਕਿ ਉਹ ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਹਨ, ਉਹ (ਰਾਸ਼ਾ) ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਨਾ ਫੜੇ। ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਭਰਾ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਬੱਝ ਗਈ ਤੇ ਉਹ ਪੇਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਹੋ ਗਏ।

2. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ :

• ਬੀਰ : ਵੀਰ, ਭਰਾ
• ਪਠੋਰੇ : ਮੇਮਣੇ, ਲੇਲੇ, ਛੇਲੇ
• ਵਾਰ : ਵਾਂਗ
• ਭੈ – ਸਾਗਰ : ਭਵ – ਸਾਗਰ, ਸੰਸਾਰ
• ਮਦਰਸਾ : ਸਕੂਲ, ਪਾਠਸ਼ਾਲਾ
• ਕਰਾਰ : ਇਕਰਾਰ, ਕੌਲ, ਪ੍ਰਣ, ਵਚਨ
• ਠਠੰਬਰ ਕੇ : ਡੌਰ – ਭੌਰ ਹੋ ਕੇ, ਡਰ ਕੇ
• ਘਮਾਉਂ ਕੁ : ਘੁਮਾਂ ਕੁ, ਅੱਠ ਕਨਾਲ ਥਾਂ
• ਸੂਫ : ਕਾਲੇ ਰੰਗ ਦਾ ਕੱਪੜਾ ਵਾਸਕਟ
• ਵਾਸਕਟ : ਫ਼ਤੂਹੀ, ਕੋਟੀ (ਬਿਨਾਂ ਬਾਹਾਂ ਤੋਂ)
• ਭਲੱਪਣ : ਭਲਿਆਈ, ਭਲਮਾਣਸੀ
• ਬੇਕਰਾਰ : ਬੇਚੈਨ, ਵਿਆਕਲ
• ਢਾਰਸ : ਦਿਲਾਸਾ, ਧੀਰਜ, ਤਸੱਲੀ

3. ਵਾਕਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੋ :

ਮੁਸ਼ਕਲ – ਘਾਟੀ, ਸ਼ਰਨ, ਮੰਤਵ, ਰੁਝੇਵੇਂ, ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ, ਦਿਲਾਸਾ, ਠਠੰਬਰ ਕੇ, ਘਾਤ ਲਾਈ ਖਲੋਤਾ

ਵਿਆਕਰਨ : ਤੁਸੀਂ ਪਿਛਲੀ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਵਿੱਚ ਪੜ੍ਹ ਚੁੱਕੇ ਹੋ ਕਿ ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਵਸਤੂ, ਸਥਾਨ, ਗੁਣ, ਭਾਵ ਆਦਿ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ ਨਾਂਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ ਏਕਮ, ਸੋਨਾ, ਐੱਸ ਏ ਐਸ, ਨਗਰ , ਫ਼ੌਜ, ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਦਿ
ਉੱਤਰ :

• ਮੁਸ਼ਕਲ ਘਾਟੀ (ਔਖਾ ਕੰਮ) – ‘ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚਲੇ ਭੈਣ – ਭਰਾ ਨੂੰ ਡਰਾਉਣੀ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਨੂੰ ਪਾਰ ਕਰਨਾ ਇਕ ਮੁਸ਼ਕਲ ਘਾਟੀ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ !
• ਸ਼ਰਨ (ਸਹਾਰਾ, ਆਸਰਾ) – ਪਿੰਗਲਵਾੜੇ ਵਿਚ ਲੂਲ੍ਹਿਆਂ – ਲੰਝੜਿਆਂ ਤੇ ਕੋਹੜੀਆਂ ਨੂੰ ਸ਼ਰਨ ਮਿਲਦੀ ਹੈ।
• ਮੰਤਵ (ਉਦੇਸ਼) – ਇਸ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਮੰਤਵ ਦਾਜ ਦੀ ਰਸਮ ਵਿਰੁੱਧ ਅਵਾਜ਼ ਬੁਲੰਦ ਕਰਨਾ ਹੈ।
• ਰੁਝੇਵੇਂ ਕੰਮੀ – ਜ਼ਨਾਨੀਆਂ ਭਾਵੇਂ ਘਰ ਵਿਚ ਹੀ ਰਹਿਣ ਪਰੰਤੂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਰੁਝੇਵੇਂ ਨਹੀਂ ਮੁੱਕਦੇ।
• ਗੁਸਤਾਖੀ (ਢੀਠਤਾਈ, ਸ਼ਰਾਰਤ) – ਜਿਸ ਵੀ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੇ ਸਕੂਲ ਵਿਚ ਨਿਯਮਾਂ ਦਾ ਉਲੰਘਣ ਕਰਨ ਦੀ ਗੁਸਤਾਖੀ ਕੀਤੀ, ਉਸ ਨੂੰ ਸਜ਼ਾ ਮਿਲੇਗੀ।
• ਦਿਲਾਸਾ (ਢਾਰਸ, ਧੀਰਜ) – ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋਣ ਕਾਰਨ ਹੋ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਦਿਲਾਸਾ ਦੇ ਕੇ ਅੱਗੋਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਦੀ ਪ੍ਰੇਰਨਾ ਦਿੱਤੀ।
• ਘਾਤ ਲਾਈ ਖਲੋਤਾ (ਹਮਲਾ ਕਰਨ ਲਈ ਓਹਲੇ ਵਿਚ ਬੈਠਣਾ) – ਬਿੱਲੀ ਚੂਹੇ ਨੂੰ ਫੜਨ ਲਈ ਘਾਤ ਲਾਈ ਬੈਠੀ ਸੀ।
• ਸਹਿਮ ਡਰ) – ਜੰਗਲ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਬਘਿਆੜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਸਹਿਮ ਗਏ।
• ਠਠੰਬਰ ਕੇ ਡਰ ਕੇ) – ਬਘਿਆੜ ਨੂੰ ਦੇਖ ਕੇ ਅਸੀਂ ਠਠੰਬਰ ਕੇ ਖੜੇ ਹੋ ਗਏ।
• ਢਾਰਸ ਹੌਸਲਾ – ਮੈਂ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿਚ ਫੇਲ੍ਹ ਹੋ ਕੇ ਰੋ ਰਹੇ ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਨੂੰ ਢਾਰਸ ਦਿੱਤੀ ਤੇ ਅੱਗੋਂ ਮਿਹਨਤ ਕਰਨ ਲਈ ਪ੍ਰੇਰਿਆ।
• ਭ੍ਰਮਤ (ਇਸਤਰੀ) – ਗਲੀਆਂ ਦੀਆਂ ਤ੍ਰੀਮਤਾਂ ਬੱਚਿਆਂ ਪਿੱਛੇ ਇਕ – ਦੂਜੀ ਨਾਲ ਲੜ ਪਈਆਂ।

ਨਾਂਵ ਪੰਜ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਹੁੰਦੇ ਹਨ :

(ੳ) ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
(ਅ) ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਨਿੱਜ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
(ੲ) ਵਸਤੂ – ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਪਦਾਰਥ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
(ਸ) ਇਕੱਠ – ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
(ਹ) ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਚੀਜ਼, ਜੀਵ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਸੜਕ, ਪਠਾਣ, ਰਾਸ਼ਾ, ਆਦਮੀ, ਵਾਸਕਟ, ਮਦਰੱਸਾ ਆਦਿ।

(ਅ) ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਅਕਤੀ, ਖ਼ਾਸ ਚੀਜ਼ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ, ਸੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਾਹਿਬ, ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਹਿਮਾਲਾ, ਮਾਊਂਟ ਐਵਰੈਸਟ, ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ ਆਦਿ।

(ਈ) ਵਸਤਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਤੋਲਣ, ਮਿਣਨ ਜਾਂ ਮਾਪੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਵਸਤੂਆਂ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੋਵੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਵਸਤਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ: ਪਾਣੀ, ਦੁੱਧ, ਤੇਲ, ਸੋਨਾ, ਚਾਂਦੀ, ਲੋਹਾ, ਕੱਪੜਾ, ਪੱਗ, ਚੁੰਨੀ, ਮਿੱਟੀ ਆਦਿ।

(ਸ) ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਮਨੁੱਖਾਂ, ਜੀਵਾਂ ਜਾਂ ਵਸਤਾਂ ਦੇ ਗਿਣਨਯੋਗ ਇਕੱਠ ਜਾਂ ਸਮੂਹ ਦਾ ਗਿਆਨ ਕਰਵਾਉਣ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਕੱਠਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਆਖਦੇ ਹਨ; ਜਿਵੇਂ – ਜੰਬ, ਜਮਾਤ, ਮੇਲਾ, ਕਮੇਟੀ, ਟੋਲੀ, ਢਾਣੀ, ਹੇੜ੍ਹ, ਸੰਗਤ, ਡਾਰ, ਫ਼ੌਜ, ਇੱਜੜ ਆਦਿ।

(ਹ) ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ : ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਭਾਵ, ਗੁਣ ਜਾਂ ਹਾਲਤ ਆਦਿ ਦਾ ਗਿਆਨ ਹੋਵੇ, ‘ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ’ ਆਖਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ – ਹਾਸਾ, ਰੋਣਾ, ਸ਼ਰਧਾ, ਰੌਣਕ, ਝੂਠ, ਸੱਚ, ਖ਼ੁਸ਼ੀ, ਗ਼ਮੀ, ਮਕਬੂਲੀਅਤ, ਪਿਆਰ ਆਦਿ।

ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀਵਾਚਕ ਨਾਂਵ :

ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਕਿਸੇ ਵਸਤੂ, ਜੀਵ ਜਾਂ ਸਥਾਨ ਆਦਿ ਦੀ ਪੂਰੀ ਜਾਤੀ ਜਾਂ ਸ਼੍ਰੇਣੀ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ, ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਆਮ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਜਾਤੀਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਸੜਕ, ਪਠਾਣ, ਰਾਸ਼ਾ, ਆਦਮੀ, ਵਾਸਕਟ, ਮਦਰਸਾ ਆਦਿ।

ਖਾਸ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਨਾਂਵ :

ਜਿਹੜੇ ਸ਼ਬਦ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਖ਼ਾਸ ਵਿਅਕਤੀ, ਖ਼ਾਸ ਜੀਵ, ਖ਼ਾਸ ਵਸਤੂ ਜਾਂ ਖ਼ਾਸ ਸਥਾਨ ਦੇ ਨਾਂ ਦਾ ਬੋਧ ਹੁੰਦਾ ਹੈ, ਉਸ ਨੂੰ ਖ਼ਾਸ ਨਾਂਵ ਜਾਂ ਨਿੱਜਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਜਿਵੇਂ : ਪੇਮੀ, ਹਿਮਾਲਾ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੁ ਗੋਬਿੰਦ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਸ੍ਰੀ ਅਨੰਦਪੁਰ ਸਾਹਿਬ, ਸਤਲੁਜ, ਬਿਆਸ, ਰਾਵੀ ਆਦਿ।

ਬੱਚਿਓ! ਆਪਣੇ ਨਾਲ ਵਾਪਰੀ ਕਿਸੇ ਅਜਿਹੀ ਦਿਲਚਸਪ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੋ।

PSEB 8th Class Punjabi Guide ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ Important Questions and Answers

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
“ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਕਹਾਣੀ ਦਾ ਸਾਰ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਸੱਤ ਸਾਲਾਂ ਦਾ ਸੀ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਵੱਡੀ ਭੈਣ ਗਿਆਰਾਂ ਸਾਲਾਂ ਦੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਖੇਤ ਘਰੋਂ ਮੀਲ ਕੁ ਦੀ ਵਿੱਥ ‘ਤੇ ਸੀ। ਰਸਤੇ ਦੇ ਅੱਧ ਵਿਚੋਂ ਇਕ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ ਲੰਘਦੀ ਸੀ, ਜਿਸ ਉੱਤੋਂ ਜਾਂਗਲੀਆਂ, ਪਠਾਣਾਂ, ਰਾਸ਼ਿਆਂ ਤੇ ਹੋਰਨਾਂ ਪਰਦੇਸੀਆਂ ਦਾ ਬਹੁਤ ਲਾਂਘਾ ਸੀ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਦੋਵੇਂ ਰਾਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਬਹੁਤ ਡਰਦੇ ਸਨ ਅਸਲ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਾਲਣਾ – ਪੋਸਣਾ ਹੀ ਅਜਿਹੀ ਹੋਈ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਡਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਸੁਭਾ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਚੁੱਕੇ ਸਨ।

ਸਿਆਣਿਆਂ ਤੋਂ ਨਰਕ – ਸਵਰਗ ਦੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਸੁਣ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸਿਵਾਏ ਖੇਡ ਤੋਂ ਬਾਕੀ ਹਰ ਸਮੇਂ ਨਰਕ ਘਾਤ ਲਈ ਖਲੋਤਾ ਦਿਸਦਾ ਸੀ ! ਰਾਸ਼ਿਆਂ ਤੋਂ ਡਰਦੇ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਤੇ ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਕਿਸੇ ਸਾਥ ਨੂੰ ਲਏ ਬਗੈਰ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘਣੋਂ ਡਰਦੇ ਸਨ, ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਖੇਤ ਵਿਚ ਬਾਪੁ ਤੇ ਉਸ ਦੇ ਕਾਮੇ ਦੀ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣਾ ਪੈਂਦਾ ਸੀ।

ਇਕ ਵਾਰ ਦੋਵੇਂ ਭੈਣ – ਭਰਾ ਦੁਪਹਿਰ ਦੀ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਖੇਤ ਨੂੰ ਚੱਲ ਪਏ ਸੜਕ ਤੋਂ ਲੰਘਣ ਦਾ ਡਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਮਨ ਨੂੰ ਖਾ ਰਿਹਾ ਸੀ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਡਰ ਨੂੰ ਦਬਾਉਣ ਲਈ ਰਾਜੇ – ਰਾਣੀ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤੀ। ਕਹਾਣੀ ਸੁਣਦਿਆਂ – ਸੁਣਾਦਿਆਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਲੋਂ ਆਉਂਦਾ ਇਕ ਆਦਮੀ ਦਿਸਿਆ। ਉਹ ਖੜੇ ਹੋ ਕੇ ਉਸ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰਨ ਲੱਗੇ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਨਾਲ ਹੀ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ, ਪਰ ਉਹ ਆਦਮੀ ਕਿਸੇ ਹੋਰ ਪਾਸੇ ਨੂੰ ਚਲਾ ਗਿਆ।

ਹੁਣ ਸੜਕ ਕੇਵਲ ਘੁਮਾ ਕੁ ਦੂਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਈ ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਵੀ ਠਠੰਬਰ ਕੇ ਖੜ੍ਹੀ ਹੋ ਗਈ। ਕੋਈ ਸਾਥੀ ਨਾ ਮਿਲਣ ਕਰਕੇ ਦੋਵੇਂ ਬੱਚੇ ਸਹਿਮੇ ਹੋਏ ਸਨ। ਦਸ – ਵੀਹ ਕਦਮ ਪੁੱਟ ਕੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕਾਲੇ ਸੂਫ਼ ਦੀ ਵਾਸਕਟ ਤੇ ਪਠਾਣਾਂ ਵਾਲੀ ਸਲਵਾਰ ਪਾਈ ਲੰਮਾ ਪਿਆ ਇਕ ਬੰਦਾ ਦੇਖਿਆ 1 ਦੋਵੇਂ ਇਸ ਖ਼ਿਆਲ ਨਾਲ ਡਰ ਗਏ ਕਿ ਉਹ ਰਾਸ਼ਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਫੜ ਲਵੇਗਾ।

ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਉਸ ਨੂੰ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈਣ ਲਈ ਕਿਹਾ, ਪਰ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਖ਼ਿਆਲ ਸੀ ਕਿ “ਵਾਹਿਗੁਰੂ` ਤੋਂ ਭੂਤ – ਪ੍ਰੇਤ ਡਰਦੇ ਹਨ, ਆਦਮੀ ਨਹੀਂ। ਦੋਵੇਂ ਪੰਜ – ਸੱਤ ਮਿੰਟ ਖਲੋਤੇ ਰਹੇ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਿੰਡ ਵਲੋਂ ਕੋਈ ਆਦਮੀ ਆਉਂਦਾ ਨਾ ਦਿਸਿਆ। ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਦਾ ਰੋਣ ਨਿਕਲ ਗਿਆ। ਉਸ ਦੀ ਭੈਣ ਨੇ ਉਸ ਦੇ ਅੱਥਰੂ ਪੂੰਝ ਕੇ ਹੋਂਸਲਾ ਦਿੱਤਾ। ਫਿਰ ਉਸ ਨੇ ਕੁੱਝ ਵਿਚਾਰ ਤੋਂ ਮਗਰੋਂ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਸੀਂ ਕਹਾਂਗੇ, “ਅਸੀਂ ਤਾਂ ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਹਾਂ, ਸਾਨੂੰ ਨਾ ਫੜ।’ ਕਹਾਣੀਕਾਰ ਨੂੰ ਭੈਣ ਦੇ ਮੂੰਹੋਂ ‘ਪੇਮੀ’ ਸ਼ਬਦ ਬਹੁਤ ਮਿੱਠਾ ਲੱਗਦਾ ਹੁੰਦਾ ਸੀ। ਇਹ ਗੱਲ ਉਸ ਦੇ ਵੀ ਮਨ ਲੱਗੀ। ਬੱਸ ਫਿਰ ਦੋਵੇਂ ਡਰਦੇ ਤੇ ਕੰਬਦੇ ਹੋਏ ‘ਪੇਮੀ ਦਾ ਨਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੜਕ ਪਾਰ ਹੋ ਗਏ ਤੇ ਰਾਸ਼ਾ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪਿਆ ਰਿਹਾ।

1. ਵਾਰਤਕ – ਟੁਕੜੀ/ਪੈਰੇ ਦਾ ਬੋਧ

ਅਸਾਨੂੰ ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ ਵੀ ਕੁੱਝ ਇਸ ਕਿਸਮ ਦੀ ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ ਕਿ ਅਜਿਹੇ ਡਰ ਸਾਡੇ ਸੁਭਾਵਾਂ ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਘਰ ਸਿਆਣਿਆਂ ਕੋਲੋਂ ਨਰਕ – ਸੁਰਗ ਦੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਦੇ। ਸੁਰਗ ਤਾਂ ਸਾਨੂੰ ਖੇਡ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਕਿਤੇ ਘੱਟ ਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੁੰਦਾ, ਪਰ ਨਰਕ ਦੇ ਹਰ ਥਾਂ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ ਮਿਲਦੇ। ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਰਕ ਮਦਰੱਸਾ ਸੀ ਤੇ ਜੇ ਉਸ ਤੋਂ ਕਿਸੇ ਦਿਨ ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ, ਤਾਂ ਖੇਤ ਰੋਟੀ ਦੇਣ ਜਾਣ ਦਾ ਨਰਕ ਪੇਸ਼ ਆ ਜਾਂਦਾ। ਗੱਲ ਕੀ ਸਾਡੇ ਅੰਞਾਣੇ ਰਾਹ ਦੇ ਹਰ ਇੱਕ ਮੋੜ ’ਤੇ ਨਰਕ ਜਾਣੋਂ ਘਾਤ ਲਾਈ ਖਲੋਤਾ ਹੁੰਦਾ। ਖ਼ਬਰੇ ਇਸ ਸੜਕ ਦਾ ਭੈ – ਸਾਗਰ ਲੰਘਣ ਕਰਕੇ ਅਸਾਨੂੰ ਖੇਤ ਜਾਣਾ ਨਰਕ ਲਗਦਾ ਸੀ ਜਾਂ ਖੇਤ ਰੋਟੀ ਲੈ ਜਾਣ ਲੱਗੇ। ਇਸ ਸੜਕ ਨੂੰ ਲੰਘਣਾ ਪੈਣ ਕਰਕੇ, ਇਹ ਅਸਾਨੂੰ ਭੈ – ਸਾਗਰ ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ, ਮੈਂ ਇਸ ਦੀ ਬਾਬਤ ਯਕੀਨ ਨਾਲ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਹਿ ਸਕਦਾ। ਇਹ ਮੈਨੂੰ ਪਤਾ ਹੈ ਕਿ ਖੇਤ ਸੁਰਗ ਸੀ ਤੇ ਰੋਟੀ ਲੈ ਕੇ ਜਾਣ ਦੀ ਖੇਚਲ ਨਰਕ ਅਤੇ ਉਹ ਜਰਨੈਲੀ ਸੜਕ, ਵਿਚਕਾਰਲਾ ਭੈ – ਸਾਗਰ।

ਉੱਪਰ ਦਿੱਤੇ ਪੈਰੇ ਨੂੰ ਪੜ੍ਹ ਕੇ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਬਹੁਵਿਕਲਪੀ ਪ੍ਰਸ਼ਨਾਂ ਦੇ ਸਹੀ ਉੱਤਰ ਚੁਣੋ –

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਇਹ ਪੈਰਾ ਕਿਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਲਿਆ ਗਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ
(ਅ) ਲੋਹੜੀ
(ਈ) ਧਰਤ
(ਸ) ਸਾਂਝੀ ਮਾਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਜਿਸ ਪਾਠ ਵਿਚੋਂ ਇਹ ਪੈਰਾ ਲਿਆ ਹੈ, ਉਹ ਕਿਸਦੀ ਰਚਨਾ ਹੈ ?
(ਉ) ਸ਼ਿਵ ਕੁਮਾਰ ਬਟਾਲਵੀ
(ਅ) ਸੁਖਦੇਵ ਮਾਦਪੁਰੀ
(ਈ) ਅੰਮ੍ਰਿਤਾ ਪ੍ਰੀਤਮ
(ਸ) ਪਿੰ: ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਪਿੰ: ਸੰਤ ਸਿੰਘ ਸੇਖੋਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 3.
ਕਿਹੜੀ ਸਿੱਖਿਆ ਕਰ ਕੇ ਸਾਡੇ ਡਰ (ਬੱਚਿਆਂ) ਸੁਭਾਵਾਂ ਦਾ ਅੰਗ ਬਣ ਗਏ ਸਨ ?
(ਉ) ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ।
(ਅ) ਸਮਾਜਿਕ ਸਿੱਖਿਆ।
(ਈ) ਰਾਜਸੀ ਸਿੱਖਿਆ
(ਸ) ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਿੱਖਿਆ।
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਧਾਰਮਿਕ ਸਿੱਖਿਆ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 4.
ਹਰ ਰੋਜ਼ ਸ਼ਾਮ ਨੂੰ ਸਿਆਣੇ ਕਿਹੋ ਜਿਹੀਆਂ ਕਹਾਣੀਆਂ ਸੁਣਾਉਂਦੇ ਸਨ ?
(ਉ) ਪਰੀਆਂ ਦੀਆਂ
(ਅ) ਪਸ਼ੂਆਂ ਦੀਆਂ
(ਈ) ਨਰਕ – ਸੁਰਗ ਦੀਆਂ
(ਸ) ਪੰਛੀਆਂ ਦੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਨਰਕ – ਸੁਰਗ ਦੀਆਂ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 5.
ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਖੇਤ ਵਿਚੋਂ ਕੀ ਪਾਪਤ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਨਰਕ
(ਅ ਇਨਾਮ
(ਇ) ਸੁਰਗ
(ਸ) ਖੁੱਲ੍ਹ – ਡੁੱਲ੍ਹ।
ਉੱਤਰ :
(ਇ) ਸੁਰਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 6.
ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਨਰਕ ਕਿਹੜੀ ਥਾਂ ਸੀ ?
(ਉ) ਘਰ
(ਅ) ਮਦਰੱਸਾ
(ਈ) ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
(ਸ) ਗਲੀ – ਗੁਆਂਢ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਮਦਰੱਸਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 7.
ਸਾਡੇ ਅੰਞਾਣੇ ਰਾਹ ਉੱਤੇ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਘਾਤ ਲਾਈ ਖਲੋਤੀ ਹੁੰਦੀ ?
(ੳ) ਭੂਤ
(ਅ) ਚੁੜੇਲ
(ਇ) ਨਰਕ
(ਸ) ਸੁਰਗ।
ਉੱਤਰ :
(ੲ) ਨਰਕ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 8.
ਸਾਨੂੰ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਭੈ – ਸਾਗਰ ਕਿਹੜੀ ਚੀਜ਼ ਪ੍ਰਤੀਤ ਹੁੰਦੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਸੜਕ ਨੂੰ ਲੰਘਣਾ
(ਅ) ਮਦਰੱਸੇ ਜਾਣਾ
(ੲ) ਘਰ ਨੂੰ ਮੁੜਨਾ
(ਸ) ਖੇਤੋਂ ਮੁੜਨਾ।
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਸੜਕ ਨੂੰ ਲੰਘਣਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 9.
ਮੇਰੇ ਲਈ ਖੇਤ ਕੀ ਸੀ ?
(ਉ) ਨਰਕ
(ਅ) ਸੁਰਗ
(ੲ) ਭੈ – ਸਾਗਰ
(ਸ) ਖੇਡ ਦਾ ਮੈਦਾਨ
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਸੁਰਗ

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 10.
ਸਾਨੂੰ ਸੁਰਗ ਦੀ ਥਾਂ ਹਰ ਥਾਂ ਕੀ ਮਿਲਦਾ ਸੀ ?
(ਉ) ਪਿਆਰ
(ਅ) ਭੈ – ਸਾਗਰ
(ਈ) ਨਰਕ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ
(ਸ) ਖੁਸ਼ੀ।
ਉੱਤਰ :
(ਈ) ਨਰਕ ਦੇ ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਗੱਫੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 11.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਭਾਵਵਾਚਕ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਸ਼ਾਮ
(ਅ ਮਦਰੱਸਾ
(ਈ) ਖੇਤ
(ਸ) ਸਿੱਖਿਆ/ਡਰ/ਨਰਕ/ਸੁਰਗ/ਭੈ – ਸਾਗਰ/ਸੁਭਾ/ਖੇਚਲ !
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਸਿੱਖਿਆ/ਡਰ/ਨਰਕ ਸੁਰਗ/ਭੈ – ਸਾਗਰ/ਸੁਭਾ/ਖੇਚਲ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਆਮ ਨਾਂਵ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਘਰ/ਖੇਡ/ਗੱਫੇ/ਮਦਰੱਸਾ/ਸੜਕ/ਰਾਹ/ਖੇਤ
(ਅ) ਨਰਕ
(ਈ) ਸਿੱਖਿਆ।
(ਸ) ਖੇਚਲ
ਉੱਤਰ :
(ੳ) ਘਰ/ਖੇਡ/ਗੱਫੇ/ਮਦਰੱਸਾ/ਸੜਕ/ਖੇਤਰਾਹ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 13.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਠੀਕ ਪੜਨਾਂਵ ਚੁਣੋ
(ੳ) ਇਕ
(ਅ) ਮੋੜ
(ਈ) ਖੇਤ
(ਸ) ਅਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇ/ਅਸੀਂ/ਉਸ/ਮੈਂ/ਉਹ/ਇਹ/ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ ॥
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਅਸਾਨੂੰ ਸਾਡੇਅਸੀਂ/ਉਸ/ਮੈਂ/ਉਹ/ਇਹ/ਮੈਨੂੰ ਕੁੱਝ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 14.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ਣ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਅਸਾਨੂੰ
(ਅ) ਸਿੱਖਿਆ
(ਈ) ਦਿਨ
(ਸ) ਧਾਰਮਿਕ/ਕੁੱਝ ਇਸ/ਅਜਿਹੇ/ਹਰ/ਖੁੱਲ੍ਹੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ/ਕਿਸੇ/ਅੰਞਾਣੇਹਰ ਇਕ/ਇਸ/ਜਰਨੈਲੀ/ਵਿਚਕਾਰਲਾ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਧਾਰਮਿਕ/ਕੁੱਝ ਇਸ/ਅਜਿਹੇ/ਹਰ/ਖੁੱਲੇ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ/ਕਿਸੇ ਅੰਞਾਣੇ ਹਰ ਇਕ/ਇਸ/ਜਰਨੈਲੀਵਿਚਕਾਰਲਾ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 15.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕਿਰਿਆ ਦੀ ਠੀਕ ਉਦਾਹਰਨ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਨਰਕ
(ਅ) ਖੇਤ
(ਈ) ਘਾਤ
(ਸ) ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ/ਬਣ ਗਏ ਸਨ/ਸੁਣਦੇ/ਹੁੰਦਾ/ਮਿਲਦੇ/ਸੀ/ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇਆ/ਜਾਂਦਾ/ਖਲੋਤਾ ਹੁੰਦਾ/ਲਗਦਾ ਸੀ/ਜਾਣ ਲੱਗੇ/ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ/ਕਹਿ। ਸਕਦਾ/ਪਤਾ ਹੈ।
ਉੱਤਰ :
(ਸ) ਮਿਲ ਰਹੀ ਸੀ/ਬਣ ਗਏ ਸਨ/ਸੁਣਦੇ/ਹੁੰਦਾ/ਮਿਲਦੇ/ਸੀ/ਛੁੱਟ ਜਾਂਦੇ/ਆ ਜਾਂਦਾਖਲੋਤਾ ਹੁੰਦਾ/ਲਗਦਾ ਸੀਜਾਣ ਲੱਗੇ/ਦਿਖਾਈ ਦਿੰਦਾ ਸੀ ਕਹਿ ਸਕਦਾ/ਪਤਾ ਹੈ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 16.
‘ਸਿਆਣਿਆਂ ਦਾ ਲਿੰਗ ਬਦਲੋ
(ਉ) ਨਿਆਣਿਆਂ
(ਅ) ਨਿਆਣੀਆਂ
(ਈ) ਸਿਆਣੀਆਂ
(ਸ) ਸਿਆਨੀਆਂ।
ਉੱਤਰ :
(ੲ) ਸਿਆਣੀਆਂ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 17.
ਹੇਠ ਲਿਖਿਆਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਹੜਾ ਸ਼ਬਦ ਕਿਰਿਆ ਹੈ ?
(ਉ) ਕਿਸਮ
(ਅ) ਸੁਣਦੇ
(ਇ) ਨਰਕ
(ਸ) ਡਰ।
ਉੱਤਰ :
(ਅ) ਸੁਣਦੇ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 18.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਕੋਈ ਦੋ ਪੜਨਾਂਵ ਲਿਖੋ।
ਉੱਤਰ :
ਅਸਾਨੂੰ, ਕੁੱਝ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 19.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਹੇਠ ਲਿਖੇ ਵਿਸਰਾਮ ਚਿੰਨ੍ਹ ਚੁਣੋ
(ਉ) ਡੰਡੀ ( )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( )
(ਈ) ਜੋੜਨੀ ( )
(ਸ) ਛੁੱਟ ਮਰੋੜੀ ( )
ਉੱਤਰ :
(ਉ) ਡੰਡੀ ( । )
(ਅ) ਕਾਮਾ ( , )
(ਈ) ਜੋੜਨੀ ( – )
(ਸ) ਛੁੱਟ ਮਰੋੜੀ ( ‘ )

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 20.
ਉਪਰੋਕਤ ਪੈਰੇ ਵਿਚੋਂ ਵਿਰੋਧੀ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦਾ ਮਿਲਾਣ ਕਰੋ
ਸ਼ਾਮ – ਸੁਰਗ
ਸਿਆਣਿਆਂ – ਬੰਦ
ਨਰਕ – ਅੰਦਰ
ਬਾਹਰ – ਬੈਠਾ
ਖੁੱਲ੍ਹੇ – ਨਿਆਣਿਆਂ
ਖਲੋਤਾ – ਸਵੇਰ।
ਉੱਤਰ :

2. ਵਿਆਕਰਨ ਤੇ ਰਚਨਾਤਮਕ ਕਾਰਜ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 1.
ਨਾਂਵ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਅਤੇ ਇਸਦੀਆਂ ਕਿਸਮਾਂ ਬਾਰੇ ਜਾਣਕਾਰੀ ਦਿਓ।
ਉੱਤਰ :
ਕਿਸੇ ਵਿਅਕਤੀ, ਚੀਜ਼, ਸਥਾਨ, ਗੁਣ, ਭਾਵ, ਆਦਿ ਦਾ ਬੋਧ ਕਰਾਉਣ ਵਾਲੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਨੂੰ “ਨਾਂਵ” ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ; ਜਿਵੇਂ – ਸੁਰਿੰਦਰ, ਪਿੰਡ, ਏਕਮ, ਜਲੰਧਰ, ਸੋਨਾ, ਜਮਾਤ, ਫ਼ੌਜ, ਰੇਤ, ਖ਼ੁਸ਼ੀ ਆਦਿ।

ਪ੍ਰਸ਼ਨ 2.
ਕੀ ਤੁਹਾਡੇ ਨਾਲ ਕਦੇ ਕੋਈ ਅਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਵਾਪਰੀ ਹੈ, ਜਿਹੋ ਜਿਹੀ ਘਟਨਾ ਦਾ “ਪੇਮੀ ਦੇ ਨਿਆਣੇ ਕਹਾਣੀ ਵਿਚ ਬਿਆਨ ਹੈ, ਉਸ ਦਾ ਬਿਆਨ ਆਪਣੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ ਕਰੋ।
ਉੱਤਰ :
(ਨੋਟ – – ਵਿਦਿਆਰਥੀ ਆਪੇ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅਭਿਆਸ ਕਰਨ)

3. ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ

• ਵਿੱਥ – ਫ਼ਾਸਲਾ
• ਲਾਂਘਾ – ਆਉਣ – ਜਾਣ, ਆਵਾਜਾਈ
• ਅੰਞਾਣੇ – ਬੱਚੇ।
• ਭੈ – ਡਰ।
• ਟੰਟਾ – ਮੁਸ਼ਕਿਲ ਕੰਮ ਨੂੰ
• ਘੁਮਾਓਂ – ਅੱਠ ਕਨਾਲ ਦੀ ਥਾਂ ਜਾਂ ਖੇਤ।
• ਪਠੋਰੇ – ਮੇਮਣੇ, ਛੇਲੇ।
• ਵਾਕੁਰ – ਵਾਂਗਰ।
• ਭੈ – ਸਾਗਰ – ਭਵਸਾਗਰ, ਸੰਸਾਰ, ਡਰਾਉਣਾ ਰਸਤਾ।
• ਮਦਰੱਸਾ – ਸਕੂਲ।
• ਘਾਤ ਲਾਈ – ਲੁਕ ਕੇ ਵਾਰ ਕਰਨ ਲਈ ਤਿਆਰ
• ਕਰਾਰ – ਇਕਰਾਰ
• ਬੀਰ – ਵੀਰ, ਭਰਾ।
• ਗੁਸਤਾਖ਼ੀ – ਢੀਠਤਾਈ, ਸ਼ਰਾਰਤ, ਸ਼ੋਖ਼ੀ।
• ਸੀਰੀ – ਸਨ।
• ਭਾਸਦੇ – ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ। ਅਚੇਤ ਜਿਸ ਬਾਰੇ ਸੁਚੇਤ ਨਾ ਹੋਵੋ !
• ਰਾਹਾਂ – ਅੱਗੇ !
• ਖਰੂਵੇ – ਰੁੱਖੇ।ਤੀਮਤ – ਇਸਤਰੀ। ਚਿਤਾਵਨੀ ਖ਼ਬਰਦਾਰੀ
• ਬਾਤ – ਕਹਾਣੀ ਠਠੰਬਰ
• ਕੇ – ਡਰ ਕੇ
• ਸਹਿਮ – ਡਰ।
• ਬੇਕਰਾਰ – ਬੇਚੈਨ।
• ਦਿਲਾਸਾ – ਹੌਸਲਾ, ਧੀਰਜ।
• ਬਾਰਸ – ਹੌਸਲਾ, ਧੀਰਜ।